Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
પાંખવાળું છે. સુખાત્મક અને દુખાત્મક, અશુભ અને શુભ. આ કર્મ સુખ–દુ:ખમાં નિરંતર હાનિ–વૃદ્ધિ કરે છે અને પ્રબળપણે ઉદયમાન બની સુખ દુઃખના અભાવનું પણ સૂચન કરે છે, સુખ–દુ:ખની હાનિ–વૃદ્ધિ અને અભાવમાં પ્રાણીનું જીવનતંત્ર ચાલતું રહે છે અર્થાત્ સુખ–દુઃખનો મોટો વ્યાપાર છે અને તેનું નિયામક વેદનીય કર્મ છે.
(૪) ચોથો જીવનો ભીષણ વ્યાપાર છે. આ વ્યાપારમાં કર્મની પ્રબળતા ન હોય, તો વ્યકિતનું ચારિત્ર નિર્માણ થાય છે અને તેના આધ્યાત્મિક ગુણો ખીલે છે પરંતુ આ કર્મની પ્રબળતા હોય, તો જીવ પર ઊંડો ત્રિવિધ પ્રભાવ નાંખે છે. શાસ્ત્રકારે તેને મોહનીય એવું નામ આપ્યું છે.
સામાન્ય એકેન્દ્રિયાદિ જીવોમાં અચેતન જેવી અવસ્થા હોય, ત્યારે આ કર્મ અસંખ્ય વરસો સુધી જીવને મૂઢદશામાં રાખે છે. તેનું બંધન શિથિલ હોવા છતાં કાલલબ્ધિના અભાવે જીવને નિરંતર મૂઢદશા પ્રદાન કરતું રહે છે. જ્ઞાનચેતના અને શકિતનો વિકાસ થયા પછી બીજા નંબરનો પ્રભાવ મિથ્યાભાવોની પ્રેરણા આપી આત્માને વિપરીતદશાથી પ્રભાવિત કરે છે. આ કર્મની ત્રીજી પ્રભાવક સ્થિતિ કાષાયિક ભાવોને ઉત્પન્ન કરવાની છે. જેનાથી જીવોમાં ક્રોધ, અહંકારાદિ ઘણા દુર્ગુણોનો વિકાસ થાય છે પરંતુ જો કર્મની સ્થિતિ નબળી પડે, તો ઉચ્ચકોટિનો ગુણાત્મક વ્યાપાર શરૂ થાય છે. આ કર્મની હાનિ ઉચ્ચ સ્થિતિ પ્રધાન કરે છે અને આ કર્મની વૃદ્ધિ નિમ્ન સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરાવે છે અને મૂઢદશામાં ગુણોનો અભાવ પણ કરે છે. આ ચોથો વ્યાપાર સમગ્ર પ્રાણીજગતને આવરી લે છે. ગાથાકાર સ્વયં કહે છે કે આઠ કર્મોમાં પણ મોહનીયકર્મ વધારે પ્રબળ છે.
(૫) જીવન અને મૃત્યુ, એ સર્વ જીવો માટે એક વિરાટ વ્યાપાર છે. આ વ્યાપારમાં જોડાયેલા કર્મા ઉદયમાન હોય, ત્યાં સુધી પ્રાણી જીવનધારણ કરે છે. આ કર્મ ભોગવાઈ જતાં મૃત્યુ થાય છે અને જીવને દેહ અને જીવાયોનિ બદલવાની ફરજ પડે છે. આ વ્યાપારમાં હાનિ થઈ શકે છે. વૃદ્ધિ થઈ શકતી નથી. આ કર્મના અભાવથી જીવનનો અભાવ થાય છે. આ કર્મની વર્તમાન સ્થિતિથી જીવની કોઈ ગુણાત્મકભાવના સંયુકત થતી નથી અર્થાત્ આયુષ્યકર્મનો એક નિરાળો વ્યાપાર છે. (૬) જીવનો છઠ્ઠો વ્યાપાર વિરાટ અને વ્યાપક છે. આ વ્યાપારથી જ જીવનું ભૌતિક અસ્તિત્વ પ્રગટ થાય છે. દેહનું નિર્માણ કરવું અને દેહનું વિસર્જન કરવું, તે મુખ્ય ક્રિયા છે. દેહ તે જીવની પ્રબળ ભૌતિક સંપતિ છે. આ વ્યાપાર જાણે કોઈ ઈશ્વરીય પ્રભાવ હોય, તે રીતે સ્વતઃ વ્યવસ્થિત રીતે કાર્ય કરે છે પરંતુ મુખ્ય સમજવાની વાત એ છે કે દેહનિર્માણનો આ વ્યાપાર પુણ્ય-પાપ સાથે જોડાયેલો છે. જો પાપનો ઉદય ન હોય, તો દેહ ધર્મનું અને પરમાર્થનું પ્રધાન સાધન બને છે. સમગ્ર દેહની રચના યોગસાધનાને અનુકૂળ બને છે. દેહના એક એક અંગોપાંગ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ અને શકિતશાળી છે. હીરા, માણેક કે મોતી જેવા મૂલ્યવાન દ્રવ્યોથી પણ તેનું મૂલ્યાંકન થઈ શકે તેમ નથી. આવો અમૂલ્ય દેહ અર્પણ કરવો અને કર્મભોગ પૂરો થતાં તેને વિલુપ્ત કરવો, તેવો દેહનિર્માણનો વિરાટ વ્યાપાર નામ કર્મના ફાળે જાય છે.
(૭) સાતમો વ્યાપાર અદૃશ્ય અને સુષુપ્ત વ્યાપાર છે. શરીરના રકતધર્મ રૂપે કે માનસિક
(૫)
