Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
રાગ-દ્વેષ ઉપરછલ્લા ઢંકાય શકે છે પરંતુ મૂળમાંથી વ્યાવૃત્ત થવાની પ્રક્રિયાનો આરંભ થતો નથી. હકીકતમાં ગાથામાં લખ્યું છે કે “થાય નિવૃત્તિ જેહથી” તો આ નિવૃત્તિ શું છે ? ફકત રાગ-દ્વેષ તો સ્થિતિવાળા દોષ છે. સમયે સમયે ઉદ્ભવીને વિલય પણ થાય છે, તેથી સિદ્ધિકારે બહુ સમજીને નિવૃત્તિ શબ્દ મૂક્યો છે. રાગ-દ્વેષનો લય થવો, તે મુખ્ય ઉપાય નથી. ખેતરમાંથી ઝાડા-ઝાંખરા, કાંટા-કાંકરા કાઢી નાંખવાથી સ્વયં પાક ઉત્પન્ન થતો નથી. તેના માટે વિશેષ ક્રિયાકલાપ જરૂરી છે, ખેડૂતે બીજનું રોપણ કરવું પડે છે. આ ઉદાહરણથી સમજી શકાય છે કે રાગ-દ્વેષનો નાશ થવો, તે પર્યાપ્ત નથી પરંતુ ત્યારપછી સાચી નિવૃત્તિ માટે દર્શન–જ્ઞાનના બીજ આંતરિક જગતમાં રોપાય છે. નિવૃત્તિ કોની ? રાગ-દ્વેષની ઉપશાંતિ થયા પછી જ્ઞાતા-દૃષ્ટા બનેલો જીવ અંતરદ્રષ્ટિ કરે છે અને ઉદયભાવોને પોતાનાથી નિરાળા માની જ્ઞાન દ્વારા નિર્લિપ્ત થઈ જાય છે. ઉદયભાવો સાથે જે અજ્ઞાનાત્મક સૂક્ષમ અહંકાર હતો, તેનો અંત કરે છે. નિવૃત્તિ તો હતી જ. શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દ્રષ્ટિએ કર્મ અને આત્માનો ભેદ જ છે અથવા નિવૃત્તિ તે શાશ્વત તત્ત્વ છે. આત્મા કર્મથી બંધાયો ન હતો, તેથી નિવૃત્તિ સદા માટે જીવની સાથે જોડાયેલી જ હતી પરંતુ આ નિવૃત્તિ દૃષ્ટિગોચર ન હોવાથી જીવને નિવૃત્તિનું સુખ પણ ન હતું અને નિવૃત્તિરૂપ મોક્ષની સાધના પણ અટકી હતી. મોક્ષનો ઉપાય નિરુદ્ધ હતો. રાગ-દ્વેષને તો નિવૃત્ત કરવાના જ છે પરંતુ તેનો નાશ થયા પછી “થાય જે નિવૃત્તિ' તે મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અર્થાત્ જે નિવૃત્તિ દૃષ્ટિગોચર થાય છે, તેમાં “થાય” શબ્દ સાથે “દૃષ્ટિગોચર’ શબ્દ અધ્યાહાર છે. નિવૃત્તિ ઉત્પન્ન થતી નથી પરંતુ તે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. રાગ-દ્વેષ જવાથી આ પરમ નિવૃત્તિનો સાક્ષાત્કાર થાય છે.
ગાથામાં નિવૃત્તિ શબ્દનો સંશ્લેષ છે. અર્થાત્ એક તરફ રાગ-દ્વેષની નિવૃત્તિ છે અને બીજી તરફ આત્માની પણ નિવૃત્તિ છે. રાગ-દ્વેષ છૂટા પડવાથી, તે જેમ નિવૃત્ત થાય છે, તેમ આત્મા પણ નિવૃત્ત થાય છે. રાગ-દ્વેષને મૂક્યા પછી પણ જો આત્મવૃષ્ટિનો વિકાસ ન થાય અને અજ્ઞાનરૂપી અંધારું બની રહે, તો જીવ મોક્ષના સાચા ઉપાયથી વંચિત રહે છે.
નિવૃત્તિનું સ્વરૂપ – આત્મા સ્વયં નિર્મળ જ્ઞાનપિંડ છે. જ્ઞાનસ્વરૂપમનને પ્રવત્તિ સન્તઃ આ આત્મદ્રવ્ય સર્વથા સુષુપ્ત કે નિષ્ક્રિય નથી પરંતુ તેમાં ક્ષણે ક્ષણે સ્વભાવજન્ય જ્ઞાનપર્યાય ખીલતી રહે છે. જેમ ફૂલમાંથી સુગંધ ફેલાય છે, તેમ જ્ઞાનનો આવિર્ભાવ થતો રહે છે. બીજી તરફ કર્મપિંડો પણ સત્તામાં પડેલા છે. આ કર્મપિંડો પણ નિષ્ક્રિય નથી. તેના ઉદયભાવી પરિણામો થતાં રહે છે, જેને કર્મફળ કહી શકાય છે. હકીકતમાં ઉદયભાવી પરિણામો જ્ઞાનસ્વરૂપ નથી પરંતુ સંવેદન સ્વરૂપ છે. જ્યારે કેટલાક કર્મોનું ફળ શરીર રૂપ દ્રવ્યપિંડ ઉપર પડે છે. અજ્ઞાનદશાના કારણે ઉદયભાવી પરિણામોમાં અને સ્વભાવજન્ય પરિણામોમાં જીવ વિવેક કરી શકતો નથી. આવા સમયે પ્રાયઃ ઉચ્ચકોટિના પુણ્યનો ઉદય પણ હોતો નથી. અવિવેક, તે મોક્ષમાર્ગ ઉપર મોટું આવરણ છે. સદ્દગુરુની કૃપા અથવા કોઈપણ ઉપાયથી જીવાત્મા આ પરમ વિવેકનો સ્પર્શ કરે અને નિવૃત્ત થયેલા રાગ-દ્વેષથી જે શાંતિ ઉપલબ્ધ થઈ છે, તેનો લાભ ઉઠાવી જીવાત્માની શુદ્ધ નિવૃત્તિના, કર્મથી નિરાળા સ્વરૂપના દર્શન કરે, તો ગાથામાં લખ્યું છે કે તે જ મોક્ષનો પંથ' અર્થાત્ મુકિતનો નિર્મળ ઉપાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે રાગ-દ્વેષની નિવૃત્તિ થાય છે અને
