Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
તે શુભભાવની ધોતક છે. દયામાં મોહની નિવૃત્તિ છે અને યોગની શુભ પ્રવૃત્તિ છે. માટે સિદ્ધિકારે સાધકના લક્ષણમાં પ્રાણીદયાનો ઉમેરો કર્યો છે. ગાથામાં અંતર દયા” શબ્દ છે, તે ભાવદયાનો વાચક છે પરંતુ આ અંતરદયા જીવોની દયા રૂપે પરિણત થાય છે અને અહિંસાનું વિધિરૂપે પ્રગટ કરે છે. માટે આપણે અહીં અંતરદયાને પ્રાણીદયા રૂપે વર્ણવી છે. શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય ભાવદયાને અનુલક્ષીને અભિવ્યકત થયું છે પરંતુ જ્યાં સુધી જીવ સયોગી છે, ત્યાં સુધી આ અંતર દયા યોગોમાં ઉપકાર રૂપે પ્રગટ થઈ જીવદયાનું રૂપ ધારણ કરે છે. આંતરડયા ફકત આંતરિક ક્ષેત્રે વિકસિત થઈને અસ્ત થઈ જતી નથી પરંતુ તે વિકસિત થઈને જેમ આત્માને શાંતિ આપે છે, તેમ બીજા જીવોને પણ શાંતિ આપનારી નીવડે છે. શાસ્ત્રકારે “અંતર દયા’ શબ્દ એટલા માટે મૂકયો છે કે મનુષ્ય ફકત બાહ્યદયાના આડંબરો કરી ઘણી વખત માનકષાયમાં વૃદ્ધિ કરતો હોય છે. પોતાના સ્વરૂપની ચિંતા કર્યા વિના એક પ્રકારે આત્માનું અહિત કરીને પણ પુણ્યકર્મ કરવામાં પુરુષાર્થ કરતો હોય, તે રીતે અકલ્યાણકારી દયાનું ભાજન બને છે. અંતરદયા થયા પછી જીવદયાનું જે શુભ ઝરણું વહે છે, તે મોક્ષમાર્ગનું સાધન છે.
કષાયની ઉપશાંતતા સાથે જોડાયેલા આ આનુષંગિક ગુણો જેમાં પ્રવર્તમાન થાય છે, તે વ્યકિતને મુમુક્ષુ બનાવે છે. હવે તે જિજ્ઞાસુ બનીને તત્ત્વ સમજવા માટે તત્પર થયો છે. તેને સાચી જિજ્ઞાસા ઉદ્ભવી છે, તેથી તેને જિજ્ઞાસુ કહ્યો છે. ઉપર્યુકત ગુણો પ્રગટ થયા પછી જ્ઞાનની દિશા બદલે છે. જે જ્ઞાન વિષયાભિમુખ હતું, વિષયોને જાણવા કે સમજવા માટે તત્પર હતું, તે જ્ઞાન હવે યથાર્થ રૂપ ધારણ કરી શુદ્ધ જિજ્ઞાસુ રૂપે મોક્ષાભિમુખ બને છે. આ જિજ્ઞાસુને તત્ત્વ શું છે અને મિથ્યા મોહજાળમાંથી કેમ છૂટી શકાય, તે જાણવાની ઈચ્છા થાય છે, માટે તેને અહીં જિજ્ઞાસ કહ્યો છે. જિજ્ઞાસા એ જ જિજ્ઞાસુ છે. જિજ્ઞાસાના કારણે તેને જિજ્ઞાસુનું બિરૂદ મળ્યું છે. ધનથી ધનવાન, જ્ઞાનથી જ્ઞાની, ગુણોથી ગુણી બને છે. તે જ રીતે આ ગાથામાં પણ અભિવ્યકિત કરી છે કે ઉપર્યુકત ગુણોનું જે પરિણામ છે તે જિજ્ઞાસા છે અને જિજ્ઞાસાના કારણે વ્યકિત જિજ્ઞાસુ બને છે. “જિજ્ઞાસ’ શબ્દ ઉભયવાચી છે.
ઈચ્છા અને અભિલાષાનું અંતર : ગુણોમાં મોક્ષની અભિલાષા રૂપે અભિલાષાનો ખ્યાલ આપ્યો છે. આમ તો ઈચ્છા જ અભિલાષા ગણાય છે પરંતુ તાત્ત્વિક રીતે જોતાં તેમાં સૂક્ષ્મ અંતર પણ છે. ઈચ્છા પ્રાયઃ ભૌતિક હોય છે. ઈચ્છા એક પ્રકારનો માનસિક અભિગમ છે. તે બાહ્યલક્ષી છે. ઈચ્છાપૂર્તિ થાય અર્થાત્ પદાર્થ પ્રાપ્ત થાય, છતાં ઈચ્છા શાંત થતી નથી. આ કથન પણ સુપ્રસિદ્ધ છે પરંતુ ઈચ્છાઓ જો અસ્ત થાય, તો પુનઃ માનસિક અભિગમ ઉદ્દભવે છે, તે છે અભિલાષાનું સૂક્ષ્મ રૂપ. ઈચ્છાથી જે મળ્યું, તે શું બરાબર છે ? ઈચ્છાપૂર્તિ થવા છતાં શાંતિ કેમ ન મળી ? તેવો એક વિચાર પ્રવાહ ઉદ્ભવે છે. ઈચ્છાએ જે મેળવ્યું છે, તેનાથી પણ કાંઈક વિશેષ મેળવવા માટે જે આંતરિક આકર્ષણ જન્મે છે, તે અભિલાષા છે. ઈચ્છા પ્રાયઃ વ્યકિતના ભાવોની આસપાસ રહીને કોઈ એક તૃપ્તિ માટે મથે છે. જ્યારે અભિલાષા એ બધું મળ્યા પછી પણ હજી કાંઈક ઉત્તમ મેળવવા માટે વ્યાપક બને છે. આવી અભિલાષા પરમ શાંતિને શોધે કે ઈશ્વરના ચરણો સુધી પહોંચે અથવા બંધનમાંથી મુકત થઈ અનંત આકાશમાં વિચરણ કરતા પક્ષીની જેમ
---(૧૩૮) -
