Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સુધી કારણસામગ્રી પ્રતિયોગીના અભાવયુકત ન હોય, ત્યાં સુધી કાર્ય નિષ્પન્ન થતું નથી.
કોઈપણ કાર્યમાં તેના પ્રતિયોગી નિશ્ચિત હોય છે. પ્રતિયોગી એટલે કાર્યનું બાધકતત્ત્વ. જેની હાજરીથી કાર્ય અટકી જતું હોય, તેને પ્રતિયોગી કહે છે. જે કારણો અનુકૂળ છે, કાર્યસંપાદનમાં સહયોગી છે, તેને અનુયોગી કહે છે. પ્રતિયોગીનો અભાવ અને અનુયોગીની ઉપસ્થિતિ આ બંને કાર્યનિષ્પત્તિની સ્પષ્ટ શરત છે. જેમ લોટમાં માટી ભળેલી હોય, તો શુદ્ધ રોટલી બનતી નથી. બીજમાં સડો હોય, તો તે અંકુરિત થતા નથી. સભામાં દુર્જન વ્યકિત હંગામો કરે, તો સભા આગળ વધતી નથી. આંખમાં કમળો હોય, તો સ્પષ્ટ જોઈ શકાતું નથી. બધા કાર્યોમાં બાધક તત્ત્વની ગેરહાજરી નિતાંત આવશ્યક છે. જો પ્રતિયોગીની માત્રા વધારે હોય, તો કાર્ય વધારે ખરાબ થાય. પ્રતિયોગીની માત્રા ઓછી હોય, તો તેટલા પ્રમાણમાં કાર્યમાં વિશુદ્ધિ આવે છે.
આથી એક સિદ્ધાંત સ્પષ્ટ થાય છે કે પ્રતિયોગીને દૂર કરવા માટે એક નિશ્ચિત પ્રણાલી સ્થાપિત કરવી પડે છે. પ્રતિયોગીને નાબૂદ કરવા માટે ખાસ ઉપાયનો પ્રયોગ જરૂરી છે. આમ પ્રતિયોગીની મારક શકિતનો સ્પર્શ કરી, તેનો અભાવ થતાં ગુણાત્મક સામગ્રીનું અવલંબન કરી મોક્ષમાર્ગની સાધના કરવી જરૂરી બને છે. હવે આપણે મૂળ વિષય પર આવીએ.
આત્મા રૂપ અધિષ્ઠાનમાં મતાગ્રહ અને વિકલ્પ રૂપી બે પ્રતિયોગીનું અસ્તિત્વ છે. તે એક પ્રકારે ઠાણું નાંખીને બેઠા છે. આ બંને પ્રતિયોગીને વિસર્જિત કર્યા પછી અમે જેનું કથન કર્યું છે, તે માર્ગ સફળ થશે, માર્ગને સાધી શકાશે. “છોડી' શબ્દમાં પ્રતિયોગીના વિસર્જનનું કથન છે. જ્યારે કહ્યો' શબ્દમાં વિશુદ્ધ સાધનનું કથન છે. પ્રતિયોગીનો ત્યાગ કર્યા પછી જો અમે કહેલા માર્ગની સાધના કરવામાં આવશે તો નિશ્ચિતરૂપે ભવ પરંપરા કપાશે, જન્મ-જન્માંતરની યાત્રા પૂરી થશે, અજન્મા અને અમરભાવને મેળવી શકાશે. ગાથામાં મતાગ્રહ અને વિકલ્પને છોડવાની વાત કરી છે પરંતુ તેના ઉપાયનું પ્રદર્શન કર્યું નથી. તો તે વિષય પર પણ થોડો દૃષ્ટિપાત કરીએ.
આગ્રહ મુકિતના ઉપાયો– અન્ય દર્શનોનું અધ્યયન કે અભ્યાસ કરવો તે કોઈ અપરાધ નથી. તે એક પ્રકારનો જ્ઞાનાત્મક વિષય છે. દર્શનોનો વધારે અભ્યાસ કરવાથી નયરૂપી દૃષ્ટિકોણ વિશેષ ખુલતા જાય છે, તત્વચિંતનમાં પણ સહાયતા મળે છે પરંતુ એક પ્રાકૃતિક સંઘટન એવું છે કે સૂર્યચંદ્રનું પણ ગ્રહણ થાય છે. શુભગ્રહો સાથે અશુભ ગ્રહો પ્રભાવ ફેલાવે છે. પ્રત્યેક પદાર્થમાં તેના દૂષણો અસ્તિત્વ ધરાવે છે. તે જ રીતે ભગવાન મહાવીર કહે છે કે જ્ઞાનરૂપી ચંદ્રનું એકાંતવાદથી ગ્રહણ થાય છે. પ્રાંજલ વિચારોની સાથે એકાંતવાદ જેવું મોટું દૂષણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. એક દ્રષ્ટિથી વસ્તુનો નિર્ણય કરવો, તે એકાંતવાદ છે અને તે મહાદૂષણ છે. સાર્વભૌમ દૃષ્ટિ જ પ્રમાણભૂત છે. અન્ય દર્શનના જ્ઞાનની સાથે એકાંતવાદનો રોગ વૃદ્ધિ પામે છે. આ એકાંતવાદ તે જ મતાગ્રહનું મૂળ છે. અનેકાંતવ્રષ્ટિ ધરાવવી, તે દર્શન છે અને એકાંતવૃષ્ટિ ધરાવવી, તે દૂષણ છે, તે જ મતાગ્રહ છે. સ્પષ્ટ થાય છે કે દર્શન તે પ્રકાશ છે, મતાગ્રહ તે કલંક છે. જેમ કોઈ વ્યકિત એક જ દ્રવ્યનું અવલંબન કરી કાર્ય કરી શકતો નથી, તે રીતે અનેકાંત રૂપી વિચારોનું અવલંબન કર્યા વિના એક દ્રષ્ટિથી સત્ય નિર્ણય કરી શકાતો નથી. દર્શન તે સ્વાથ્ય છે અને
(૧૦૯)
