Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
S
જે શંકાનો ઉદ્દભવ કર્યો છે, તે ત્રણ બિંદુ પર આધારિત છે. જેમાં વ્યાપ્તિનો અભાવ છે. ૧) અનંતકાળનું બંધન અને કર્મનાશના ઉપાયોમાં મતભેદ. આ બધા હેત્વાભાસ છે. ૨) શંકાકારમાં જ્ઞાનનો અભાવ. જ્ઞાનના અભાવથી તેને મોક્ષનો ઉપાય દેખાતો નથી પરંતુ પોતાના અજ્ઞાનને કારણ ન માનતા ઉપર્યુક્ત હેત્વાભાસને કારણે માને છે. ૩) મોક્ષના ઉપાયમાં પ્રતીત થતી વિવિધતા. આ ત્રણ બિંદુની વચ્ચે પરસ્પર જે વ્યાપ્તિ હોવી જોઈએ, તે સ્પષ્ટ ન થવાથી શંકાકાર મતભેદનું અવલંબન કરી મોક્ષનો ઉપાય દેખાતો નથી, તેમ એ કહે છે. જ્યાં જ્યાં મતભેદ હોય, ત્યાં ત્યાં તે વ્યક્તિને મોક્ષનો ઉપાય જણાતો નથી. આ સૂત્રમાં
દૂષિત વ્યાપ્તિનું અવલંબન કરવાથી શંકાનો ઉદ્દભવ થયો છે. સિદ્ધિકાર સમાધાન આપશે ત્યારે સત્યનું કે સવ્યાપ્તિનું ઉદ્ઘાટન કરશે. અહીં જિજ્ઞાસુ ઘણા વિકલ્પોનો આધાર લઈ સ્વયં સંતુષ્ટ ન હોય, તે રીતે “તેથી એમ જણાય છે' એમ કહે છે. સત્યનો પક્ષ ઉજાગર ન કરતાં આભાસ પક્ષમાં બુદ્ધિ અટવાય છે અને શંકા ઉદ્દભવે છે. જિજ્ઞાસુની સત્ય જાણવાની તત્પરતા આગળની ગાથામાં પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે. અહીં ફક્ત શંકા રૂપે સત્ય જાણવાની અભિવ્યક્તિ કરવી જોઈએ. છતાં શંકાકાર આભાસ પક્ષમાં કહે છે કે “મળે ન મોક્ષ ઉપાય”. - મોક્ષનો ઉપાય ક્યાં મળતો નથી ? મોક્ષનો ઉપાય તો છે જ પરંતુ મિથ્યા કારણો સામે હોવાથી તે બુદ્ધિગમ્ય થતો નથી, બુદ્ધિથી સ્પષ્ટ થતો નથી. જેમ ખોવાયેલી વસ્તુ ઘરમાં જ રહેલી છે પરંતુ વસ્તુ મળતી નથી. તેનો અર્થ એ છે કે બુદ્ધિમાં તે ખોવાયેલી છે, જ્ઞાનમાં ન હોવું, તે બીજી વાત છે. દાર્શનિકદ્રષ્ટિએ આ બંને અભાવ સમજવા જેવા છે. વસ્તુનો અભાવ જેને અસતું કહે છે અને જ્ઞાનાભાવ અર્થાત્ વસ્તુનો જ્ઞાનમાં અભાવ. જ્ઞાન નથી માટે વસ્તુ નથી, તેમ કહેવું તે જ્ઞાનાભાવ છે. જ્ઞાનાભાવ એક મોટું અંધારું ઉત્પન્ન કરે છે. વિશ્વના અનુપમ સત્યો અને શુદ્ધ સાધનામાર્ગ જ્ઞાનના અભાવે ઢંકાયેલા રહે છે. આ ગાળામાં પણ શંકાકારને મોક્ષ ઉપાય મળતો નથી, માટે કહે છે કે ઉપાય નથી. હકીકતમાં જ્યાં જ્ઞાનનો અભાવ હોય ત્યાં વસ્તુ નથી, તેવી વ્યાપ્તિ બનતી નથી. જ્યાં જ્ઞાનનો અભાવ છે ત્યાં વસ્તુ વિજ્ઞાનનો અભાવ હોય, તેવી વ્યાપ્તિ બને છે.
આ ગાથામાં મોક્ષના ઉપાયનો અભાવ પ્રદર્શિત કર્યો છે, તેમાં શંકાકારના જ્ઞાનમાં અભાવ છે તેમ સ્પષ્ટ થાય છે. આગળ ચાલીને શંકાકાર કહે છે કે જીવ–અજીવ ઈત્યાદિ તત્વોનું વિશાળ જ્ઞાન નિરર્થક બની જાય છે કારણ કે મોક્ષ હોવા છતાં આ તત્ત્વજ્ઞાનથી કોઈ અર્થ સરતો નથી. જ્યાં મોક્ષનો ઉપાય જ નથી ત્યાં જ્ઞાન મોક્ષના ઉપાયમાં સહાયક ક્યાંથી થાય ?
અહીં પણ બંધબેસતી વાત ન હોવાથી શંકાનું કારણ બને છે. મોક્ષનો ઉપાય તે લક્ષ છે અને આ લક્ષને સિદ્ધ કરવા માટે જે જે નિશ્ચિત સાધનો છે, તે સાધનોની ઉપસ્થિતિ ન હોય, તેમાં જીવાદિ તત્ત્વજ્ઞાનનો શું દોષ? મોક્ષનો ઉપાય ન હોય, તો જ્ઞાન વ્યર્થ છે. તેમ કહેવું, તે અનુચિત છે. અહીં શંકાકારે અનુચિત સિદ્ધાંતનું અવલંબન કરીને શંકાને વધારે પુષ્ટ કરી છે. શંકાની પુષ્ટતામાં ત્રિગુણાત્મક મિથ્યાભાવોની અભિવ્યક્તિ થઈ છે અને તેથી જ આ શંકા મિથ્યાભાવનું રૂપાંતર બની રહે છે.
