Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કરે, તેને જ બોધ કહી શકાય છે, તે જ બોધની કાટિમાં આવે છે. આવા યથાર્થ બોધને સમ્યગ્દર્શન કહ્યું છે પરંતુ જો જીવ પદાર્થના ગુણધર્મથી વિપરીત પ્રતિકૂળ બોધને ગ્રહણ કરે, તો તે મિથ્યાબોધ છે અને મિથ્યાબોધ તે જ મિથ્યાદર્શન છે. આવો બોધ તે બોધ નથી પરંતુ કુબોધ છે. બોધનો અભાવ અને કુબોધ, બંને અબોધ છે અર્થાત્ તે જ્ઞાનાત્મક સત્ય બોધ નથી અને આવા બોધની ગેરહાજરીમાં મોહનું હનન થતું નથી. મોહને પરાસ્ત કરવા માટે પ્રબળ શસ્ત્ર તત્ત્વબોધ છે. તત્વોષાત્ પરાકમુવો યથા અંધવત ધૂપાંતે પતિ। તત્ત્વબોધથી અંધ માણસ કૂવામાં પડે તેમ અનંત સંસારમાં પડે છે.
બોધનું મૂળ કયા છે ? શું બોધ સ્વતઃ પ્રાપ્ત છે કે સદ્ગુરુની કૃપાથી પ્રાપ્ત થાય છે ? સમગ્ર શાસ્ત્રનો અભિપ્રાય છે કે જેમ વિશ્વમાં પાપની પરંપરા ચાલી આવે છે, તેમ આદિકાળથી સજ્ઞાનની પરંપરાઓ પણ ચાલી આવે છે. આ જ્ઞાનની ધારાઓ કયારેય અટકી નથી. આદિકાળથી નદીના પાણી વહેતા આવ્યા છે, તેમ જ્ઞાનની ગંગા પણ વહેતી આવી છે. આવા જ્ઞાનના ધારક મહાત્માઓ ઉત્તરોતર સુપાત્રોને જ્ઞાન આપતા રહ્યા છે અને તેઓએ પણ સ્વયં પૂર્વપુરુષથી સજ્ઞાન મેળવેલું છે. જેમ પુરુષોની પરંપરા છે, તેમ જ્ઞાનની પરંપરાઓ પુરુષ પરંપરાની સાથે ચાલી આવી છે. આ બોધ કે પ્રતિબોધ તે માનવ જાતિની એક અખૂટ અણમોલ સંપદા છે. જેમ પૃથ્વીમાં માટી અને પથ્થર ભરેલા છે, તેના ગર્ભમાં સુવર્ણ પણ ભર્યું છે. બહુરત્ના વસુંધરા, માનવ જાતિમાં પાપાત્માની જેમ સઘનતા છે, તેમ પુણ્યાત્માઓની કે પવિત્ર આત્માઓની સઘનતા નથી પરંતુ તેનો અભાવ પણ નથી. અલ્પતા બરાબર બની રહે છે. ગંગામાં સ્નાન કરીને જેમ માણસ નિર્મળ બને છે, તેમ આ બોધ કે પ્રતિબોધની ગંગામાં સ્નાન કરીને મનુષ્ય મોહરૂપી ભૂતને ઉતારે છે. આપણો મૂળપ્રશ્ન એ હતો કે આ બોધ સ્વભાવિક છે, નૈમિત્તક છે ? બોધ બંને પ્રકારે થઈ શકે છે. સ્વાભાવિક એટલા માટે છે કે આત્મા સ્વયં તેનું ઉપાદાન છે અને બોધ થવાની તેની યોગ્યતા છે. નૈમિત્તિક એટલા માટે છે કે સદ્ગુરુથી બોધ પ્રાપ્ત થાય છે. કુશળ કારીગર સોના ઉપર કોતરણી કરે છે, તેમાં સોનાના મૂળ ગુણ પોતાના છે અને કોતરણી તે કુશળ કારીગરની પ્રતિભા છે, તે જ રીતે બોધ તે જીવની સંપત્તિ છે અને બોધદાયક પરિણામ તે સદ્ગુરુની કૃપા છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે બોધ અને તેમાંયે તત્ત્વબોધ તે ઉત્તમ અચૂક કલ્યાણકારી ઉપાય છે. શાસ્ત્રોના ન્યાય પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય કર્મોનો ક્ષયોપશમ થાય અને ઘણી અકામ નિર્જરા કર્યા પછી જીવ પુણ્યયોગે બોધના બિંદુ સુધી પહોંચે છે.
ગાથામાં જે બોધનું કથન છે, તે સમ્યગ્બોધ છે. સમ્યબોધ તે સમ્યગ્દર્શનની પૂર્વભૂમિકા છે. શાસ્ત્રકારે બીજા ઉપાયનું નામ વીતરાગતા કહ્યું છે. વીતરાગભાવ તે ચારિત્રના પરિણામ છે. આ રીતે દર્શનમોહ અને ચારિત્રમોહ, બંનેનું હનન કરવા માટે બોધ અને વીતરાગભાવ એ બંને અચૂક ઉપાય છે, તેમ કહ્યું છે.
વીતરાગતા : વીતરાગભાવ તે શું છે ? જીવનદર્શનનો અભ્યાસ કરવાથી ખબર પડે છે કે સૃષ્ટિના પદાર્થો (જડ પદાર્થો) પંચ વિષયાત્મક ગુણોથી યુકત છે અને જીવની પાસે પાંચ ઈન્દ્રિયો રૂપ જ્ઞાનાત્મક સાધન છે. પદાર્થના ગુણોનું જ્ઞાન કરવું, તે એક સ્વાભાવિક પ્રણાલી છે અને
— (૮૯)
