Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
છે, તે સાધનાનું આનુષંગિક પરિણામ છે. સહુથી મોટી વાત એ છે કે એક નક્કર ભૂમિકા સુધીનો આધ્યાત્મિક વિકાસ થયા પછી સમકિત પ્રગટ થાય છે. નિમિત્ત ગમે ત્યારે ગમે તે રીતે ઉપલબ્ધ હોય. મોક્ષશાસ્ત્રમાં લખ્યું છે કે “તનધામાદા ' સમ્યગુદર્શન નિસર્ગ કહેતાં પ્રાકૃતિક પરિપકવતાના આધારે પ્રગટ થાય છે અને ક્યારેક અધિગમ એટલે કોઈપણ નિમિત્તના આધારે પણ થઈ શકે છે.
અધિગમનો અર્થ પણ સમજવા જેવો છે. તે બે પ્રકારનો છે. (૧) આત્યંતર અધિગમ – આત્મિકક્ષેત્રમાં પૂર્વાનુવર્તી કેટલીક શુદ્ધ પર્યાયો સમકિતનું નિમિત્ત બને છે. (૨) બાહ્ય અધિગમ - દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્ર કે કોઈ મહાપુરુષોના ચિત્રો કે મૂર્તિ આદિ નિમિત્ત બની શકે છે. બીજમાં જેમ આરોહણ શકિત છે, તેમ જે દર્શનમાં આરોહણ થઈ શકે તેવી શ્રદ્ધા શકિત હોય, તે દર્શન સમ્યગદર્શન બની જાય છે. સમકિત એક વિકાસની નિશ્ચિત ભૂમિકાની સંજ્ઞા છે. મોક્ષરૂપી લતાનું ઉદ્ભવસ્થાન સમકિત છે. સમ્યજ્ઞાન રૂપી ગંગા સમકિત રૂપી ગંગોત્રીમાંથી વહે છે. સૂતર અને કપડાનો જેવો સંબંધ છે, તેવો સમકિત અને આત્માનો સંબંધ છે. સમકિત તે ગુણાત્મક પર્યાય હોવા છતાં ગુણીનું સંપૂર્ણ ભાન કરાવે છે. સમકિત તે સ્વયં પર્યાય છે પરંતુ તેનો વિષય અખંડ દ્રવ્ય છે. જેમ અરીસામાં પદાર્થનું સંપૂર્ણ પ્રતિબિંબ દેખાય છે તેમ સમકિત રૂપી દર્પણમાં ફકત આત્મદ્રવ્ય જ નહીં પરંતુ બધા દ્રવ્યો ઝળકે છે, લોકાલોકનું નિદર્શન થાય છે. આવો છે આ સમકિતરૂપી કોહીનૂરનો મહિમા, તેથી સિદ્ધિકારે ભાવપૂર્વક અભિવ્યકિત કરી છે કે લહે શુદ્ધ સમકિત તે'.
આ પદમાં શુદ્ધ સમકિત કહ્યું છે. તો પ્રશ્ન છે કે સમકિત સાથે શુદ્ધ' શબ્દ કેમ જોડવામાં આવ્યો છે ? કારણ કે સમકિત સ્વયં શુદ્ધ છે અને જો સમકિતના શુદ્ધ કે અશુદ્ધ એવા બે વિકલ્પો કરીએ, તો શુદ્ધ સમકિતના વિકલ્પમાં અશુદ્ધ સમકિત એવો વિકલ્પ ઊભો થવાથી અશુદ્ધ સમકિતની પણ વ્યંજના થાય છે. હકીકતમાં સમકિતમાં અશુદ્ધ તત્ત્વ હોતું નથી પરંતુ પ્રકારાન્તરથી પણવત્તાનો ફેરફાર થવાથી ઉપશમ, ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયિક એવા ભેદ થાય છે. આ બધા સમકિતના ખાવો શુદ્ધ છે. છતાં પણ ક્ષાયિક સમકિતને શુદ્ધ સમકિત કહેવામાં આવે, તો તે અનુચિત નથી. રાસ્ત્રકારે પણ ક્ષાયિક સમકિતને દૃષ્ટિગત રાખીને શુદ્ધ સમકિતનો પ્રયોગ કર્યો હોય, તેમ સંભવ છે. શુદ્ધ સમકિત કહેવાથી વિપક્ષમાં અશુદ્ધ સમકિત ગ્રહણ ન કરતાં શુદ્ધિની ન્યૂનતાના આધારે ક્ષાયિક સમકિતને છોડીને શેષ સમકિતનું ગ્રહણ થાય છે. શુદ્ધિની ન્યૂનતા હોય, તો તેને અશુદ્ધ કહેવાતું નથી પરંતુ પૂર્ણ શુદ્ધ હોય, ત્યારે શુદ્ધ કહેવાય છે. માટે કોઈ એવો ભ્રમ ન ઊભો કરે કે અહીં શુદ્ધ સમકિત શબ્દનો પ્રયોગ છે, તો અશુદ્ધ સમકિત પણ હોવું જોઈએ. અશુદ્ધ પક્ષમાં સમ્યગ્દર્શનનો સંભવ નથી. સમ્યગુદર્શનનો પ્રાદુર્ભાવ શુદ્ધ રૂપે જ થાય છે પરંતુ જેમ જેમ બાધક કર્મોનો ક્ષય થાય અને તે આગળ વધે ત્યારે તેમાં શુદ્ધતર, શુદ્ધતમ એવી ગુણવત્તાનો વિકાસ થતો જાય છે. શુદ્ધતા વિકાસ ક્રમમાં હોવાથી શાસ્ત્રકારે અધિક શુદ્ધ સમકિતને શુદ્ધ સમકિત કહ્યું છે. અન્યથા અશુદ્ધ દર્શન તે મિથ્યાદર્શન થઈ જાય છે.... અસ્તુ. આટલી મીમાંસાથી સમજી શકાય છે કે શુદ્ધ ભાવો તે દ્રવ્યની શુદ્ધતાની માત્રા છે. જેમ કોઈ સરબત વધારે મીઠું હોય, કોઈ ઓછું મીઠું હોય છતાં બંનેમાં માધુર્યતા સમાયેલી છે, મધુરતાનું પરિવર્તન થતું નથી, માધુર્યતામાં
(૧પ) પરિ
વાર
હાથ
