Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
થયું છે પરંતુ સાથે સાથે વિશ્વાસ થયો છે કે વિકટ પરિસ્થિતિમાં આ સોનુ ઉપયોગી થશે. આ રીતે વ્યવહારિક જગતમાં ભૌતિક પ્રતીતિ પણ જ્ઞાન અને વિશ્વાસ બંનેની સૂચક છે, તે જ રીતે અહીં આ પાંચે ઉત્તરની પ્રતીતિ જ્ઞાનસ્વરૂપ તો છે જ પરંતુ તેની સાથે તેણે વિરાટ વિશ્વાસને પણ જન્મ આપ્યો છે. જેને શાસ્ત્રકારે પ્રતીતિ તરીકે સંબોધન કર્યું છે, મંથન કરવાથી જેમ નવનીત નીકળે, તેમ પ્રશ્નકારને પ્રતીતિ રૂપી નવનીત મળ્યું છે. તે ભ્રમ અને સંદેહના ઘેરામાંથી બહાર નીકળી ગયા છે અને તેના જ્ઞાનમાં નિશ્ચયરૂપ સ્થિરતા આવી છે.
આત્મા વિષે પ્રતીત – પ્રતીતિનો સંપૂર્ણ વિષય આત્મા છે, તેમ સિદ્ધિકારે જણાવ્યું છે. આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રનું મુખ્ય લક્ષ આત્મા છે અને પ્રશ્નોત્તરીની આ ધારા પણ આત્માને જ લક્ષ કરીને પ્રગટ કરવામાં આવી છે. પ્રશ્નોના જે કાંઈ ઉત્તરો મળ્યા છે, તે બધા જ ઉત્તરો કારણરૂપ છે અને આ ઉત્તરો દ્વારા આત્માનો નિર્ણય થવો, એ કાર્ય છે. જ્ઞાનના કિરણો જે પ્રશ્નના ઉત્તર રૂપે પ્રગટ થાય છે, તે કિરણો આત્માને પ્રકાશિત કરી રહ્યા છે, આત્માને પ્રદર્શિત કરી રહ્યા છે. આ કિરણો રૂપી ઉપકરણથી આત્મા સાધ્ય રૂપે, લક્ષ્ય રૂપે કે જ્ઞય રૂપે પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે અને જ્ઞાતાને (પ્રશ્નકારને) હું કોણ છું' તેનું સાચું ભાન થઈ રહ્યું છે. અર્થાત્ જ્ઞાતાને પોતાની જ પ્રતીતિ થઈ રહી છે. ૧) આત્મા તે સાધ્ય છે, ૨) મળેલા ઉત્તરો તે સાધન છે અને ૩) જેને સંતોષ થયો છે, જેને પ્રતીતિ થઈ છે, તે જ્ઞાતા સાધક છે. આ ગાથામાં સહજ ભાવે સાધ્ય, સાધન અને સાધકનો આ ત્રિવેણી સંગમ જોઈ શકાય છે. આત્મા, ઉત્તર અને પ્રતીતિ, આ ત્રિભાવે ત્રિવેણીનો સંગમ છે.
ઉત્તર નિર્મળ છે, સ્પષ્ટ છે, તેથી પ્રતીતિ પણ નિર્મળ અને સ્પષ્ટ છે. પ્રતીતિના વિષયભૂત આત્મા પણ સ્વભાવથી નિર્મળ અને સ્પષ્ટ છે. સંપૂર્ણ ત્રિવેણીના સંગમમાં નિર્મળતા, તે તેનો પ્રધાનગુણ છે. સ્વચ્છ દર્પણમાં જેમ પ્રતિબિંબ દેખાય, તેમ શાસ્ત્રકાર કહે છે કે આ ઉત્તર રૂપી સ્વચ્છ દર્પણમાં આત્માના પ્રતિબિંબની પ્રતીતિ થઈ રહી છે. કહેવાનો સાર એ છે કે પ્રતીતિનું કેન્દ્ર કોઈ ક્ષણિક નાશવંત પદાર્થ નથી પરંતુ શાશ્વત નિત્ય એવો આત્મા છે. આ પાંચે ઉત્તર રૂપ ચાવીથી આત્મજ્ઞાનનું બંધ તાળું ખુલી ગયું છે. હવે માત્ર મોક્ષના ઉપાયની અપેક્ષા છે અર્થાત્ આત્મારૂપી સાધ્ય માટે સાધનની અપેક્ષા છે. ઉપાયની અભિવ્યક્તિ થયા પછી ષસ્થાનકની છણાવટ પૂરી થઈ રહી છે અને મુક્તિરૂપી સોપાનનું જ્ઞાનાત્મક નિર્માણ થઈ રહ્યું છે.
પ્રતીતિથી પ્રતીતિ – ઉત્તરના પદોમાં આશા વ્યક્ત કરી છે કે આ પાંચે પ્રતીતિ પછી ઉપાયની પ્રતીતિ થશે અને સાચી સમજણ થવાથી પ્રતીતિ કલ્યાણનું કારણ થશે. આ પદમાં સહજભાવે એક મહત્ત્વપૂર્ણ દાર્શનિક સિદ્ધાંતની અભિવ્યક્તિ થઈ છે. એક સિદ્ધાંત એવો છે કે પ્રતીતિથી પ્રતીતિ થાય છે. જ્ઞાનથી જ્ઞાનનો જન્મ થાય છે. જેમ હેતુનું જ્ઞાન થવાથી સાધ્યનું જ્ઞાન થાય છે. એક સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન બીજા સિદ્ધાંતનું ઉદ્ઘાટન કરે છે, તે જ રીતે સામાન્યજ્ઞાનથી વિશેષજ્ઞાનનો જન્મ થાય છે. જૈનદર્શનનો સમગ્ર નયવાદ પણ આ સિદ્ધાંત પર અવલંબિત છે. સંગ્રહનયનું સામાન્યજ્ઞાન એવંભૂતનયના વિશેષ જ્ઞાન સુધી વિકાસ પામે છે. દ્રવ્યના ગુણધર્મો પરખવાથી પર્યાયના ગુણધર્મોની પ્રતીતિ થાય છે.
