Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પાપ કે પુણ્ય બંને પાપબંધનું જ કારણ બને છે. આ રીતે ગાથામાં પ્રયુકત કષાયની ઉપશાંતતા પદ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આપણે તેના બધા પાસા આ રીતે ગોઠવીએ.
૧) કષાયના ઉદય સાથે પુણ્યનો ઉદય કે પાપનો ઉદય, તે બંને પાપબંધનું કારણ છે. કષાયના ઉપશમ સાથે પુણ્યનો ઉદય કે પાપનો ઉદય, તે બંને નિર્જરાનું કારણ છે. ૩) કષાયનો ઉદય પુનઃ કષાયબંધનું પણ કારણ છે.
૪) કષાયનો ઉપશમ તે કષાયનું પણ છેદન કરે છે.
આ રીતે કષાયનો ઉદય કે ઉપશમ સંપૂર્ણ રીતે કર્મ ઉપર પોતાનો પ્રભાવ પાથરે છે, માટે કષાયની ઉપશાંતતાને પૂરું મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે.
જો કષાય ઉપશાંત થાય, તો અભિલાષાઓ પરિવર્તિત થાય છે. માત્ર મોક્ષ અભિલાષ’. મોક્ષની અભિલાષા પણ એક ઈચ્છા છે પરંતુ તે ઈચ્છા હોવા છતાં તે ઈચ્છાઓનું પરિવર્તિત એક ઉત્તમ આદરણીય રૂપ છે. જેમ ખેતરમાં નાંખેલું ખાતર શુદ્ધ પરિવર્તન પામી અનાજ રૂપે પ્રગટ થાય છે. તે જ રીતે ઈચ્છાઓની એક ઉત્તમ પર્યાય તે મોક્ષ અભિલાષ' છે.
ઉપર કહ્યું તે પ્રમાણે મોક્ષની અભિલાષા સાથે બીજા ગુણોનો પણ વિકાસ થાય છે. જેને આનુષંગિક ગુણ કહી શકાય છે. ઉત્તમ ઔષધિનું સેવન કરવાથી રોગનિવારણ થાય છે, તે ઉપરાંત બીજા આનુષંગિક સ્વાસ્થ્ય ગુણોમાં વૃદ્ધિ થાય છે. ચારિત્રનું પાલન કરનાર વ્યકિતને પાપકર્મથી કિત તો મળે જ છે પણ તેની સાથે સન્માન પણ મળે છે. કષાય ઉપશાંત થયા પછી સાંસારિક કાર્યામાં અને ભોગાત્મક ભાવોમાં પણ જીવને અરુચિનો જન્મ થાય છે. ગાથામાં ‘ભવે ખેદ' એ પ્રમાણે કથન છે. ત્યાં ભવ એટલે સંસાર, ભવ એટલે સાંસારિક ભોગ, પરિગ્રહ અને વિષયની પૂર્તિ, આ બધા કર્મબંધનના કારણોમાં એક પ્રકારે અરુચિ પેદા થાય છે. આ અરુચિ બે પ્રકારની છે. અજ્ઞાનદશામાં જે ભોગ ભોગવ્યા છે, તેનો પણ તેને ખેદ થાય છે. ભૂતકાલીન ભોગવેલા ભોગોમાં અરુચિ થવાથી તે વખતે બાંધેલા કર્મો જે સત્તામાં છે, તેનો પણ ક્ષય થાય છે અને વર્તમાન ભોગોની અરુચિ નવા આવનારા કર્મને રોકે છે અર્થાત્ કર્મબંધનું નિવારણ કરે છે. આ રીતે બંને પ્રકારનો ખેદ ઉભય રીતે કલ્યાણનું કારણ બને છે પરંતુ અહીં યાદ રાખવાનું છે કે જો કષાય ઉપશાંત થાય, તો જ આવો ખેદ પ્રસ્ફૂટિત થાય છે. જ્યાં સુધી કષાય ઉદયમાન છે, ત્યાં સુધી ભોગોમાં રુચિ બની રહે છે. ક્રોધાદિ કષાયનો ઉદય જેટલો તીવ્ર, તેટલી જ સાંસારિક ભાવોની રુચિ પણ તીવ્ર હોય છે. કષાય જેટલો ઉપશાંત થાય, તેટલો ભોગાદિ ભાવોમાં ખેદ વધતો જાય છે. મૂળમાં કષાય જ કારણભૂત છે. પ્રાણીઓ ઉપરની દયા પણ મોહભાવ ઘટવાથી જ થાય છે, તે જ જીવને દયાભાવ માટે પ્રેરિત કરે છે. જીવાત્મા જ્યારે પોતાની દયા કરે અર્થાત્ આત્માને કષાયથી બચાવે, ત્યારે જ યોગોની પ્રવૃત્તિ શુભ થતાં દયાભાવનું ઝરણું પ્રવાહિત થાય છે. દયા શબ્દ શુદ્ધ અને શુભ બંને ભાવોનો વાચક છે. નિર્મોહદશા જીવને દયા માટે પ્રેરણા આપે છે. તે ભાવદયા છે, સ્વયં આત્મદયા છે અને પરિણામે પરોપકારના ભાવથી પ્રાણીઓનો ઉપકાર થાય,
(૧૩૭)
