Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આ પણ અપવાદ છે. સૈદ્ધાંતિક રીતે સામાન્ય નિયમ એ છે કે નીચ કક્ષાનો વ્યકિત ઉત્તમ પ્રવૃત્તિ કરી શકતો નથી. આટલી ભૂમિકાનું વિવેચન કર્યા પછી મૂળ વિષય પર આવીએ. ગાથામાં વ્યકિતના ગુણો અને ચરિત્રનું આખ્યાન કર્યા પછી તેના લક્ષણ અને પ્રવૃત્તિ રૂપે તે પાત્ર જિજ્ઞાસુ અર્થાત્ જિજ્ઞાસાવાળો બને છે, તે પ્રમાણે કથન છે.
ગાથામાં જિજ્ઞાસ' શબ્દપ્રયોગ છે. જિજ્ઞાસનો સીધો અર્થ જિજ્ઞાસા થાય છે. જેને જિજ્ઞાસા છે તે જિજ્ઞાસુ છે. આ એક જ શબ્દમાં ગુણ અને ગુણી બંનેની અભિવ્યકિત થાય છે. કૃપાળુ ગુરુદેવ આધ્યાત્મિક સાધક તો હતા જ પરંતુ સાથે સાથે ઉચ્ચકોટિના કળાસંપન્ન કવિ પણ હતા. આ કાવ્યમાં ગુજરાતી ભાષાના આ સરળ પદોમાં ઘણા ભાવોનું શાબ્દિક સંકલન પણ થયું છે. જિજ્ઞાસા તે ગુણ છે અને જિજ્ઞાસુ તે ગુણી છે. એક જ શબ્દમાં કર્તા અને તેના ભાવોનો સમાવેશ થયો છે. ‘જિજ્ઞાસ' શબ્દમાં જિજ્ઞાસુની વ્યંજના છે. પ્રથમ આપણે જિજ્ઞાસાને અનુલક્ષીને અર્થઘટન કરશું, ત્યારે તેના આંતરિક ભાવો ઉપર પ્રકાશ પડશે. બીજ અને અંકુર, તેમાં બીજ કારણ છે અને અંકુર તેનું કાર્ય છે પરંતુ યાદ રાખવું ઘટે છે કે ભૂતકાળના કોઈ અંકુરે વિકસિત થયા પછી આ બીજને ઉત્પન્ન કર્યા છે, તેવી અવસ્થામાં ઉચ્ચકોટિના બીજ ઉચ્ચકોટિના અંકુર ઉત્પન્ન કરે અને ભૂતકાળના ઉચ્ચકોટિના અંકુરોએ આવા ઉત્તમ બીજ ઉત્પન્ન કર્યા છે. તે બંનેમાં પરસ્પર એક ગુણાત્મક સાંકળ ચાલી આવે છે. તે જ રીતે મોક્ષની જિજ્ઞાસા તે ઉત્તમગુણોની પ્રાપ્તિ થયા પછી ઉદ્ભવેલી પવિત્ર જ્ઞાનપિપાસા પરંતુ જેનામાં જ્ઞાનપિપાસા ઉદ્ભવે છે, ત્યારે તેનામાં ઉત્તમકક્ષાના સ્વભાવગુણો પણ પ્રગટ થાય છે. કવિરાજે સ્વયં ઉત્તમગુણોની વિવેચના કરી છે. જે ક્રમશઃ વિચારણીય અને મનન કરવા યોગ્ય છે, અનુભવમાં લાવવા યોગ્ય છે, આચરણ કરવા યોગ્ય છે. આ બધા ગુણો ઉપર પ્રકાશ પાડતાં પહેલાં જિજ્ઞાસાને આંતરદૃષ્ટિએ નિહાળીએ. જિજ્ઞાસા શું છે?
જિજ્ઞાસા પ્રાણીમાત્રમાં ઓછા-વત્તા અંશે જ્ઞાનની એક ધારા પ્રવાહિત થતી હોય છે. અબોધ અને એકેન્દ્રિયાદિ અલ્પચેતનાવાળા જીવોને મન હોતું નથી, તેને પણ સંજ્ઞા રૂપે સૂક્ષ્મ જ્ઞાનધારા અસ્તિત્વ ધરાવે છે. પંચેન્દ્રિય આદિ જન્મોમાં જેમ જેમ લક્ષણદેહનો વિકાસ થયો છે, તેમ તેમ તેની જ્ઞાનધારા પણ વિકસિત થઈ હોય છે. સાચું કહો તો જ્ઞાનધારાના વિકાસના આધારે જ પંચેન્દ્રિયાદિ ઉચ્ચ જન્મો પ્રાપ્ત થાય છે. જ્ઞાનાવરણીયકર્મનો ક્ષયોપશમ જ્યારે વિકાસ પામે છે, ત્યારે બીજા શુભ કર્મા પણ સાથે જોડાય છે અને મનુષ્યની તે જ્ઞાનધારા સમસ્ત પ્રકૃતિ જગતને સમજવા માટે પ્રવર્તમાન થાય છે. જ્ઞાનધારાના ત્રણ પક્ષ સ્પષ્ટ પ્રત્યક્ષભૂત છે અને શાસ્ત્રોકત પણ છે. પ્રશ્ન, સંદેહ અને સમાધાન, આ ત્રણ પક્ષ છે. અનાવૃત્ત થયેલું જ્ઞાન ત્રણે બિંદુનો સ્પર્શ કરીને એક નિર્ણય સુધી પહોંચે છે. પછી તે નિર્ણય યથાર્થ હોય કે વિપરીત પણ હોય શકે છે. આ જ બિંદુ પર તેને બે ફિરસ્તાનો સંગ થાય છે. જેને સત્ય અને અસત્ય તેવું નામ આપી શકાય છે. યથાર્થ નિર્ણય સત્યથી ભરપૂર છે અર્થાત્ સત્યસ્વરૂપ છે. જ્યારે અસત્ય છે, તે અયથાર્થ ભાવોમાં બુદ્ધિને ફસાવે છે. અયથાર્થ ભાવોથી મુકત થવું, તે જ મહાન પુરુષાર્થ છે, જેને શાસ્ત્રોમાં સમ્યગ્દર્શન કહે છે... અસ્તુ. હવે આપણે મૂળવાત પર આવીએ.
(૧૩૩)
