Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
ઉદ્ભવે છે, તે છે દ્વેષનું રૂ૫. જેટલો અનાવશ્યક રાગ છે તેનાથી વધારે અનાવશ્યક દ્વેષ છે. આમ રાગ અને દ્વેષ બંને અનાવશ્યક તત્ત્વોએ પરાધીનતાના કારણે જીવરૂપી ક્ષેત્રમાં ઊંડા મૂળ નાંખ્યા છે. જીવ પરાધીન છે તેને કોઈ આધાર નથી તેવી અવસ્થામાં રાગ-દ્વેષ ત્યાં ઠાણું નાંખે છે અને જીવને આધાર આપતા હોય તે રીતે વ્યવહાર કરે છે અને સ્વયં પોષણ પામે છે. જીવ રાગ-દ્વેષ રૂપી પાણીથી કર્મરૂપી વૃક્ષને સીંચે છે.
આ ગાથામાં રાગ-દ્વેષને મુખ્ય ગ્રંથી કહી છે પરંતુ સાથે અજ્ઞાન શબ્દ મૂક્યો છે. તેનો અર્થ એ છે કે અજ્ઞાન અવસ્થામાં જ રાગ-દ્વેષ વધારે પ્રબળ હોય છે. ચોરને ચોર તરીકે ઓળખ્યા પછી ચોરનું બળ ઓછું થાય છે, તેમ જ્ઞાન દ્વારા રાગ-દ્વેષને ઓળખ્યા પછી રાગ-દ્વેષની પ્રબળતા નહીંવત્ થઈ જાય છે પરંતુ જો અજ્ઞાન હોય તો તે બેફામ વર્તે છે, માટે ગાથામાં સ્તુતિકારે રાગ-દ્વેષ સાથે અજ્ઞાન શબ્દ મૂક્યો છે અને આ ત્રણેય મળીને કર્મની ગાંઠને ખૂબ જ મજબૂત કરે છે. જેમાં સંગ્રહણીનો દર્દી દૂધનું સેવન કરે, તો મહાપીડા પામે, તેમ જીવ દુઃખી તો છે અને જ્ઞાનના અભાવમાં રાગ-દ્વેષનો ત્યાગ ન કરે, તો પરિણામ શું આવે તે સમજી શકાય તેવું છે. શાસ્ત્રકારનું મંતવ્ય એ છે કે આ કર્મની ગાંઠને પોષણ આપનારા મૂળ કારણ રાગ-દ્વેષ છે.
રાગ-દ્વેષના મૂળ કારણ – હકીકતમાં જેને રાગ-દ્વેષ નામ આપવામાં આવે છે, તે કોઈ દોષ નથી પરંતુ જીવ અનાદિકાળથી શરીરમાં નિવાસ કરે છે. જીવ પોતાની અનુકૂળતાના આધારે જીવે છે અને પ્રતિકૂળતાના આધારે કેટલોક પરિહાર પણ કરે છે. રાગ-દ્વેષ એ જીવની પ્રકૃતિ બનેલી છે. જ્યારે તે એકેન્દ્રિયાદિ જીવોમાં અનાદિકાળથી નિવાસ કરતો હતો, પૃથ્વી, પાણી આદિ એકેન્દ્રિયના શરીરો હતા, ત્યારે રાગ-દ્વેષની કોઈ પ્રગટ પ્રકૃતિ ન હતી, કર્મબંધના કોઈ મોટા કારણ પણ ન હતા. તે જીવોને સાધારણ કર્મબંધ થતા હતા. તે નાના જીવોમાં ઘસંજ્ઞા રૂપે દેહાસક્તિ હતી. શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આવા એકેન્દ્રિય જીવો પણ તેનો સંહાર થાય છે, ત્યારે દુઃખ પામે છે અને સંહાર કરનાર પ્રતિ સૂક્ષ્મ દ્રષાત્મક પ્રતિક્યિા થાય છે. તે જીવોનું પોષણ થાય અથવા તે નિર્ભિક અવસ્થામાં હોય, ત્યારે અનુકૂળતાથી સૂક્ષ્મ રાગાત્મક સુખાનુભૂતિ કરે છે.
હવે આપણે મૂળ વાત ઉપર આવીએ. રાગ-દ્વેષ તે જીવની સામાન્ય અવસ્થા ન હતી પરંતુ હિંસાથી સર્વપ્રથમ દ્રષથી ઉત્પતિ થાય છે. ત્રાસ, દુઃખ અને હિંસા પ્રતિકૂળ હોવાથી તેના કર્તા પ્રત્યે જીવમાં એક પ્રકારની પ્રતિક્રિયાત્મક જે ક્રિયા થાય છે તે સૂક્ષ્મ દ્વેષનું રૂપ બને છે અને તેનાથી વિપરીત સારા નિમિત્તો જીવને સુખદાયક બને, અભયની સ્થિતિ ઊભી કરે છે. તેની સુરક્ષાના સાધનો વગેરે અનુકૂળ સાધનો ઉપર સૂક્ષ્મ આસક્તિ કે પ્રેમ થવો, તે સ્વાભાવિક છે. હકીકતમાં રાગ-દ્વેષ તે અસામાન્ય સ્થિતિ છે, તે સ્વભાવ રૂપ સ્થિતિ નથી પરંતુ જીવ નિરંતર અસામાન્ય સ્થિતિમાં રહેવાથી આસક્તિ ઉપાર્જન, આદયભાવ, તિરસ્કાર, નિરાકરણ કે હે ભાવ પ્રગટ થાય છે. મૂળમાં ઉપાદેય અને હેય, એ બંને ક્રિયા રાગ-દ્વેષના નિમિત્ત બને છે. અસંશી પંચેન્દ્રિય જીવો સુધી હેય-ઉપાદેયની ભાવના તથા ગ્રહણ અને પરિહારની ક્રિયા હોવા છતાં રાગ-દ્વેષની માત્રા બહુ ઓછી હોય છે, તેથી તે જીવોને તીવ્ર કર્મબંધ થતો નથી. તાત્પર્ય એ છે કે જીવ માત્ર પોતાના જીવનને સુખમય રાખવા પ્રયત્નશીલ હોય છે. તેમાં જડ અને જીવંત દ્રવ્યો
