Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કર્મશકિતને ઓળખવા માટે લગભગ પ્રયાસ થયો નથી. નામ અને વિભાજનની પરંપરા સહજભાવે ચાલી આવે છે. કર્મવાદ તે વિશાળ વિષય છે. અહીં આપણે કમેનું અષ્ટ પ્રકારમાં વિભાજન શા માટે છે, તે બાબત સંક્ષેપમાં વિચાર કરશું.
કમનું અષ્ટ પ્રકારમાં વિભાજન : પ્રાણીનું પ્રત્યક્ષ જીવન આઠ શકિતઓથી પ્રવાહિત થઈ રહ્યું છે. આ આઠે શકિતના પાસા એટલા વિશાળ અને પ્રત્યક્ષભૂત છે કે તે સમગ્ર જીવનને આવરી લે છે. પ્રાણીમાત્ર આઠ પ્રકારના વિભિન્ન ગુણોનું અવલંબન કરે છે. ગુણોની જે આવૃત્તિ છે, તે ત્રણ પ્રકારની છે. હાનિ, વૃદ્ધિ અને અભાવ. જેમ ગાડી ચાલતી હોય, ત્યારે પાવરમાં વધારો કે ઘટાડો કરે, તેના આધારે તેની ગતિમાં હાનિ-વૃદ્ધિ થાય છે અને પાવર ઓફ કરે, ત્યારે શકિતના અભાવનું સૂચન થાય છે. પ્રત્યેક ગતિમાન તત્ત્વોમાં હાનિ-વૃદ્ધિ અને અભાવ, આ ત્રિગુણાત્મક અવસ્થા ચાલતી રહે છે. જીવનના જે મુખ્ય ગુણો છે, તેમાં પણ આ ત્રણે અવસ્થા અસ્તિત્વ ધરાવે છે. વિચારવાનું એ છે કે આ ત્રણે અવસ્થાનો ઉદ્ભાવક એવો કોઈ શકિતમાન ભાવ હોવો જોઈએ. આ શકિતમાન ભાવ, તે કર્મસતા છે. કર્મસત્તાનું નિવેદન કર્યા પછી જીવનમાં મૂળભૂત પ્રગટરૂપ આઠે ગુણો ઉપર દૃષ્ટિપાત કરીએ. (૧) સહુથી પ્રધાન આવશ્યક ગુણ જ્ઞાન અથવા પ્રાણીની બુદ્ધિમત્તા છે. સામાન્ય રીતે પ્રાણી માત્ર પોતાના વિચારોથી પ્રભાવિત થઈને બુદ્ધિ અનુસાર જીવનનું સંચાલન કરે છે. વિચારપૂર્વકની બુદ્ધિ ન હોય, ત્યાં સંજ્ઞા અને સંસ્કાર કામ કરે છે. જીવન સાથે કોઈ એવું કર્મ જોડાયેલું છે, જે જ્ઞાનમાં હાનિ-વૃદ્ધિ કરે છે અને જ્ઞાનનો અભાવ પણ કરે છે. કર્મો સ્વયં ઉદયમાન બની જ્ઞાનની હાનિ કરે છે. કર્મો શાંત થવાથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરે છે અને કર્મ પ્રબળ ઉદયમાન બનીને કેટલીક માત્રામાં જ્ઞાનનો અભાવ પણ કરે છે. આ કર્મનું નામ જ્ઞાનાવરણીય રાખવામાં આવ્યું છે. તે સાંસારિક જીવનનો મોટો મુનીમ છે. જે આઠ કર્મો કહ્યા છે, તેના પ્રતિપક્ષી આઠ કર્માભાવ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. જ્ઞાનાવરણીય કર્મનો પ્રતિપક્ષી ગુણ જ્ઞાન છે, જ્ઞાનાવરણીય કર્મ અને જ્ઞાન જીવનલીલાનું એક મોટું અંગ છે. જેથી બુદ્ધિ સંબંધી સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ અનંત કર્મોને એક જ્ઞાનાવરણ રૂપે વિભકત કરી જ્ઞાનાવરણ એ પ્રકારનું કર્માભિધાન કર્યું છે. (૨) આ રીતે જીવનમાં જાગૃતિ અને નિદ્રા એ એક પ્રધાન વ્યાપાર છે, આ વ્યાપારના કારણભૂત જે કર્મ છે, તેને દર્શનાવરણ એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. આ કર્મ જાગરણમાં હાનિ-વૃદ્ધિ કરે અને જાગરણનો અભાવ થાય, ત્યારે પ્રાણી નિદ્રાધીન થાય છે. કેટલાક એકેન્દ્રિયાદિ જીવો દર્શનાવરણીય કર્મના પ્રભાવથી ગાઢ નિદ્રામાં જ રહે છે. (૩) આ બંને વ્યાપાર કરતા જે પ્રધાન વ્યાપાર છે, તે છે જીવનના સુખ-દુઃખનો વ્યાપાર, સાધારણ પ્રાણીને જ્ઞાન દર્શનનું વિશેષ મહત્ત્વ નથી, જેટલું સુખ-દુઃખનું મહત્ત્વ છે. પ્રાણી માત્ર સુખવૃદ્ધિ અને દુઃખનિવૃત્તિ ચાહે છે પરંતુ જીવની ચાહના સાથે તેનું નિયામક કર્મ છે. સુખ–દુઃખના વ્યાપારનું નિયમન કરે તેવું વેદનીયનામનું કર્મ છે. વેદનના અસંખ્ય પ્રકારોને વેદનીયકર્મના વિભાગમાં સમાવિષ્ટ કરી “વેદનીય' એવું નામ આપ્યું છે. આ વેદનીય કર્મ બે
-
-
- (જ) -
--
