Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જ્ઞાનની પ્રથમ કક્ષા પ્રશ્નનરૂપ છે. જીવાત્મા જાણવા માટે પ્રયાસ કરે છે કે હું કોણ છું ? મારી ચારે બાજું શું છે ? મારું આગમન શા માટે થયું છે ? આવા સેંકડો સારા-નરસા પ્રશ્નો ઉદ્ભવે છે. માટે જોઽત્તુ પ્રશ્ન સમસ્ત આધ્યાત્મિક ગ્રંથોનો પાયો છે. કવિરાજે પણ સ્વયં અન્ય પદમાં ગાયું છે કે ‘હું કોણ છું કયાંથી થયો, શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું ? અને પછી કહે છે કે ‘તે જાણવા વચન કોનું સત્ય કેવળ માનવું ? ઈત્યાદિ, અહીં પણ હું કોણ છું ? આ પ્રશ્નથી જ પ્રારંભ થયો છે. આશ્ચર્ય એ છે કે આવો મિથ્યા ‘હું' પોતે પોતાના વિષયમાં જ શંકા કરે છે. તેને ખબર નથી કે જેને તે જાણવા મથે છે તેને ‘હું' કહેતાં અહંકારે જ ઢાંકી દીધો છે. દરવાજો બંધ રાખીને કહે છે કે ઘરમાં પ્રકાશ કેમ નથી ? આ બધા નિરાળા પ્રશ્નોથી મુકત થઈને સારા અર્થમાં તત્ત્વ સમજવાની જ્ઞાનપિપાસા જાગૃત થાય, તેને જિજ્ઞાસા કહે છે, જિજ્ઞાસા એ જ્ઞાનનો દરવાજો છે, જ્ઞાનનો પાયો છે. ભૂખ લાગે ત્યારે જ ભોજનની મજા છે. તે જ રીતે જિજ્ઞાસા થયા પછી જ જ્ઞાનનું પાચન થાય
છે.
આપણા ઘણા શાસ્ત્રો પણ પ્રશ્નોત્તર રૂપે લખાયેલા છે. ગૌતમસ્વામી જેવા ચાર જ્ઞાનના સ્વામીએ પણ ભગવતીસૂત્રમાં પ્રભુને હજારો પ્રશ્નો પૂછયા છે. રાયપસેણીય જેવું શાસ્ત્ર પણ નાસ્તિક એવા પરદેશી રાજાએ પૂછેલા સેંકડો પ્રશ્નોના ઉત્તરની સાક્ષી આપે છે અને તે પ્રશ્નના ઉત્તરના પ્રભાવે રાજા નાસ્તિક મટીને આસ્તિક કેવી રીતે બન્યો, તેનું આખ્યાન કરે છે. પ્રશ્ન એ જ્ઞાનની ગંગોત્રી છે, જ્યારે ઉત્તર, એ સમુદ્રનો સંગમ છે. જિજ્ઞાસા જ્ઞાનનું ઉજ્જવળ પાસું છે જિજ્ઞાસા એક ઉત્તમ ભૂમિ પર વિકસિત થયેલી લતા જેવી વાસ્તવિક મધુરભાવ સંપન્ન લતા છે. આ ગાથામાં પણ જિજ્ઞાસાની નક્કરભૂમિનું આખ્યાન કર્યું છે. એક મદ્યપાન કરનાર વ્યકિત ચારિત્રહીન હોય, તો તેની જિજ્ઞાસા કે પ્રશ્નો મહત્ત્વપૂર્ણ હોતા નથી. જિજ્ઞાસાનો સાધના સાથે સીધો સંબંધ છે. સાધનાશીલ વ્યકિત જિજ્ઞાસાને પ્રગટ કરે, ત્યારે તે લઢાયેલા ઔષધની જેમ ગુણકારી બને છે. જિજ્ઞાસામાં ગુણોનો સંપૂટ યથાર્થ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ કરવામાં કારણભૂત છે. આટલા વિવેચનથી સ્પષ્ટ થાય છે કે જિજ્ઞાસા તે એક એવું રજતપાત્ર છે કે જેમાં પીરસેલી ખીર શોભાને ધારણ કરે છે. ઝુપાત્રે પતિત દુË અપિ વિષાયતે । ગંદાપાત્રમાં પડેલું દૂધ પણ વિષયુકત બની જાય છે. તે જ રીતે કનિષ્ટ પાત્રમાં ઉત્પન્ન થયેલી જિજ્ઞાસા પણ ઉત્તમ ફળ આપી શકતી નથી.
જિજ્ઞાસાની સાથે જિજ્ઞાસુ ઉપર પણ થોડો વિચાર કરીએ. સિદ્ધિકારે અહીં કહ્યું છે કે ‘તે કહીએ જિજ્ઞાસ’. અર્થાત્ ગાથામાં જે ગુણો કહ્યા છે, તેવા ગુણો જો હોય, તો તે જિજ્ઞાસુ બને છે. તે સાચા અર્થમાં જ્ઞાનનો પિપાસુ બને છે. આ રીતે ‘જિજ્ઞાસ' શબ્દ ગુણીપરક છે. તે જ રીતે જિજ્ઞાસાપરક પણ છે અર્થાત્ ગુણપરક છે. ગુણીપરક હોય, ત્યારે તેનો અર્થ એ છે કે જે જીવ જિજ્ઞાસાપરક છે, તે આધ્યાત્મિક ગુણોથી સંપન્ન હોવો જોઈએ. વ્યવહારિક દૃષ્ટિએ બધા ક્ષેત્રોમાં અને બધી કળાઓમાં તે તે પ્રકારના જિજ્ઞાસુઓ હોય છે પરંતુ તે બાહ્ય જગતના જિજ્ઞાસુ છે. જેને જિજ્ઞાસા થાય છે તે જિજ્ઞાસુ અર્થાત્ મૂળભૂત આત્મા તે જિજ્ઞાસાનું અધિષ્ઠાન છે. આવો અધિષ્ઠાતા સાંસારિક દશામાં બાહ્ય જગતની જિજ્ઞાસા કરે છે પરંતુ સ્વયં પોતાને જાણવાની જિજ્ઞાસા કરતો નથી. સારાંશ એ થયો કે જિજ્ઞાસુ એવો આત્મા સાંસારિક જિજ્ઞાસુ બને છે અને
(૧૩૪)
