Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
૨) જ્ઞાનચેતનાનું અલ્પ જાગરણ થતાં અજ્ઞાનની મધ્યમ દશા, જે રાગાદિ દોષોના ઉદ્ગમ તરફ
વળે છે. ૩) વિકસિત થયેલું સાંસારિક જ્ઞાન, વિવેકના અભાવે મહાઅનર્થ અને પાપબંધનું કારણ બને
છે. ૪) વિવેકશીલ અજ્ઞાન, તેમાં જ્ઞાનનો આંશિક પ્રકાશ છે અને સરુના સમાગમથી વિવેક પણ
ઉદ્ભવ્યો છે. આ ચોથી કક્ષાનું અજ્ઞાન ધર્મ તરફ વળવામાં નિમિત્ત બને છે. વ્યવહારવૃષ્ટિએ તે જ્ઞાન ગણાય છે, પરંતુ સમ્યગુદર્શનના અભાવે તેની ગણના અજ્ઞાનમાં થાય છે.
અજ્ઞાનની બધી કોટિનું અધ્યયન કર્યું, અજ્ઞાન એ જીવનો અનાદિકાળનો છઘમિત્ર છે. તે જીવના હિતાહિતની વાત કરીને પણ આંખે પાટો બંધાવે છે અને જન્મમૃત્યુની પરંપરા વધારે છે. ગાથામાં પણ “રાગ-દ્વેષના કથન પછી અજ્ઞાનનું કથન છે' તેનો મતલબ એ જ છે કે રાગ-દ્વેષને જન્મ આપનારું અજ્ઞાન, કર્મબંધનું મુખ્ય કારણ છે. “મુખ્ય” કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમાં પાપકર્મ તે મુખ્ય કર્મબંધ છે વિવિધ પ્રકારના કર્મબંધ થઈ રહ્યા છે પરંતુ તેમાં મોહનીય કર્મ મુખ્ય છે અને તે પાપરૂપ છે.
| વિભાજન કરીને હવે આપણે ફક્ત રાગ ઉપર દૃષ્ટિપાત કરીએ. માનો કે દ્વેષ અને અજ્ઞાનની ગેરહાજરી હોય, તો પણ રાગ જેવો બીજો કોઈ પ્રબળ દોષ નથી. જે વ્યક્તિ તીવ્ર રાગથી બંધાયેલો છે, તેને દ્વેષ કરવાનો કોઈ અવસર નથી, તે ફક્ત રાગમાં રંજિત થઈ પુનઃ પુનઃ આસક્તિના પરિણામોનો અનુભવ કરે છે. તે ભોગોનો રસ લઈ તપ્તિ માને છે. રાગ સાથે તીવ્ર અનુરાગનો ઉદ્દભવ થાય છે. આમ રાગ-અનુરાગના પ્રભાવથી તે વિષયો સાથે અનેક જન્મોનો સંબંધ સ્થાપિત કરે છે. મહાત્માઓનું કથન પણ છે કે “જ્યાં પ્રીતિ ત્યાં ઉત્પતિ’ જે જે પદાર્થોમાં જીવ રાગ કરે છે, ત્યાં તેના હજારો જન્મ થાય, તેવી કર્મરચના તૈયાર થાય છે. તેવા કર્મબંધ થાય છે. જેમ પદાર્થમાં કે જડવસ્તુમાં મનુષ્યનો રાગ બંધાય છે તેમ જીવંત વ્યક્તિઓ પણ તેના રાગના અનુમોદક હોવાથી તે વ્યક્તિઓ પ્રત્યે પણ તીવ્ર રાગ બંધાય છે. હકીકત તો એ છે કે તે પોતાના રાગના કારણે અન્ય વ્યક્તિને રાગનું ભાજન બનાવે છે. વ્યક્તિ પોતાની ઈચ્છાપૂર્તિ માટે રાગની જાળનું કુંડાળું વધારે છે. ઉપનિષદમાં પણ કહ્યું છે કે પિતા પુત્ર ન મરે, માય વિમયતે | પિતા પુત્રને ચાહતો નથી પરંતુ તેના દ્વારા પોતાની કામના પૂરી થાય છે, એટલે તે કામનાને જ ચાહે છે. કામના એ જ રાગનું મૂળ છે. અજ્ઞાનદશા હોય કે જ્ઞાનદશા હોય, જ્યાં સુધી કામના શાંત ન થાય, ત્યાં સુધી રાગ પોતાનો પૂરો પ્રભાવ દેખાડે છે. રાગથી કામના અને કામનાથી રાગ, આ એક વિભાવનું વિચિત્ર ચક્ર છે. ઢેષ એટલો દુઃખદાયક નથી, તે જ રીતે અજ્ઞાન પણ એટલું અહિત કરતું નથી, જે અહિત રાગ કરે છે, આવું સંતોનું માનવું છે, તેથી રાગના સ્વરૂપને સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિથી નિરખવો જોઈએ.
રાગના બે પાસા – રાગના બે પાસા છે. ૧) પદાર્થના ગુણધર્મ અનુસાર જીવ મોહદ્રષ્ટિ
