Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
દેવાધિદેવોએ ઘણો ગંભીરભાવ પ્રદર્શિત કર્યો છે.
બોલવામાં રાગ–દ્વેષ સાથે બોલાય છે પરંતુ હકીકતમાં આ બંને એકદમ સ્વતંત્ર દોષ નથી, એક સિક્કાની બે બાજુ હોય, તેવા સમ્મિલિત દોષ છે. દ્વેષનું અધિષ્ઠાન પણ રાગ છે. રાગથી દ્વેષ થવાનો અવસર અધિક ઉપસ્થિત થાય છે. એક વસ્તુ બે વ્યક્તિને પ્રિય હોય અને તે વસ્તુ પ્રતિ બંનેને રાગ હોય, તો વસ્તુ વસ્તુના સ્થાને છે પરંતુ આ બે વ્યક્તિની વચ્ચે રાગ-દ્વેષનું નાટક રચાય છે. બંને રાગી વ્યક્તિ પરસ્પર દ્વેષી બની જાય છે. મગન છગનને ધિક્કારે છે અને છગન મગનને ધિક્કારે છે. આમ બંનેના રાગથી પરસ્પર દ્વેષનો જન્મ થયો છે. રાગ તે મૂળ છે, તે વ્યર્થ દ્વેષનું ઉદ્દ્ભાવન કરે છે. આથી સ્પષ્ટ સમજી શકાય છે કે રાગ દ્વેષને જન્મ આપે છે. વસ્તુનો રાગ વ્યક્તિના દ્વેષનું નિમિત્ત બને છે. રાગનું નિશાન વસ્તુ છે. દ્વેષનું નિશાન વ્યક્તિ છે. ખરું પૂછો તો રાગ જ બે પાંખવાળો બની મોહની પ્રેરણાથી આત્મા ઉપર હુમલો કરે છે.
રાગનું સ્વરૂપ પ્રકૃતિ જગતમાં પ્રાણી માત્ર આંશિક જ્ઞાન ચેતના ધરાવે છે અને જ્ઞાન ચેતનાને પ્રગટ થવા માટે વિશ્વ રચનામાં દેહની સાથે ઈદ્રિયોનું નિર્માણ થયું છે. ઈદ્રિયોની કુલ સંખ્યા પાંચ છે પરંતુ કર્મ ચેતનાના કારણે બધા જીવોને પાંચે ઈદ્રિયો ઉપલબ્ધ નથી. આ અલૌકિક સંગઠન છે કે જેમ શરીરધારીને પાંચ ઈદ્રિયો મળી છે તેમ ભૌતિક જગતમાં વિષય રૂપે પાંચ ગુણો પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શ, આ પાંચ વિષયોને ગ્રહણ કરતી ક્રમશઃ કર્ણ, નેત્ર, જીહવા, નાસિકા અને ત્વચા આવી પાંચ ઈંદ્રિયો કાર્યરત છે. ઈંદ્રિય પોતાનું કાર્ય કરે તે સ્વાભાવિક છે પરંતુ આ ઈંદ્રિયના વિષયની સાથે તેના જ્ઞાન ઉપરાંત રૂચિ અને અરૂચિના ભાવ સહજ રીતે જોડાયેલા છે. રૂચિ સુખાત્મક છે, અરૂચિ દુઃખાત્મક છે. જીવને ભૌતિક સુખ વ્હાલું છે. આ સુખનું આકર્ષણ તે જ રાગનું પ્રથમ બિંદુ છે. ખરું પૂછો, તો રાગનું કોઈ વાસ્તવિક કારણ નથી પરંતુ તે માયાવી રૂપ છે. એક પ્રકારે મોહજનક માયા છે. કદાચ પદાર્થ અને ઈદ્રિયોના જ્ઞાનની વચ્ચે વિક્ષેપ ઊભું કરનાર રાગ તત્ત્વ છે. પદાર્થના ગુણધર્મ જાણ્યા પછી તેમાં અનાવશ્યક અનુરક્ત રહેવાની, તે પદાર્થોને સંગ્રહિત કરવાની, જે તૃષ્ણા ઊભી થાય છે, તે રાગ છે. રાગને ન્યાય આપી શકાય તેમ નથી. ઘણી વખત રાગ શુભભાવના સાથે જોડાયેલો હોય, ત્યારે તેને થોડો ન્યાય આપી શકાય તેમ છે. આવા રાગને પ્રશસ્ત રાગ પણ કહ્યો છે પરંતુ મૂળમાં તપાસીએ ત્યારે એમ જણાય છે કે મન કે ઈદ્રિયોને કોઈ ઉચ્ચકોટિનો મોટો આધાર મળ્યો નથી જેથી તેઓ વિષયોનો વિશ્વાસ કરે છે, વિષયોમાં જ અટકી જાય છે. વિષયજનક ભૌતિક જગતને આધારભૂત માની તેનું શરણું સ્વીકારે છે અને આવી પરાધીન ભાવનાના મૂળમાં પણ રાગ જ છે. દ્વેષનું સ્વરૂપ જીવ જો રાગ સુધી અટકી જાય તો પણ ઘણા અનર્થથી બચી શકે છે. પરંતુ જેમાં રાગ કર્યો છે ત્યાં વિપરીત અવસ્થા ઉત્પન્ન થાય અને રાગના આશયભૂત એવા પદાર્થોમાં બીજો કોઈ ભાગીદાર થવા માંગે અથવા પદાર્થ સ્વયં અપ્રિય અવસ્થાને ધારણ કરે, ત્યારે મનુષ્યનું મન છંછેડાય છે અને જીવ આવી વિપરીત પરિસ્થિતિને સ્વીકારી શકતો નથી, ત્યારે તેના મનમાં તિરસ્કાર રૂપી વિસ્ફોટ થાય છે. આ વિરોધી જ્વાળા જીવને દઝાડે છે, આ છે દ્વેષનું રૂપ. પ્રતિકૂળ અવસ્થાઓને ધિક્કારીને તેને નાબૂત કરવા માટે જે કાંઈ આંતરિક ભાવનાઓ
(૫૩)
