Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
બહુમૂલી માનવજીવનની સંપત્તિને પણ બરબાદ કરી નાંખે છે. પરસ્પરના તિરસ્કારમાં જ્યારે રાજ્યશક્તિ સંડોવાય છે, ત્યારે મહાયુદ્ધ પણ રચાય છે અને દ્વેષનું બિભત્સ રૂપ પ્રગટ થાય છે. મોક્ષમાર્ગ રૂપી ચંદ્ર ઉપર દ્વેષ અને હિંસાના વાદળ ઘેરાઈ જાય છે. દ્વેષનો જો લય થાય, તો રાગ પણ દયારૂપ બની જવાથી, બંને દોષનો લય થાય છે અને એક અપૂર્વ મૈત્રીભાવનો વિકાસ થાય છે. શાસ્ત્ર પણ કહે છે કે ‘સત્વેષુ મૈત્રી' જીવમાત્ર સાથે મૈત્રી સ્થાપિત કરવાથી દ્વેષ ટકી શકતો નથી. વિશ્વમૈત્રી એ ધર્મનું અને ખાસ કરીને જૈનધર્મનું પ્રધાન લક્ષ છે. દ્વેષ એક માનસિક દોષ છે. તેનું નિવારણ કરવા માટે શાસ્ત્રોમાં ઠેર-ઠેર સૂચના આપી છે. બધા જીવો સાથે ક્ષપાપનાભાવ રાખવાથી દ્વેષ નિર્મૂળ બને છે. અસ્તુ.
‘મુખ્ય' શબ્દની વિવેચના મુખ્યનો અર્થ મોહનીયકર્મ છે. અજ્ઞાન તથા રાગ-દ્વેષના કારણે પ્રમુખપણે મોહનીયકર્મનો બંધ થાય છે, તેવું સિદ્ધિકારનું મંતવ્ય છે. મુખ્ય શબ્દ કર્યગ્રંથીનું વિશેષણ છે, તે જ રીતે પશ્ચાદ્ અનુવૃત્તિના આધારે રાગ–દ્વેષ અને અજ્ઞાનનું પણ વિશેષણ બની શકે છે. આ રીતે ‘મુખ્ય' શબ્દનો અન્વય બંને રીતે થાય છે.
(૧) કર્મગ્રંથને મુખ્ય માનીએ, તો મુખ્ય કર્મગ્રંથ, તેવો ભાવ પ્રગટ થાય છે.
(૨) મુખ્ય શબ્દને રાગ-દ્વેષ તથા અજ્ઞાનનું વિશેષણ માનીએ, તો આ ત્રણે કારણ કર્મબંધના મુખ્ય કારણ છે, તેવો ભાવ પ્રગટ થાય છે.
પ્રથમ અર્થમાં ‘મુખ્ય' શબ્દ કાર્યનું વિશેષણ છે અને બીજા અર્થમાં કારણનું વિશેષણ છે. મુખ્ય કર્મ એટલે પ્રધાનપણે મોહનીયકર્મ બંધાય છે અને ગૌણભાવે બીજા અશુભકર્મો પણ બંધાય છે. મુખ્ય શબ્દને કારણનું વિશેષણ માનીએ, તો પ્રધાનપણે અજ્ઞાન અને રાગ-દ્વેષ કર્મબંધના કારણ છે અને ગૌણભાવે અન્ય કારણો પણ સંભવે છે. જેને શાસ્ત્રમાં અનર્થદંડ કહે છે. કેટલાક કર્મી આદત અને કુસંસ્કારથી પણ બંધાય છે. સાર એ થયો કે મુખ્ય કારણોથી મુખ્ય કર્મ બંધાય છે. જ્યારે સામાન્ય કારણોથી અલ્પસ્થિતિવાળા લઘુકર્મ પણ બંધાતા રહે છે. અહીં તો સિદ્વિકારે મોક્ષમાર્ગમાં બાધક, પ્રમુખ કારણ રૂપ અજ્ઞાન અને રાગ-દ્વેષનું આખ્યાન કર્યું છે.
સિદ્ધિકાર બંધના કારણોનો ઉલ્લેખ કરીને હવે ગાથાના ઉત્તરાર્ધમાં મોક્ષના ઉપાયનો નિર્દેશ છે. હવામાં લવાર ચલાવવાથી દુશ્મનનો સંહાર થતો નથી. નિશાના ઉપર પ્રહાર થાય, તો જ દુશ્મનથી છૂટકારો થઈ શકે. અહીં પ્રત્યક્ષરૂપે અજ્ઞાન અને રાગ-દ્વેષની ત્રિપુટી દૂષણ રૂપે પ્રતીત થાય છે. તેને જ લક્ષ કરીને જો સાધના થાય, તો ઉપાય અર્થાત્ સાચો રસ્તો મળે છે. મોક્ષનો ઉપાય તો છે જ પરંતુ યોગ્ય રીતે ઉપચાર થવો જોઈએ. અહીં ઉપચારમાં વ્યાવૃત્તિ અર્થાત્ બુદ્ધિપૂર્વકનો પરિત્યાગ એ જ મુખ્ય સિદ્ધાંત છે. પ્રથમ અજ્ઞાનની વ્યાવૃત્તિ થાય. અહીં ઉદ્ભુત થયેલું જ્ઞાન રાગ-દ્વેષના સ્વરૂપને ઓળખી લે, તો સહજ નિવૃત્તિનો માર્ગ પ્રશસ્ત થાય છે. આ એક સામાન્ય પ્રતિબોધ છે.
સામાન્ય પ્રતિબોધથી દોષમુકત થવું એટલું સરળ નથી. જ્યાં સુધી દર્શન અને જ્ઞાનની તીવ્રતા સૂક્ષ્મ આત્મપ્રદેશોમાં પ્રવેશ કરી વાસ્તવિક નિવૃત્તિના ભાવનો સ્પર્શ ન કરે, ત્યાં સુધી
(૬૦)
