Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
અને અશ્રદ્ધાના કારણે દોષોને આદરણીય માને અને દોષમાં ગુણદર્શન કરે, તો આ સ્થિતિ વધારે ભયાનક છે.
મોહનીયકર્મના ભેદ મોહનીયકર્મના ભેદ બે પ્રકારના છે. વિપરીત શ્રદ્ધાન કરાવે અને અજ્ઞાનનો સાથ લઈ વિપરીતભાવોને પકડી રાખે. આ મોહનીયકર્મનો પહેલો પ્રકાર છે, જેને શાસ્ત્રોમાં દર્શનમોહ કહ્યો છે. ત્યારબાદ મોહને વશીભૂત થઈ દોષપૂર્ણ આચરણ કરે, તે મોહનીયનો બીજો પ્રકાર છે, જેને ચારિત્રમોહ કહે છે. ગ્રંથકારે આ ગાથામાં બંને પ્રકારનો નામ સહિત ઉલ્લેખ કર્યા છે, જે શાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ છે. હવે આપણે આ બંને ભેદ ઉપર ઊંડાઈથી વિવેચન કરશું.
દર્શનમોહનીય : દર્શનમોહ અને ચારિત્રમોહ, આ બંને નામ પરંપરાથી સાથે ચાલ્યા આવે છે. વસ્તુત: શું આ બંને દોષોમાં કોઈ પારસ્પરિક સંબંધ છે કે બંને નિરાળા દોષ છે ? ચિંતન કરવાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દર્શનમોહ તે કોઈ સાક્ષાત્ દોષરૂપ દોષ નથી. વળી તેમાં કોઈ વિપરીત આચરણની શકયતા પણ નથી. એકેન્દ્રિયાદિ અચેતનતુલ્ય જગતના અનંત જીવો પણ દર્શનમોહના ઘેરામાં આવે છે પરંતુ તે જીવો કોઈ પ્રકારનો અવિવેક કરી શકે અથવા જડ-ચેતનના ભેદની કોઈપણ રેખાને અંશમાત્ર સ્પર્શી શકે, તેવી પણ શકયતા નથી. સાધારણ રીતે કથાનકો અને શાસ્ત્રીય વિવરણોમાં અવિવેકને દર્શનમોહ કહ્યો છે. બુદ્ધિપૂર્વક જે મિથ્યાભાવોને ભજે છે, તે દર્શનમોહની શ્રેણીમાં જાય છે પરંતુ અનંત જીવોમાં વ્યાપક એવો દર્શનમોહ કોઈ પણ પ્રકારના વિપરીતભાવથી પણ અછૂતો છે. જ્યાં જ્ઞાનનો નહીવત્ પ્રકાશ છે, ત્યાં વિપરીત ભાવ પ્રગટ થઈ શકતા નથી, તેથી વિચારવું ઘટે છે કે દર્શનમોહ તે અવિવેક પૂરતો સીમિત નથી..
શાસ્ત્રીય કથન પ્રમાણે અને પ્રકૃતિ જગતના અનંતકાળના ઈતિહાસ પ્રમાણે જીવનો જે વિકાસક્રમ છે, તે વિકાસક્રમની શ્રેણીમાં જીવ જ્યાં સુધી પ્રવેશ કરતો નથી, ત્યાં સુધીની એક અવસ્થા અને વિકાસશ્રેણીમાં પ્રવેશ કર્યા પછીની બૌદ્ધિક જાગરણ સાથેની જીવની બીજી અવસ્થા, આ બંને અવસ્થામાં જીવની સાથે દર્શનમોહનો સહવાસ છે. જે જીવોના દર્શનનું નેત્ર ખૂલ્યું નથી, દર્શનનો જ્યાં આભાસ પણ નથી પરંતુ ત્યાં સૂક્ષ્મ જીવોના જે સૂક્ષ્મ દેહ છે, તે જ દેહમાં તે સૂક્ષ્મ જીવો મોહાબદ્ધ થઈ દીર્ઘકાલ વ્યતીત કરે છે, તે સમયે મોહની પ્રગાઢ અવસ્થા છે અને દર્શનનો અભાવ છે, તે એક પ્રકારે દર્શનમોહ છે. દર્શનમોહનીય અથવા મિથ્યાદર્શનની જે અવસ્થા છે, તે બે પ્રકારની છે, ૧) સમ્યગ્દર્શનના અભાવ રૂપ અવસ્થા અને ૨) વિપરીત ભાવરૂપ અવસ્થા. અવિકસિત જીવોને પ્રથમ શ્રેણીમાં અભાવ રૂપે મિથ્યાત્ત્વ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. હકીકતમાં ત્યાં સમ્યગ્દર્શન પણ નથી અને મિથ્યાભાવ પણ નથી પરંતુ દર્શનના અભાવરૂપ દર્શનમોહની હાજરી છે. કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે દર્શનમોહ કેવળ વિપરીતભાવ રૂપ કદાગ્રહ નથી પરંતુ સમગ્ર જીવરાશિને આવરી લેતો એક વિશાળ, વ્યાપક અભાવ રૂપ છે. અનંત જીવો ખાસ કોઈ મિથ્યાભાવો ધરાવતા નથી. તેમ જ જાગરણના અભાવે જ્ઞાનાત્મકભાવ પણ ધરાવતા નથી, ત્યારે ગાઢ નિદ્રામાં સૂતેલા વ્યકિતની જેમ આ દર્શનમોહ તેને અચેતન જેવી અવસ્થામાં રાખે છે. દર્શનમોહ તે અભાવાત્મક પરિણામ છે, જ્યારે ચારિત્રમોહ તે ભાવાત્મક પરિણામ છે. આ રીતે
(૪)
