Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
રજ્ઞાનાન્ +ાથે જ્ઞાનમ્ | આ સિદ્ધાંત અનુસાર જ્ઞાનની પરંપરામાં પ્રથમ જ્ઞાનનો ઉદ્ભવ પછીના જ્ઞાનને જન્મ આપે છે. પૂર્વજ્ઞાન ઉત્તર જ્ઞાનમાં કારણ બને છે. રહસ્યમય વાત તો એ છે કે આ જ્ઞાનની પરંપરામાં જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો ક્ષયોપશમ પણ પૂરો ભાગ ભજવે છે. એક શુદ્ધ જ્ઞાનનો પર્યાય જ્ઞાનાવરણીયકર્મના આવરણને ખપાવવામાં પણ નિમિત્ત બને છે. જ્ઞાનમ્ તપ: | જ્ઞાન સ્વયં એક પ્રકારનું તપ છે એટલે જ્ઞાનપર્યાય નિર્જરાનો હેતુ બને છે. જેમ કાષ્ટકાર કરવતથી લાકડું કાપે, તો કરવત ઉત્તરોત્તર કાષ્ટનું કર્તન કરે છે. તેમ આચાર્ય અમૃતચંદ્રજીએ પણ કહ્યું છે કે “જ્ઞાન વચ્ચેન' અર્થાત્ જ્ઞાનરૂપી કરવતથી અજ્ઞાન કે જ્ઞાનાવરણકર્મ છેદાય છે, તેમ ઉદ્દભૂત થયેલું જ્ઞાન કરવતનું કામ કરે છે, તે જ્ઞાનાવરણ રૂપી કાષ્ટને કાપે છે. જ્ઞાનમેવ ભુ: | ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન સ્વયં ગુરુનું કામ કરે છે. આગન્તરો ગુજ્ઞાન ! જ્ઞાન આપનાર શાસ્ત્ર, ગુરુ વગેરે બાહ્ય તત્ત્વો નિમિત છે. જ્યારે જ્ઞાનપર્યાય સાક્ષાત્ જ્ઞાનની જનેતા છે. આ ઘણો ગૂઢ સિદ્ધાંત છે. જ્ઞાનમેવ આત્મા | જે આત્મા છે તેનું હથિયાર પણ જ્ઞાન છે. જ્ઞાનેન સિદ્ધ માત્મદ્રવ્યમ્ | જ્ઞાનથી આત્મદ્રવ્યની પ્રતીતિ થાય છે. આ આંતરિક જ્ઞાનયોગ છે. નિમિત્તમાંથી દૃષ્ટિ દૂર કરીને સ્વયં પોતાના શુદ્ધ સાધનનું આલોડન કરે છે, અવલોકન કરીને ઓળખે છે. આ જ્ઞાનથી જ્ઞાન, પ્રતીતિથી પ્રતીતિનો સિદ્ધાંત સ્પષ્ટ થાય છે.
પાંચે સ્થાનની પ્રતીતિ થઈ છે અર્થાતુ પાંચ પદનું નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન ઉદ્ભવ્યું છે. હવે સિદ્ધિકાર કહે છે કે આ પ્રતીતિથી છઠ્ઠા સ્થાનની પણ પ્રતીતિ થશે અર્થાત્ આપે આપેલી પ્રતીતિથી ઉત્તરકાલીન પ્રતીતિનો ઉભવ થશે. વળી એમ કહે છે કે આ કોઈ નવી વાત નથી. પ્રતીતિથી પ્રતીતિ થાય, તે ચાલી આવતી એક સહજ અને સાચી રીત છે, તે જ રીતે જ્ઞાન થતું આવ્યું છે. અહીં પણ એ જ રીતે જ્ઞાન થશે તેમાં હવે કોઈ શંકા નથી. જૂઓ, આ પદમાં ઉપદેશકાર સ્વયં આબાદ રીતે વચ્ચેથી નીકળી ગયા છે અને પોતે કહે છે કે જે પાંચ પદની પ્રતીતિ થઈ છે, તે જ પ્રતીતિ આગળના જ્ઞાનનું સાક્ષાત્ કારણ છે. આમ સહજ ભાવે આ પદમાં એક વિરાટ : સિદ્ધાંતની અભિવ્યક્તિ થઈ છે. હકીકતમાં ગુરુ ગમે તેવું જ્ઞાન આપે, પરંતુ અધિષ્ઠાન જો તૈયાર ન હોય, તેમાં જ્ઞાનપર્યાયના વિકાસની યોગ્યતા ન હોય, તો તેને જ્ઞાન થતું નથી અને આગળનો જ્ઞાનનો રસ્તો ખૂલતો નથી. માટીમાં કોમળતા ન હોય, તો કુંભારના લાખ પ્રયત્નથી પણ ઘડો બની શકતો નથી. ઉપાદાનમાં જીવની યોગ્યતા જરૂરી છે. યોગ્ય વ્યક્તિ જ યોગ્ય સિદ્ધાંતનું અનુસરણ કરી શકે છે. જો એકવાર જ્ઞાનનો શુદ્ધ કણ પ્રવેશ પામે, તો તે ઉત્તરોત્તર પોતાનું કામ કરે છે. ઘાસના પંજમાં સળગતી દીવાસળી એક વાર ચાંપ્યા પછી આગળનું કામ સ્વયં અગ્નિ જ કરે છે. બીજી અગ્નિની જરૂર પડતી નથી. તે રીતે પ્રતીતિ થયા પછી તે સ્વયં ઉત્તર પ્રતીતિને વિકસાવે છે.
આ આખી પરંપરા છે, તેને દર્શનશાસ્ત્રમાં નિર્દોષ કારણ પરંપરા કહેવાય છે. જો કારણ સદોષ હોય અને બીજા દોષો ઉપસ્થિત હોય, તો આખી જ્ઞાનાત્મક પરંપરા દોષિત થવાથી શુદ્ધ પર્યાયો પ્રગટ થતી નથી. આંખનું કામ જોવાનું છે પરંતુ કમળાના રોગીને તે જ આંખથી પીળું દેખાય છે. દોષ પોતાનો પ્રભાવ પ્રગટ કરે છે. આને કારણદોષ કહે છે. લોટ શુદ્ધ ન હોય તો
કડક
