Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કે જીવોના પ્રયોગથી પણ ઉત્પત્તિ થાય છે અને સ્વાભાવિક પણ થાય છે, તે જ રીતે કયારેક મિશ્રભાવે પણ થાય છે પરંતુ જીવ જ્યારે શકિતમાન થઈ સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયોના અવતારોમાં આવે છે, ત્યારે કર્મની ઉત્પત્તિનો ક્રમ બદલાય જાય છે અને અસમાનભાવે કર્મ નિષ્પન્ન થાય છે. જેમ વરસાદની ઋતુમાં નદીના પ્રવાહમાં અનિયમિતતા આવે છે, તેમ શકિત અને સંયોગની અનિયમિતતાથી કર્મની ઉત્પત્તિનો ક્રમ પણ અનિયમિત બની જાય છે.
(૩) મનુષ્ય કે જીવાત્મા જ્યારે કર્મ કરે છે, ત્યારે તેની આંતરિક સંજ્ઞાઓ એક સમાન હોતી નથી. કર્મ કરવામાં કષાયના ભાવો મોટો ભાગ ભજવે છે. જેવા જેવા ભાવ હોય, તેવા તેવા કર્મો તો થાય જ છે પરંતુ ભાવમાં પણ અલ્પતા અને અધિકતા હોય છે. મનુષ્યમાં લોભ હોય, ત્યારે લોભ અનુસાર તો કર્મ થાય પરંતુ લોભની અધિકતા અને અલ્પતા કર્મની હાનિ-વૃદ્ધિનું પણ મુખ્ય કારણ છે. આ રીતે કોઈપણ કષાયભાવોની હાનિ-વૃદ્ધિ કર્મની હાનિ-વૃદ્ધિનું કારણ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કર્મ થવા, તે પ્રાકૃતિક પ્રણાલી છે પરંતુ તેમાં હાનિ-વૃદ્ધિ થવી, તેની લગામ મનુષ્યના હાથમાં છે. જેમ ઘોડેસવાર સવારી કરે છે, ત્યારે ઘોડો દોડે છે, દોડવાની શકિત ઘોડાની છે પરંતુ તેની ગતિવિધિની લગામ સવારના હાથમાં છે. આ દૃષ્ટાંતથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કર્મ સર્વથા સ્વતંત્ર નથી.
(૪) વિચાર પણ એક પ્રકારનું માનસિક કર્મ છે. કર્મ એ ભૌતિક શકિત છે. જ્યારે વિચાર તે મનુષ્યની ચેતન્ય પ્રભાવિત એક માનસશકિત છે. વિચારોનો સીધો પ્રભાવ કર્મ ઉપર પડે છે. પરંતુ જો સંસ્કારની પ્રબળતા હોય, તો સંસ્કાર પણ કર્મને પ્રભાવિત કરે છે. સંસ્કાર એ જડ-ચેતન બંનેની એક પ્રાકૃતિક શકિત છે. દોરીને વળ આપ્યા પછી તેને મૂકી દઈએ, તો પણ ઉવળ–ઉલટી ગતિ ગ્રહણ કરે છે, તે પણ એક પૌદ્ગલિક સંસ્કાર છે. તે જ રીતે જીવાત્મામાં ગુણાત્મક અને વિગુણાત્મક સંસ્કારોનું કયારેક પ્રાબલ્ય હોય છે. આવા સંસ્કાર વિચારોને અવગણીને પણ કર્મ ઉપર નિશ્ચિત પ્રભાવ નાંખે છે. વિચારો સાથે સંસ્કારોની અનુકૂળતા હોય, તો નિશ્ચિત રૂપે કર્મની ગતિ બદલાય છે અને કર્મ વિચારને આધીન બને છે. વિચાર એ સમગ્ર માનવજાતિનો સંચિત જ્ઞાનભંડાર છે. જીવ પોતાની યોગ્યતા અનુસાર વિચાર ગ્રહણ કરે છે. વિચાર, સંસ્કાર અને કર્મ, આ ત્રણે કડીનો સુમેળ થવો, તે એક પ્રકારનો પરમ પુણ્યોદય છે. આ ત્રિવેણીથી કર્મબંધ પણ પુણ્યબંધ રૂપે ઉત્તમ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે.
(૫) મન, વચન, કાયાના યોગો દ્વારા કર્મ થતાં રહે છે. શાસ્ત્રકારોએ કર્મ કરતા કર્મના સ્થિતિબંધને વધારે મહત્ત્વ આપ્યું છે. કર્મબંધ ક્ષણિક સ્થિતિનો હોય, તો તેનું અધિકમૂલ્ય નથી. શરીર છે ત્યાં સુધી કર્મ કરવા પડે છે પરંતુ કર્મ લાંબી સ્થિતિના કે ગાઢ પરિણામવાળા ન બંધાય તે મહત્વનો વિષય છે. વિવેક જાગૃત હોય, તો ઉત્પત્તિ સમયે કર્મની હાનિ થાય છે અર્થાત્ અલ્પસ્થિતિના કર્મ બંધાય છે પરંતુ પ્રમત્તદશા અને અજ્ઞાનનો સંપૂટ હોય, તો પ્રબળ અને દીર્ઘસ્થિતિના કર્મ બંધાય છે. જાગૃતિ અને વિવેકના અભાવમાં કર્મબંધની બહુલતા હોય છે.
(૬) ગાથામાં ઉલ્લેખ કર્યો છે, તે મુખ્ય રૂપે મોહનીયકર્મની અપેક્ષાએ જ આખ્યાન કર્યું
