Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કર્મબંધના વિવિધ બિંદુઓ – કર્મબંધ તે કર્મની એક ખાસ અવસ્થા છે. કર્મની સમગ્ર શ્રેણીનું દર્શને આવા પ્રકારનું છે. યથા – ૧) કર્મનું મૂળ ૨) કર્મની ઉત્પત્તિનો ક્રમ ૩) કર્મ કરવામાં થતી હાનિ–વૃદ્ધિ ૪) વિચારો સાથે કર્મનો સંબંધ
કર્મની ઉત્પત્તિમાં થતી ૬) કર્મબંધ
કર્મસત્તા ૮) સત્તાનિષ્ઠ કર્મનું પરિવર્તન ૯) કર્મોનો વિપાક (જેને પરિભાષા પ્રમાણે કર્મનો ઉદય) ૧૦) વિપાકજન્ય કર્મ ૧૧) વર્તમાનકર્મનો ભૂતકાલીન કર્મો સાથે યોગ ૧૨) કર્મફળનો પ્રભાવ ૧૩) ઉદયમાન કર્મને નિરસ્ત કરવાની પ્રક્રિયા ૧૪) કર્મભોગની વિવશતા ૧૫) કરેલા કર્મોની વિદાય – નિર્જરા
જો કે કર્મશાસ્ત્ર એક વિશાળ મહાગ્રંથનું રૂપ છે પરંતુ અહીં પ્રસંગોપાત ઉપરોક્ત બિંદુઓ પર સંક્ષેપમાં આવશ્યક પ્રકાશ નાંખીને ઉપર્યુકત અવસ્થાઓ વિષે થોડો વિચાર કરી કર્મબંધ' શબ્દને ન્યાય આપશું
(૧) કર્મનું મૂળ જ્ઞાની પુરુષોએ બે રીતે વિચાર્યું છે. કર્મનું મૂળ કર્મમાં જ છે. જેમ વૃક્ષનું મૂળ વૃક્ષના બીજમાં જ છે, તેમ કર્મથી કર્મ અંકુરિત થાય છે પરંતુ ફકત કર્મ જ કર્મનું મૂળ નથી. કર્મ સાથે જોડાયેલી જીવની આંતરચેતના અથવા સંજ્ઞા તે કર્મવૃદ્ધિમાં સહાયક બને છે. વૃક્ષનું મૂળ એકલું બીજમાં નથી, તે ધરતીમાં પણ છે. ધરતીમાં રહેલું બીજ વૃક્ષને વિકસિત કરે છે, તે જ રીતે આત્મરૂપ ધરતીમાં કર્મબીજ રોપાય છે. ધરતી અર્થાત્ આત્મા તે કર્મબીજનો મૂળ આધાર છે. આમ ઉપાદાન અને નિમિત્ત રૂપે કર્મના કારણો કર્મને જન્મ આપે છે, વિકસિત કરે છે. આંતરચેતના અને અનાદિકાલીન કર્મસંપતિ, કર્મનું મૂળ છે.
(૨) કર્મની ઉત્પત્તિના મુખ્ય બે પાયા છે. ૧) અજ્ઞાનાવસ્થા અને ૨) જ્ઞાનાવસ્થા.
અજ્ઞાનાવસ્થામાં કર્મની ઉત્પત્તિ સ્વયં પોતાના ક્રમ પ્રમાણે થતી રહે છે. જ્ઞાનની હાજરી ના હોવાથી અથવા અલ્પજ્ઞાનના કારણે કર્મચેતના પ્રભાવિત થયા વિના સ્વતઃ કર્મને ઉત્પન્ન કરે છે. કર્મની ઉત્પત્તિનો ક્રમ એવો છે કે જો નિમિત્તની પ્રબળતા ન હોય, તો સમાન રૂપે સમકક્ષામાં કર્મ ઉત્પન્ન થાય છે. પ્રકૃતિ જગતમાં પણ જોઈ શકાય છે કે જો કોઈ જાતનો પ્રયોગ કરવામાં ન આવે, તો સમાન અવસ્થામાં પદાર્થો નિષ્પન્ન થાય છે અને લય પામે છે. શાસ્ત્રોમાં પણ કહ્યું છે
