Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
આ ત્રણે એક પંકિતમાં ગોઠવાયેલા છે. ક્ષમાવાન કર્તા છે, ક્ષમા કરણ છે અને કર્મબંધનો નાશ, તે કર્મ છે. કર્મબંધનો નાશ પણ કર્મથી જ થાય છે. જે ધર્મક્રિયા છે, તે પણ એક પ્રકારના ધર્મરૂપ કર્મ છે. આટલું સ્પષ્ટીકરણ કર્યા પછી ત્રણે તત્ત્વોને દૃષ્ટિગોચર રાખ્યા પછી ગાથામાં ક્ષમાદિક ગુણોને પ્રધાનતા આપી છે અને તેને કર્તા રૂપે સ્થાપિત કર્યા છે, તેનું રહસ્ય જાણીએ.
કોઈપણ વ્યકિત જ્યારે વ્યક્તિપ્રધાન બને છે, ત્યારે સાધનાની સાથે પણ એક સૂક્ષ્મ અહંકારનો જન્મ થાય છે. તપસ્વી એમ માને છે કે હું તપસ્વી છું, આ રીતે તેનામાં તપજન્ય સૂક્ષ્મ અહંકાર ઉત્પન્ન થાય છે. બાહ્ય નિમિત્તો જેમ અહંકારનું કારણ છે, તેમ આ ગુણાત્મક ક્રિયાઓ પણ અહંકારનું કારણ બને છે. તપસ્વી જ્યારે અહંકાર કરે છે, ત્યારે તપના મહિમા કરતાં વ્યક્તિનો મહિમા વધારે છે, આમ તપસ્વી તપ કરતાં પોતાનું મહત્ત્વ વધારે સમજે છે. ત્યાં તે ભૂલી જાય છે કે સ્વયં તપથી જ તપસ્વી તરીકે પૂજાયા છે. જૈનદર્શન પણ વ્યક્તિ પ્રધાન નથી પણ ગુણપ્રધાન છે. અરિહંત ભગવંતો પણ નિર્મળ ચારિત્રના પરિણામે અરિહંત પદ પામ્યા છે. ભકતો માટે અરિહંત પૂજ્ય છે પણ અરિહંતો માટે ચારિત્ર પૂજ્ય છે. આ સૂક્ષ્મ મીમાંસાની રેખા સૂક્ષ્મ હોવા છતાં અતિ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. મીઠાઈમાં જેમ ગંદકીનો કણ પડે અને મીઠાઈ અશુદ્ધ થઈ જાય, તેમ આ પાતળી કેડીમાં પ્રવેશ કરતી ગંદકી સમગ્ર આરાધકને વિરાધક જેવી ભૂમિકા પર લઈ જાય છે. ગુOTધારે મુળીના પૂઃ | ગુણોના આધારે જ ગુણી પૂજ્ય બને છે. ગુણવાન વ્યક્તિની પૂજ્યતા તેના ગુણોના આધારે છે.
આ ગાથામાં પણ ગુરુદેવે બહુ સિફતથી બુદ્ધિપૂર્વક “ક્ષમાદિક' શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે અને કાવ્યની પણ મર્યાદા જાળવી છે. “હણે ક્ષમાદિક તેહ' તેમાં ક્ષમાવાનને ગૌણ કરીને ક્ષમાને પ્રધાનતા આપી છે. ક્ષમાદિ ગુણો “તેહને” એટલે કર્મબંધને હણે છે. હણનારનું કર્તુત્વ ક્ષમાદિક ગુણમાં સાબિત કર્યું છે. જ્યાં ગુણ કર્તા બને છે ત્યાં ગુણી કર્તા હોય જ છે. છતાં પણ ગુણીની ગૌણતા કરી ગુણની પ્રધાનતા પ્રગટ કરવામાં પરોક્ષભાવે ગુણીના અહંકારનો પરિહાર કરવાની ચેષ્ટા કરાયેલી છે. આ પદમાં જે કોઈ સાધક ક્ષમાને ધારણ કરે છે, તે સાધક પોતાના કર્મબંધને હણે છે, તેવો સ્પષ્ટ ભાવ છે પરંતુ ક્ષમાવાન એવો કર્તા સાધક ક્ષમાનું મહત્ત્વ સમજે, તે બહુ જરૂરી છે અને આ ક્ષમા કર્મબંધને હણી શકે છે, તેવું જ્ઞાન પણ જરૂરી છે.
ગાથામાં ક્ષમા સાથે આદિ શબ્દ સંયુકત છે અર્થાત્ ક્ષમા સાથે બીજા ગુણોનો પણ ગ્રહણભાવ છે. ક્ષHT વીરસ્ય ભૂષણમ્ | નીતિશાસ્ત્રોમાં સબળ વ્યકિતની ક્ષમા જ ક્ષમા ગણાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ક્ષમાની સાથે પરાક્રમ, જ્ઞાનયુકત સામર્થ્ય અને પરિસ્થિતિનો સાંગોપાંગ અભ્યાસ વગેરે ગુણો હોવા જરૂરી છે. કષાય પણ ઘણા પ્રકારના છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના કષાયને હણવા માટે ક્ષમાદિ ભિન્ન ભિન્ન ગુણો પણ જરૂરી છે, તેથી ગાથામાં “આદિક' શબ્દ મૂક્યો છે. આદિક શબ્દથી બધા માનવીય અને આરાધ્ય ગુણોનો આદર કરેલો છે. તેમાં નમ્રતા, સરળતા અને સંતોષ મુખ્ય સ્થાન ધરાવે છે. ચાર કષાયની સામે ચાર ગુણોની સેના ઊભી રહે, તો જ કષાયોને પરાસ્ત કરી શકાય તેમ છે. કષાય સેનાનું વિવરણ તો પ્રસિદ્ધ જ છે. ક્રોધની સાથે પણ “આદિ' શબ્દ છે. તેનાથી ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ આ ચાર દુર્ગુણોનો સંગ્રહ કર્યો છે.
