Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
જ
ન
ઊંડાઈથી વિચાર કરતાં દર્શનમોહ ચારિત્રમોહનો સાથી હોવા છતાં બંનેની પ્રકૃતિ તથા તેના ગુણાત્મક મૂલ્ય અલગ અલગ છે. દર્શનમોહ જીવનું અજાગરણ છે અને જાગરણ થયા પછી અજ્ઞાનનો સહવાસ થવાથી દર્શનમોહ વિપરીત દર્શન કરાવે છે. દર્શનમોહના બંને પાસા સમજવા જેવા છે.
૧) અદર્શનરૂપ દર્શનમોહ અને ૨) વિપરીત દર્શનરૂપ દર્શનમોહ.
અદર્શન રૂપ દર્શનમોહ : અનંતકાલથી એકેન્દ્રિયાદિ અચેતન જેવી અવસ્થામાં પણ જીવને દર્શનમોહનીય કર્મનો બંધ અને ઉદય હોય છે કારણ કે ત્યાં જીવની કોઈ દૃષ્ટિ કે સમજ નથી. દ્રષ્ટિ નથી ત્યાં દર્શન કયાંથી હોય ? તે જ રીતે કોઈ મિથ્યાવૃષ્ટિ પણ નથી પરંતુ ત્યાં સમ્યગુદર્શનનો અભાવ છે તેથી તે અદર્શન રૂપ છે. આ અદર્શન પણ દર્શનમોહનીયનો જ એક પ્રકાર છે. - વિપરીત દર્શન રૂપ દર્શનમોહ : અકામ નિર્જરાના બળે જીવ જ્યારે વિકાસક્રમમાં આગળ વધે છે, ત્યારે તેની બૌદ્ધિક શકિત અને પરાક્રમશકિત બંનેમાં ક્રમશઃ વૃદ્ધિ થાય છે અને વૃદ્ધિ થવાની સાથે કષાયભાવો પણ સ્કૂલરૂપ ધારણ કરે છે. ઉદયમાન કષાયભાવોથી જીવ કષાયનું અવલંબન લઈ તેમાં વિશ્વાસ કરવા લાગે છે. જે વિભાવાત્મક ભાવો છે, તેનું અસ્તિત્વ અને દેહાદિનું અસ્તિત્વ, આ બંને પ્રત્યક્ષભૂત હોવાથી જીવનું શ્રદ્ધાન ભૌતિકભાવો પર સ્થિર થાય છે. અહીંથી વિપરીત દર્શનરૂપ દર્શનમોહનો પ્રારંભ થાય છે. બાહ્ય પદાર્થોમાં આસક્તિ થવી, તે ચારિત્રમોહનો પ્રકાર છે અને આસકિત ઉપર આસકત થવું અર્થાત્ બાહ્યભાવો ઉપર વિશ્વસ્ત થવું, તે દર્શનમોહ છે. દર્શનમોહ અનંતકાળ સુધી આત્માને બાંધી રાખવાની તજવીજ કરે છે. જ્યારે ચારિત્રમોહ સામયિક છે. જ્યારે જીવનો દર્શનમોહ છટે. ત્યારે તેને સમજાય છે કે આ બાહ્યભાવો હિતકર નથી, તે મારું સ્વરૂપ પણ નથી અને મારી આત્મિક સંપત્તિ પણ નથી, આટલું નિર્મળ દર્શન થયા પછી ચારિત્રમોહનો પ્રભાવ ક્રમશઃ નાશ પામે છે... અસ્તુ. અહીં આપણે દર્શનમોહની વ્યાખ્યા કરી રહ્યા છીએ.
એક દેખતો માણસ ભૂલો પડયો છે અને એક આંધળો માણસ ભૂલો પડયો છે. આ બંનેમાં અંધત્વ દુઃખદાયી છે. દર્શનમોહ એક પ્રકારનું અંધત્વ છે. જીવન દર્શનશક્તિનો વિકાસ થયો ન હતો, ત્યાં સુધી તેને શ્રદ્ધાના અભાવરૂપ પ્રભાવ હતો અને દર્શનનો વિકાસ થયા પછી તે વિપરીત પ્રભાવ નાંખી હાનિકર બને છે. કોઈ પુણ્યશાળી જીવ દર્શનશક્તિનો વિકાસ થયા પહેલા સરળ પદ્ધતિથી અદર્શનમાંથી સમ્યગુદર્શનને પ્રાપ્ત કરે છે, તેથી જ મોક્ષશાસ્ત્રમાં લખ્યું છે કે તનિસાધામ વા ! નિસર્ગ અર્થાત્ સ્વાભાવિક શ્રેણીમાં સમ્યગદર્શનનો ઉદ્ભવ થાય છે.
ચારિત્રમોહ – દર્શનમોહ એક પ્રકારે અજ્ઞાનયુકત પરિણામ છે. ખરૂ પૂછો તો તે યથાર્થદર્શનના અભાવનું પરિણામ છે. જ્યારે ચારિત્રમોહ ભાવાત્મક પરિણામ છે. બધા દ્રવ્યો પોત-પોતાના ગુણધર્મોથી પરિપૂર્ણ છે, છતાં પણ જીવ દ્રવ્યમાં વિકારનો ઉદ્ભવ થાય છે. દ્રવ્યની પર્યાય બે પ્રકારની છે. ૧) સ્વભાવ પર્યાય ૨) વિકારી પર્યાય. વિકાર શા માટે ઉત્પન્ન થાય છે,
