Atmsiddhi Mahabhashya Part 03

Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda

Page 58

પાંચે ઉત્તરની જે પ્રતીતિ થઈ છે, તે પ્રતીતિ કેવી રીતે થઈ છે? પ્રથમ બે ઉત્તર જોયજાણવા યોગ્ય છે, ત્રીજો–ચોથો ઉત્તર હેય-છોડવા યોગ્ય છે અને પાંચમો ઉત્તર ઉપાદેય–સ્વીકાર કરવા યોગ્ય છે. આ રીતે ત્રિવિધ પ્રકારે પ્રતીતિ થઈ છે. આ ત્રિવિધ પ્રતીતિ પણ શાશ્વત શુદ્ધ એક આત્માની જ પ્રતીતિ કરાવે છે. પાંચે ઉત્તર એકલક્ષી છે અર્થાત્ એક જ વિષયના સચોટ ઉત્તર છે. પાંચે ઉત્તરની થઈ તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે – પાંચે પ્રશ્નોથી એક સચોટ ઉત્તરની પ્રતીતિ થઈ છે. પ્રશ્નો પાંચ, છ હોય, પણ તેનો જવાબ એક હોઈ શકે છે. જેમ કોઈ ગણિતના અલગ અલગ અંકો હોય અને રકમો જૂદી જૂદી રીતે લખાયેલી હોય, યથા-૭+૫, ૮+૪, ૯૩. ૧૦+૨, ૬+ આ દરેકનો સરવાળો ૧૨ એક જ આવે છે. તે જ રીતે અહીં આધ્યાત્મિક પાંચે પ્રશ્નો વિવિધ રીતે પૂછાયેલા છે પરંતુ તેનાથી પ્રતીતિ એક આત્માની જ થાય છે. તેના દ્વારા એક આત્માનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કર્યું છે. ગાથામાં પણ લખ્યું છે, તેમાં “એક શબ્દ અધ્યાહાર છે. પાંચે ઉત્તરથી એક માત્ર આત્માની પ્રતીતિ થાય છે.
પ્રતીત' શબ્દનો અર્થ – પ્રતીત શબ્દનો અર્થ નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન થાય છે. સંદેહરહિત ભાવ હોય, ત્યારે પ્રતીત કે પ્રતીતિ કહેવાય છે. પ્રતીત શબ્દ સંસ્કૃત છે. ગુજરાતીમાં પ્રતીતિ પણ કહેવાય છે. પ્રતિપત્તિ શબ્દ પણ લગભગ આ જ અર્થનો સૂચક છે. પ્રતીતિ એટલે પ્રમાણભૂત જ્ઞાન. સ્વ-પર વ્યવસાયી જ્ઞાન પ્રમr | આ પ્રમાણનું લક્ષણ છે. જેમાં સ્વ-પર, બંને તત્ત્વોનું, જ્ઞાતા અને શયનું નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન છે, તે પ્રમાણ છે. દાર્શનિક પ્રમાણ અને આધ્યાત્મિક પ્રમાણ, તે બંનેમાં મૌલિક અંતર છે. દાર્શનિક પ્રમાણ બૌદ્ધિક નિશ્ચય સુધી સીમિત છે. જ્યારે આધ્યાત્મિક પ્રમાણમાં શ્રદ્ધાયુક્ત નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન હોય છે. શ્રદ્ધાયુક્ત ઐત્તિ અર્થ નિર્ણયો પ્રમr | જ્ઞાન થયા પછી તેમાં હિતાહિતની શ્રદ્ધા કરવી અને શુદ્ધ કલ્યાણ શું છે, સાચું સુખ શું છે ? તેવો નિર્ણય કરવો, તે આધ્યાત્મિક પ્રમાણ છે. આ ગાથામાં જે પ્રતીતિ કહી છે, તે આધ્યાત્મિક નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાનનો પ્રકાશ છે અથવા પ્રમાણનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે – સભ્ય અર્થનિયો પ્રમાણ | આ વ્યાખ્યામાં સમ્યગુજ્ઞાનની સાથે સમ્યગુદર્શન પણ અંતનિહિત છે. સમ્યગુદર્શનયુક્ત જ્ઞાનાત્મક નિર્ણય છે, તે પ્રમાણભૂત છે. પ્રતીત શબ્દમાં આ સૂચનનો પણ સમાવેશ થયો છે. પાંચે પદની પ્રતીતિ, તે પ્રમાણે લખ્યું છે, તેનો ઊંડો અર્થ એ છે કે પાંચે સ્થાન જાણ્યા પછી જે પ્રતીતિ થઈ છે અને તેમાં મુક્ત આત્માનો અર્થાત્ મોક્ષતત્ત્વનો આભાસ મળ્યો છે, તે પૂર્ણ સંતોષજનક પ્રતીતિ છે.... અસ્તુ. હવે વિચારણીય એ છે કે જીવાત્માને આવી ઠોસ પ્રતીતિ સુધી અથવા નિશ્ચયાત્મક જ્ઞાન સુધી પહોંચવામાં કેટલાક વિપરીત કેન્દ્રો પાર કરવાના હોય છે, તેમાં નાના-મોટા ઘણા બાધક તત્ત્વો હોય શકે છે પરંતુ દર્શનગ્રંથોમાં મુખ્ય બે તત્ત્વોને બાધક માન્યા છે. ૧) ભ્રમ અને ૨) સંદેહ.
પ્રતીતિના બાધક તત્ત્વો–ભ્રમ અને સંદેહ – ભ્રમ તે વિપરીત નિર્ણય છે અને સંદેહ તે સંશયરૂપ છે. સંસારમાં વિષયોનો પ્રભાવ હોવાથી અને જીવમાં મોહદશા હોવાથી મોહ અને વિષયનો સંગમ ઘણા ભ્રમાત્મક જ્ઞાનનું કારણ બને છે. આ ભ્રમ અનિત્ય અને ક્ષણભંગુર પદાર્થોમાં સુખની સ્થાપના કરે છે. અતૃશ્યસત્તા સ્વરૂપ શાશ્વત દ્રવ્યો દૃષ્ટિગોચર ન હોવાથી તેનો