Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
દર્શનનો મત ઃ ગાથામાં મત દર્શન તણો' એમ લખ્યું છે તો શું દર્શન અને મત બંને એક વસ્તુ છે કે બંનેનું સ્વરૂપ જુદું–જુદું છે? ગાથાના શબ્દથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દર્શન છે અને તેનો મત છે. દર્શન એક ફિલસોફી છે પણ તેના વિષે આગ્રહ બુદ્ધિથી કોઈ મત ઊભો કરવો તે દર્શન તણો મત છે. આગળ આગ્રહ શબ્દ પણ મૂક્યો છે. આગ્રહનો અન્વય મતની સાથે થાય છે અને દર્શનનો મતાગ્રહ છોડવા યોગ્ય છે, તેવી સ્પષ્ટ અભિવ્યકિત છે.
દર્શન એક દ્રષ્ટિકોણ છે. જે કોઈ દર્શનની સ્થાપના થઈ છે, તે કોઈ એક દ્રષ્ટિકોણના આધારે થઈ હોય છે. જેને જૈનદર્શનમાં નયવાદ કહેવામાં આવે છે. એક નયનું અવલંબન કરી સમગ્ર વસ્તુ તત્ત્વનો વિચાર કરવો તે એક પ્રકારે “દર્શન’ બની જાય છે. અહીં દર્શનનો અર્થ દર્શનશાસ્ત્ર છે. આ રીતે ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના દર્શન, ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના નયનું અવલંબન કરી વિકાસ પામ્યા છે. નયવાદ કે તત્ત્વનય એક તરફથી સમજવા માટે ઉપકારી બને છે પરંતુ તેને જો સર્વાગી માનીએ તો તેમાં દર્શનનો દોષ નથી. દર્શનની સાથે જે મતનો આગ્રહ જન્મે છે તે દૂષિત છે. તેને જ મતાગ્રહ કહે છે. સાધારણ મતાગ્રહ કરતા આ દાર્શનિક મતાગ્રહ વધારે સૂક્ષ્મ હોવાથી અધિક ચીકણો પણ છે. પદાર્થનો ત્યાગ કરવો સરળ છે પણ પોતાના બૌદ્ધિક આગ્રહ ભરેલા વિચારોનો ત્યાગ કરવો તે ઘણું કઠિન કાર્ય છે. ધીરે—ધીરે પુનઃ મતનું દર્શન બની જાય છે અર્થાત્ વ્યકિત પોતાના કુંઠિત અવિકસિત મતને એક આખું દર્શન માનવા લાગે છે. આ છે મતનું દર્શન. વિચાર કરવાથી આ છોડવા યોગ્ય મત ત્રણ ભાગમાં વિભકત થયેલ છે. ૧) દર્શન ૨) દર્શનનો મત અને ૩) મતનું દર્શન. હકીકતમાં દર્શન અવશ્ય મનુષ્યને મતિ આપે છે. મતનો અર્થ મતિ છે. મનુષ્ય બુદ્ધિ પ્રધાન પ્રાણી છે અને બુદ્ધિમાં જે યોગ્ય વિચારધારા ઉત્પન્ન થવી આવશ્યક છે, તે વિચારધારા દર્શનથી પ્રાપ્ત થાય છે. આધ્યાત્મિકદર્શન એ કોઈ મહાતપસ્યા કે તપસ્યાની સાધનાનું ફળ છે. જ્ઞાનાવરણીય ઈત્યાદિ અપકર્મોનો ક્ષય કરી નિરંતર સ્વાધ્યાય શ્રેણીમાં નિવાસ કરતાં ઋષિ, મહર્ષિ કે તપસ્વી એક સાંગોપાંગ દર્શનની અભિવ્યકિત કરે છે અને જે દ્રષ્ટિથી તેણે વિશ્વને નિહાળ્યું છે, તે દ્રષ્ટિથી અર્થાત્ એક નયથી જે જ્ઞાન થયું છે તે એક દર્શન બની જાય છે, કોઈપણ દર્શન મિથ્યાદર્શન નથી પરંતુ જો તેને એકાંત માની તેનો આગ્રહ કરવામાં આવે, તો દર્શનના નામે એક મતાગ્રહ ઊભો થાય છે. આ મહાગ્રહ દર્શનને પણ કલંકિત કરે છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં લખ્યું પણ છે કે સમ્યગુષ્ટિ માટે બધા શાસ્ત્રો સમ્યક શાસ્ત્રો છે અને મિથ્થાબુદ્ધિવાળા જીવો માટે શાસ્ત્રો પણ મિથ્યા બની જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે શાસ્ત્ર કે દર્શન મિથ્યા નથી પરંતુ જીવની દ્રષ્ટિ કે મતાગ્રહ મિથ્યા છે.
અહીં ગાથામાં પણ લખ્યું છે કે “છોડી મત દર્શન.” અર્થાત્ દર્શનનો મહાગ્રહ છોડીને. તેનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દર્શન છોડવાનું નથી. કોઈપણ દર્શન અધ્યયનને યોગ્ય હોય છે પરંતુ અહીં તેનાથી ઉત્પન્ન થયેલો મતાગ્રહ છોડવાની શરત મૂકી છે. જો આ મતાગ્રહ છૂટે, તો આગળ વધાય તેમ છે, કવિરાજે મતાગ્રહ છોડવાની સાથે સાથે વિકલ્પ છોડવાનો પણ અભિપ્રાય આપ્યો છે. મતાગ્રહ અને વિકલ્પમાં મૂળભૂત અંતર હોવા છતાં બંને ત્યાજય છે. મતાગ્રહ એટલે દોરીમાં ગાંઠ વાળવી અને વિકલ્પ તે વળ વગરની દોરી જેવો છે. મતાગ્રહ એક પ્રકારની દૃઢતા છે, જ્યારે
-(૧૦૬).
