Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
વાસ્તવિક રીતે પોતે જિજ્ઞાસુ હોવા છતાં સ્વયંને જાણવાની તત્પરતા કરતો નથી.
ગાથામાં કહ્યું છે કે ખરો જિજ્ઞાસુ તે છે કે જે જિજ્ઞાસાનો આધાર છે. આ જિજ્ઞાસુ ત્યારે જ જિજ્ઞાસુ રૂપે પ્રગટ થાય છે, જ્યારે તેનામાં ઉપર્યુકત મુખ્ય ચારે ગુણો હાજર હોય. આપણે જિજ્ઞાસુ અને જિજ્ઞાસા, બંનેને સમજવા માટે વિવિધ બિંદુઓથી વિચારણા કરીએ. ૧) જિજ્ઞાસાનો આધાર જિજ્ઞાસુ ૨) જિજ્ઞાસા - જાણવાની ઈચ્છા, સત્ય સમજવાની તત્પરતા ૩) ગુણ-ગુણીનો સંબંધ, અર્થાત્ જિજ્ઞાસા–જિજ્ઞાસુનો સંબંધ ૪) જિજ્ઞાસુની યોગ્યતા
કષાયની ઉપશાંતતા આદિ મૂળભૂત ગુણો જિજ્ઞાસુને ઓળખવામાં સહાયક છે, કારણભૂત છે. આ ગુણોની ગેરહાજરીમાં કોઈ પણ પ્રકારની જિજ્ઞાસા હોવા છતાં તે સાચો જિજ્ઞાસુ બનતો નથી. મિથ્યા જિજ્ઞાસાનો સંબંધ યથાર્થ રૂપે જીવને અજિજ્ઞાસુ જ બનાવી રાખે છે. મિથ્યા જિજ્ઞાસા અને જિજ્ઞાસુનો સંબંધ દોરીમાં દેખાતા સાપ જેવો છે. જેમ મિથ્યાજ્ઞાન કે ભ્રાંતિથી જ્ઞાતા જ્ઞાતા હોવા છતાં સ્વયં મિથ્યાજ્ઞાતા બને છે કારણ કે મિથ્યાજ્ઞાનનો સંબંધ જ્ઞાતા સાથે નથી. કર્મજન્ય વિક્ષેપ સાથે છે. તે જ રીતે મિથ્યા જિજ્ઞાસાનો સંબંધ જિજ્ઞાસુ સાથે નથી પરંતુ તે કર્મજન્ય વિકાર છે. જિજ્ઞાસુ ત્યારે જ જિજ્ઞાસુ બની શકે જ્યારે જિજ્ઞાસા યથાર્થ હોય. યથાર્થ જિજ્ઞાસાનો સંબંધ આત્મા સાથે છે કારણ કે તે આત્મગુણ રૂપ છે. આ મૂળભૂત અંતર સમજવાથી જિજ્ઞાસા અને જિજ્ઞાસુનું અંતર સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. ગુણ-ગુણીનો તાદાભ્ય સંબંધ દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. સિદ્ધિકારે જિજ્ઞાસ’ શબ્દ કહીને ગુણ-ગુણી બંનેનું એક સાથે સંકલન કર્યું છે. કેવું સુંદર છે શબ્દકૌશલ. હવે તેના આવશ્યક ગુણોનું વિવેચન કરીએ.
જિજ્ઞાસુના ચાર ગુણ – કષાયની ઉપશાંતતા ઈત્યાદિ આ ચારે ગુણો પરસ્પર સામ્ય ધરાવે છે. તેમાં એક વાકયતા પણ છે. તથાપિ દ્રવ્ય અને ભાવ, નિશ્ચય અને વ્યવહાર, બાહ્ય અને આત્યંતર, તેવી દ્રષ્ટિ સામે રાખીને સિદ્ધિકારે ચારે ગુણોનું પૃથક પૃથક આખ્યાન કર્યું છે. તેમાં સર્વ પ્રથમ ઉપશાંત કષાયનું કથન છે. કષાય એક કર્મપિંડ છે. આદિકાળથી જીવ સાથે કર્મરૂપે સંયુકત છે. કષાયને શાસ્ત્રોમાં મોહનીયકર્મનું ફળ કહ્યું છે. બાકીના બીજા કર્મો પોતાના ક્રમ અને બંધના આધારે તીવ્ર કે મંદભાવે સ્વયં ભોગકાળમાં આવી અસ્ત થઈ જાય છે પરંતુ કષાય એવો એક ઉદયમાન પ્રવાહ છે કે જો જીવ જ્ઞાનપૂર્વક ધારે, તો તેને મંદ ભાવે ભોગવી શકે છે અથવા ઉપશાંત પણ કરી શકે છે. હકીકતમાં ઉપશમભાવ તે આત્માનો સ્વાભાવિક ગુણ છે. જ્યારે કષાય તેનો પ્રતિયોગી છે. કષાય જ્યારે તીવ્રભાવે ઉદયમાન હોય, ત્યારે ઉપશમભાવ આવિર્ભત થઈ શકતો નથી. કષાય મંદ થાય છે ત્યારે કષાય ઉપશમ્યો છે, તેમ કહેવાય છે. કષાય ઉપશાંત થતાં આત્મા ઉપશમનો અનુભવ કરે છે. કોઈ ભકત કવિએ ગાયું છે કે કેવી છે પ્રશમરસ ભરી દિવ્ય પ્રભુતા તારી...” અર્થાત્ જીવમાં ઉપશમવૃત્તિ છલકવા લાગે છે. કાવ્યકારે ફકત “કષાયની ઉપશાંતતા” એટલું જ કથન કર્યું છે. જ્યારે આ ઉપશાંતતા બંને પ્રકારે લક્ષમાં લેવાની છે.
S
(૧૩૫)
.
