Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સંકેલીને રંગભૂમિથી પડદામાં ચાલ્યા જાય છે, લય પામે છે.
ગાથાના ઉત્તરાર્ધનો સ્પર્શ કરતા, સ્પષ્ટ થાય છે કે બોધ અને વીતરાગતા જો પ્રગટ થાય, તો બંને વિગુણોનો નાશ થાય છે. ગાથામાં હણે લખ્યું છે પણ તેનો અર્થ “હણાય છે, તેમ સમજવાનું છે. બોધ અજ્ઞાનને હણે છે અથવા બોધથી અજ્ઞાન સ્વયં હણાય છે. ઔષધિ રોગને હણે છે એમ કહો અથવા ઔષધિથી રોગ હણાય છે. આ બંને ભાવમાં કર્તા કર્મનો પ્રયોગ હોવા છતાં મૂળલક્ષ્ય એક જ છે. કર્તા તરીકે પ્રયોગ કરવાથી વીતરાગભાવ અને બોધભાવ બંનેની પ્રધાનતાનું કથન થાય છે. અહીં બે શબ્દો લખ્યા છે. બોધ અને વીતરાગતા કાવ્યકલાની દ્રષ્ટિએ અને મર્મભાવોને અભિવ્યકત કરવાની ઉત્તમ કળા પ્રાપ્ત હોવાથી કવિરાજે ઘણા શબ્દોને સંહિતારૂપે વ્યકત કર્યા છે. અહીં પણ બોધ અને વીતરાગતા આ બે શબ્દોનું સહજ સામંજસ્ય છે પરંતુ બોધનો અર્થ સમ્યગદર્શન થાય છે અને વીતરાગતાનો અર્થ સમ્યફચારિત્ર થાય છે. ખૂબી એ છે કે બોધ અને વીતરાગ ભાવ બંને સહભાગી છે પરંતુ બોધ થયા પછી વીતરાગભાવ ક્રમશઃ વિકસિત થાય છે અને બંને ગુણ ક્રમશઃ બંને વિગુણોને હણે છે.
બોધ : આ બોધ કયા પ્રકારનો છે? શું ઉપદેશાત્મક બોધ છે કે કોઈ જાણવા-સમજવા રૂપ બોધ છે? બોધ શબ્દ ઘણો વિશાળ અને વ્યાપક છે. વિશ્વની જેટલી કળાઓ છે તે બધી કળાઓનો આધાર, તે પ્રકારનો બોધ છે. બોધ થયા પછી સંસ્કાર થાય છે અને સંસ્કારથી કળા વિકાસ પામે છે. વિશ્વના સમસ્ત વ્યવહારમાં મૂળ બોધ છે. બોધ થયા પછી જ વ્યવહાર વ્યવસ્થિત રૂપે ચાલે છે. બાળક જેમ મોટો થતો જાય છે, તેમ-તેમ તેનો વિકાસ થાય છે. તેના વિકાસનો આધાર પણ બોધ જ છે. બોધ એક પ્રકારની સમજણ ભરેલી જ્ઞાનાત્મક અવસ્થા છે. અનંત જ્ઞાનીઓ પણ જગતને બોધ આપવાનો જ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. ભકત પણ બોધ થયા પછી જ ત્યાગમાં કે ભકિતમાં આગળ વધે છે. આ રીતે વિચારીએ તો બોધનું વિશાળ અને વ્યાપક ક્ષેત્ર દ્રષ્ટિગોચર થાય છે. જ્યાં બોધ છે ત્યાં જ બધુ છે. બોધ નથી ત્યાં કશું જ નથી. આ નીતિ વાકય સો ટચનું સોનું છે. સિદ્ધિકારે પણ અહીં બોધની મહાનતા બતાવી છે. આ બોધ શું છે અને કયા પ્રકારનો છે ? બોધના પણ અસંખ્ય ભાવભેદ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. અહી આપણે મોક્ષમાર્ગમાં ઉપયોગી બોધનો વિચાર કરી રહ્યા છીએ કારણ કે શાસ્ત્રકારે આ બોધને અચૂક ઉપાય દર્શાવ્યો છે. જે બોધ અચૂક ઉપાય છે, તે સર્વ શ્રેષ્ઠ બોધ છે.
જૈન સાધનામાં સમ્યગદર્શનનું ઘણું જ મહત્ત્વ છે. સમ્યગુદર્શનની ઉત્પત્તિના કારણોમાં એક પ્રબળ કારણ તત્ત્વબોધ છે. આ વિશ્વ તત્ત્વોનો સમૂહ છે અને બધા તત્ત્વો પોતાના ગુણધર્મ અનુસાર પરિવર્તન પામે છે. આ બધા તત્ત્વોની અવસ્થાઓને સમજવા માટે ઈશ્વરરૂપ આત્માને જ્ઞાનનેત્ર ઉપલબ્ધ થયા છે. તત્ત્વોની એક શ્રેણી તે જ્ઞય રૂપે પ્રત્યક્ષ થાય છે, જ્ઞાનની એક શ્રેણી આ તત્ત્વોના ક્રિયાકલાપને જાણે છે અને જ્ઞાતા રૂપે અસ્તિત્વ ધરાવે છે. હવે મઝાની વાત એ છે કે જો જ્ઞાતાના નેત્ર નિર્મળ હોય, તો તે બધા તત્ત્વોનો યથાર્થ બોધ કરે છે, યથાર્થ રૂપે જાણે છે. તત્ત્વોના ગુણાત્મક પરિણામોને પણ સમજે છે અને યથાર્થભાવોને ન સમજવાથી જે હાનિ થાય છે, તેનો પણ બોધ કરે છે. આમ આ જ્ઞાનનેત્ર પ્રત્યક્ષ કે પરોક્ષ રીતે જે કાંઈ યથાર્થ તત્ત્વબોધ
