Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
૧) અશુભ કારણોથી શુભ ફળ મળશે, તેવું કારણ સંબંધી અજ્ઞાન. ૨) શુભ કારણ વિપરીત ફળ આપશે, તેવી ખોટી ધારણા, તે કાર્ય સંબંધી અજ્ઞાન. ૩) કાર્ય-કારણ, બંનેને વિપરીત રીતે જોવા, તે ઉભય સંબંધી અજ્ઞાન. ૪) સકારણ અને સત્કાર્યનો સંબંધ ન સમજવો, તે સવ્યાપ્તિનું અજ્ઞાન.
આ ચારે પ્રકારના અજ્ઞાનમાં બદ્ધિશાળી જીવ ગોથા ખાય છે. જ્યારે મૂઢ જીવો જ્ઞાનના અભાવમાં અજ્ઞાનના કારણે સ્વતઃ સાચી સાધનાથી અનવગત રહી જન્મ-મૃત્યુ કરતા રહે છે. આ અજ્ઞાન પણ કર્મજન્ય ઉદયભાવ છે. જ્ઞાનના ક્ષયોપશમની સાથે મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મનો ઉદય વિસંવાદ ઊભો કરે છે અને સન્માર્ગથી સાધના કરવાનો અવકાશ રહેતો નથી કે અવસર મળતો નથી. તેથી આપણા શાસ્ત્રકાર અહીં અભિન્ન એવા શુદ્ધ સંબંધની વ્યાખ્યા કરે છે. જે માર્ગ નિર્દિષ્ટ થયો છે, તે અને તેનાથી પ્રાપ્ત થતું મુકિતફળ, બંને વચ્ચે અખંડ સંબંધ છે. બંને વચ્ચે સદ્વ્યાપ્તિ છે, તે બંનેની અભિન્ન ધારા છે. તેમાં કોઈ ભેદનો અવકાશ નથી. માર્ગ અને મુકિતફળ, બંનેનો અવિનાભાવ સંબંધ છે. સાક્ષાત્ કાર્ય-કારણમાં સુસંવાદ છે. જે વિસંવાદ છે, તે બુદ્ધિમાં છે એટલે શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આ વાસ્તવિક સંબંધમાં કોઈ ભેદ નથી કે વિપરીતભાવ નથી. તેમાં ભેદ ન કોય આ પદનો અર્થ એ છે કે તેમાં કોઈ ભેદ નથી. જે ભેદ છે, તે બુદ્ધિમાં છે. તેમાં ભેદ' એમ કહીને કવિરાજે કારણ-કાર્યનો સિદ્ધ સંબંધ અભિવ્યકત કર્યો છે. તેમાં ભેદ નથી તો ભેદ કયાં છે? અર્થાત્ આ ભેદ બુદ્ધિમાં જ છે.
કારણ તો પોતાના પર્યાયરૂપે પ્રવર્તમાન છે. જેનું કારણ છે, તેવું કાર્ય ઘટિત થાય છે. તેનું જ્ઞાન જીવને અશુભ કારણ કાર્યથી મુકત રાખે છે. તેમાં કશો ભેદ થતો નથી પરંતુ જો શુભાશુભ કારણોનું જ્ઞાન ન હોય, તો ભેદ ઊભો થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે વિશ્વમાં અનેક પ્રકારના કારણ-કાર્ય સંબંધો છે. તેને દોષ દઈ શકાતો નથી. જે દોષ છે, તે બુદ્ધિગત છે. સમ્યગુજ્ઞાનના અભાવમાં વિસંવાદ થવાથી તેમાં ભેદ થાય છે. સમ્યગુજ્ઞાનના પ્રભાવથી સત્કારણો દ્વારા સત્યકાર્યની સિદ્ધિ થાય, તે ભેદ રહિત નિઃશંક વાત છે, તેવું શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય છે. પદાર્થનો પરિહાર કરીને પણ જો મિથ્થાબુદ્ધિનો પરિવાર ન થાય, તો સાધના નિષ્ફળ જાય છે. તેનાથી મુકિતરૂપી ફળ તો દૂર રહ્યું પરંતુ સામાન્ય કલ્યાણકારી સુફળથી પણ જીવ વંચિત રહે છે. ત્યાગમાર્ગને સમજ્યા પહેલા શુદ્ધ કાર્ય-કારણના સંબંધોને સમજવા, તે પરમ આવશ્યક છે.
આખી ગાથાનું અનુસંધાન કરતાં સિદ્ધિકારનું મુખ્ય મંતવ્ય સ્પષ્ટ થાય છે કે મોક્ષની સાધના તે તર્કનો વિષય નથી તેમજ બાહ્ય પદાર્થનું અવલંબન પણ મહત્ત્વપૂર્ણ નથી. જો સમજીને આ માર્ગનો પ્રયોગ કરે, તો તેને અવશ્ય મોક્ષફળ મળે છે. એમાં ભેદ ન કોય” અર્થાત્ તેમાં લવલેશ શંકા નથી. વળી આ માર્ગ છોડીને બીજો કોઈ માર્ગ હોય, તેવો પણ ભેદ નથી અર્થાતુ બીજો કોઈ ભિન્ન માર્ગ નથી. વૈજ્ઞાનિક રીતે જોતાં પણ સ્પષ્ટ છે કે સત્યનો એક જ માર્ગ છે. સત્યમાં ભેદ નથી. તેમ જ સત્યના બે પ્રકાર પણ નથી. તેથી દર્શનશાસ્ત્રોમાં પણ અનેકાંતની વ્યાખ્યામાં નિશ્ચયની અભિવ્યકિત કરી છે. અનેકાંતવાદનો અર્થ એવો નથી કે જેમાં કોઈપણ નિર્ણય ન હોય
(૧૨૯)
