Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 186

કરવામાં આવ્યું છે પરંતુ ક્રમશઃ બંને શબ્દો પોત-પોતાનું મૂલ્યાંકન સૂચવે છે. આગ્રહ શબ્દ પણ સમાસની દૃષ્ટિએ બંને શબ્દો સાથે જોડી શકાય છે. મતનો આગ્રહ અને દર્શનનો આગ્રહ. આપણે અત્યારે દર્શન અને મત, બંને ઉપર વિચાર કરી રહ્યા છીએ. દર્શન તે ઘણા પ્રમાણો અને તર્કની કસોટી પર કસાયેલા સિદ્ધાંતોથી નિષ્પન્ન થયેલી એક વિચારધારા છે. દર્શન તે સ્વાભાવિક રીતે અનેકાંતવાદનું એક અંગ બની જાય છે. જેમ સિદ્ધસેન દિવાકર કહે છે કે બધા દર્શનો ભેગા મળે, તો સહજ રીતે જૈનદર્શન બની જાય છે. અનેક દર્શનોનું સંમિશ્રણ થયા પછી જે સત્ય નવનીત બહાર આવે છે, તે જૈનદર્શનનો અનેકાંતવાદ છે. અહીં દર્શનના આગ્રહ તજવાની વાત છે, તે કોઈપણ એક દર્શનનો આગ્રહ છોડવાની વાત છે. તેમાંથી સતુ–સત્ય અંશની તારવણી કરી બાકીના અંશો માટે આગ્રહ રાખવાનો નથી તેમ જ તેના માટે નિષેધનો પણ આગ્રહ રાખવાનો નથી. આ છે આગ્રહ ત્યજવાનું રહસ્ય. સત્ય સિદ્ધાંતના સંકલ્પરૂપ આગ્રહ સિવાય અન્ય કોઈપણ દર્શનનો સ્વીકાર કે અસ્વીકારનો કે નિષેધનો આગ્રહ ન રાખવો, તે દર્શનના આગ્રહનો ત્યાગ છે.... અસ્તુ.
- જ્યારે મતાગ્રહ એ સામાન્ય પોતાની બુદ્ધિ કે કોઈ વ્યકિતએ ઉચ્ચારેલો એક દ્રષ્ટિમત છે, મતમાં પોતાની મતિ છે પણ મતિને સંકુચિત કરી અનેકાંતવાદની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરી એકાંતવાદમાં બાંધી લેવાથી મતિ તે મત બની જાય છે. જેમ ઝરણાના પાણીને કોઈ તળાવમાં બાંધી લેવામાં આવે, ત્યારે તે ઝરણું મટીને બંધિયાર ઝરો બની જાય છે. તેની સ્વચ્છતામાં ફરક પડી જાય છે. તેમ બુદ્ધિને બાંધવાથી તેની કાર્યક્ષમતા સમાપ્ત થઈ જાય છે. એક બિંદુ પર અટકીને બુદ્ધિ તે મત બની જાય છે. આવા નિર્ધારિત મત ઉપર રાગ થવાથી મતાગ્રહ બની જાય છે. મતાગ્રહનો ત્યાગ પણ વ્યકિતગત બૌદ્ધિક સંશોધન માટે દોષ નિવારણનું ઉત્તમ સાધન છે, તેથી મતાગ્રહનો દોષ છૂટી જાય છે. વૃદ્ધતુ તત્વપક્ષપતિની ! બુદ્ધિને રોકવામાં ન આવે, તો તે તત્ત્વ સુધી લઈ જાય છે. મતાગ્રહમાં ત્રણ ભૂમિકા છે. મતિ, મત અને આગ્રહ. મતિ તે નૈસર્ગિકશકિત છે. મત તે બંધાયેલી મતિ છે અને આગ્રહ તે મતનો અનુચિત રાગ છે, આમ મતાગ્રહના ત્યાગમાં મહિને આગ્રહ અને મતથી મુકત કરવાની વાત છે. શાસ્ત્રકારે મતિને નિર્મળ કરવા માટે મત અને મતનો આગ્રહ, આ બે ભૂમિકા છોડવાની વાત કરી છે. કદાચ મતને ન છોડી શકાય પરંતુ તેનો આગ્રહ જરૂર છોડવાનો છે. મત કરતા મતાગ્રહ વધારે અવરોધક છે, તેથી શાસ્ત્રકારે આ બંને પ્રતિજ્ઞાઓ સામે રાખીને પૃષ્ઠભૂમિ તૈયાર થયા પછી સમકિત તરફ આગળ વધવાના કેન્દ્ર પર ધ્યાન આપ્યું છે.
વર્તે સદ્ગુરુ લક્ષ – એક સામાન્ય નિયમ એવો છે કે જ્યાં સુધી લક્ષ નિર્ધારિત થતું નથી, ત્યાં સુધી જીવ કોઈપણ નિશ્ચિત ક્રમમાં વિકાસ કરી શકતો નથી. નવદીના ન સધતિ વિવિત્ | અર્થાત્ લક્ષ્યવિહીન વ્યકિત શું મેળવી શકે ? નક્શ પરમાવશ્ય | લક્ષ્ય કયારેક ગોચર હોય, કયારેક અગોચર હોય છે. જે કેન્દ્રમાં જવું છે, તે ખરેખર અગોચર અને અદ્ગશ્યમાન લક્ષ્ય છે પરંતુ ક્રમ એવો છે. વરHસ્તન્ય અરોવર પ્રાતિ | દૃશ્યમાન લક્ષ્યનું અવલંબન લઈને અદ્રશ્યમાન લક્ષ્ય સુધી પહોંચી શકાય છે. સેતુની સહાયથી નાની કીડી પણ મોટી નદી પાર કરી જાય છે. તેનો અર્થ એ છે કે સન્મુખ કે દૃશ્યમાન લક્ષ્ય નિશ્ચિત કરવું જોઈએ. અહીં જૂઓ, અદૃશ્યમાન ભાવગુણ એવં પરમાત્મા કે સિદ્ધ ભગવાન એ ગુપ્ત લક્ષ છે પરંતુ આ અલક્ષ્ય રૂપી