Book Title: Atmsiddhi Mahabhashya Part 03
Author(s): Shrimad Rajchandra, Jayantilalji Maharaj
Publisher: Shantaben Chimanlal Bakhda
View full book text
________________
છે, ઉપાયથી શું શું ન મળી શકે ? અર્થાત્ બધું પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. ઉપાય મોટો લીલાધર છે. ઉપાય કર્યા વિના બધુ હોવા છતાં વ્યક્તિ સ્વતઃ અપંગ બની જાય છે. ઉપાય વિષયક ઘણું કહી શકાય તેમ છે. રોગ છે તો ઔષધિરૂપી ઉપાય શોધવો જરૂરી છે. અહીં આપણે બહુ ટૂંકમાં ઉપાયનું વિશ્લેષણ કરશે. તેનાથી જાણી શકાશે કે મોક્ષનો ઉપાય પણ એટલો જ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. ખરું પૂછો તો આ એક જ ઉપાય સાચો મહત્ત્વપૂર્ણ છે. આ બિંદુ ઉપર જો જીવ અટકી જાય, તો જેમ કોઈ મંદિરના દરવાજા બંધ કરી દે, તો પ્રભુના દર્શન જ અટકી જાય, તે રીતે જો ઉપાયનો દરવાજો બંધ થઈ જાય, તો મોક્ષ દુર્લભ બની જાય છે. ઉપાય વિષે નિર્ણય કરવો, તે સમગ્ર સાધનાનો નિર્ણય કરવાની વાત છે. ડૂબતા માણસને કોઈ ઉપાય દેખાતો નથી અને અંતે ડૂબી જાય છે, તેમ બુદ્ધિરૂપી સાગરમાં કે તર્કની જાળમાં ડૂબતો મનુષ્ય ઉપાયના અભાવે ડૂબી જાય છે. અહીં (ઉપાય તો છે પણ ઉપાયનું જ્ઞાન નથી. ઉપાયનું જ્ઞાન ન હોવાથી, ઉપાય નથી તેવો આભાસ થાય છે. આ છઠ્ઠા સ્થાનમાં પણ આવી કફોડી સ્થિતિ થવાથી જિજ્ઞાસુ સ્વયં ઉપાય વિષે પ્રશ્ન કરે છે. પ્રથમ અવસ્થામાં ઉપાય નથી તેવું લાગે છે, જ્યારે બીજી અવસ્થામાં ઉપાયનું જ્ઞાન નથી, તેથી ઉપાય હોવા છતાં તે ઉપાયવિહીન છે. પ્રાયઃ વસ્તુનો અભાવ હોતો નથી પરંતુ વસ્તુના જ્ઞાનનો અભાવ હકીકતમાં ઉપાયના અભાવ જેવી સ્થિતિ પેદા કરે છે.
ઉપાય તે કાર્ય-કારણની સાંકળનો પ્રતિબોધક શબ્દ છે. અનુકૂળ કારણ અનુકૂળ કાર્યનું નિષ્પાદન કરે છે. જ્યારે પ્રતિકૂળ કારણ અનુકૂળ કાર્યનો અભાવ અને પ્રતિકૂળ કાર્યનું નિષ્પાદન કરે છે. આમ પ્રતિકૂળ કારણ બેવડી રીતે હાનિકારક છે. આવા પ્રતિકૂળ કારણો સાચા ઉપાયનું આવરણ કરે છે કારણ કે તે મૂળમાં ઉપાયવિહીન છે. આ બધા પ્રતિકૂળ કારણો પ્રતિકૂળ કાર્યના ઉપાય છે પરંતુ તેને ઉપાય તરીકે સંબોધી શકાય નહીં. અનુકૂળ કારણને જ ઉપાયમાં સ્થાન આપવામાં આવે છે અને અનુકૂળ કારણ કે અનુકૂળ સામગ્રીનો સંયોગ અવયંભાવી કાર્યજનક હોય છે અર્થાત્ “ઉપાયનો અભાવ છે' આ હકીકત તર્કદ્રષ્ટિએ સત્ય નથી પરંતુ સાધક આ બિંદુ પર મુંઝાય છે. બધા પ્રતિકૂળ કારણોનું દર્શન અને અનુકૂળ કારણોનું અદર્શન થતાં તેને એમ લાગે છે કે ઉપાય નથી. ખાસ કરીને મોક્ષ જેવા અદ્રશ્ય તત્ત્વ માટે તો ઉપાય દેખાય જ ક્યાંથી ?
આ ગાથામાં પ્રશ્રકાર હવે મોક્ષના ઉપાય વિષે સમાધાન મેળવવા માંગે છે. સાચા ઉપાયનો નિર્ણય થાય, તેવી જિજ્ઞાસાવૃત્તિ પ્રશ્નકારને ઉદ્ભવી છે. પાંચ સ્થાનનો નિર્ણય થયા પછી આ છઠ્ઠા સ્થાનનો નિર્ણય કળશ રૂપ બની જાય છે અને સમ્યગુદર્શનની વિશુદ્ધિ થતાં સાધક આગળ વધી શકે છે.
પ્રશ્નકારની કર્મસ્થિતિ – પ્રશ્ન એ છે કે પાંચ સ્થાનના નિર્ણય પછી ઉપાયનું સમાધાન ન મળ્યું હોય અથવા ઉપાય શોધવામાં મતિ મુંઝાતી હોય, તેવા વ્યક્તિની આંતરિક સ્થિતિ શું હોય શકે ? ક્યા કર્મના પ્રભાવે આવા પ્રકારની માનસિક સ્થિતિ ઉદ્દભવે છે? જો કે અહીં તો સિદ્ધિકાર શિષ્ય ગુરુના સંવાદ રૂપે કાવ્યના માધ્યમથી પ્રતિબોધ આપી રહ્યા છે પરંતુ આપણે કલ્પના કરીએ કે હકીકતમાં કોઈ વ્યક્તિ છે જેને પાંચ સ્થાનનો નિર્ણય થયો છે, છઠ્ઠા સ્થાન વિષે કોઈ નિશ્ચયાત્મક ભાવ ઉત્પન્ન થયો નથી, તેની કર્મસ્થિતિ કેવા પ્રકારની હોય છે ? જૈનદર્શન પ્રમાણે
