Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
કે વ્યક્તિઓ નિમિત્ત બને છે પરંતુ જ્ઞાનચેતનાનો વિકાસ ન હોવાથી આ નિમિત્તો પ્રત્યે માધ્યસ્થ ભાવના જળવાતી નથી. પ્રતિકૂળ કે અનુકૂળ સંયોગ પ્રાપ્ત થવા, તે આખો પ્રાકૃતિક ક્રમ છે. આ ક્રમમાં જીવના પાપ-પુણ્ય પણ જોડાયેલા છે પરંતુ જ્યારે ઉદયમાન સ્થિતિ સામે આવે છે અને પ્રાકૃતિક નિમિત્તો ઉપસ્થિત થાય છે, ત્યારે જો જ્ઞાનચેતના જાગૃત હોય, તો જીવાત્મા માધ્યસ્થ ભાવ રાખી રાગ-દ્વેષથી બચી શકે છે. જ્યાં જ્ઞાનચેતનાનું જાગરણ નથી તેવા ઓઘસંજ્ઞાથી સંવેદન ધરાવતાં અનંતાનંત જીવો સૂક્ષ્મ દેહોમાં વાસ કરે છે, તે સૂક્ષ્મ રાગ-દ્વેષના ભાજન બનતા રહે છે.
આટલા વિવેચનથી સમજી શકાશે કે રાગ-દ્વેષ સ્વયં ઉત્પન્ન થતાં નથી પરંતુ તેના મૂળમાં હિંસાનો પ્રતિકાર અને જીવનની સુરક્ષા, આ બે મુખ્ય કારણ છે. જેમ જેમ જીવાત્મા સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયાદિ વિકસિત જીવસ્થાનમાં આવે છે, તેમ તેમ તેને સુખના સાધનોની આકાંક્ષાનો પણ વિકાસ થાય છે. આ આકાંક્ષા રાગનું મૂળ છે અને તેની પ્રતિક્રિયા અર્થાત્ આકાંક્ષાના બાધક પ્રત્યે તિરસ્કાર, તે દ્વેષનું મૂળ છે. ગાથામાં રાગ-દ્વેષને કર્મની મુખ્ય ગ્રંથી તરીકે ઉલ્બોધન કર્યું છે. તે મુખ્યત્વે સંજ્ઞી જીવોની પ્રવૃત્તિ અને તે જીવોની વર્તમાન રાગાદિ અવસ્થાના આધારે કર્યું છે પરંતુ આ વિધાન સાર્વભૌમ હોવાથી સૂક્ષમ ભાવે મૂઢ જીવોમાં પણ ઘટિત થાય છે. જો કે આવા મૂઢ જીવોના કર્મબંધનો આધાર મુખ્યત્વે રાગ-દ્વેષ નથી પરંતુ અનાદિકાલીન કર્મપ્રણાલી છે.
- સિદ્ધિકારે પણ રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાનને કર્મબંધના કે કર્મની ગ્રંથીના મુખ્ય કારણ માન્યા છે. તેનો અર્થ એ છે કે અલ્પચેતનાવાળા જીવોને અન્ય કારણો પણ બંધનું નિમિત્ત થઈ શકે છે. આ ત્રણે કારણોને અલગ અલગ નિહાળીએ તો એકેન્દ્રિયાદિ જીવોમાં રાગ-દ્વેષની પ્રધાનતા નથી પરંતુ અજ્ઞાનની પ્રધાનતા છે. સિદ્ધિકારનું મંતવ્ય પ્રવર્તમાન મનુષ્યસમાજને લક્ષમાં રાખીને અભિવ્યક્ત થયું છે. જ્ઞાનના અભાવમાં રાગ-દ્વેષ કર્મની ગાંઠોને જન્મ આપે છે.
એક નવું નિરીક્ષણ – ગાથાનું બીજું પાસું – વ્યક્તિના પોતાના રાગ-દ્વેષ તો કર્મબંધનું કારણ છે જ પરંતુ અજ્ઞાનના કારણે જીવાત્મા બીજા જીવોને માટે પણ કર્મબંધનું મુખ્ય કારણ બને છે. રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાન એક વ્યક્તિ પૂરતા સીમિત નથી પરંતુ સમષ્ટિમાં પણ વ્યાપક રાગ-દ્વેષ ઊભા થાય છે. અજ્ઞાની જીવો સમગ્ર સમાજને કે રાષ્ટ્રને પણ રાગ-દ્વેષની હોળીમાં ધકેલી દે છે અને તેના પરિણામે મહાયુદ્ધનો જન્મ થાય છે. જેમ કૌરવોનો રાજ્યમોહ મહાભારતનું નિમિત્ત બન્યો છે. એક પક્ષનો રાગ બીજા પક્ષમાં દ્વેષની અગ્નિને પ્રજ્વલિત કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ રાગ-દ્વેષ પ્રચંડ દાવાનળ જેવા છે. દાવાનળ વ્યાપક રૂપ ધારણ કરીને આખા જંગલનો નાશ કરે છે. સિદ્ધિકારે રાગ-દ્વેષ અને અજ્ઞાનને પાપના મુખ્ય કારણ માન્યા છે, તે વિશ્વના ઈતિહાસમાં પાપના ખેલ ઊભા કરે છે, તેની પણ સાક્ષી આપે છે.
પૂર્વે આપણે કહી ગયા છીએ તેમ રાગના એક અંશને આચાર્ય ભગવંતોએ પ્રશસ્ત કહ્યો છે. મનુષ્યજીવનમાં જ્યાં સુધી તે મુક્ત થયો નથી, ત્યાં સુધી તેને પોતાના હિતાહિતનો ખ્યાલ રાખવો પડે છે, તે જરૂરી આસક્તિ રાખ્યા વિના જીવી શકતો નથી. તે જ રીતે તે પ્રતિકૂળ સંયોગોનો પરિહાર કર્યા વિના સુરક્ષિત રહી શકતો નથી. આ રીતે રાગ-દ્વેષ, જીવનનું એક અંગ બની ગયું
