Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
સાક્ષાતુ જાણી શકશે કે આત્મા એક શુદ્ધ સત્ દ્રવ્ય છે. સત્ દ્રવ્ય એટલે શાશ્ચત દ્રવ્ય, સત્' શબ્દ જેમ અસ્તિત્વવાચી છે, તેમ શાશ્ચત ભાવવાચી પણ છે. સત્ શબ્દ સૈકાલિક અસ્તિત્વનો પણ સ્વીકાર કરે છે. આવું નૈકાલિક દ્રવ્ય કેવળ વર્તમાન બુદ્ધિથી જાણી શકાય નહીં, તે સ્વાભાવિક છે, તેની સૈકાલિક અવસ્થાનો સ્વીકાર શ્રદ્ધાથી જ થઈ શકે તેમ છે. આવી શ્રદ્ધા ત્યારે પ્રગટ થાય છે,
જ્યારે વ્યકિત ચૈતન્યમય ભાવોને વાગોળે છે. આત્મદ્રવ્ય રૂપ સત્ તત્ત્વમાં ચેતન્યમય ભાવો છે, તે તેની ગુણધર્મિતા છે. ચૈતન્યમય અવસ્થાની અનુભૂતિ તે આત્મારૂપ સત્ દ્રવ્યની અનુભૂતિ કરાવે છે. ગુણથી ગુણીની પરીક્ષા થાય છે.
“સત્ય' શબ્દમાં પણ સતુ ભાવ ભરેલો છે. સતુના આધારે સત્યનો વિકાસ થયેલો છે. સત્ય તે ઉપરથી લઈને નીચે સુધી, વ્યવહારથી લઈને નિશ્ચય સુધી, લૌકિક જીવનમાં કે લોકોત્તર જીવનમાં નિતાંત આવશ્યક છે. સત્યને આધારે જ સૃષ્ટિ ચાલે છે. અણુ અણુમાં સત્ય વ્યાપક છે. સત્ દ્રવ્યોની નિશ્ચત ગુણધર્મિતા, તે સત્ય છે. અસત્ય તો ફકત માનવીયબુદ્ધિમાં સ્થાન ધરાવે છે. કોઈપણ પદાર્થ સ્વયં અસત્ય વ્યવહાર કરી શકતો નથી, પદાર્થો સિદ્ધાંત અનુસાર પરિણમન કરે છે. સિદ્ધાંત પણ સત્યની ભૂમિકાના આધારે વિકસિત થયા છે. પદાર્થ સ્વયં સત્યથી પરિપૂર્ણ છે અને સત્યમય પરિણમન જ કરે છે. નીતિશાસ્ત્રો પણ સત્યની હિમાયત કરે છે. આવું વ્યાપક સત્ય “સત્’ કહેતા દ્રવ્યની સત્તાના આધારે પ્રગટ થયું છે, માટે અહીં સિદ્ધિકાર કહે છે કે આત્મારૂપ સત્ દ્રવ્ય છે અને ચૈતન્યમય ભાવો, તે તેનું સત્યમય પરિણમન છે.
ચૈતન્ય શું છે ? વર્તમાન જીવમાં બે પ્રકારની ચેતના કામ કરે છે. કર્મચેતના અને જ્ઞાનચેતના. કર્મ સ્વયં જડ છે પણ તેના ઉદયમય ભાવો ચેતનરૂપ છે. આવા ઉદયભાવો તે કર્મચેતના છે. સંજ્ઞા કે ઈચ્છાને અનુરૂપ જીવમાં જે કાંઈ યૌગિક હલનચલન થાય છે, તે ચેતના છે. તેને જ ચૈતન્ય કહે છે, તે જ્ઞાનાત્મક ક્રિયાશકિત છે. આ ચેતનામાં જ્ઞાનનો સંયોગ હોવાં છતાં તે કર્મપ્રભાવિત હોવાથી તેને કર્મચેતના કહેવાય છે પરંતુ જ્યાં કર્મના ઉદયભાવોનો પ્રભાવ ન હોય, તેવી શુદ્ધ, નિર્મળ જ્ઞાનવૃત્તિ છે, તેને જ્ઞાનચેતના કહે છે. જ્ઞાનચેતનામાં ક્રિયાત્મક ભાવો નથી. ફકત જ્ઞાતિરૂપ જાણવા ૩૫ પર્યાય છે. આ જ્ઞાનચેતના પણ ચૈતન્ય છે. ચૈતન્ય શબ્દમાં કર્મચેતના અને જ્ઞાનચેતના બંનેનો આભાસ છે પરંતુ વિવેક થયા પછી કર્મચેતનાથી છૂટું પડેલું જ્ઞાન શુદ્ધ ચૈતન્યમય ભાવની અનુભૂતિ કરાવે છે, આ શુદ્ધ ચૈતન્યમાં બીજો કોઈ ક્રિયાત્મક આભાસ નથી. સાચા અર્થમાં તે ચૈતન્ય પરિણામ છે. પાણી કહેવાથી મેલા પાણીનો પણ બોધ થઈ જાય છે પરંતુ હકીકતમાં નિર્મળ પાણી તે જ પાણી છે. તે જ રીતે કર્મચેતના રહિત જ્ઞાનચેતના તે સાચું ચૈતન્ય છે. આવા ચૈતન્યમય ભાવ, તે આત્માના ઘરના ભાવ છે, માટે સિદ્ધિકાર કહે છે કે “સર્વાભાસ રહિતી આભાસ શબ્દ બુદ્ધિને સત્યથી થોડો દૂર લઈ જાય છે. આભાસ રહિત બોધ, તે નિર્ણયાત્મક અનુભૂતિ છે. સત્ ચૈતન્યમય આત્માને જાણ્યા પછી બધા આભાસ દૂર થઈ જાય છે અને જ્ઞાન કોઈ સ્થિર કેન્દ્ર પર આશ્રય કરે છે. આવી સ્થિરતા, તે ધ્યાનનો એક પ્રકાર છે. ધ્યાન તે મોક્ષ પ્રાપ્તિનો ઉત્તમ ઉપાય છે. મોક્ષ પ્રાપ્તિના જે જે ઉપાયો દર્શાવ્યા છે તે લગભગ બધા જ્ઞાનાત્મક અને ધ્યાનાત્મક છે.
--
(પ) ------
