Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આધાર છે. દર્શન અને જ્ઞાન હાજર હતા પરંતુ મિથ્યાત્ત્વમોહનીયના ક્ષયોપશમે યથાર્થ પરિણિત રૂપ જે સમ્યભાવ ઉદ્ભવ્યો છે, તે સમ્યભાવ દર્શન અને જ્ઞાન સાથે જોડાય છે અને હવે સમ્યક્ + દર્શન અને સમ્યક્ + જ્ઞાન, આ રીતે સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન ઉદ્ભવ પામે છે. ‘સમ્યક્’ એ એક નિરાળી પરિણતિ છે. આ પરિણતિ શ્રદ્ધારૂપ છે. તેનું આવરણ મિથ્યાત્ત્વમોહનીય છે. તેનો ક્ષયોપશમ થતાં શ્રદ્ધા નિર્મળ બને છે. શ્રદ્ધાએ દર્શન અને જ્ઞાનનો સંગમ કર્યો છે. બીજી રીતે કહો તો જ્ઞાને પોતાની વિવેકશકિતથી સ્વયંને નિર્મળ કર્યું છે અને શ્રદ્ધાનું વરણ કર્યું છે. દર્શન પણ હવે અંધાપો છોડીને દેખતું થયું છે અને તેણે પણ જ્ઞાનના ચીલે ચાલીને સમ્યભાવ રૂપી શ્રદ્ધાનું વરણ કર્યું છે. શ્રદ્ધાનું વરણ કરવાથી જ્ઞાન અને દર્શન બંને પાવન થઈ ગયા છે. સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન જેવા શબ્દો વ્યવહારમાં પ્રયુક્ત થયા છે. શાસ્ત્રીયદૃષ્ટિએ તો શાન સમ્યગ્ હોય, તો જ તે જ્ઞાન કહેવાય છે. દર્શન પણ સમ્યગ્ હોય, તો જ દર્શન કહેવાય છે છતાં પણ વધારે સ્પષ્ટતા માટે અને વ્યવહારિક જ્ઞાનનો પરિહાર કરવા માટે સમ્યગ્ શબ્દ જોડવામાં આવ્યો છે. આ સમ્યક્ જેમ જ્ઞાન અને દર્શનને પાવન કરે છે, તેમ ચારિત્રને પણ પાવન કરે છે. સમ્યગ્દર્શન શબ્દની આટલી શાબ્દિક વ્યાખ્યા કર્યા પછી અને શબ્દ સંબંધી એક પ્રચલિત શંકાનું નિવારણ કરીને સમકિતના ગૂઢભાવોનો સ્પર્શ કરશું.
એક રીતે યોગ્ય છે કે સમ્યગ્દર્શન માટે સમકિત શબ્દનો વ્યવહાર થયો છે. હકીકતમાં તો સમ્યભાવ આદરણીય છે અને સમ્યગ્ભાવમાં જ્ઞાન અને દર્શનને સંયુકત કરવામાં આવ્યા છે. દર્શન અને જ્ઞાનને શેષ કરી ફકત સમ્યભાવને વ્યકત કરવા માટે સમકિત શબ્દ પર્યાપ્ત છે. સમકિત શબ્દમાં દર્શન અને જ્ઞાન શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યા વિના પણ તેના સમ્યભાવની અભિવ્યકિત થાય છે. આ વ્યવહારિક શબ્દ ઘણો ભાવપૂર્ણ બની ગયો છે... અસ્તુ.
સમકિતનો ગૂઢાર્થ હવે આપણે સમકિતના કક્ષમાં પ્રવેશ કરીએ. સમ્યગ્દ્ભાવથી શાસ્ત્રકાર શું કહેવા માંગે છે, તે સમજવા પ્રયત્ન કરીએ.
પદાર્થની પરિણતિ તે વર્તમાનકાલિક પર્યાયરૂપે પ્રગટ થાય છે. તે એક સામયિક સત્ય છે, ક્ષણિક સત્ય છે. તેનો બોધ કરવાથી જીવાત્મા વ્યવહારમાં જોડાય છે. જ્યારે દ્રવ્યની ત્રૈકાલિક પરિણતિનો બોધ કરી અખંડ સત્યને સમજવું તે સમ્યગ્દ્ભાવની શ્રેણીમાં આવે છે. સત્ય બે પ્રકારનું છે. (૧) વર્તમાનકાલિન સાપેક્ષ સત્ય (૨) ત્રૈકાલિક નિરપેક્ષ સત્ય. અંગ્રેજીમાં આ બંને સત્યને સમજવા માટે બે શબ્દ છે. Relative Truth અને Real Trueth. રીલેટીવ ટુથ છે, તે સાપેક્ષ સત્ય છે. તે પર્યાયજ્ઞાન પૂરતું સીમિત છે. તેમાં અખંડ દ્રવ્યનો બોધ નથી, તે પર્યાયાત્મક જ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન પદાર્થનું પરિવર્તન થતાં પરિવર્તન પામે છે તેની એક પ્રકારે આવી ત્રિપુટી બને છે. પર્યાય પણ ક્ષણિક, તેનું જ્ઞાન પણ ક્ષણિક અને તેનાથી ઉપજતું સુખ પણ ક્ષણિક, આ ત્રણે તત્ત્વો ક્ષણિક સત્ય હોવા છતાં અસત્યની શ્રેણીમાં જાય છે, એટલે જ ધર્મગ્રંથોમાં સંસારને અસત્ય અને અશાશ્વત કહ્યો છે. સત્ય હોવા છતાં અસત્ય છે કારણ કે તે ક્ષણિક સત્ય છે.
જ્યારે પર્યાયથી ઉપર ઊઠીને જ્ઞાન દ્રવ્યાત્મકભાવોને સ્પર્શે છે, તેનું વૈકાલિક સ્વરૂપ
(૧૪૭)
