Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૧૦૪.
ઉપોદઘાત – બોધની સાથે જે વીતરાગભાવ જોડાયેલો છે, તેનું આ ગાથામાં વિશેષ સ્પષ્ટ વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું છે. કર્મગ્રંથમાં ચારિત્રમોહનીયના મુખ્ય ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, આ ચાર ભેદ માન્યા છે, જીવનમાં આ ચારિત્રમોહ સ્પષ્ટ રીતે ઉપદ્રવકર્તા છે, તેને કષાય કહે છે. આ કષાયનું તાંડવ નાનાથી લઈને મોટા પાયા સુધી ભયંકર હાનિકર ઘટનાઓને જન્મ આપે છે. શાસ્ત્રકારે ક્રોધાદિ કહીને સંપૂર્ણ ચારિત્રમોહને લક્ષમાં રાખ્યું છે પરંતુ જેમ કષાયનો ઉપદ્રવ પ્રત્યક્ષ છે, તેમ તેના નિવારણના ઉપાય પણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. જેને માનવીય ગુણો કહેવામાં આવે છે. આ માનવીય ગુણોમાં ક્ષમા તે પ્રધાન ગુણ છે. માનો, આખી જૈન સાધના ક્ષમાનું ઉત્તમ પ્રતિબિંબ છે. એટલે આ ગાથામાં ક્ષમાનો મહિમા પ્રગટ કર્યો છે. ક્રોધાદિથી થનારી દુર્ગતિ અને ક્ષમાથી થતું તેનું નિવારણ, બંને ભાવોને આ ગાથામાં આટોપી લેવામાં આવ્યા છે. ગાથાના પ્રત્યેક શબ્દ દીવાબત્તી જેવા છે. હવે આપણે ગાથાનો પ્રકાશ જોઈએ.
કર્મબંધ ક્રોધાદિથી, હણે ક્ષમાદિક તેહ; પ્રત્યક્ષ અનુભવ સર્વને, એમાં શો સંદેહ ? | ૧૦૪ |
કર્મબંધ – ગાથાનો આરંભ કમબંધ' શબ્દથી થયો છે. કર્મબંધને સમજવો, તે જનતત્ત્વજ્ઞાનનો પ્રથમ પાયો છે. ફકત કર્મ કહેવાથી ક્રિયાત્મક કાર્યોનો બોધ થાય છે પરંતુ કર્મબંધ' શબ્દ કર્મની અવસ્થા વિષે એક વિશેષ પ્રકાશ નાંખે છે. બુદ્ધિમાન મનુષ્યને પણ ખબર નથી કે તેના કોઈ પણ પ્રગટ કે અપ્રગટ, નાના કે મોટા, દરેક કાર્યની – કર્મની પ્રકૃતિજગતમાં નેધ લેવાય છે અને કરેલા કર્મની પ્રતિક્રિયા રૂપે તે કર્મો કોઈ ખાસ જગ્યાએ પોતાના જ અંતઃક્ષેત્રમાં અંકિત થઈ જાય છે. જ્યાં બુદ્ધિમાન વ્યકિત પણ પોતાના કર્મની પ્રતિક્રિયાથી અજ્ઞાત છે, ત્યાં અબોધ જીવોનું તો પૂછવું જ શું ? અનંતાનંત જીવરાશિમાંથી બહુ થોડા જીવો પોતાની કર્યપ્રણાલીના જ્ઞાતા છે. એકેન્દ્રિયાદિ અચેતન જેવી અવસ્થાવાળા જીવો તો ફકત કર્મ કરવાના જ અધિકારી છે. જ્યાં જ્ઞાનનો ઉઘાડ નથી, ત્યાં કર્મનું જ્ઞાન સંભવિત નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવ જાણે કે ન જાણે પરંતુ કર્મપરંપરા અખંડભાવે પોતાના નિયમાનુસાર ક્રિયા અને પ્રતિક્રિયામાં સંલગ્ન રહે છે. કર્મશકિત જીવને પ્રાપ્ત થયેલી એક અગાધ શકિત છે. તેને કર્મસત્તા પણ કહેવામાં આવે છે. આ કર્મસત્તા બહુ જ પ્રબળભાવે પ્રભાવ પાથરનારી એક મહાસત્તા છે. શાસ્ત્રકારોએ કર્મસત્તા ઉપર અતિસૂમભાવે વિસ્તારપૂર્વક વિચારમંથન કર્યું છે. જો કે બધા દર્શન અને શાસ્ત્રોમાં કર્મ ઉપર મુખ્ય વિચારણા કરેલી છે પરંતુ જૈનદર્શને તો કર્મસત્તા ઉપર વિચાર કરવામાં કોઈ મણા રાખી નથી, તેનું સૂમભાવે સાંગોપાંગ મંથન કર્યું છે. આ વિષયની સ્પષ્ટતા માટે વિશાળ કર્મગ્રંથોની રચના થઈ છે. જેનદર્શનનો કર્મવાદ અતુલનીય છે. આપણે કર્મની વિવિધ અવસ્થાઓ વિષે વિચાર કરીએ અને કર્મબંધ શું છે તેની સ્પષ્ટતા સમજીએ.
