Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ઈન્દ્રિયો તે પ્રમાણે પોતપોતાના વિષયોનું જ્ઞાન સંપાદન કરે છે. આ બધા વિષયોનું સંયોજન કરવા માટે જે જીવને મન ઉપલબ્ધ નથી, તે અંતઃચેતનાથી કર્મચેતનાનું અવલંબન કરી સંસ્કાર અનુસાર વિષયોનું સંયોજન કરે છે અને જે જીવો મનવાળા છે, તે મન દ્વારા સંયોજન કરીને કેટલાક અંશે વિવેક પણ કરી શકે છે.
દુઃખની વાત એ છે કે પ્રકૃતિજગતના આ બોધાત્મક કાર્યક્રમમાં એક સૂક્ષ્મ દોષનો નિવેશ થયેલો છે. જેમ સર્પના મુખમાં વિષની ઉત્પત્તિ થાય છે, સૃષ્ટિમાં તીવ્ર કાંટાવાળા વૃક્ષો પલ્લવિત થાય છે, તેમ સંજ્ઞા અને મનના ધરાતલમાં એક રાગની મોહાત્મક પ્રણાલિકાનો જન્મ થાય છે. હકીકતમાં તો મોહના બીજ કર્મપિંડોમાં જોડાયેલા જ છે. સંજ્ઞા અથવા જ્ઞાનવૃત્તિથી જે કાંઈ હલનચલન થાય છે, તેની સાથે જ આ મોહાત્મક બીજ અંકુરિત થઈને પોતાની ગતિવિધિમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. મોહના બંને પક્ષ પોતાની પાંખ ફેલાવે છે. ગૃહા અને ધૃણા. ગૃહા એટલે ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિ, આ સારું છે, મને ગમે છે, તેનો ઉપભોગ કરવો છે, તેવી વૃત્તિ તે ગૃહા છે. આ ગૃહા, તે રાગભાવ છે. આ ખરાબ છે, મને ગમતું નથી, તેનો નાશ કરવો છે, તેવી વૃત્તિ ઘણા છે, આ ધૃણા, તે દ્વેષનું પરિણામ છે. આ રીતે મોહ દ્વિવિધભાવથી આવૃત્ત થઈને સમગ્ર જ્ઞાનશ્રેણીને કલંકિત કરે છે. જ્ઞાનચેતના આવૃત્ત થઈ જાય છે અને કર્મચેતનાની પ્રબળતા વધે છે. કર્મચેતના તે રાગ-દ્વેષનું પીઠબળ છે પરંતુ જ્યારે ગુરુની કૃપા થાય અથવા પ્રાકૃતિક રીતે જીવની જ્ઞાનચેતનાનું જાગરણ થાય, ત્યારે તે પદાર્થ અને જ્ઞાતાની વચ્ચે ઊભું થયેલું રાગપટલ કે મોહપટલ છે, તેનું નિરાળું જ્ઞાન કરે છે. તે પદાર્થને ઓળખે છે, તેમ રાગને પણ ઓળખે છે અને દ્વેષને પણ ઓળખે છે. ઓળખ્યા પછી સાથે સાથે નિર્ણય પણ કરે છે કે આ રાગ-દ્વેષ બંને ત્યાજ્ય છે, અર્થાત્ તેની આવશ્યકતા નથી. રાગ અને દ્વેષ અનાવશ્યક વિક્ષેપ કરનાર તત્ત્વ છે. જેમ મનુષ્ય ચંદ્રદર્શન કરતો હોય, ત્યારે જો વચ્ચે વાદળા આવે, તો વાદળાનું પણ ભાન કરે છે. ચંદ્ર જ્ઞય છે. જોનાર જ્ઞાતા છે પરંતુ વચમાં આવેલા વાદળા રાગ-દ્વેષના પટલ છે. પદાર્થના જ્ઞાનથી જ્ઞાતા પદાર્થને તથા આ વિગુણાત્મક દોષોને છૂટા પાડે છે. જેમ વૈદ્યરાજ રોગને ઓળખે છે અને પછી રોગને છૂટો પાડે છે, તેમ જ્ઞાતા મહાત્મક ભાવોને છૂટા પાડે છે, તે વીતરાગભાવ છે, વીતરાગતા તે જીવને સાધારણ નાસમજ રૂપી બિમારીથી મુકત કરી સતુ માર્ગ પર લાવે, તેવી ઉત્તમ ઔષધિ છે. વીતરાગ સાથે વિતદ્વેષ પણ સમજવો જોઈએ. પૂર્ણ અર્થમાં વીતમોહ શબ્દ યથાર્થ છે. અસ્તુ.
વીતરાગભાવ તે ચારિત્રના પરિણામ છે. ચારિત્ર એટલે સમ્યફચારિત્ર જ ચારિત્રની કક્ષામાં આવે છે. ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના મિથ્યા ચારિત્રો કષ્ટદાયક હોવા છતાં કલ્યાણકારી હોતા નથી. વાસ્તવિક ચારિત્ર તે જ છે, જે રાગ-દ્વેષ ઉપર પ્રહાર કરે. સિદ્ધિકારે પણ “હણે' શબ્દ વાપર્યો છે. અર્થાત્ જે રાગ-દ્વેષને હણે, તે વીતરાગભાવ છે અને તે જ યથાર્થ ચારિત્ર છે. વીતરાગભાવમાં સમ્યગુદર્શનનો સંપૂટ છે. રાગ-દ્વેષના હનન માટે એકલું ચારિત્ર પર્યાપ્ત નથી પરંતુ સમ્યગદર્શન અને સમ્યફચારિત્ર, બંનેનો સહચાર જ રાગ-દ્વેષની કમ્મરને તોડે છે. ગાથામાં પણ લખ્યું છે કે “હણે બોધ વીતરાગતા” વચમાં “સહ’ શબ્દ અધ્યાહાર છે અર્થાત્ બોધ સહ વીતરાગતા, તેવી
