Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
તરતમતા હોય શકે છે. તે જ રીતે સમ્યગદર્શનના ભાવો વધારે સ્પષ્ટ થતાં તેના શુદ્ધ સ્વભાવનો સ્વાદ આવે છે પરંતુ ઓછી માત્રામાં પણ આત્મદર્શનની જ ઝાંખી થાય છે, તેના પર આવરણ થતું નથી, માટે તેને અશુદ્ધ દર્શન કહી ન શકાય.
લહે શુદ્ધ સમકિત તે આ પદનો જો બીજી રીતે અન્વય કરીએ, તો એવો અર્થ પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે શુદ્ધાત્મા સમકિતને મેળવી શકે છે. શુદ્ધ શબ્દ સમકિતનું વિશેષણ નથી પરંતુ સાધકનું વિશેષણ છે. શુદ્ધ સાધક અર્થાત્ ગુરુચરણમાં આવેલો ભકતાત્મા સમકિતને મેળવે છે. સાધક શુદ્ધભાવોથી ભરપૂર હોય, તો તેમાં સમકિતરૂપી ફૂલ ખીલે છે. કાવ્યતૃષ્ટિએ “શુદ્ધ' શબ્દ વચમાં છે પરંતુ આ રીતે પણ અન્વય કરી શકાય છે. યથા – “શુદ્ધ લહે સમકિત તે', કર્તા અર્થમાં અન્વય કરવાથી અશુદ્ધ સમકિતના વિકલ્પની કે વિપક્ષની કોઈ કલ્પના રહેતી નથી.
શાસ્ત્રકારે સ્વયં શુદ્ધ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. જેથી શુદ્ધ શબ્દનું શું તાત્પર્ય છે, તેને છેલ્લા પદમાં સ્પષ્ટ કર્યું છે.
જેમાં ભેદ ન પક્ષ – જેમાં કોઈ પ્રકાર ન હોય, કોઈ પક્ષ-અપક્ષ ન હોય અથવા જે ખંડિત ભાવે વિભકત થતું ન હોય, અખંડ એક સ્વરૂપ હોય, તો તેવું સમકિત શુદ્ધ સ્થિતિવાળું છે, શુદ્ધ સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ છે. જેમાં ભેદ કે પક્ષ નથી, તેને અમે શુદ્ધ કહીએ છીએ. સમકિતમાં અશુદ્ધિનો પરિહાર થઈ શકતો નથી કારણ કે તે સોળ આના શુદ્ધ છે પરંતુ અહીં સિદ્ધિકારનો આશય એ છે કે સમકિત નિરંતર સ્વચ્છ ભાવે ટકી રહે છે, અખંડભાવ જાળવી રાખે છે. ક્ષયોપથમિક કે ઉપશમ ઈત્યાદિ સમકિતનો લય થાય છે. તેનો લય થયા પછી મિથ્યાભાવો પ્રગટ થાય છે અને સમકિતમાં મેલ આવે છે, તેમ નથી. ગમે તે સમકિત હોય, પણ જ્યાં સુધી તેની સ્થિતિ છે, ત્યાં સુધી તે શુદ્ધ ભાવે રહેવાનું છે. સમકિતમાં અશુદ્ધિનો સમાવેશ થઈ શકતો નથી. માટે જ શાસ્ત્રકારે આ પદમાં ‘તેમાં ભેદ ન પક્ષ' તેમ સ્પષ્ટ કર્યું છે. સમકિત સાથેના ચલ, મલ ઈત્યાદિ દોષો જે શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા છે, તે હકીકતમાં સમકિતના દોષ નથી પરંતુ સમકાલીન ઉદયમાન દોષોનું અસ્તિત્વ છે. સમકિત, સમકિતના સ્થાને છે અને દોષો દોષોના સ્થાને છે. ' સમકિત સ્વયં દુષિત નથી તથાપિ અહીં સિદ્ધિકારે પક્ષદોક્ષ અને ભેદદોષ આ બે દોષોનો પરિહાર કર્યો છે. દાર્શનિક દ્રષ્ટિએ આ બન્ને શબ્દોનું મૂલ્યાંકન કરતાં પહેલા અહીં એક સરળ અર્થ જોઈએ. ભેદ એટલે મિલાવટ કે મિશ્રણભાવ. જેમ સોનામાં તાંબુ મિશ્રિત થાય, તો અન્ય ધાતુનો ભેદ ગણાય છે. જો વસ્તુ ભેદ્ય હોય, તો જ તેમાં ભેદ ભળી શકે છે પણ તત્ત્વ અભેદ્ય હોય, તો તેમાં ભેદ પ્રવેશ કરી શકતો નથી. સમકિત તે અભેદ્ય તત્ત્વ છે. તેમાં કોઈ મિલાવટ થઈ શકતી નથી, સમકિતને ભેદી શકાતું નથી. સમકિત રહે, તો સોળ આના અને જાય તો પૂર્ણતઃ જાય છે. જેમ મૂળ દ્રવ્યમાં પરમાણુ અભેદ્ય છે, પરમાણુને ભેદી શકાતું નથી. તે જ રીતે વ્યાપક દ્રષ્ટિથી જોતાં મૂળતત્ત્વ અભેદ્ય છે, એકબીજામાં મિલાવટ થઈ શકતી નથી. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય ઈત્યાદિ દ્રવ્યો અનંતકાળથી સાથે રહેવા છતાં પોતપોતાની સ્થિતિમાં રહે છે, અભેધભાવે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે જ રીતે સમ્યગદર્શન રૂપી સુદર્શન ચક્ર અખંડભાવે ગતિશીલ રહે છે. સમ્યગ્દર્શનના ભાવોને ઉથાપી શકાતા નથી. આ છે સમકિતની ભેદ રહિત સ્થિતિ. વળી જેમ તેમાં ભેદ નથી, તેમ તેમાં કોઈ પક્ષ પણ નથી.
