Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
નોતરે છે. માટે ગાથામાં કર્મબંધના કારણોમાં ક્રોધની પ્રધાનતા પ્રગટ કરી છે. હકીકતમાં આ કષાય કર્મબંધનું કારણ છે એટલું જ નહીં પરંતુ કર્મબંધના બધા કેન્દ્રોમાં ભિન્ન ભિન્ન રૂપે પ્રભાવ પાથરે છે. કષાયથી પૂર્વે બંધાયેલા બધા કર્મબંધો ખૂબ જ ગાઢ અને દીર્ઘ સ્થિતિવાળા બને તેવો ઉપક્રમ થાય છે, જેને શાસ્ત્રીયભાષામાં ઉદ્વર્તન કહે છે. એટલે જ આપણે પૂર્વમાં કર્મનું વિસ્તૃત વિવેચન કર્યું છે.
ક્રોધાદિ કષાય : કષાય એ આત્માનો મૂળભૂત વિકાર નથી પરંતુ આત્મા સુષુપ્ત અવસ્થામાં હોય, ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે કષાયો કામ કરતા હોય છે. જેમ કોઈ ગૃહસ્વામી નિદ્રાધીન હોય, ત્યારે ઘરના દરવાજા ખૂલ્લા જોઈને કૂતરા-બિલાડા પોતાનું કામ કરે છે. અજ્ઞાનદશાથી આવૃત્ત જીવ જ્ઞાનચેતનાના અભાવે સુષુપ્ત છે. તેના આશ્રવના દ્વાર ખુલ્લા છે, તેથી કષાયો આત્મપ્રદેશ રૂપી ઘરમાં પ્રવેશ કરી જાય છે કારણ કે જીવની સ્થિતિ ક્રિયાત્મક છે. આ ક્રિયાતંત્રને ચાલુ રાખવા માટે કષાયનું આગમન આવશ્યક છે. જ્યાં સુધી આત્મદેવ જ્ઞાનની લગામ ન સંભાળે ત્યાં સુધી સમગ્ર તંત્ર કષાયને આધીન છે અને કર્મચેતના પોતાનું કાર્ય કરે છે. મૂળમાં કષાય અનિત્ય હોવાથી એક પ્રકારે તે સતુ હોવા છતાં અસત્ છે. કષાયને કોઈ દ્રવ્યનો આધાર નથી. તે સ્વયં એક વિકારી પર્યાય છે. દ્રવ્યો નિમિત્ત માત્ર છે. કષાયના સૂમરૂપનો આધાર આત્મદ્રવ્ય છે અને સ્કૂલરૂપનો આધાર જડદ્રવ્ય છે. એ શુભ લક્ષણ છે કે કષાયનો નાશ થઈ શકે છે, સંકલ્પથી તેનો નાશ કરી શકાય છે, તેથી જ આ ગાથામાં સિદ્ધિકારે સ્વયં તેને હણવાની વાત કરી છે. ક્ષમાદિ શસ્ત્રો કષાયને હણી શકે છે.
ગાથાકારે કાવ્યકળાથી બહુ સંક્ષેપમાં વિરાધના અને આરાધના, બંનેના ભાવો ગાથાના પૂર્વાર્ધમાં જ પ્રગટ કર્યા છે. ૧) કર્મબંધ છે. ૨) કર્મબંધના કારણો ક્રોધાદિ કષાયો છે. ૩) આ કર્મબંધ અને કષાય, બંનેને હણી શકાય છે. ૪) હણવાના ક્ષમાદિ ઉત્તમ સાધનો પણ છે.
આ ચારે આર્યસત્ય જેવા પરમ સત્ય સિદ્ધાંત છે, પૂર્વના બે ભાવો વિરાધનાના છે અને પછીના બે ભાવો આરાધનાના છે. પૂર્વદશા અજ્ઞાન અને કષાયની છે, જ્યારે ઉત્તરદશા જ્ઞાનમય અને ગુણાત્મક છે. પૂર્વદશામાં કર્મબંધનું સર્જન થાય છે, ઉત્તરદશામાં કર્મબંધનું વિસર્જન થાય છે. એકમાં સાંસારિક ક્રમ છે, જ્યારે બીજામાં સાધનાનો ક્રમ છે. આટલી સરળતા અને સહજતાથી ગુજરાતી ભાષામાં ભાવભંગીની અભિવ્યકિત કરી કૃપાળુદેવે અનુપમ કાવ્યકળાના દર્શન કરાવ્યા છે. ગાથામાં એક માત્રા પણ વધારે બોલ્યા વિના માત્ર ચાર શબ્દોમાં જ ગહન ભાવો ભર્યા છે. જેમ સાચા એક જ મોતીમાં લાખોની સંપતિ સમાવિષ્ટ થાય છે, તેમ આ પદો મોતી જેવા ચમકી રહ્યા છે. તેનું મૂલ્યાંકન કરતાં નતમસ્તક થઈ જવાય છે. હવે આપણે આ પદને થોડી ઊંડાઈથી નિહાળીએ.
-
-
,
,
,
,
