Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
૧) જ્ઞાનપૂર્વક પુરુષાર્થ રૂપે જીવાત્મા કષાયને ઉપશાંત કરે અને તે ઉપશમભાવ પ્રસરે, તે પુરુષાર્થજનિત ઉપશાંતભાવ છે.
૨) જ્યારે બીજા પ્રકારમાં સહજ ઉપશાંતભાવ ઉદ્દભવે છે. કાલક્રમમાં પૂર્વે મોહનીયકર્મના શિથિલકર્મબંધ હોવાથી મોહનીયકર્મ પ્રબળભાવે ઉદયમાન થતું નથી અને જીવનો ઉપશમભાવ સહજ જળવાઈ રહે છે. તેમાં જ્ઞાનનો સંપૂટ ન હોવા છતાં ઉપશાંતભાવ સુખાકારી હોવાથી સહજ ભાવે તે આદરણીય બની રહે છે પરંતુ આ ઉપશાંતભાવ ક્યારે અલિત થાય, તે અગમ્ય છે.
સિદ્ધિકારે જે કષાયની ઉપશાંતતા કહી છે તેમાં સાધક સમ્યગુર્દ્રષ્ટિપૂર્વક કષાયને કષાય રૂપે જાણ્યા પછી તે હિતાવહ નથી, તેવો નિશ્ચય કરી કષાયને ઉપશાંત રાખવા પ્રબળ પુરુષાર્થ કરે છે. તે પુરુષાર્થમાં જીવાત્મા કષાયને પરાસ્ત કરી ઉપશમભાવને અનુભવે છે, ત્યારે વાસ્તવિક કષાયની ઉપશાંતતા પ્રગટ થાય છે.
અહીં જે ઉપશમભાવ કહ્યો છે, તે સહજ આત્મિકભાવોને અનુસરીને કહ્યો છે. શાસ્ત્રોકત પદ્ધતિમાં ઉપશમભાવની સ્થિતિ બહુ ઓછી છે પરંતુ બાકીના ક્ષયોપશમ, ક્ષાયિક ઈત્યાદિ આધ્યાત્મિક ભાવો દીર્ઘ સ્થિતિવાળા હોય છે અને તે વખતે જીવ ઉપશમભાવ જેવા જ ગુણોનો અનુભવ કરે છે, તેથી અહીં સંગ્રહદૃષ્ટિએ ઉપશમભાવનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. કષાય એક પ્રકારનો વિકાર છે, એક પ્રકારની ઈચ્છાઓની પ્રતિક્રિયા છે. સુખની ઈચ્છા લોભને જન્મ આપે છે. ઈચ્છાપૂર્તિ થાય, ત્યારે અહંકારનો જન્મ થાય, ઈચ્છાપૂર્તિ ન થાય, ત્યારે ક્રોધનો જન્મ થાય છે અને ઈચ્છાપૂર્તિ માટે કુટિલ માર્ગ અપનાવે ત્યારે માયા જન્મે છે, ભોગાત્મક તૃષ્ણાથી કામ જન્મ છે. જીવમાં એક પ્રચંડ પ્રતિક્રિયા છે. જીવ જ્યારે અબોધદશામાં હોય કે એકેન્દ્રિયાદિ જાતિમાં હોય, ત્યારે આ બધા વિકારો તે જીવોમાં બીજ રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવતા હોય છે, તેને સંક્ષિપ્ત કષાય હોવા છતાં ઉપશાંત કોટિમાં આવતો નથી કારણ કે જીવની શકિતનું વર્ધન થતાં તેના કષાય વૃદ્ધિ પામે છે, કષાય એક પ્રકારનો અગ્નિકણ છે. જો તેને દાહ્ય સામગ્રી મળે તો વધારે પ્રજ્વલિત થાય છે. દાહ્ય સામગ્રી ન મળે, ત્યારે મંદભાવે ફળ આપે છે. જ્યાં સુધી મિથ્યા દૃષ્ટિ છૂટે નહીં, ત્યાં સુધી કષાયના આરોહ કે અવરોહનું ખાસ મૂલ્યાંકન થઈ શકતું નથી. કષાય એ ઈચ્છા અને તૃષ્ણાની કાલ્પનિક મિથ્યાજાળમાંથી ઉદ્ભવતો એક મિથ્યાભાવ છે પરંતુ સ્વયં મિથ્યા નથી, તે ઘણો હાનિકર
છે. તે મિથ્યા છે કારણ કે કષાય દ્વારા જે સુખરૂપ ફળની કલ્પના કરી હતી, તે મિથ્યા છે. મિથ્યાભાવો પણ જીવને માટે અનંત અશાંતિનું કારણ બની રહે છે, એટલું જ નહીં પરંતુ તે જ્ઞાનના કિરણોને પ્રહૂટિત થવામાં વાદળાનું કામ કરે છે. માટે જ કવિશ્રીએ જિજ્ઞાસુના જ્ઞાનકિરણોને પ્રગટ થવા માટે કષાય રૂ૫ વાદળાને ઉપશાંત કરવાની પ્રેરણા આપી છે.
મોહનીય કર્મને છોડીને બાકીના કર્મો શુભાશુભ ભાવે ઉદય પામતા હોય છે. તેમાં કેટલાક પુણ્યકર્મો શુભ ફળ આપે છે, જ્યારે અશુભકર્મો અશુભફળ આપે છે પરંતુ વિચારણીય વાત એ છે કે કષાયનો ઉપશમ કે કષાયનો ઉદય શુભ કે અશુભ, બંને કર્મોને પ્રભાવિત કરે છે. કષાયનો ઉપશમ હોય, તો પાપ કે પુણ્યનો ઉદય નિર્જરાનો હેતુ બને છે પરંતુ કષાયનો ઉદય હોય, તો
(૧૩૬) મોત
છે,
