Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સિદ્ધિકારે “હણે’ શબ્દ મૂકયો છે. વસ્તુતઃ આ માનસિક, આંતરિક, યાંત્રિક ભાવાત્મક લડાઈ જ છે. સમગ્ર સંસાર જૂઓ તો યુદ્ધની ભૂમિ ઉપર જ રચાયેલો છે. બાહ્ય અને આત્યંતર દરેક ક્ષેત્રમાં સંઘર્ષ પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય છે. ધર્મ અને અધર્મ, સત્ અને અસતુ, નીતિ અને અનીતિ, બધા ક્ષેત્રો સંઘર્ષથી ભરેલા છે. બાહ્ય ભાવે આ કષાયો એકબીજા સાથે પણ અથડાય છે. ક્રોધ ક્રોધને મારવા માંગે છે. એક અહંકારી બીજા અહંકારીને પરાસ્ત કરવા માંગે છે. તે જ રીતે લોભ કષાય મારું – તારું કરીને લડાઈનું સર્જન કરે છે પરંતુ આ વાસ્તવિક સંઘર્ષ નથી. દુર્ગુણથી દુર્ગુણને મારી શકાતા નથી.
આ ગાથામાં કવિરાજે સત્યમય, વાસ્તવિક અને સાર્થક સંઘર્ષનો સિદ્ધાંત સ્થાપિત કર્યો છે. કષાયથી કષાય હણી શકાતા નથી, તે વાતને પરોક્ષભાવે સ્પષ્ટ કરી છે. ચારિત્રભાવોથી કષાયભાવોનો પરિહાર થઈ શકે છે, તેથી જ ગાથામાં પણ “હણે ક્ષમાદિક તેહ' તેમ ઉલ્લેખ કર્યો છે પરંતુ તેનો ગૂઢ ભાવાર્થ એ છે કે ક્ષમાદિ ગુણોથી જ કષાય રૂ૫ દુર્ગુણોને હણી શકાય છે. તેના માટે બીજો કોઈ રસ્તો નથી.
ગાથામાં હણે લખ્યું છે. હણે એટલે નાશ કરે છે. પરંતુ હણવાની બે અવસ્થા છે. ૧) મૂળ માંથી હણાય અને ૨) હણવા છતાં પુનઃ ઉદ્ભવ પામ્યા જ કરે, તે ઉપરછલ્લી હનન ક્રિયા છે. કોઈના દબાણ કે ભયથી થોડા સમય માટે કષાયમુકિત થાય, તો તે સાચી કષાયમુકિત નથી પરંતુ કષાયની આંતરિક પ્રબળતા વધે છે, ગુણોનું અવલંબન લઈ કષાયને ટાળવા, તે હિતાવહ અને સાચો ધાર્મિક માર્ગ છે. જેમ પાણી અગ્નિને સર્વથા શાંત કરી શકે છે, તેમ ક્ષમાદિ ગુણો કષાયભાવોને શાંત કરી શકે છે. આ ગાથામાં સગુણોથી કષાયને હણવાની જે પ્રક્રિયા ઉપસ્થિત કરી છે, તે વ્યકિતની પોતાની આંતરિક સાધના છે. પોતાના કષાયોને સ્વસાધનાથી હણવાની મુખ્યધારા છે. અન્ય જીવો સાથે તેના કષાયો હણવા માટે સંઘર્ષ કરવાની એક નિરાળી પ્રથા છે. અર્થાત તે ઉપદેશાત્મક પદ્ધતિ છે. જ્યાં સુધી વ્યકિતમાં સ્વયં આત્મિક ક્ષમાનો વિકાસ ન થાય, ત્યાં સુધી ઉપદેશ નિમિત્ત માત્ર છે. યોગ્ય પાત્રમાં ઉપદેશ સફળ થાય છે. આ ગાથામાં જે વાત કરી છે, તે ઉપદેશાત્મક નથી પરંતુ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધાંત છે. મનુષ્ય જો પોતે ક્ષમા ધારણ કરે, તો તેના ક્રોધાદિ લય પામે છે. આ એક સાધના શ્રેણી છે.
શાસ્ત્રકાર સ્વયં કહે છે કે આ સિદ્ધાંત એટલો સચોટ અને સફળ છે કે તેને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય છે, તેમાં અન્ય પ્રમાણની જરૂર નથી. જેમ અગ્નિથી હાથ દાઝે છે અને શીતલ જલથી ઠંડકનો અનુભવ થાય છે, તે પ્રત્યક્ષ ગુણાત્મક ક્રિયા છે, જીવ માત્ર પોતાના અનુભવને પ્રમાણભૂત માને છે અને સાક્ષાત્ અનુભવ તે પ્રત્યક્ષભાવ છે. અહીં પણ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે ક્ષમાદિ એવા પ્રબળ ગુણ છે કે જે કષાયને હણી શકે છે. વ્યકિત પોતે જ પોતાના મનમાં અનુભવ કરી શકે છે. આવી પ્રત્યક્ષભૂત વ્યવસ્થા તે સાચી સાધનાનું સ્વરૂપ છે. પૂર્વની ગાથાઓમાં શંકાકારે જે શંકા ઉદ્દભૂત કરી હતી કે મોક્ષનો કોઈ નિર્ણયાત્મક માર્ગ દેખાતો નથી, પરસ્પર વિરોધિ ઉપાયો જ જણાય છે, તેમાં કોઈ સાચો ઉપાય જણાતો નથી. તેના સમાધાન રૂપે આ ગાથામાં કહ્યું છે કે પ્રત્યક્ષભૂત એવો સાચો અનુભવ મુકિતનો ઉપાય છે અને તેમાં જરા પણ શંકાને સ્થાન નથી.
(૧૨) ... .
S
