Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
તેમ જ્ઞાનભાવ હોવા છતાં કર્મભાવ અને કર્મનું જનક, એવું જ્ઞાન તે બંને અજ્ઞાન છે. સિદ્ધિકારે બહુ જ ખૂબીથી કર્મભાવ કહીને કર્મ સંબંધી અજ્ઞાનનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. કર્મ કરવાનું જ્ઞાન, તે કર્મજ્ઞાનને સિદ્ધિકારે કર્મભાવ તરીકે વ્યક્ત કર્યો છે. જો કે શાસ્ત્રકારો ફક્ત અજ્ઞાનને જ કર્મભાવ માનતા નથી. મોહ પણ કર્મનો જનક છે. આ દ્રષ્ટિએ પણ સિદ્ધિકારે બહ સમજીને કર્મભાવ શબ્દ મૂક્યો છે. કર્મભાવ એટલે કર્મ કરવાની જ્ઞાનવૃત્તિ અને કર્મ કરવાની મોહવૃત્તિ, આ બંને વૃત્તિનું મિશ્રણ તે કર્મભાવ છે અને કર્મભાવને ન ઓળખવો, તે અજ્ઞાન છે. કર્મ કરવામાં મોહ અને મોહાત્મક જ્ઞાન, બંને કારણભૂત છે. તેને જાણીને જ જ્ઞાનભાવનો ઉદય થાય છે. કવિશ્રી કર્મભાવ કરતા કર્મભાવના અજ્ઞાનને વધારે વજન આપે છે, તેને સાક્ષાત્ અજ્ઞાન ગણે છે. કહ્યું છે કે “કર્મભાવ અજ્ઞાન છે' કર્મભાવ સ્વયં અજ્ઞાન નથી પરંતુ કર્મભાવને ન જાણવો, તે મૂળભૂત અજ્ઞાન છે, એટલે ઉપલક્ષણથી કહેવાયું છે કે કર્મભાવ અજ્ઞાન છે. સર્પ એટલો ભયંકર નથી જેટલું સર્પનું અજ્ઞાન ભયંકર છે. આમ ગાથામાં કર્મ કરતાં કર્મભાવને આલંબન બનાવ્યું છે અસ્તુ.
કર્મ તે ક્રિયાત્મક સ્થિતિ છે, એક પ્રકારની વિક્રિયા છે. આ વિક્રિયાને ટકાવી રાખવામાં આત્મજ્ઞાનનો અભાવ કારણભૂત છે. જો આત્મજ્ઞાનનો પ્રકાશ થાય અને તેનું એક કિરણ પણ અંતઃપ્રદેશમાં ફેલાય, તો કર્મની પ્રક્રિયામાં પરિવર્તન થવાનો શુભારંભ થાય છે. સિદ્ધિકારે અજ્ઞાનને અંધકારની ઉપમા આપી છે. જ્યાં સુધી જ્ઞાનનું આવું કોઈ એક પણ કિરણ વિકસિત થયું નથી, ત્યાં સુધી અજ્ઞાનરૂપ અંધકાર અસ્તિત્વ ધરાવે છે. બીજા પક્ષમાં મોક્ષભાવ અર્થાત્ નિજવાસનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ રીતે બે પક્ષની તુલના કરી છે. એક પક્ષમાં અજ્ઞાનરૂપ અંધકાર છે, બીજા પક્ષમાં મોક્ષભાવ રૂપી જ્ઞાનનો પ્રકાશ છે. અંધકારનો નાશ કરે, તે દ્રવ્યપ્રકાશ છે અને અજ્ઞાનનો નાશ કરે, તે જ્ઞાનપ્રકાશ છે.
ગાથામાં અંધકાર સાથે ફક્ત અજ્ઞાનની તુલના કરવામાં આવી છે અને અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને જ્ઞાનપ્રકાશ વિલુપ્ત કરે છે. જો કે સર્વત્ર અજ્ઞાનની તુલના અંધકાર સાથે કરેલી હોય છે છે પરંતુ વિચારીએ તો અંધકારમાં દ્રવ્યજગત અદ્રશ્ય બની જાય છે અને દૃશ્યજગત તે જીવના વિકારનું કારણ છે. દૃશ્યમાન જગત વિષયાત્મક છે, આ જગતને દૃષ્ટિથી દૂર કરી દૃષ્ટિ અંતર્મુખી થાય, ત્યારે એક પ્રકારનો આંતરિક અંધકાર થઈ જાય છે. જ્ઞાનની સ્થિતિ પણ આંખ બંધ કરવાથી અંધકાર જેવી બને છે. કહેવું જોઈએ કે પ્રકાશ તે ઉજળો અંધકાર છે અને અંધકાર તે દિવ્યપ્રકાશ છે. રાત્રિના અંધકારમાં દૂર સુધીના નક્ષત્રો જોઈ શકાય છે. જ્યારે સૂર્યના પ્રકાશ રૂપ અંધકારમાં ચંદ્ર પણ દેખાતો બંધ થઈ જાય છે. આપણા સિદ્ધિકારે પણ અજ્ઞાનને અંધકારની ઉપમા આપવા છતાં પ્રકાશને ફક્ત જ્ઞાનપ્રકાશ કહ્યો છે. લોક વ્યવહારમાં અજ્ઞાનની તુલના અંધકાર સાથે કરવામાં આવે છે, તે પ્રણાલીનું અહીં ઉલ્લંઘન કર્યું નથી પરંતુ દ્રવ્યપ્રકાશનો લોપ કરી ફક્ત જ્ઞાનપ્રકાશનો જ ઉલ્લેખ કર્યો છે. અસ્તુ.
અંધકારનું સ્વરૂપ – અંધકારના બે પ્રકાર છે, દ્રવ્યાંધકાર અને ભાવાંધકાર. દ્રવ્યાંધકાર તે સ્થૂલ પ્રકાશના ઉપકરણોના અભાવમાં અસ્તિત્વમાં આવે છે. ઈન્દ્રિયો ઉપર આવરણ આવી જતાં જગતના પદાર્થો જોઈ શકાતા નથી પરંતુ પદાર્થોનું અસ્તિત્વ તો છે જ. દ્રવ્ય અંધકાર હકીકતમાં
-- (૩૪) –
