Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અવરોહ થતો રહે છે. જ્યારે સામા પક્ષમાં એક વિગુણાત્મક તત્ત્વો પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. વિગુણોને ચારિત્ર સાથે સીધો કોઈ સંબંધ નથી. બંનેની શ્રેણી ભિન્ન-ભિન્ન છે પરંતુ આ બંને શ્રેણીઓ સમાનાધિકરણ હોવાથી સમકાલીન પણ બને છે. એક જ અધિકરણમાં રાખેલા બે તત્ત્વો પરસ્પર વિરોધી હોય તેવો આભાસ થાય છે પરંતુ હકીકતમાં બંને તત્ત્વો સ્વતંત્ર રીતે આરોહ-અવરોહ કરે છે. આમ હોવા છતાં પણ એકલો વિકાર બીજાને બાધક બને છે. જો વિગુણ વિકાસ પામે, તો ગુણનો અવરોધ થાય અને ગુણ વિકાસ પામે, તો અવગુણનો અવરોધ થાય છે. છાયા અને પ્રકાશ બંને સ્વતંત્ર હોવા છતાં પ્રકાશ દૂર થાય, તો છાયા લાંબી થાય અને પ્રકાશ નજીક આવે, તો છાયા ટૂંકી થાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ચારિત્ર અને મોહ બંને સ્વતંત્ર તત્ત્વ છે અને એથી જ આ વિગુણો ગુણાત્મક ચારિત્રનો નાશ કરી શકયા નથી પરંતુ ગુણો વિગુણને લય કરી નાંખે છે કારણ કે ગુણાત્મક શ્રેણી નિત્ય છે, જ્યારે વિગુણાત્મક શ્રેણી અનિત્ય છે. એટલા માટે જ કહ્યું છે, મધુ મસીમ અર્થાત્ સંસાર અધુવ અને અનિત્ય છે. સંસાર અનિત્ય છે તે શુભ લક્ષણ છે. અનિત્ય છે એટલે જ તેનો નાશ કરી શકાય છે. વિગુણાત્મક ભાવો, તે સંસાર છે. સંસાર તે મોહનું સ્વરૂપ છે કે મોહનું ફળ છે. જ્યારે ચારિત્ર તે અસંસાર અર્થાત્ સિદ્ધ ભાવ છે. આ ચારિત્ર ભાવો પણ અંતે શાંત થવાથી જીવ ચારિત્રાતીત બની જાય છે. હકીકતમાં મોહ અને ચારિત્ર, આ બંને શબ્દો એક સાથે બોલાય છે, માટે જ ગાથામાં કહ્યું છે કે ચારિત્રમોહ” તે નામ માત્ર છે. મોહ તે મોહનીય જ છે, તે ચારિત્ર નથી અને ચારિત્ર છે, તે ચારિત્ર જ છે, તે મોહનીય નથી છતાં પણ વ્યવહારમાં સમજવા માટે બંને શબ્દ એક સાથે બોલાય છે. હકીકતમાં મોહ તે ચારિત્રની હાનિ કરી શકતો નથી પરંતુ મોહ સ્વયં વિઘાતક હોવાથી પાપકર્મને જન્મ આપે છે, તેથી તે ત્યાજય છે. આ રીતે સમજવું તે સત્યદર્શન છે, સમ્યગદર્શન છે. સત્યદર્શન ઉત્પન્ન થવાથી દર્શનમોહ તો જાય જ છે. તેની સાથે ક્રમશઃ ચારિત્રમોહ પણ ક્ષય પામે છે. હકીકતમાં ચારિત્રના બળે મોહ ક્ષય પામે છે. જે નાશ પામે છે તેને ચારિત્રમોહ તરીકે ઓળખાવ્યો છે અને આ મોહની લીલાને જન્મ આપે છે તે મોહનીય કર્મ છે.
આટલું ઊંડું વિવેચન કરવાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે મોહનીય કર્મની બંને પાંખો જીવ ઉપર કેવો પ્રભાવ પાથરે છે? તેનાથી છૂટવા માટેનો માર્ગ સ્વયં શાસ્ત્રકારો અહીં અભિવ્યકત કરશે. ગાથાના પૂર્વના બે પદમાં મોહનીય કર્મના જે બે ભેદ કે બે નામ પ્રસ્તુત કર્યા છે તે લક્ષમાં લેવાથી તેને હણવાના ઉપાય સ્પષ્ટ થઈ શકે છે.
ગાથાના ચાર આલંબન : ૧) દર્શન ૨) દર્શનમોહ ૩) ચારિત્ર અને ૪) ચારિત્રમોહ.
પ્રક્રિયા એવી છે કે દર્શનમોહ દર્શનનો ઘાત કરી શકતું નથી પરંતુ દર્શન દર્શનમોહનો ઘાત કરે છે. એ જ રીતે ચારિત્રમોહ ચારિત્રનો ઘાત કરી શકતું નથી પણ ચારિત્ર ચારિત્રમોહનો ઘાત કરે છે. સમજવા માટે આ ચારે વાક્યો ગૂઢ છે. તેનો ભાવાર્થ એ છે કે દર્શન અને ચારિત્ર બંને જીવની અનાદિ પ્રાપ્ત સ્વભાવ રૂ૫ સંપત્તિ છે. તેના અભાવમાં તેની ગેરહાજરીમાં વિભાવો પોતાની લીલા કરે છે. જ્યારે આ અનાદિ નિધન સંપત્તિ પ્રકાશિત થાય છે, ત્યારે બંને પ્રકારના મોહ લીલા
