Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અર્થાત્ નીતિકારે કહ્યું છે કે જેટલા આગ્રહો છે, તે બધા પ્રાયઃ એકાન્તવાદી છે અને એકાન્તવાદી હોવાથી તે ત્યાજ્ય છે, હેય કોટિમાં આવે છે. આગ્રા ખાતે યુદ્ધરાવરમ્ | આગ્રહથી બુદ્ધિ ઉપર આવરણ આવે છે. જેમ સેવાળથી પાણી ઢંકાઈ જાય છે, તેમ આગ્રહ પણ બુદ્ધિની નિર્મળતાને ઢાંકી દે છે. તેથી શાસ્ત્રકારો અને નીતિકારોએ બુદ્ધિનું વિભાજન કરી બુદ્ધિ અને કુબુદ્ધિ, સન્મતિ અને કુમતિ, તેવા બે ભેદ પાડયા છે. કુમતિ કે કુબુદ્ધિ આગ્રહને જન્મ આપે છે. આમ આગ્રહ અને આગ્રહની જનની બંને દોષપૂર્ણ છે. ગાથામાં શાસ્ત્રકાર દૃઢતાપૂર્વક મતાગ્રહ ઉપર નિશાન સાધીને તેનાથી દૂર રહેવા માટે સંજ્ઞાન અર્થાત્ તીવ્ર સૂચના આપી રહ્યા છે કારણ કે આ મહાગ્રહ સમકિતના માર્ગનો મોટો અવરોધ છે. ગાથાના પ્રારંભમાં જ મત અને દર્શન બંનેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે અને ત્યારપછી મત અને દર્શનનો આગ્રહ છોડવાની ભલામણ કરી છે. અહીં આપણે ખાસ વિવેક કરવાનો છે કે ગાથામાં મત અને દર્શન માટે એક પ્રકારે તટસ્થતા જાળવી છે તે આદરણીય છે, તેવી પણ આ પદમાં વ્યંજના છે. જે તજવાની વાત કરી છે, તે મત અને દર્શનનો આગ્રહ તજવાની વાત કરી છે. મત અને દર્શન, તે જીવાત્માના મૌલિક અધિકાર છે. મતિ, મત કે કોઈપણ પ્રકારનું દર્શન, તે જ્ઞાનનો પાયો છે. મત અને દર્શન ઉપર જ મૃતનો મહેલ ઊભો છે, માટે શાસ્ત્રકારે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે “મત દર્શનનો આગ્રહ ત્યજી...’ તેમાં ત્યજવાનું શું છે, તેનો સ્પષ્ટ ઉદ્યોષ છે. જે તજવાનું છે, તે આગ્રહ છે. જેમ પાણીમાં કોઈ સ્નાનાર્થીને જલજંતુ કે મગરમચ્છ ગ્રહણ કરે, તે સામાન્ય ગ્રહણ નથી પણ આગ્રહ છે. ચારે બાજુથી જે બંધનમાં નાંખે, તે આગ્રહ છે. આ સમક્તાત્ પ્રપતિ તિ માદ: | જે ખોટી રીતે પક્કડ કરી મનુષ્યને મુંઝવે, તેને આગ્રહ કહે છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં જે આગ્રહ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે, તે એટલો ભયંકર નથી, જેટલો ભયંકર મતાગ્રહ છે. સામાન્ય આગ્રહ બે વ્યકિત વચ્ચેનો હોય છે. જ્યારે મહાગ્રહ તે વ્યકિતની બુદ્ધિને બાંધી રાખે છે. મતાગ્રહ એક જ તત્ત્વમાં પડેલી ગાંઠ છે. જેમ દોરીની ગાંઠ દોરીને જ બાંધે છે અર્થાત્ દોરી પોતે જ પોતાને બાંધે છે. તે જ રીતે મતાગ્રહી બુદ્ધિ પોતે જ પોતાને આવરણ કરે છે. મહાગ્રહના જેટલા દોષ બતાવીએ, તેટલા ઓછા છે. ચોર પોતાની ચોરીથી જ પોતાને અધઃપતિત કરે છે, તેમ મતાગ્રહ બુદ્ધિને અધઃપતિત કરે છે, બુદ્ધિને ઊર્ધ્વગામી જતી અટકાવે છે, માટે અહીં શાસ્ત્રકારે મલવતું મહાગ્રહને છોડવાની વાત કરી છે.
- એક વિશેષ વાત – જેમ આગ્રહ ખોટા તત્ત્વનો હોય, તો ત્યાજ્ય જ છે પરંતુ તેનાથી વિપરીત સત્ તત્ત્વનો આગ્રહ હોય અર્થાત્ સદાગ્રહ હોય, તો તે વધારે ગુણકારી નીવડે છે. આવો આગ્રહ જીવને તત્ત્વમાં સ્થિર કરે છે. માટે ગાથામાં જે લખ્યું છે “મત દર્શન આગ્રહ તજી', ત્યાં મતાગ્રહનો નિષેધ કર્યો છે. તેનો અર્થ એ છે કે મહાગ્રહ છોડવાનો છે. સદાગ્રહ છોડવા જેવો નથી. જેમ કોઈ કહે ખરાબ વસ્તુ છોડી દેવી, તો તેનો અર્થ છે કે સારી વસ્તુ અપનાવી લેવી. આગ્રહનો સારો અર્થ દ્રઢ નિશ્ચય કે દૃઢ વિશ્વાસ થાય છે. આગ્રહ એક પ્રકારની દૃઢતા છે, સંકલ્પ કે ખોટો આગ્રહ ત્યાજ્ય છે. શાસ્ત્રકારે આગ્રહ માત્રને અવગણ્યો નથી. આ છે આગ્રહની સંક્ષિપ્ત મીમાંસા.
મત અને દર્શન શું છે ? – મત અને દર્શન, આ બંને શબ્દોનું એક સાથે ઉચ્ચારણ
hishs\\\\\\
જ૧૬ , ૧
(૧૪)
