Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ગાથા-૯૮
ઉપોદ્રઘાત – શાસ્ત્રકારે આ ગાથામાં અંધકારનું ઉદાહરણ ગ્રહણ કર્યું છે. જેમ પ્રકાશથી અંધકારનો ભય લય થાય છે, તેમ જ્ઞાન રૂપી પ્રકાશથી અજ્ઞાન રૂપી અંધકારનો લય થાય છે. સિદ્ધિકારે પ્રકાશને અંધકારનો હરનાર માની જ્ઞાનરૂપી પ્રકાશની મહત્તા સ્થાપિત કરી છે. આખી ગાથા બહુ સરળતમ શબ્દોથી અભિવ્યક્ત કરવામાં આવી છે. જીવ સાથે આદિકાળથી જોડાયેલો જે કર્મનો સંસ્કાર છે અને કર્મપ્રણાલી પણ ચાલુ છે, આ પ્રણાલી તે એક પ્રકારનો અજ્ઞાનભાવ છે અર્થાત્ જ્ઞાનના અભાવમાં કર્મભાવ રૂપ અજ્ઞાન જળવાઈ રહે છે. અહીં ત્રણ ભાવોની પ્રસ્તુતિ છે- ૧) કર્મભાવ, ૨) કર્મભાવનું અજ્ઞાન, (અજ્ઞાનરૂપ કર્મભાવ), ૩) જ્ઞાન પ્રકાશ. - આ ત્રણે બિંદુ ઉપર ગાથા દ્વારા ગૂઢ પ્રકાશ નાંખવામાં આવ્યો છે. હવે ગાથાનું ઉદ્ગાન કરીને તેનું વિવેચન કરીએ.
કર્મભાવ અજ્ઞાન છે, મોક્ષભાવ નિવાસ અંધકાર અજ્ઞાન સમ, નાશે જ્ઞાનપ્રકાશ I ૯૮ I
કર્મભાવ અજ્ઞાન છે – પ્રારંભમાં જ કર્મભાવ શબ્દ છે. કર્મભાવ શબ્દમાં કર્મનો સમાવેશ થાય છે. કર્મ શું છે, તેનું પાછળની ગાથામાં ઘણી વાર વિવેચન થઈ ગયું છે. કર્મ કોઈ સ્વતંત્ર શક્તિ નથી. કર્મ છે તે હકીકત છે. કર્મ તે ક્રિયાનું ફળ છે. કર્મશાસ્ત્રોમાં પણ કર્મની વ્યાખ્યા ક્રિયાના આધારે થઈ છે. જે કરાય છે, તે કર્મ છે' તેમ કહ્યું છે. કરવાપણું તે એક ક્રિયા છે. જેમ કોઈ કહે લખાય છે, તે લેખ. બોલાય છે, તે વચન. વ્યાકરણશાસ્ત્રોમાં પણ સકર્મક ક્રિયા અને અકર્મક ક્રિયા, એવા બે ભેદ બતાવ્યા છે પરંતુ હકીકતમાં કોઈ પણ ક્રિયા અકર્મક હોતી નથી. વ્યાકરણમાં ક્રિયાનું ફળ બીજા પદાર્થ પર પડે, તે ક્રિયાને સકર્મક અને ક્રિયાનું ફળ ક્રિયામાં જ સમાઈ જાય અર્થાત્ કર્તા પર ક્રિયાનું ફળ દેખાય, તે અકર્મક ક્રિયા છે. વસ્તુતઃ કર્તા ઉપર પણ ક્રિયાનું ફળ અંકિત થાય છે. સૂક્ષ્મ નિર્ણય કરવાથી એવું જણાય છે કે ક્રિયા સ્વયં કર્મ રૂપે પરિણમી જાય છે. ભગવાન મહાવીર પણ કહે છે કે “ડમાળ ડે | જે ક્રિયા થાય છે, તે કૃત અર્થાત્ કર્મ બની જાય છે. ક્રિયા વર્તમાનકાલીન પર્યાય છે અને ક્ષણાંતરે ક્રિયા કર્મરૂપે અંકિત થાય છે. રેતીમાં ચાલનાર મનુષ્ય જેમ જેમ ડગલા ભરતો જાય છે તેમ તેમ તેના પગલા રેતીમાં પડતા જાય છે, ત્યાં સમજાય છે કે પગ ચલાવવા, તે ચાલવાની ક્રિયા છે અને પગલા અંકિત થવા, તે તેનું પ્રતિફળ છે.
આ રીતે ક્રિયા અને કર્મ, બંને અખંડભાવે જોડાયેલા છે. ક્રિયા બંધ થવાથી કર્મ બંધ થાય છે પરંતુ ક્રિયાના મૂળમાં જ્ઞાનવૃત્તિનો સંબંધ જોડાયેલો છે. આવી આ જ્ઞાનવૃત્તિને જ્ઞાની પુરુષો અજ્ઞાનવૃત્તિ કહે છે. ક્રિયા કરવાનું જ્ઞાન છે પરંતુ આ જ્ઞાન કોઈ સમજણ ભરેલું કે આદરણીય નથી, આ હેયવૃત્તિ છે. જેમ બૂરા વિચારને આપણે અવિચાર અથવા વિચારહિતતા કહીએ છીએ,
(૩૩)
તા
