Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 87

is
w
છે પરંતુ ત્યાં ખાસ સમજવાનું છે કે તે આવશ્યક અને મર્યાદિત હોવા જોઈએ. શાસ્ત્રમાં તેને મંદ કષાય કહે છે. મંદ કષાય હોય, ત્યારે યોગની પ્રવૃત્તિ શુભ બની જાય છે અને આવી પરિસ્થિતિમાં કર્મબંધ અવશ્ય થાય છે પરંતુ તે પુણ્યકર્મબંધ થાય છે. આ મંદ રાગ-દ્વેષના પરિણામોને પ્રશસ્ત કહ્યા છે. અમર્યાદિત અને અનાવશ્યક રાગ-દ્વેષ, તે મહાપાપબંધનું કારણ બને છે. ગાથામાં જે ઉલ્લેખ છે, તે આવા અમર્યાદિત રાગ-દ્વેષને લક્ષમાં રાખીને અભિવ્યક્ત કરવામાં આવ્યો છે.
દોષોનું વિભાજન – આમ તો રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાન, ત્રણે અવિભાજિત દોષ છે, એક પ્રકારે સહચારી છે. જ્ઞાનનો અભાવ અને રાગ-દ્વેષની ઉત્પત્તિ, તે સહભાવી છે. જ્ઞાન દોષોનું પ્રતિયોગી છે પરંતુ એ ભૂલવું ન જોઈએ કે સમ્યગુજ્ઞાન રાગ-દ્વેષનો પરિહાર કરી શકે છે. વિષયાભિભૂત જ્ઞાન અર્થાત્ મોહથી અભિભૂત જ્ઞાન, તે જ્ઞાનની કોટિમાં સમાવિષ્ટ થતું નથી કારણ કે તે એક પ્રકારે અજ્ઞાન છે. સાંસારિક વિષયોનું અનેક પ્રકારનું જ્ઞાન, જે જ્ઞાનના પ્રભાવથી જીવ પરિગ્રહનો સંચય કરે છે, સ્વાર્થપૂર્તિ કરે છે અને પોતાની બુદ્ધિના બળે અન્ય વ્યક્તિના અજ્ઞાનનો લાભ લે છે, માયાકપટની રચના કરે છે, તેવું સાંસારિક પાંડિત્ય અજ્ઞાનકોટિમાં જ સમાવિષ્ટ થાય છે. ઘણી વખત આ પ્રકારનું પાંડિત્ય અપ્રમાણભૂત હોવાથી તેની ગણના વિપરીત જ્ઞાનની કક્ષામાં થાય છે. જે જ્ઞાનના પ્રભાવે રાગ-દ્વેષની વૃદ્ધિ થતી હોય, તે અજ્ઞાન છે. - રાગ-દ્વેષને મૂકી દઈએ અને વિભાજન કરીને અજ્ઞાનને જ પરખવાની કોશિષ કરીએ, ત્યારે ખ્યાલ આવે છે કે આ એક દોષ પણ એટલો વિશાળ અને વિરાટ છે કે તે ઘણા અનર્થ પણ સર્જી શકે છે. જીવ જ્યારે મૂઢદશામાં હતો અને તેના જ્ઞાનનો વિકાસ થયો ન હતો, ત્યારે તેની અજ્ઞાનદશા તે જીવ માટે અતિ ઘાતક ન હતી. તે જીવો મોટા અનર્થ કે પાપાચરણનું કારણ બની શકતા નથી.
આવા અવિકસિત જીવોની નરકાદિ ગતિ પણ થતી નથી. ત્યાં તે જીવોનું જ્ઞાન સુષુપ્ત હોવાથી જ્ઞાનાભાવ રૂપ અજ્ઞાનની અવસ્થા હતી પરંતુ જીવનો જેમ જેમ વિકાસ થયો અને અકામ નિર્જરાના બળે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોનો ક્ષયોપશમ કરી ઊંચી અવસ્થામાં આવ્યો, ત્યારે તેનું સાંસારિકજ્ઞાન વૃદ્ધિ પામ્યું, આ જ્ઞાન પણ દોષોનું કારણ બનતું ગયું અને તે વિવેકશૂન્ય જ્ઞાન અનેક અનર્થ અને દીર્ઘસ્થિતિવાળા પાપકર્મબંધનું કારણ બન્યું. જો તે જ્ઞાન વિવેકયુક્ત હોય, તો જીવને નીતિમાર્ગ તરફ લઈ જાય છે. આગળ જતાં તે નીતિ ધર્મના ઉદયનું કારણ બને છે એટલે જ કહ્યું છે કે “નીતિ ધર્મની માતા છે.” બૌદ્ધિક વિકાસ વખતે સદગુરુ કે સાચા નિમિત્તનો યોગ થાય, તો વિવેકનો જન્મ થાય છે. વિવેક તે જ્ઞાનની લગામ છે. તે અનર્થને અટકાવવાનો આગળિયો છે. આ અવસ્થામાં અજ્ઞાનદશા પણ રાગ-દ્વેષનો ઉદ્ભવ કરતી નથી પરંતુ વિવેકના કારણે સંયમ જાળવે છે. અસ્તુ.
આપણે વિભાજિત કરીને અજ્ઞાનના સ્વરૂપનું આકલન કર્યું, આ રીતે અજ્ઞાન ચાર કક્ષામાં વિભાજિત થાય છે. ૧) અત્યંત મૂઢ અને અવિકસિત અવસ્થામાં જ્ઞાનના અભાવ રૂ૫ અજ્ઞાન.