Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કોઈ પદાર્થથી ઉત્પન્ન થતો અંધકાર નથી પરંતુ એક પ્રકારની પ્રક્રિયા છે. વિશ્વરચનામાં સ્કૂલ પ્રકાશનું એક અનોખું સ્થાન છે. આ ચમકતા પરમાણુ કે પદાર્થો સ્વયં પ્રકાશિત રહી અન્ય પદાર્થોના રૂપ રંગ કે આકારને પ્રદર્શિત કરે છે. જ્યારે ભાવાંધકારથી પદાર્થને કે દ્રવ્યોને સમજવાની શક્તિના અભાવે જ્ઞાનાત્મક અંધકાર ઉત્પન્ન થાય છે. આ ભાવાંધકારને શાસ્ત્રોમાં અજ્ઞાન કહે છે. જ્ઞાનનો અભાવ તે અજ્ઞાન છે. તેની પરિપૂર્ણ વ્યાખ્યા એ છે કે સજ્ઞાનનો અભાવ તે અજ્ઞાન છે. સર્વથા જ્ઞાન ન હોવું અથવા અસદું જ્ઞાન હોવું, તે બંને અજ્ઞાન છે. અજ્ઞાનમાં પણ પદાર્થો યથાવતું અસ્તિત્વ ધરાવે છે પરંતુ દ્રષ્ટિના અભાવે જ્ઞાતાને કાં તો પદાર્થોનું અસ્તિત્વ દેખાતું નથી અથવા પદાર્થના સ્વરૂપનો વિપરીત રૂપે નિર્ણય થાય છે. આમ બંને પ્રકારનું અજ્ઞાન એક પ્રકારે ભાવાંધકાર ઊભો કરે છે. દ્રવ્યાંધકાર લૌકિક છે, જ્યારે ભાવાંધકાર અલૌકિક છે. અસત્ અજ્ઞાનમાં જે પદાર્થનું અસ્તિત્વ નથી તેનું પણ મિથ્યાભાન થાય છે, જેને શાસ્ત્રીયભાષામાં વિપરીત જ્ઞાન કહે છે. અજ્ઞાન બે ધારી તલવાર છે. કાં તો જીવને પદાર્થથી વંચિત રાખે છે અથવા પદાર્થનો વિપરીત અધ્યાસ ઊભો કરે છે. માર્ગમાં પડેલો સાપ દેખાતો નથી અથવા દેખાય તો તેમાં દોરીનું ભાન થાય છે. બંને અજ્ઞાન હાનિકર છે. બંને અજ્ઞાનમાં સાપ કરડવાનો ભય છે. આ રીતે અજ્ઞાન કાં તો અતત્ત્વગ્રાહી છે અથવા વિપરીત તત્ત્વગ્રાહી છે. અજ્ઞાન કાં તો પદાર્થનું જ્ઞાન થવા દેતું નથી અથવા વિપરીત ભાન કરાવે છે. તેના પ્રતિપક્ષમાં સજ્ઞાન તે અદ્ગશ્ય શાશ્વત પદાર્થોને પ્રકાશિત કરી તેના ગુણધર્મોનો પરિચય આપે છે. ભલે તે દ્રવ્યાંધકારનો નાશ ન કરે પરંતુ તે ભાવાંધકારનો લોપ કરે છે. સજ્ઞાન અજ્ઞાન રૂપી સર્પના બંને દાંત પાડી નાંખે છે. સત્ પદાર્થનો પરિચય આપી એક તરફ સાચું ભાન કરાવે છે, બીજી તરફ મિથ્યાભાસમાં જકડાયેલી બુદ્ધિ કે વૃત્તિને મુક્ત કરે છે. અજ્ઞાનનો જેમ દ્વિવિધ પ્રહાર હતો, તેનાથી પણ વધારે દ્વિવિધ પ્રહાર જ્ઞાનનો થાય છે, તેથી આ ગાથામાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે “હણે જ્ઞાનપ્રકાશ'. હણે એટલે જ્ઞાનપ્રકાશ અજ્ઞાનનો નાશ કરે છે.
ઉપરમાં બે પક્ષ રજૂ કર્યા તેમાં એક પક્ષ અર્થાત્ અજ્ઞાન તે વિનાશ્ય છે અને જ્ઞાન તે વિનાશક છે. અજ્ઞાન તે જ્ઞાનરૂપી લક્ષવેત્તાનું લક્ષ બને છે. જ્ઞાનવેત્તા આ લક્ષનો વેધ કરે છે અને તેનો લય કરે છે. લક્ષના બે પ્રકાર છે – હેય અને ઉપાદેય. અજ્ઞાન તે હેયરૂપ લક્ષ છે. ઉપર્યુક્ત બે પક્ષમાંથી એકનો પરિહાર થાય છે અને અદ્વિતીય અસંગ એવું જ્ઞાન નિરાળું બનીને ઉપાદેય રૂપી લક્ષ તરફ વળે છે. આખી ગાથાનું હાર્દ ઘણું જ ઊંચું છે. જ્યાં સુધી જ્ઞાનનો ઉદ્ભવ થયો ન હતો, ત્યાં સુધી અજ્ઞાનરૂપ ભાવાંધકારની પ્રબળતા હતી અર્થાત્ જાગરણના અભાવમાં અજ્ઞાન પ્રહારક હતું અને જીવાત્મા પ્રહાર્ય હતો, તે પ્રહારનો ભોગ બનતો હતો. ત્યાં ક્રિયાનું ફળ અજ્ઞાત રૂપે જીવને ભોગવવું પડતું હતું પરંતુ હવે અહીં સિદ્ધિકાર કહે છે કે જ્ઞાનનો ઉદય થતાં જ્ઞાનપ્રકાશ અંધકાર ઉપર પ્રહાર કરે છે. ચેતનદશામાં જ્ઞાન પ્રહારક બને છે અને અજ્ઞાન પ્રહાર્ય બની જાય છે. આખું ચક્ર બદલાઈને સાચી દિશામાં ફરવા લાગે છે.
મોક્ષભાવ નિજવાસ – અજ્ઞાન અને કર્મભાવ, એ બંનેનું ઊંડાણથી વિવરણ કર્યા પછી સિદ્ધિકારે “મોક્ષભાવનું કથન કર્યું છે, તે પણ વિચારણીય છે. એક પક્ષમાં કર્મભાવ છે અને સામા
(૩૫)
