Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ભૌતિક સુખોની અવગણના કરીને આધ્યાત્મિક ગુણોને ઉજાગર કરે છે પણ સમજવાનું છે કે આવી સ્થિતિ હોવા છતાં જીવ સર્વથા રાગ મુક્ત નથી. જૂના કર્મના ઉદયભાવોથી પણ તે પોતાનો રંગ દેખાડે છે. જ્ઞાની આ ઉદયભાવોને પણ ઓળખે છે. અન્યથા આ ઉદયભાવો પણ નવા કર્મબંધને જન્મ આપે છે... અસ્તુ.
ઉપર્યુક્ત લક્ષના આધારે રાગની ભૂમિકાનું વર્ણન કરી રાગનું કેટલું રૂપાંતર થાય છે તે આપણે જોયું. હવે આપણે બીજો દોષ, જેને દ્વેષનું નામ આપ્યું છે, તેનું રૂપ નિહાળીએ.
વિભક્ત રૂપે દ્રષદર્શન - રાગ-દ્વેષ, બંને શબ્દો સાથે બોલાય છે. બંને વિપરીત ગુણોવાળા હોવા છતાં એક રીતે બંને સાથે જોડાયેલા રહે છે. તેથી રાગ-દ્વેષ શબ્દની સંયુક્ત અભિવ્યક્તિ થાય છે. હકીકતમાં તે સંયુક્ત પણ છે અને વિપરીત ગુણાત્મક પણ છે. કૅષ એક પ્રકારનો સ્પષ્ટ દોષ છે. રાગને સીધી રીતે દોષ કહી શકતા નથી. વ્યવહારદશામાં રાગ અપરાધ નથી પરંતુ ‘ષ સ્પષ્ટ અપરાધ છે. દ્વેષનો જન્મ અજ્ઞાનમૂલક તીવ્ર સ્વાર્થથી થાય છે. મનુષ્ય પોતાના હિતનું એક કૂંડાળું રચે છે, એક વર્તુળ ઊભું કરે છે અને આ વર્તુળમાં પોતે પોતાની જાતને સ્વામી માનીને એક અધિકાર ઊભો કરે છે. જો કે આવા અધિકારો પાયા વિનાના હોય છે પરંતુ અજ્ઞાનના કારણે આવા નિર્મળ અધિકારને જીવ ઓળખી શકતો નથી. ત્યાર પછી તેના અધિકારમાં કોઈ ભાગીદાર બને નહીં, તેની ચીવટ રાખે છે. સામા પક્ષમાં કોઈ પ્રયાસ કરે, તો તેના પ્રત્યે તિરસ્કાર અથવા ઢેષ ઊભો થાય છે. ટ્રેષનો આરંભ સ્વાર્થ અને અધિકાર માટે થાય છે. અન્યનું અહિત કરવાની સૂકમ કે સ્થૂલ પ્રવૃત્તિ દ્વેષનું કલેવર છે. હિતકારી ભાવનાઓનો લય થતાં દ્વેષને પ્રવેશ કરવાનો દરવાજો ખૂલે છે.
કેટલીક પ્રાકૃતિક રચનાઓ પણ અનુકૂળ અને પ્રતિકૂળ ભાવોને સહજ ભજે છે. તેમાં ભૂતકાલીન કર્મોનો પણ પ્રભાવ હોય છે. શાસ્ત્રીયભાષામાં આપણે તેને અકારણ દોષ કહીએ છીએ. ઘણી વખત ટ્રેષના સ્પષ્ટ કારણ નજરે દેખાય છે. જ્યારે કેટલાક સંયોગોમાં કોઈ કારણ ન હોવા છતાં અકારણ પરસ્પર દ્વેષની તીવ્ર લાગણી પ્રગટ થાય છે. શાસ્ત્રકારોએ તથા ચિંતકોએ આવા દ્રષના મૂળ રૂપે કોઈ ભૂતકાળના વેરઝેરથી બંધાયેલા કર્મોને કારણ રૂપ બતાવ્યા છે. આ રીતે દ્વેષ હકીકતમાં અકારણ નથી. ભગવાન મહાવીરે પણ કહ્યું છે કે “વેરાપુવધિળી મહામણિ ” વેરભાવે બંધાયેલા કર્મો ભવિષ્યમાં મહાભય ઊભો કરે છે અને પરસ્પર હત્યાનું પણ નિમિત્ત બને છે. દ્વેષનું અંતિમ પરિણામ હત્યા કે આત્મહત્યા જેવું હોય છે. અકારણ દ્વેષ પણ ઘણો વ્યાપક દોષ છે. જન્મ–જન્માંતરના કર્મફળને ભોગવવા માટે પરસ્પર દ્વેષ, તિરસ્કાર, ધૃણા અને અહિતકારી તથા હિંસક પ્રવૃત્તિ ધારણ કરી ઈતિહાસના પાનાને રક્તરંજિત કરે છે. ટ્રેષને સૂક્ષ્મભાવે ઓળખવાની જરૂર છે. દ્વેષ વિનાશક તત્ત્વ છે. તીવ્ર વેષ મહાકર્મબંધનું કારણ બને છે.
બીભત્સ દ્વેષ - દ્વેષ એક પ્રકારનું અનૈતિક આચરણ છે. તે શત્રુને પ્રગટ કરવાનું કારખાનું છે. જીવ જ્યારે શત્રુને જન્મ આપે છે, ત્યારે તેના ઉત્તમ વિચાર કે માનવીય આચરણનો લોપ થતાં જીવ એવી કક્ષામાં ચાલ્યો જાય છે કે તીવ્ર કર્મબંધ તો કરે જ છે પરંતુ પુણ્યબળે મળેલી
