Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નિષ્ક્રિય કેન્દ્ર નથી પરંતુ તેના અંતરમાં મોટી ઉથલપાથલ થાય છે. ઝાડી ઝાંખરા અને કંટક ભરેલો માર્ગ છોડીને હવે તેને રાજમાર્ગ પર ચાલવું છે. હવે તે બાહ્ય પ્રવૃત્તિથી પરાભૂત થઈને આંતિરક સંશોધનમાં પ્રવેશ કરે છે. ગાથામાં મૂકેલો ‘વર્તે’ શબ્દ બહુમુખી છે. ‘વર્તે' માં વૃત્તિ, પ્રવૃત્તિ અને વર્તમાન અવસ્થા, સહ સાહજિક પર્યાય, તે બધા ભાવોનું ઉદ્બોધન છે. તેની સાથે જોડાયેલો ‘અંતર શોધ' શબ્દ પણ આધ્યાત્મિક ભાવોથી ભરપૂર હોય, તેવો સ્પષ્ટ ઈશારો છે. હવે આપણે અંતર શોધ શું છે, તે કેવી રીતે પ્રવર્તમાન થાય છે, તે બંને પ્રશ્ન ઉપર ગાથાનું મર્મસ્પર્શી થોડું વિવેચન કરશું.
શોધની પ્રક્રિયા ગાથામાં ‘અંતર શોધ' શબ્દનો પ્રયોગ છે. શોધનો અર્થ છે શુદ્ધિકરણ અથવા જિજ્ઞાસા. શોધ કરવી એટલે ગોતવું, જાણવું, સમજવું વગેરે. જ્યારે શુદ્ધિકરણ એટલે પ્રમાર્જન કરવું, સ્વચ્છભાવોને ઉત્પન્ન કરવા. નિર્મળ સ્વરૂપને નિહાળવું ઈત્યાદિ પ્રક્રિયા શુદ્ધિકરણની ક્રિયા છે. પૂર્વમાં જે જીવ જિજ્ઞાસુ હતો, તેણે સદ્ગુરુના શરણમાં આવીને સુબોધ પ્રાપ્ત થયા પછી સકિત મેળવ્યું પરંતુ તેની આ જિજ્ઞાસાવૃત્તિ હજી નષ્ટ થઈ નથી, નષ્ટ કરવાની જરૂર પણ નથી. જિજ્ઞાસા તે એક પ્રકારની જ્ઞાનવૃત્તિ છે, તેની જિજ્ઞાસા વધારે તીવ્રતર અને તીવ્રતમ થતી જાય છે. જે જિજ્ઞાસા ઉપાય સુધી સીમિત હતી, તે હવે સમ્યગ્દર્શન થયા પછી વધારે તીવ્રતર થઈ અંતરમુખી થાય છે. જેનું દર્શન થયું છે, તેવા આત્માધિરાજને વધારે સમજવા માટે શોધ એક પ્રકારે ઉન્મુખ થઈ છે. હવે આ જિજ્ઞાસા આત્મદેવનો ઊંડો પરિચય પામી શુદ્ધભાવને વરવા માટે પ્રયત્નશીલ બને છે. હવે તેની સ્થિતિ સ્વાભાવિક ક્રમમાં અંતર શોધવાળી બની છે. તેની બધી વૃત્તિઓ આત્મનિષ્ઠ થવાથી વૃત્તિ પણ જાણે કહ્યાગરી થઈને અંતર શોધમાં પરિણત થાય છે. એક પ્રકારે સ્વતઃ અંતર શોધનું કાર્ય આરંભ થઈ ચૂકયું છે. કોઈપણ વસ્તુના કેન્દ્ર સુધી જવું, તે અંતર પ્રવેશની ક્રિયા છે. મૂળ તપાસવું, જ્યાંથી ઉપયોગ કે યોગનું હલનચલન થાય છે, જ્યાંથી અધ્યવસાયો ઉદ્ભવે છે, જ્યાં ઉદયમાન પરિણામો પ્રવર્તમાન થાય છે, તેવું કોઈ અદૃશ્યમાન કેન્દ્ર હોવું જોઈએ. તે અદૃશ્યમાન હોવા છતાં વર્તમાન જ્ઞાનપર્યાય પરિશુદ્ધ થાય, તો તે અદૃશ્ય પણ દૃશ્ય સદૃશ પ્રતીત થાય છે. નિઃશંકભાવે તે મૂળભૂત કેન્દ્રસ્થિત અખંડ દ્રવ્યની ઝાંખી થાય છે. તે દ્રવ્ય છે, છે અને છે, આવો ત્રૈકાલિક અહોભાવ ઉદ્ભવે છે. શોધ એટલે જે જ્ઞાનપર્યાયથી આત્મદર્શન થયું, તે જ્ઞાન પર્યાય પણ શુદ્ધ થઈ છે. પર્યાય રૂપ ઉપકરણ શુદ્ધ થવાથી તે અંતરનો સ્પર્શ કરે છે. અંતરના માર્ગમાં રહેલો જે કોઈ સૂક્ષ્મ વિભાવ છે, તેને પણ કોરે મૂકી દે છે. તેને ટાળવા કરતાં તેની તારવણી કરે છે. કોઈપણ ચીજનું નષ્ટ થવું, તે તેની કાલલબ્ધિ છે પરંતુ તેના પ્રભાવથી દૂર રહેવું, તે જીવનો પુરુષાર્થ છે અને તે જ અંતર શોધ છે. ઘઉંમાં રહેલા કાંકરાને ટાળી શકાતા નથી, તેને તારવી શકાય છે. ટળવું તે કોઈપણ પર્યાયનું સ્વાભાવિક પરિવર્તન છે, જ્યારે તારવણી તે પોતાની વિવેકશકિત છે. આ વિષય ઘણો જ ગંભીર અને વિચારણીય છે. અહીં સંક્ષેપમાં એટલું જ કહેશું કે શુદ્ધિપૂર્વક બધા વિભાવોને રોકીને તેનાથી વિમુકત રહી આંતરિકભાવોમાં રમણ કરવાની અને તેમાં સ્થિર થવાની પ્રક્રિયા છે, તે અંતર શોધ છે. સમ્યગ્દર્શન થયા પછી જીવ ચારિત્ર સન્મુખ થાય છે. અંતર શોધ થવાથી કષાયોનો પરિહાર થતાં ચારિત્રના પરિણામો ઝળકવા લાગે છે. આ છે અંતર શોધ. આ છે સમકિત પામ્યા પછીની
