Siddha Hemchandra Shabdanushasane Agyat kartuka Dhundika Part 07

Author(s): Vimalkirtivijay
Publisher: Kalikal Sarvagya Shri Hemchandracharya Navam Janmashatabdi Smruti Sanskar Shikshannidhi Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004232/1

Page #1

॥अर्हम् ॥
कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ॥
[सप्तमो विभागः] [सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादत आरभ्य सप्तमाध्यायस्य चतुर्थपादपर्यन्तम् ]
सम्पादकः
आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि-विमलकीर्तिविजयः
THATIMATRITITION
-0-0
-00
9
JMAN श्रीहेमचन्द्राचार्य
श्रीहेमचन्द्राचार्य MES
-
प्रकाशकः कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति
संस्कार शिक्षणनिधि- अहमदाबाद.
ई. २०१४ • वि.सं. २०७०

Page #2

॥ अर्हम् ॥
AN
कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्राचार्यविरचिते श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका ॥
[सप्तमो विभागः] [सप्तमाध्यायस्य प्रथमपादत आरभ्य सप्तमाध्यायस्य चतुर्थपादपर्यन्तम्]
सम्पादकः आचार्य-श्रीविजयशीलचन्द्रसूरि-शिष्यः मुनि-विमलकीर्तिविजयः
SIOAA) ARTHATI
800-900
श्रीहेमचन्द्राचार्य
प्रकाशकः
कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि - अहमदाबाद.
ई. २०१४ • वि.सं. २०७०

Page #3

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्डिका (सप्तमो विभागः) सम्पादकः मुनि-विमलकीर्तिविजयः ।
प्रकाशकः कलिकालसर्वज्ञ श्रीहेमचन्द्राचार्य नवम जन्मशताब्दी स्मृति संस्कार शिक्षणनिधि
अहमदाबाद
प्रथमावृत्तिः ई.स. २०१४ ।
वि.सं. २०७० ।
वीर नि.सं. २५४०
प्रतयः
२५०
पृष्ठानि
२२ + ४२६ = ४४८
प्राप्तिस्थानः (१) श्रीविजयनेमिसूरीश्वरजी स्वाध्याय मंदिर,
१२, भगतबाग, नवा शारदामंदिर रोड, शेठ आणंदजी कल्याणजीनी पेढी पासे, पालडी, अहमदाबाद-३८०००७. फोन : २६६२२४६५
(२) सरस्वती पुस्तक भण्डार
११२, हाथीखाना, रतनपोल, अहमदाबाद-३८०००१. फोन : २५३५६६९२
मूल्यम् : ५००/
मुद्रक:
किरीट ग्राफिक्स, ४१६, वृंदावन शोपींग सेन्टर, रतनपोल, अहमदाबाद-१ दूरभाष : ०७९-२५३३००९५
श्रुतभक्ति प.पू. साध्वीजी श्रीपूर्णभद्राश्रीजी म.सा. तथा प.पू. साध्वीजी श्रीमुक्तिप्रभाश्रीजी म.सा.नी पुण्यस्मृत्यर्थे सा. श्रीकान्तभद्राश्रीजी म. तथा सा.श्रीयुगंधराश्रीजी म.नी प्रेरणाथी
आ ग्रन्थना प्रकाशनमा आर्थिक सहयोग मळेल छे. सहयोगी दाताओनी श्रुतभक्तिनी हार्दिक अनुमोदना.

Page #4

પ્રકાશકીય નિવેદન...
પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભ ભાવના તેમજ પ્રેરણાથી વિ.સં. ૨૦૪૫ના વર્ષે સ્થપાયેલ, કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ભગવંતના નામ સાથે જોડાયેલ આ ટ્રસ્ટે, પૂજ્ય આચાર્યશ્રીના શિષ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરિજી મહારાજના માર્ગદર્શનમાં અનેક સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ કરી છે. તેમાં આપણા મૂર્ધન્ય વિદ્વજ્જનોને ‘શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય ચન્દ્રક’ અર્પણ કરી તેમનું બહુમાન કરવામાં આવે છે. વિદ્વજ્જનોને આમંત્રણ આપીને વિવિધ વિષયો પર પરિસંવાદ અને સંગોષ્ઠીનું આયોજન થાય છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ગ્રંથોનું સંશોધનસંપાદન કરાવવાપૂર્વક તેનું પ્રકાશન કરવામાં આવે છે. આજ પર્યંત આ ટ્રસ્ટના આશ્રયે આવા અનેક ગ્રંથોનું પ્રકાશન થયેલ છે, જે જૈન સંઘમાં જ નહિ પણ દેશ-વિદેશના અસંખ્ય વિદ્વાનોમાં પણ પ્રશંસાપાત્ર તથા ઉપાદેય બનેલા છે. ‘અનુસન્યાન’ નામે એક શોધપત્રિકા પણ આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે, જેના અઘાધિમાં ૬૩ અંકો થઈ ચૂક્યા છે.
આજે આ ટ્રસ્ટના ઉપક્રમે શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના સિદ્ધહેમવ્યાળ ઉપર લખાયેલા દુખ્તિા નામના અપ્રગટ વિવરણનો સાતમો ભાગ (અધ્યાય ૭/૧ થી ૭/૪) પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે, જેનો અમને આનંદ છે. આ ગ્રંથનું હસ્તલિખિત પ્રતિઓ પરથી પ્રતિલિપિ-લેખન તેમજ સંપાદન, પૂજ્ય આ.શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરિ મહારાજના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રીવિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે કરેલ છે. આવું સરસ કાર્ય કરવા બદલ તેઓ અભિનંદનના અધિકારી છે.
શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યના ગ્રંથ પરની અપ્રકાશિત ટીકાના ગ્રંથના છઠ્ઠા ભાગનું પ્રકાશન થઈ ગયેલ છે. સાતમા ભાગનું પ્રકાશન કરવાનો લાભ અમારા ટ્રસ્ટને સાંપડ્યો, તે અમારું સદ્ભાગ્ય છે. અમો આશા રાખીએ છીએ કે બાકીના ભાગ પણ આ જ રીતે તૈયાર થશે અને તેના પ્રકાશનનો લાભ પણ અમોને-અમારા ટ્રસ્ટને જ પ્રાપ્ત થશે. ગ્રંથનું સુંદર અક્ષરાંકન-મુદ્રણ કરી આપવા બદલ શ્રી કિરીટ ગ્રાફિક્સ (અમદાવાદ)ને ધન્યવાદ.
ફાગણ સુદ-૧૪, વિ.સં. ૨૦૭૦

લિ.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય નવમજન્મ શતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર-શિક્ષણનિધિ
અમદાવાદ
www.jainellbrary.org

Page #5

સંપાદકીય નિવેદન...
प्रकृति-प्रत्ययोपाधि-निपातादि विभागशः ।
यदन्वाख्यानकरणं, शास्त्रं व्याकरणं विदुः ॥ પ્રકૃતિ અને પ્રત્યયોના વિભાગ દ્વારા પદોનું સ્પષ્ટીકરણ કરનાર શાસ્ત્ર વ્યાકરણ.
વ્યાકરણના સૂત્રો સંજ્ઞા, વિધિ, નિષેધ, નિયમ, અતિદેશ અને અધિકાર એ છ વિભાગોમાં વિભક્ત હોય છે. પ્રત્યેક સૂત્રનાં પદચ્છેદ, વિભાગ, સમાસ, અર્થ, ઉદાહરણ અને સિદ્ધિ એ છ અંગો હોય છે.
શબ્દોની વ્યુત્પત્તિઓના બોધાર્થે ઐકે સૈકે યુગે યુગે વ્યાકરણ સંબંધી લઘુ-મધ્યમ-બૃહતુ બહુવિધગ્રંથોની રચનાઓ થતી આવી છે. મહર્ષિ પાણિનિએ ઈ.સ.પૂર્વે ૫૦૦ થી ૪૦૦ની વચ્ચેના સમયમાં પાણિનિવ્યાકરણની રચના કરી હતી. ઈ.સ. પૂર્વે ૪૦૦ થી ૩૦૦ની વચ્ચેના સમયમાં વરરૂચિ, પતંજલિ, ચંદ્રગોમિનું આદિ અનેક વૈયાકરણીઓ થયા હતા. યાપનીય સંઘના આચાર્ય શાકટાયને વિ.સ. ૯૦૦માં શબ્દાનુશાસનની રચના કરી હતી. આચાર્ય બુદ્ધિસાગરસૂરિએ વિ.સં. ૧૦૮૦માં પંચગ્રંથી વ્યાકરણની રચના કરી હતી. ત્યાર પછી ગૂર્જરેશ્વર સિદ્ધરાજ જયસિંહની વિનંતીથી કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્યે પૂર્વે રચાયેલા વ્યાકરણોનું અવગાહન કરી તેમાં રહેલી ત્રુટિઓ, વિશૃંખલતા, ક્લિષ્ટતા, વૈદિક પ્રયોગો વિગેરે દૂર કરી સવાલાખ શ્લોક પ્રમાણ પંચાંગી સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણની રચના કરી હ વિક્રમની તેરમી શતાબ્દિમાં આચાર્ય મલયગિરિજીએ શબ્દાનુશાસન (મુષ્ટિ વ્યાકરણ)ની રચના કરી હતી. ત્યાર પછી પણ અનેક વ્યાકરણોની રચનાઓ થઈ હતી. આજે વ્યાકરણના વિષય પર જૈનાચાર્યોના જ શતાધિક ગ્રંથો પ્રાપ્ત થાય છે. તે સિવાય પણ વ્યાકરણવિષયક નાની-મોટી અનેક અપ્રગટ કૃતિઓ જ્ઞાનભંડારોમાં રહેલી છે. કેટલાક આચાર્યોની વ્યાકરણવિષયક રચાએલી કૃતિઓના નામો મળે છે પણ તે કૃતિઓની પોથીઓ જ્ઞાનભંડારોમાં મળતી નથી. જેમકે જૈનાચાર્ય ભદ્રેશ્વરસૂરિ રચિત દીપવ્યાકરણ, આચાર્ય મલ્લવાદીસૂરિ રચિત વિશ્રાન્તવિદ્યાધરન્યાસ, ક્ષપણક નામના વૈયાકરણીએ રચેલ ક્ષપણકવ્યાકરણાદિ. હેમચન્દ્રાચાર્યે સુત્રસંકલના સંજ્ઞા-સંધિ-સ્વાદિ-કારક-
ષણત્વ-સ્ત્રીપ્રત્યય-સમાસ-આખ્યાત-કૃદન્ત તદ્ધિતના વિષયક્રમથી તથા અનુવૃત્તિના ક્રમ પ્રમાણે કરી હતી. આ વ્યાકરણ પરથી ૨૧ કારિકાઓમાં હેમવિશ્વમટીકા, ચંદ્રગથ્વીય દેવપ્રભના શિષ્ય આચાર્ય દેવાનંદસૂરિએ સિદ્ધસારસ્વત વ્યાકરણ, તપાગચ્છીય મહોપાધ્યાય કીર્તિવિજયજી ગણિના શિષ્ય ઉપાધ્યાય વિનયવિજયજી ગણિવર્યે વિ.સં. ૧૭૧૦માં હૈમલઘુપ્રક્રિયાની તથા વિ.સં. ૧૭૯૭માં હૈમલઘુપ્રક્રિયા પર

Page #6

૩૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ સ્વોપજ્ઞ હૈમપ્રકાશમહાવ્યાકરણ (હંમપ્રક્રિયા-બૃહવ્યાસ), ઉપાધ્યાય મેઘવિજયગણિએ ૩૫00 શ્લોક પ્રમાણ હેમશબ્દપ્રક્રિયા, શાસનસમ્રાટ તપાગચ્છાધિપતિ વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજે બૃહમપ્રભાની રચના કરી હતી. તેમ સ્વોપજ્ઞતત્ત્વપ્રકાશિકા નામની બૃહદુવૃત્તિ પર હૈમબ્રહવૃત્તિઢંઢિકાની પણ રચના થઈ હતી. તેમાં સૂત્રાન્તર્ગત ઉદાહરણ-પ્રત્યુદાહરણોની સાધનિકા આપવામાં આવી હતી. તે ટીકામાંથી તદ્ધિતપ્રકરણ સાતમા અધ્યાયનું સંપાદન કર્યું છે. આ સાથે જ સિદ્ધહેમચન્દ્રશબ્દાનુશાસન-સંસ્કૃતવ્યાકરણના સંપાદનનું કાર્ય પરિપૂર્ણ થાય છે. શેષ બાકી રહેલ પ્રાકૃત વ્યાકરણ (આઠમો અધ્યાય)ની ઢંઢિકા સંપાદિત કરી પ્રકાશિત કરવાની ભાવના છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની નવમ જન્મશતાબ્દી વર્ષે પૂજય કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યશ્રીની સ્મૃતિ સ્વરૂપે અપ્રગટ કૃતિઓ સંશોધન પદ્ધતિએ સંપાદિત કરી પ્રકાશિત કરવી, તથા પ્રગટ કૃતિઓમાં અશુદ્ધિઓ હોય તો સુધારી પુનઃ પ્રગટ કરવી તેવા શુભાશયથી વર્ષો પૂર્વે પૂજય ગુરૂમહારાજ આચાર્ય શ્રી વિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની નિશ્રામાં ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરષચરિત્રાદિ ગ્રંથોના સંશોધનકાર્યમાં સહાયક તરીકે તથા અધ્યયનાર્થે પરમપાવનકારી ભોયણીતીર્થમંડન શ્રીમલ્લિનાથ ભગવાનની શીતલછત્રછાયામાં રહેવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું ત્યારે પૂજયગુરુભગવંતે હેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર-પાટણ તથા હંસવિજયજી-કાંતિવિજયજી મ. સંગૃહીત જ્ઞાનભંડાર-વડોદરાના જ્ઞાનભંડારમાં રહેલી ઢંઢિકાની હસ્તલિખિત પ્રતિઓની ઝેરોક્ષ કોપી સંપાદનાર્થે આપી હતી. તે જ તીર્થે તે તે હસ્તલિખિત પ્રતિઓની ઝેરોક્ષને આધારે સંપાદનકાર્યનો શુભારંભ કર્યો ત્યારે કલ્પના પણ નહોતી કરી કે લોકભોગ્ય-વિદ્ધજનોપયોગી ઢંઢિકાનું સંપાદન પરિપૂર્ણ કરી શકીશ. અપ્રગટ કૃતિને સંપાદિત કરી પ્રગટ કરવામાં નિમિત્ત બનવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું તે દેવ-ગુરુ-ધર્મની કૃપા જ છે. જેમ જેમ ઢંઢિકાના ભાગો પ્રકાશિત થતા રહ્યા તેમ તેમ શ્રમણ-શ્રમણીભગવંતો, વિદ્વજનો તરફથી ઘણો જ સુંદર પ્રતિભાવ-પ્રતિસાદ પ્રાપ્ત થતો રહ્યો કે આ જ ગ્રંથના સહારે - આલંબને સંસ્કૃત વ્યાકરણનું અધ્યયન ઘણું જ સરળ-સુગમ બની ગયું છે.
(१) अनयाऽपूर्वया टीकया संस्कृतव्याकरणशास्त्रे विशेषतः श्रीसिद्धहेमव्याकरणे अध्ययन-संशोधनकार्यं कुर्वतां . विदुषां कृते महान् उपकारो भविष्यतीत्यत्रासंशयं मे मनः ।
(ૉ. શિશોરવજપાઈ: અમદેત્રી)
(?) It would be very useful to students of Grammar, Particularly of fHGEHESPERITI
[V. M. Kulkarni - Vile Parle] (૩) પૂજ્ય વિમલકીર્તિવિજયજી મહારાજે આ પુસ્તકનું સંપાદન કરી જૈન સમાજ ઉપર અગણિત ઉપકાર
કર્યો છે. પૂજય સાધુભગવંત-સાધ્વીજી મહારાજના જ્ઞાનમાં ખૂબ જ પ્રગતિ-વૃદ્ધિ કરાવનારું હોવાથી અગણિત કલ્યાણના ભાગીદાર છે, અભ્યાસુવર્ગને ખૂબ જ ઉપયોગી છે.
| (સ્થાનકવાસી પૂ.ઉપા. વિનોદચંદ્રજી મ.સા.) (૪) હું સંસ્કૃતનો અધ્યાપક છું, મને આ ટીકા ઘણી જ ઉપયોગી બનશે. સાંપ્રતકાળે સંસ્કૃતની સાચી સેવા
આપના જેવા ગુરૂભગવંતો કરે છે ત્યારે સાચે જ પ્રસન્નતા થાય છે. આવો અદ્દભુત ગ્રંથ મોકલવા બદલ ખૂબ ખૂબ આભાર. આ વિદ્યાકર્મ વિદ્યાજગતમાં પ્રશંસા પામશે જ.
(અનિલ ૨. દ્વિવેદી જામનગર) ઢંઢિકાનું સંપાદન કરવાથી વ્યાકરણ સંબંધી મધ્યમવૃત્તિ-બૃહસ્થાસ-ધાતુપારાયણ-ક્રિયારત્નસમુચ્ચયાદિ બહુવિધગ્રંથોનો સ્વાધ્યાય પણ થયો. પ્રશસ્તધ્યાનની પ્રાપ્તિ સ્વાધ્યાયથી જ થાય છે. “સબ્સાનું પસલ્ય ફાળું નાડુ સવારમ€ I ક્ષણે ક્ષણે વૈરાગ્યભાવની પ્રાપ્તિ પણ સ્વાધ્યાયથી જ થાય છે. સાણ વક્રેતો ગાડું વેર |

Page #7

VI
જે હસ્તલિખિત પ્રતિને આધારે હૂંઢિકાનું સંપાદન કર્યું છે તે પ્રતિમાં આદિમાં કે અંતમાં ગ્રંથકર્તાના નામનો ઉલ્લેખ ન હોવાથી અજ્ઞાતકર્તૃકા હૂંઢિકા નામ રાખ્યું છે. પરંતુ વિ.સં. ૧૫૯૧માં મુનિ સૌભાગ્યસાગરે ૮૦૦૦ શ્લોકપ્રમાણ ‘બૃહવૃત્તિ હૂંઢિકા”ની રચના કરી હતી તેવો પણ ઉલ્લેખ મળે છે. મુનિ સૌભાગ્યસાગરે રચેલી કુંઢિકા આ જ છે કે બીજી છે તે સંશોધનનો વિષય બની રહે છે. આ પ્રસંગે ગ્રંથકર્તાનો પણ ખૂબ ખૂબ આભાર માનું છું. કેમકે તેમણે રચેલ ગ્રંથના સહારે જ સંપાદન કાર્ય કરી શક્યો છું.
ટિપ્પણોમાં મધ્યમવૃત્તિ - હૈમપ્રકાશવ્યાકરણાદિ ગ્રંથોના ઉદ્ધરણો આપ્યા છે. અધ્યયન-અધ્યાપનમાં સુગમતા રહે તે હેતુથી બે પરિશિષ્ટો પણ આપ્યા છે. પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં ય-શ્ય-ન આદિ ૧૫૦ પ્રત્યયોની સૂચિ આપી છે. તેમાં કયા કયા સૂત્રથી - કઈ કઈ વિભક્તિવાળા કયા કયા શબ્દોને - કયા કયા અર્થમાં - કયા કયા પ્રત્યયો થાય તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. અનુબંધસહિતના પ્રત્યયો Bold ટાઈપમાં આપ્યા છે. અનુબંધરહિત પ્રત્યયો કૌંસમાં [ ] આપ્યા છે. બીજા પરિશિષ્ટમાં ઉદાહરણ-પ્રત્યુદાહરણોની બે વિભાગમાં સૂચિ આપી છે. સૂત્રોના ગણપાઠમાં રહેલાં શબ્દોમાંથી અમુક અમુક શબ્દોની પણ સાનિકા ઢુઢિકામાં આપવામાં આવી છે. જેમકે “પ્રતિજ્ઞનાવેરીનગ્’ ગાર્૦ સૂત્રના ગણપાઠમાં આવેલ પ્રતિન, પશ્વનન વિગેરે શબ્દો.
શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય જૈન જ્ઞાનમંદિર-પાટણના જ્ઞાનભંડારમાં રહેલી “શ્રીસિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન ષષ્ઠ-સપ્તમાધ્યાય ઢુંઢિકાવૃત્તિ (તદ્ધિતવૃત્તિ ઠુંઢિકા)” પત્ર-૨૪૪, ડા. નંબર-૮૮, પ્રતિનંબર ૨૧૬૬ને આધારે પ્રસ્તુત સાતમા ભાગનું સંપાદન કર્યું છે.
બાલબ્રહ્મચારી તપાગચ્છાધિપતિ શાસનસમ્રાટ આચાર્ય શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયના પ્રવચનપ્રભાવક તેજોમૂર્તિ પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયસૂર્યોદયસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા તેમનાં જ શિષ્યરત્ન વિદ્વન્દ્વર્ય પરમપૂજ્ય આચાર્ય શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની કૃપા-આશીર્વાદથી જ આ સંપાદનકાર્ય થયું છે.
ગ્રંથનું સંપાદન કરતાં કોઈ પણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો તે અંગે વિદ્વાનોને ધ્યાન દોરવા વિનંતી.

મુનિ વિમલકીર્તિવિજય
www.jainellbrary.org

Page #8

સમર્પણ
આ સમગ્ર સંપાદનકાર્ય જેઓની કૃપાનો પ્રસાદ છે તે પૂજ્યપાદ ગુરુભગવંત આચાર્યશ્રી શ્રીવિજયશીલચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના
ચરણોમાં સાદર સમર્પણ

Page #9

(२)
(३)
(४)
(५)
॥ सम्पादनोपयुक्तग्रन्थसूचिः ॥ सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासन-स्वोपज्ञबृहद्वृत्ति-न्याससारसमुद्धार-संवलितं-तृतीयो भागः । कर्तारः - कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः ।। सम्पादकः - मुनि-वज्रसेनविजयः (वर्तमान-पंन्यास-वज्रसेनविजयो गणी)। प्रकाशकः - भेरुलाल कन्हैयालाल रिलिजीयस ट्रस्ट - मुम्बई। सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनं-मध्यमवृत्त्यवचूरिसंवलितं-तृतीयो विभागः । कर्तारः- कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्राचार्याः । सम्पादका: संशोधकाश्च-श्रीराजशेखरसूरयः । प्रकाशक:- अरिहंत आराधक ट्रस्ट-भीवंडी। वि० सं० २०५५ । हैमव्याकरणसत्का उणादिगणविवृतिः । कर्तारः- कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवन्तः । सम्पादक:- श्रीविजयलावण्यसूरि-शिष्यः मुनि-मनोहरविजयः । प्रकाशक:- श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरज्ञानमन्दिर-बोटाद । वि० सं० २०२४ । धातुरत्नाकरः प्रथमो विभागः । प्रणेतार:- श्रीमद्विजयलावण्यसूरीश्वराः । सम्पादक:- पंन्यास-श्रीसुशीलविजयो गणी । प्रकाशक:- श्रीविजयलावण्यसूरीश्वरज्ञानमन्दिर-बोटाद । वि० सं० २०१० । हैमप्रकाशमहाव्याकरणम् । कर्तार:- महामहोपाध्याय-श्रीविनयविजयगणिनः । सम्पादक:- उपाध्याय-क्षमाविजयगणी। प्रकाशक:- शाह हीरालाल सोमचन्द, कोट-मुम्बई । वि० सं० १९९४ । अभिधानचिन्तामणिनाममाला । कर्तारः- कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरीश्वराः । सम्पादकः संशोधकश्च- उपाध्याय-श्रीहेमचन्द्रविजयो गणी । (वर्तमान-विजयहेमचन्द्रसूरीश्वरः) । प्रकाशिका- जैनसाहित्यवर्धकसभा-अहमदाबाद । वि० सं० २०३२ । न्यायसंग्रहः । कर्तारः- श्रीहेमहंसगणिनः । सिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने लिङ्गानुशासनम् । कर्तारः- कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरयः । सम्पादक:- मुनि-वज्रसेनविजयः । (वर्तमान-पंन्यास-वज्रसेनविजयो गणी)। प्रकाशक:- भेरुलाल कन्हैयालाल रिलिजीयस ट्रस्ट-मुम्बई । वि० सं० २०४२ । शब्दरत्नमहोदधिः भाग : १-२ । संग्राहक:- पंन्यास-मुक्तिविजयो गणी। प्रकाशक:- शेठ भोगीलाल सांकलचन्द, गांधी रोड, अमदावाद । वि० सं० १९९७ । क्रियारत्नसमुच्चयः । कर्तारः - आचार्य-श्रीगुणरत्नसूरयः । प्रकाशकः - आचार्य-सुरेन्द्रसूरीश्वरजी तत्त्वज्ञानशाला-अहमदाबाद । धातुपारायणम् । कर्तारः - कलिकालसर्वज्ञ-श्रीहेमचन्द्रसूरिभगवन्तः । प्रकाशिका - विजयभद्रसूरीश्वरजी जैन संस्कृत-प्राकृत पाठशाला-राधनपुर ।
(७)
(८)
(९)
(१०)
(११)

Page #10

संक्षेपतो विषयानुक्रमः
विषयः
wwwww
सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः । तद्धितप्रकरणम् । सूत्रसंख्या-१९७ । पत्राङ्कः १-८७
सूत्राङ्कः ईयादर्वाग् यप्रत्ययाधिकारविधानम् ।।
७।११ अमन्ताद् वहत्यर्थे यप्रत्ययविधानम् ।
७/१२,७१३ .. अमन्ताद् वहत्यर्थे एयण (-एय)प्र० वि० ।
७१।३ अमन्ताद् वहत्यर्थे ईनप्र० वि०।
७१।४, ७।१।५ अमन्ताद् वहत्यर्थे अप्र०वि०।
७।१।५ अमन्ताद् वहत्यर्थे इकण (-इक)प्र० वि० ।
७११६ अमन्ताद् वहत्यर्थे अण् (-अ)प्र० वि० ।
७१७ अमन्ताद् विध्यत्यर्थे यप्र० वि० ।
७/१८ अमन्ताद् लब्धर्यर्थे यप्र० वि० ।
७११९ अमन्ताद् लब्धर्यर्थे ण(-अ)प्र० वि० ।
७१।१० अर्थविशेषेषु हृद्यादिशब्दा यप्रत्ययान्ता निपातिताः
७१।११ टान्तात् तार्ये वध्ये चार्थे यप्र० वि०।
७१।१२ डस्यन्तादनपेते यप्र० वि०।
७१।१३ डसन्तात् करणे यप्र० वि०।
७१।१४ तत्र साधौ यप्र० वि०।
७।१।१५ तत्र साधौ एयण (-एय)प्र० वि०।
७।१।१६ तत्र साधौ ण(-अ)प्र० वि० ।
७।१।१७,७१।१८ तत्र साधौ ण्य(-य)प्र० वि०।
७।१।१८, ७।१।१९ तत्र साधौ ईनञ् (-ईन)प्र० वि० ।
७१।१९,७१२० तत्र साधौ इकण(-इक)प्र० वि० ।
७१२१
MANG Gm mms

Page #11

सूत्राङ्कः
पत्राङ्क
७०२२ ७१।२३
७१।२४
७१।२६
७/१२७
७।१।२९-७।१३४
- ११-१३
७१।३७
७१।३८ ७१।३९ ७१।४०,७१।४१ ७।१।४२
७१।४३
७१।४५
७१।४६
७१।४७
विषयः तदर्थे यप्र० वि०। तदर्थे पाद्य-अर्घ्यशब्दौ यप्रत्ययान्तौ निपातितौ। तदर्थे ण्य(-य)प्र० वि० । डसन्तात् कर्षे यप्र० वि०। टान्तात् सङ्गते यप्र० वि०। आ तदोऽर्थे यप्र० वि०। तस्मै हिते यप्र० वि०। तस्मै हिते थ्यप(-थ्य)प्र० वि० । तस्मै हिते ईनञ् (-ईन)प्र० वि० । तस्मै हिते ईनप्र० वि०। तस्मै हिते इकण्(-इक)प्र० वि० । तस्मै हिते ण(-अ)प्र० वि० । तस्मै परिणामिनि तदर्थे अञ् (-अ)प्र० वि० । तस्मै परिणामिनि तदर्थे ज्य(-य)प्र० वि० । तस्मै परिणामिनि तदर्थे एयण(-एय)प्र० वि०। साऽस्य एयण(-एय)प्र० वि० । साऽत्र एयण(-एय)प्र० वि० । तस्याहे क्रियायां वत्प्र० वि० । स्यादेरिवे वत्प्र० वि०। तत्रेवे वत्प्र० वि०। तस्येवे वत्प्र० वि०। तस्य भावे त्व-तल(-त)प्र० वि० । तस्य भावे इमन्(-इम)प्र० वि०। तस्य भावे अण्(-अ)प्र० वि० । तस्य भावे ट्यण(-य)प्र० वि० । तस्य भावे कर्मणि च ट्यण(-य)प्र० वि०। तस्य भावे कर्मणि च अकञ् (-अक)प्र० वि० । तस्य भावे कर्मणि च यप्र० वि० । तस्य भावे कर्मणि च एयण (-एय)प्र० वि० । तस्य भावे कर्मणि च अञ् (-अ)प्र० वि० । तस्य भावे कर्मणि च अण(-अ)प्र० वि०।
७१।४८ ७१४९ ७१५१
७११५२
२२-४१ २८, २९
२९
७११५३ ७.१५४ ७१।५५-७।१७६ ७।११५८,७१५९ ७१।५९ ७१५९ ७११५९-७।१२६४ ७११६२,७१७२-७१७५ ७२६३,७१६४ ७१।६५
२९-३३ ३२, ३८
७१।६६
३३
३४ ३५-३८
७१।६७-७१७१

Page #12

विषयः
सूत्राक
पत्राङ्क
७१७६ ७१७७
७१७८
७१७९ ७/१८० ७१८१-७।१।८३ ७१८४
७१८५
७।१६८६ ७।१८७ ७१८८
७।१।८९
७१२९०
७१।९१
७१९२
तस्य भावे कर्मणि च ईयप्र० वि० । तस्य भावे कर्मणि च त्वप्र० वि० । तस्य क्षेत्रे शाकट-शाकिनप्र० वि०। तस्य क्षेत्रे ईनञ् (-ईन)प्र० वि० । तस्य क्षेत्रे एयञ् (-एय)प्र० वि० । तस्य क्षेत्रे यप्र० वि०। तस्य रजसि कटप्र० वि०। तस्य अह्ना गम्ये ईनञ् (-ईन)प्र० वि० । तस्य जल्पे ईन (-ईन)प्र० वि०। तस्य पाके कुणप्र० वि०। तस्य मूले जाहप्र० वि०। तस्य मूले तिप्र० वि०। तस्य सहे एलुप्र० वि०। तस्य सहे ऊलप्र० वि०। तस्य असहे आलुप्र० वि०। तदस्मिन्नर्थे ईनप्र० वि०। अमन्तेभ्यो व्याप्नोत्यर्थे ईनप्र० वि०। अमन्ताद् बद्धाऽर्थे ईनप्र० वि० । अमन्ताद् नेयोऽर्थे ईनप्र० वि० । अमन्ताद् अत्त्यर्थे ईनप्र० वि० । अनुभवत्यर्थे ईनान्ताः परोवरीणादयो निपातिताः । गामिनि ईनप्र० वि०। अलङ्गामिनि ईनप्र० वि०। अलङ्गामिनि यप्र० वि०। अलङ्गामिनि ईयप्र० वि०। समांसमीनादय ईन-ईनञ्(-ईन)अन्ता निपातिताः । स्वार्थे ईनप्र० वि०। तस्य तुल्ये कप्र० वि०। कप्रत्ययनिषेधकविधानम् । तस्य तुल्ये एयञ्(-एय)प्र० वि० । तस्य तुल्ये एयच्(-एय)प्र० वि० ।
७१।९३
७२९४,७१९५ ७१९६ ७१२९७
७/१२९८
४८,४९
७१४९९ ७११००,७१।१०१ ७।१।१०२-७।१।१०४ ७१।१०३,७१।१०४ ७।१।१०४ ७१।१०५ ७१।१०६,७।२१०७ ७१।१०८ ७।१।१०९-७१।१११ ७१।११२,७।१।११३ ७।१।११३

Page #13

XII
विषयः
सूत्राङ्कः
पत्राङ्कः
७१।११४,७१११५ ७१।११६,७१।११७ ७।१।११८
तस्य तुल्ये यप्र० वि०। तस्य तुल्ये ईयप्र० वि०। तस्य तुल्ये अण(-अ)प्र० वि० । तस्य तुल्ये अप्र० वि०। तस्य तुल्ये इकप्र० वि०। तस्य तुल्ये इकण्(-इक)प्र० वि०। तस्य तुल्ये टीकण(-ईक)प्र० वि०।, तस्य विस्तृते शाल-शङ्कट-कटप्र० वि० । सङ्कीर्णादिष्वर्थेषु कटप्र०वि०। अवनते कट-कुटारप्र० वि० । नासानतौ नासानतिवति च टिट-नाट-भ्रटप्र० वि० । नासानतौ नासानतिवति च इन-पिट-कप्र० वि०। नासानतौ नासानतिवति नीरन्ध्रे च बिड-बिरीसप्र० वि०। चक्षुषि लप्र० वि०। उपत्यका-अधित्यका निपातितौ । सङ्घाते विस्तारे च कट-पटप्र० वि० । स्थाने गोष्ठप्र० वि०। द्वित्वे गोयुगप्र० वि० । षट्त्वे षड्गवप्र० वि०। स्नेहे तैलप्र० वि०। तत्र घटते ठप्र० वि०। तदस्य सजाते इतप्र० वि० । अप्राणिनि तदस्य सजाते इतप्र० वि० । तदस्य मात्रट्(-मात्र)प्र० वि०। तदस्य अण(-अ)प्र० वि० । तदस्य दजट(-दघ्न)-द्वयसट(-द्वयस)प्र० वि० । तदस्य असंशये मात्रडादिप्रत्ययलुविधानम् । तदस्य संशये मात्रडादिप्रत्ययलुब्विधानम् । तदस्य संशये मात्रट्(-मात्र)प्र० वि०। तदस्य डिन्(-इन्)प्र० वि० । तदस्य मेये अतु(-अत्)प्र० वि० ।
७१२११९ ७१।१२० ७१।१२१,७।१।१२२ ७१।१२२ ७१।१२३,७।१।१२४ ७१।१२५ ७१।१२६ ७१।१२७ ७।१।१२८ ७१।१२९ ७।१।१३० ७१।१३१ ७१।१३२ ७१।१३३ ७१।१३४ ७।१।१३५ ७१।१३६ ७१।१३७
७१।१३८
७।१।१३९ ७।१।१४० ७।१।१४१ ७११४२
७१।१४३
७।१४४
७।१।१४५,७।१।१४६
७१।१४७
७१।१४८

Page #14

XIII
विषयः
सूत्राङ्कः
पत्राङ्कः
७११४९
तदस्य मेये डावादि-अतु(-अत्)प्र० वि० । तदस्य संख्येये मेये डति(-अति)प्र० वि० । तदस्य अवयविनि तयट(-तय)प्र० वि० । तदस्य अवयविनि अयट(-अय)प्र० वि० । तदस्य मूल्ये क्रेये वा मयट्(-मय)प्र० वि० । तदस्मिन् शते सहस्रे च ड(-अ)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे डट(-अ)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे तम(-तम)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे मट्(-म)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे पित्तिथट्(-तिथ)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे पित् इथट्(-इथ)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे पित् थट्(-थ)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे थट्(-थ)प्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे य-ईयप्र० वि० । अस्य संख्यापूरणे तीयप्र० वि० । पूर्वमनेन कर्तरि इन्प्र० वि०। प्रथमान्तेभ्योऽनेन कर्तरि इन्प्र० वि०। प्रथमान्तादनेन कर्तरि इक-इन्प्र० वि० । अन्वेष्टरि अनुपदी निपातितः । अन्वेष्टरि दाण्डाजिनिकादिनिपातिताः । क्षेत्रेऽन्यस्मिन्नाश्ये इयप्र० वि० । छन्दोऽधीते इयप्र० वि०। इन्द्रियं निपातितम्। तेन वित्ते चञ्चु-चणप्र० वि० । तेन ग्रन्थस्य ग्राहके कप्र० वि० । तेन परिजाते कप्र० वि०। सप्तम्यन्तात् कामे कप्र० वि०। सप्तम्यन्तात् सक्ते कप्र० वि० । सप्तम्यन्तात् सक्ते आछूने इकण(-इक)प्र० वि०। तं हारिणि कप्र० वि०। डस्यन्तादचिरोद्धृते कप्र०वि०।
७१।१५० ७।१।१५१ ७।१।१५२ ७।१।१५३ ७।१।१५४ ७।१।१५५ ७।१।१५६-७।१।१५८ ७।१।१५९ ७।१।१६० ७।१।१६१ ७११६२ ७।१।१६३ ७१२१६४ ७।१।१६५,७११६६ ७१।१६७ ७।१।१६८ ७१।१६९
७१।१७०
७।१।१७१
७।१।१७२
७।१।१७३ ७१।१७४
७।१।१७५ ७१।१७६,७११७७
७।१।१७८ ७।१।१७९ ७।१।१८० ७१।१८१ ७।१।१८२ ७११८३-७।१।१८५
८३, ८४

Page #15

XIV
विषयः
सूत्राङ्कः तं कारिण्यर्थे कप्र० वि०।
७।१।१८६ आरूढे कप्र० वि०।
७१।१८७ कमितरि कप्र० वि०।
७१।१८८,७।१।१८९ सोऽस्य मुख्ये कप्र० वि०।
७१।१९० करभे शृङ्खलको निपातितः ।
७।१।१९१ उन्मनसि कप्र० वि०।
७११९२ सोऽस्य रोगे कप्र० वि०।
७।१।१९३ सः प्रायोऽन्नमस्मिन्नाम्नि क-अण(-)-इन्प्र० वि०। ७१।१९४-७।१।१९६ द्रष्टरि इन्प्र० वि०।
७।१।१९७ सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः । तद्धितप्रकरणम् । सूत्रसंख्या-१७२ । पत्राङ्कः ८८-१७४
M
.
तदस्यास्ति तदस्मिन्नस्तीति विषये मतु(-मत्)प्र० वि०। मत्वर्थे इकप्र० वि०। मत्वर्थे इन्प्र० वि०। मत्वर्थे इलप्र० वि०। मत्वर्थे आरकप्र० वि०। मत्वर्थे इनप्र० वि०। मत्वर्थे ईमसप्र० वि०। मत्वर्थे तप्र० वि०। मत्वर्थे भप्र० वि०। मत्वर्थे युस-ति-यस्-तु-वप्र० वि० । मत्वर्थे ऊलप्र० वि०। मत्वर्थे लप्र० वि०। मत्वर्थे इलप्र० वि०।
१००
७२।१-७।२।५४
८८-११६ ७।२।३,७।२।५-७।२।१०
९२,९३-९८ ७२।४-७।२।१०,७१२।५९-७७२।७० ९३-९८, ११८-१२४ ७।२।९,७२।१० ७।२।११,७।२।१२ ७२।१३,७२।१४ ७।२।१४ ७२।१५,७२।१८
• ९९, १०० ७।२।१६,७२।१८ ७२।१७,७।२।१८ ७।२।१९ ७।२।२०-७।२।२३
१०१-१०३ ७।२।२२,७।२।२३,७।२।२८,७।२।३६ १०२,१०३,
१०६,१०९ ७।२।२४
१०३ ७२।२४ ७।२।२५
१०४ ७।२।२६ ७।२।२७ ७।२।२८
१०६ ७।२।२९-७२।३१
१०६,१०७
१०१
१०३
मत्वर्थे आलप्र० वि०। मत्वर्थे आटप्र० वि०। मत्वर्थे ग्मिन्प्र० वि०। मत्वर्थे रप्र० वि०। मत्वर्थे वलच्(-वल)प्र० वि०। मत्वर्थे शप्र० वि०। मत्वर्थे नप्र०वि०।
१०४
१०५

Page #16

XV
विषयः
सूत्राङ्कः
पत्राङ्कः
मत्वर्थे अनप्र० वि०। मत्वर्थे ण(-अ)प्र० वि०। मत्वर्थे अण(-)प्र० वि० ।
७२।३२ ७२।३३ ७।२।३४-७।२।३६, ७।२।५५, ७।२।७३
१०७
१०७ १०८, १०९, ११६, १२५
७।२।३७
११०
७२।३८
११०
११०, १११
१११
१११
१११, ११२
११२, ११३ ११३, ११४, ११५
११४
७।२।३९,७।२।४० ७।२।४१ ७२।४२ ७२।४३,७२।४४ ७।२।४५,७२।४६ ७२।४७,७।२।४८,७।२।५१ ७।२।४९,७।२।५० ७२।५१ ७।२।५३,७२५४ ७।२।५६-७।२।५८ ७।२।७१,७२।७२ ७।२७४ ७।२७५ ७।२७६,७२।७७ ७।२७८
११५
११५,११६ ११६,११७
मत्वर्थे मप्र० वि०। मत्वर्थे ईरप्र० वि०। मत्वर्थे डुर(-उर)प्र० वि०। मत्वर्थे इरप्र० वि०। मत्वर्थे आलुप्र० वि०.। मत्वर्थे वप्र० वि०। मत्वर्थे अप्र० वि०। मत्वर्थे विन्प्र० वि०। मत्वर्थे मिन्प्र० वि०। मत्वर्थे वलप्र० वि०। मत्वर्थे यप्र०वि०। मत्वर्थे इकण(-इक)प्र० वि० । मत्वर्थे ईयप्र० वि०। मत्वर्थे अकप्र० वि०। तदस्य प्रकारे जातीयर्(-जातीय)प्र० वि०। तदस्य प्रकारे कप्र० वि०। भूतपूर्वे प्चरट(-चर)प्र० वि०। भूतपूर्वे ईनञ् (-ईन)प्र० वि०। षष्ठ्या भूतपूर्वे रूप्य-प्चरट्(-चर)प्र० वि० । षष्ठ्या व्याश्रये तसु(-तस्)प्र० वि०। षष्ठ्या प्रतीकारे तसु(-तस्)प्र० वि० । सर्वोभये तसु(-तस्)प्र० वि०। सम्भवद्विभक्त्यन्तेभ्यः तसु(-तस्)प्र० वि० । अकर्तुस्तृतीयायाः क्षेपाद्यर्थेषु तसु(-तस्)प्र० वि०। पञ्चम्याः तसु(-तस्)प्र० वि०। पञ्चम्याः पित्तस्प्र० वि०। तसन्ता इतो-ऽतः-कुतो निपातिताः । सर्वविभक्त्यनात् पित्तस्प्र० वि०।
१२४, १२५
१२७ १२८
७२७९
१२८
१२८
१२९
७।२।८० ७।२।८१ -७।२।८२ ७।२।८३ ७।२।८४ ७।२।८५,७२८६ ७१२१८७,७।२।८८ ७।२।८९ ७।२।९० ७२।९१
१३०,१३१
१३१
१३१
१३२
१३३

Page #17

विषयः
सर्वविभक्त्यन्तेभ्यः त्रप् (त्र) प्र० वि०
क्व - कुत्रा - ऽत्रेह बन्ता निपातिताः ।
काले दाप्र० वि० ।
काले सदाद्याः शब्दा निपातिताः ।
अह्नि काले सद्यो ऽद्य परेद्यवि निपातिताः ।
अहि काले एस् द्युस्प्र० वि० ।
वर्षे काले ऐषम:- परुत्-परारि निपातिताः ।
अनद्यतने काले प्रि० वि० ।
प्रकारे थाप्र० वि० ।
प्रकारे कथम्-इत्थम् निपातितौ ।
प्रकारे धाप्र० वि० ।
विचाले धाप्र० वि० ।
प्रकारे विचाले च ध्यमञ् (ध्यम्) प्र० वि० ।
प्रकारे विचाले च धमञ् (धम्) एधाप्र० वि० ।
प्रकारवति विचालवति च धण् (घ) प्र० वि० ।
वारवति कृत्वसूप्र० वि० ।
वारवति सुच्प्र० वि० । आसन्ने क्रियाप्रवृत्ती धाप्र० वि०
दिग्- देश - कालेषु धाप्र० वि० ।
दिग्- देश - कालेषु रि-रिष्टात्प्र० वि० । दिग्- देश - कालेषु अस् - अस्तात्प्र० वि० ।
दिग्- देश - कालेषु स्तात्प्र० वि० । दिग्देशकालेषु अतसूप्र० वि० । दिग्- देश - कालेषु आत्प्र० वि० । दिशि-देशे आप्र० वि० । दूरे दिशि-देशे आ-आहिप्र० वि० । दिशि-देशे आ-आहिप्र० वि० । अदूरे दिग्देशकालेषु एनप्र० वि० ।
दिग्- देश - कालेषु था- एनप्रत्यययोर्लुब्वि० । आति अर्द्ध अपर दिक्पूर्वपदस्य च पश्च वि० । प्रागतत्तत्त्वे विप्र० वि०

-
XVI
सूत्राङ्गः
७२९२, ७२।९४
७२ ९३
७२ ९५
७२ ९६
७२।९७
७२/९८७ २९९
७२१००
७२/१०१
७२१०२
७ २ १०३
७७२/१०४
७२/१०५
७२१०६
७२ १०७
७२ १०८
७२ १०९
७२/११०, ७२।१११
७२११२
७२।११३
७२।११४
७२।११५
७२।११६
७२/११७
७२।११८
७२११९
७२ १२०
७२ १२१
७२ १२२
७२ १२३
७२१२४ ७ २ १२५
७२१२६
पत्राङ्कः
१३४, १३५
१३४
१३५.
१३६
१३६
• १३६, १३७
१३७
१३७
१३८
१३९
१३९
१३९
१४०
१४१
१४१
१४२
१४२, १४३
१४३
१४३
१४४
१४४
१४५
१४६
१४७
१४८
१४८
१४९
१४९
१५०
१५१
१५२

Page #18

XVII
विषयः
सूत्राङ्क:
पत्राङ्क
१५३
,१५५
१५५
७२।१२७ ७२।१२८ ७।२।१२९ ७।२।१३०,७।२।१३१ ७२।१३२ ७।२।१३३ ७२।१३४ ७२।१३५,७।२।१३६
१५५, १५६
१५६ १५६
१५७ १५७, १५८
१५८
७२।१३७
१५९
१५९
१५९
१६०
च्वौ अरुसादीनामन्तस्य लुग विधानम् । च्वौ इस्-उसन्तस्य बहुलं लुग विधानम् । च्वौ बहुलं व्यञ्जनान्तस्य ईकारोऽन्तो वि० । प्रागतत्तत्त्वे व्याप्तौ स्सात् वि०। अधीने स्सात् वि०। देयोपाधिकेऽधीने त्राप्र० वि०। स्वार्थे त्राप्र० वि०। कृगा कृषौ डाच्(-डा)प्र० वि० । कृगा यापनायां डाच्-डा)प्र० वि० । कृगा अतिव्यथने डाच्(-डा)प्र० वि० । कृगा निष्कोषणे डाच्(-डा)प्र० वि०। कृगा आनुकूल्ये डाच्(-डा)प्र० वि० । कृगा प्रातिकूल्ये डाच्(-डा)प्र०वि०। कृगा पाके डाच्(-डा)प्र० वि० । कृगा अशपथे डाच्(-डा)प्र० वि० । कृगा वपने डाच्(-डा)प्र० वि० । अनितौ कृभ्वस्तिना डाच्(-डा)प्र० वि० । इतौ अतो लुग् विधानम् । द्वित्वे इतौ अतो अलुग् विधानम् । द्वित्वे इतौ अत्सम्बन्धितकारलुग् विधानम् । द्वित्वे आद्यतस्तो डाचि लुग विधानम् । इष्टेऽनिष्टे च शस्(-शस्)प्र० वि० । वीप्सायां शस्प्र० वि०। दाने दण्डे वीप्साविषये अकल(-अक)प्र० वि०। स्वार्थे टीकण्(-ईक)प्र० वि०। निष्फले पिञ्ज-पेजप्र० वि०। स्वार्थे द्वयसद्(-द्वयस)-मात्र(-मात्र)प्र० वि० । स्वार्थे कारप्र० वि०। स्वार्थे एफप्र० वि०। स्वार्थे धेयप्र० वि०। स्वार्थे यप्र०वि०।
१६० १६० १६०
१६१
१६२
७२।१३८ ७२।१३९ ७२।१४० ७।२।१४१ ७२।१४२ ७।२।१४३ ७२।१४४ ७।२।१४५ ७।२।१४६ ७।२।१४७ ७।२।१४८ ७।२।१४९ ७।२।१५० ७।२।१५१ ७।२।१५२ ७।२।१५३ ७२।१५४ ७२।१५५ ७।२।१५६ ७२।१५७ ७।२।१५८
१६२
१६२ १६२
१६३
१६५
७२।१५९

Page #19

विषयः
स्वार्थे ईन-तन - न- प्र० वि० ।
पुराणे न ईन-तन-लप्र० वि० ।
स्वार्थे तलु (त) प्र० वि०
स्वार्थे ईयप्र० वि० ।
स्वार्थे यण् (य) प्र० वि० ।
स्वार्थे अण् (अ) प्र० वि०
स्वार्थे शरीरे भेषजे मृगे-अण् (अ) प्र० वि० ।
स्वार्थे सन्दिष्टे अण्(अ)- इकण्- (इक) प्र० वि० ।
स्वार्थे इकण् ( इक) प्र० वि० ।
स्वार्थे तिकप्र० वि० ।
प्रशस्ते स स्नप्र० वि० ।
निन्द्ये पाशप् ( - पाश) प्र० वि० ।
प्रकृष्टे तमप् (तम) प्र० वि० ।
XVIII
द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टे विभज्ये च प्रकृष्टे तरप् ( - तर) प्र० वि० ।
लक्ष्यानुसारेण स्वार्थेऽपि तरप् (तर) प्र० वि०
असत्त्वे तमप्-तरपोरन्तस्य आम् वि० ।
तमप्-तरपोर्विषये इष्ठ-ईयसु ( - ईयस्) प्र० वि० ।
प्रशस्ते रूपप (रूप) प्र० वि०
ईषदसमाप्ते कल्पप् (-कल्प) - देश्यप् (-देश्य) - देशीयर्
(देशीय) प्र० वि० ।
ईषदसमाप्ते नाम्नः प्राग् बहुप्र० वि० ।
कबन्तात् तमबादिप्रत्ययनिषेधविधानम् ।
स्वार्थे मणौ च कप्र० वि० ।
रक्ते- अनित्यवर्णे च कप्र० वि० ।
ऋतौ कप्र० वि०
पशौ कप्र० वि० ।

सूत्रा
७२ १६०
७२१६१
७२१६२
७२१६३
७२१६४
७२ १६५
७२१६६
७२१६७ ७२ १६८
७२ १६९, ७ २ १७०
सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः । तद्धितप्रकरणम् । सूत्रसंख्या १८२ । पत्राङ्कः १७५-२८३
प्रकृते मयट् ( - मय) प्र० वि० ।
७३।१
प्रकृते ऽस्मिन्निति विषये मयटू (-मय) प्र० वि० ।
७३२
प्रकृते ऽस्मिन्निति विषययोर्बहुषु समूहवत् मयट् (-मय) चप्र० वि० ७७३।३
७३४
७/३/५
७३६
७३/७
७३८
७३।९
७३|१०
७२१७१
७२१७२
७३।११
७३।१२
७३|१३, ७३|१४
७।३।१५- ७१३२१७
७३|१८, ७।३।१९
७३/२०
७३।२१
पत्राङ्कः
१६९ .
१७०
१७०.
१७०
१७०
१७१
१७२
१७३
१७३
१७३
१७४
१७५
१७५
१७६
१७६
१७७
१७९
१८०
१८०
१८२
१८४
१८४
१८७
१८८, १८९
१८९, १९०
१९०, १९१
१९१
१९१

Page #20

विषयः
वेदसमाप्तौ प्र० वि० । तनु-पुत्रादिष्वर्थेषु प्र० वि० ।
भागे माने ञ ( - अ) प्र० वि० ।
माने कप्र० वि० ।
असहाये आकिन्-कप्र० वि० ।
कप् प्रत्ययाधिकारंविधानम् ।
अन्त्यस्वरात्पूर्वोऽक् वि० ।
कागमं तूष्णीकां निपातित: । कुत्सिता - ऽल्पा- ज्ञाते कबादिप्र० वि० । अनुकम्पायां तद्युक्तनीतौ च कबादिप्र० वि० ।
अनुकम्पायां इय-इक-इलप्र० वि० । अनुकम्पायां अड-अक- इय-इक - इलप्र० वि० ।
अनुकम्पाविहितस्वरादितद्धितप्रत्ययस्यादेर्लुग्विधानम् ।
अनुकम्पायां कप्न् (-क) प्र० वि० । अनुकम्पाविहितस्वरादिप्रत्यये उत्तरपदलुग् वि० । अनुकम्पाविहितस्वरादिप्रत्यये द्वितीयस्वरादूर्ध्वं शब्दलुग् वि० । अनुकम्पाविहितस्वरादिप्रत्यये द्वितीयसन्ध्यक्षररूपशब्दस्य तेन लुग् वि० ।
अनुकम्पाविहितस्वरादिप्रत्यये तृतीयस्वरादूर्ध्वं शब्दलुग् वि० । अनुकम्पाविहितस्वरादिप्रत्यये तुर्यस्वरादूर्ध्वं शब्दलुग् वि० । अनुकम्पाविहितस्वरादिप्रत्यये पूर्वपदलुग् वि० ।
ह्रस्वे कप्(-क)-र-रु-डुप( - उप) - तरट् (-तर) प्र० वि० । हासे पित्तरद् (-तर) प्र० वि० ।
द्वयोर्निर्द्धार्ये इतर ( - अतर ) प्र० वि० ।
बहूनां प्रश्ने डतम(-अतम ) - डतर ( - अतर) प्र० वि० ।
अनत्यन्ते कप् (क) प्र० वि० ।
सामिवचनेऽनत्यन्ते कप्प्रत्ययनिषेधविधानम् ।
स्वार्थे नित्यं अण् (अ) प्र० वि० ।
स्वार्थे द्रिसंज्ञः ञ्य (य) प्र० वि० ।
स्वार्थे द्रिसंज्ञः ञ्यट् (-य) प्र० वि० । स्वार्थे द्रिसंज्ञः टेण्यण्(-एण्य) प्र० वि० ।
XIX

सूत्राङ्कः
७३।२२
७/३/२३
७३।२४-७१३।२६
७३२६
७३।२७
७३।२८
७।३।२९-७१३१३१
७।३।३२
७ ३ ३३
७|३|३४
७/३/३५
७/३/३६
७ ३ ३७
७/३/३८, ७/३/३९
७|३|४०
७३४१
७३४२
७|३|४३
७|३|४४
७।३।४५
७|३|४६ - ७१३१५०
७/३/५१
७/३/५२, ७/३/५३
७/३/५४, ७/३/५५
७/३/५६
७३/५७
७/३/५८, ७३५९
७|३|६०, ७३३।६१
७३६२, ७३६३
७३।६४
पत्राङ्कः
१९१
१९२
१९२
१९२-१९३
१९३
१९३
१९३-१९७
१९७
१९८
१९९
२००
२०१
२०२
२०२, २०३
२०४
२०४
२०५
२०५
२०६
२०६
२०७, २०८
२०८
२०९
२०९, २१०
२१०
२११
२१२, २१३
२१३
२१४, २१५
२१६

Page #21

विषयः
।
सूत्राङ्कः
पत्राङ्क
७३६५
२१६
२१७
७।३।६६ ७३।६७
२१८
७।३।६८
२१८
स्वार्थे दिसंज्ञः अञ्(-अ)प्र० वि०। स्वार्थे दिसंज्ञ: अण्(-अ)प्र० वि०। स्वार्थे द्रिसंज्ञः ईयप्र० वि०। स्वार्थे यञ्(-य)प्र० वि०। समासान्ताधिकारवि०। समासान्तनिषेधकवि०। इच्(-इ)समासान्तवि०। अत्(-अ)समासान्तवि०।
२२० २२१-२२३
२२४
अट(-अ)समासान्तवि०। ड(-अ)समासान्तवि०।
२२६-२३८, २५०-२५२ २३८-२४९ २५२, २५३ २५६, २५७ . २५४-२५६ २५८-२६१ ____२६२
२६३
७।३।६९ ७।३७०,७३७३ ७३।७४,७३७५ ७३७६-७।३।९८, ७३।११९-७।३।१२२ ७।३।९९-७।३।११८ ७३।१२३,७३।१२४, ७३।१२८,७३।१२९ ७।३।१२५-७।३।१२७ ७।३।१३०-७।३।१३६ ७।३।१३७,७३।१३८ ७३।१३९ ७।३।१४० ७।३।१४१-७।३।१४३ ७।३।१४४-७३।१४७ ७३।१४८-७३।१५० ७।३।१५१-७३।१५४ ७।३।१५५-७।३।१५६ ७।३।१५७ ७।३।१५८,७३।१५९ ७।३।१६० ७।३।१६१,७।३।१६२ ७।३।१६३ ७३।१६४ ७३।१६५,७।३।१६६ ७३।१६७, ७३।१६८ ७।३।१६९
ट(-अ)समासान्तवि०। अप(-)समासान्तवि०। अस्समासान्तवि०। ईयसमासान्तवि०। इकसमासान्तवि०। अन्समासान्तवि०। इत्(-इ)समासान्तवि०। बहुव्रीहौ पादस्य पाद् आदेशः-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ दन्तस्य दतृ आदेश:-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ जानोः जु-ज्ञ आदेश:-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ मित्रे-ऽमित्रे हृदयस्य हृद् आदेशः-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ धनुषो धन्वन् आदेशः-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ नासिकाया नस् आदेश:-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ नासिकाया नस आदेश:-समासान्तवि०। बहुव्रीहौ नासिकाया खु-ख-ग्र आदेशा:-समासान्तवि०। बहुव्रीहौ जायाया जानि आदेश:-समासान्तवि०। बहुव्रीहौ काकुदस्य दकारस्थाकारस्य लुक्-समासान्तवि० । बहुव्रीहौ ककुदस्य दकारस्थाकारस्य लुक-समासान्तवि०। बहुव्रीहौ स्त्रियां ऊधसो न् आदेश:-समासान्तवि०।
२६३ २६४-२६६ २६६, २६७ २६८-२६९ २७०, २७१
२७२
२७२ २७३
२७३
२७४
२७५
२७५
२७५,२७६
२७६
२७७

Page #22

XXI
विषयः
२९०
सूत्राङ्क
पत्राङ्कः बहुव्रीहौ कच्(-क)समासान्तवि० ।
७३।१७०-७३।१७५
२७७-२८० बहुव्रीहौ कच्(-क)समासान्तनिषेधकविधानम्।
७।३।१७६-७।३।१८२
२८०-२८३ सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः । तद्धितप्रकरणम् । सूत्रसंख्या-१२२ । पत्राङ्क: २८४-३७७ ञ्णिति तद्धिते आदिस्वरवृद्धिविधानम् ।
७४।१
२८४ ञ्णिति तद्धिते आदिस्वरवृद्धिर्यादेरिय् च वि० ।
७।४।२ ञ्णिति तद्धिते वृद्धिप्रसङ्गे आदिस्वरस्याकारवि० ।
७।४।३ णिति तद्धिते आदिस्वरस्य ऐकारवि०।
७।४।४ ञ्णिति तद्धिते य्वो वृद्धिप्रसङ्गे य्वः प्राग् ऐ-औ आगमवि०। ७४५, ७।४।६
२८७, २८८ ञ्णिति तद्धिते वृद्धिप्राप्तौ यात् प्राग् ऐ आगमवि० ।
७।४।७,७१४८ णिति तद्धिते य्वः प्राग् ऐ-औआगमनिषेधवि० ।
७४/९-७४/११
२९०-२९२ अनिति णिति तद्धिते वात् प्राग् औ आगमवि० ।
७४।१२,७।४।१३-७।४।१७,७।४।१९-७।४।२३ २९२,
२९३-२९६, २९७-३०१ ञ्णिति तद्धिते पूर्वोत्तरपदयोरादिस्वरवृद्धिविधानम् ।
७।४।२४-७।४।२८
३०२-३०६ णिति तद्धिते उत्तरपदादिस्वरवृद्धिनिषेधक वि०। .
७/४/२९
३०६ अणाद्यन्ताः सारवादयो निपातिताः ।
७।४।३० तमबादिप्रत्ययान्ता अन्तमादयो निपातिताः ।
७४।३१
३०८ णीष्ठेयसौ विन्मतोलुंब् वि०।
७४।३२ णीष्ठेयसुषु अल्प-यूनोः कन् आदेशवि० ।
७४।३३
३०९ णीष्ठेयसुषु प्रशस्यस्य श्र आदेशवि० ।
७४।३४
३०९ णीष्ठेयसुषु वृद्ध-प्रशस्यस्य ज्य आदेशवि० ।
७४/३५
३१० ईयसुप्रत्ययान्तः ज्यायान् निपातितः ।
७४।३६ णीष्ठेयसुषु बाढा-ऽन्तिकयोः साध-नेद आदेशवि० ।
७।४।३७ णीष्ठेयसुषु इमनि च प्रियादीनां प्रादय आदेशवि० ।
७४।३८
३११ णीष्ठेयसुषु इमनि च पृथ्वादीनामृकारस्य र आदेशवि० । ७।४।३९
३१४ णीष्ठयोर्बहोर्भूय आदेशवि०।
७४|४०
३१७ ईयसौ इमनि च बहो— आदेशवि० ।
७४|४१ णीष्ठेयसुषु इमनि च स्थूलादीनामन्तस्थादेर्लुक्-नामिनश्च गुणवि० । ७।४।४२
३१७ णीष्ठेयसुषु इमनि च तृप्रत्यय-अन्त्यस्वरादेर्लुग्विधानम् । ७।४।४३
३१९ णीष्ठेयसुषु इमनादौ च अन्त्यस्वरादिरवयवलुग्निषेधवि०।। ७।४।४४-७४/५५
३२०-३२५ अणि अन्त्यस्वरादेलुंग वि०।
७४/५६-७४/६०
३२६, ३२७ तद्धिते अपदसंज्ञक-नान्तानामन्त्यस्वरादेलुंग वि० ।
७४।६१-७४६४
३२७-३३०
३०७
३०८
३१०
३१०
३१७

Page #23

XXII
विषयः
सूत्राङ्क:
पत्राङ्क
७/४/६५
७४६६ ७४/६७ ७४/६८
३३० ३३१ ३३२
३३३
७४।६९
৩৪৩০
३३५
७/४७१
३३५
७४/७२
३३७
७४/७३
३३८
७४/७४
३३९
७४/७५
३३९
७४/७६
ওওও
तद्धिते अपदसंज्ञक-अव्ययानामन्त्यस्वरादेलुंग वि० । ईनादट्वर्जिते तद्धितेऽपदस्याऽहोऽकारलुग् वि० । तद्धिते डिति विंशतेरपदस्य तेलुंग वि० । तद्धिते अपदयोरवर्ण-इवर्णयोलुंग वि० । तद्धिते एये उवर्णस्य लुग वि० । तद्धिते उवर्णस्य अव् वि०। इकप्रत्ययसम्बन्धिन इकारस्य लुग वि० । सम्भ्रमे पदादीनामसकृत्प्रयोगवि०। भशा-5ऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे तमबादिप्रत्ययप्राग् द्विः वि०। नानावधारणे पदस्य द्विः वि०।। आधिक्ये आनुपूर्थे च पदस्य द्विः वि० । स्त्रीभावप्रश्ने डतर-डतमान्तशब्दस्य द्विः वि०। अन्यतोऽतिशये पूर्व-प्रथमशब्दस्य द्विः वि०। पादपूरणे प्रोपोत्समुपसर्गा द्विः वि० । सामीप्ये अधोऽध्युपरि द्विः वि०। वीप्सायां द्विः वि०। वीप्सायां व्युक्तस्याद्यस्य स्यादेः पिल्लब वि० । वीप्सायां द्विशब्दस्य द्वन्द्वं निपातितः। रहस्यादिषु द्विशब्दस्य द्वन्द्व निपातितः । लोकज्ञातेऽत्यन्तसाहचर्ये द्विशब्दस्य द्वन्द्वं निपातितः । आबाधे वर्तमानं शब्दरूपं द्विः वि० । गुणे गुणिनि वा वर्तमानः शब्दो द्विः वि०। अकृच्छ्रे प्रिय-सुखशब्दो द्विः वि० । वर्जने वाक्यावयवः परिशब्दो द्विः वि० । सम्मत्याद्यर्थेषु द्वित्वे-आदौ अन्त्यस्वरः प्लुतवि० । प्लुतप्रकरणविधानम् । परिभाषाप्रकरणविधानम् ।
३४० ३४० ३४१
७४/७८
७४/७९
३४१ ३४१
७।४।८०
७।४।८१
७४।८२
३४२ ३४३ ३४३
७।४।८३
७४।८४
३४४
७४।८५
३४४
७४।८६
३४५
७४।८७
७४।८८
७४।८९-७४/९० ७४।९१-७४।१०३ ७।४।१०४-७।४।१२२
३४५
३४५ ३४६, ३४७ ३४७-३५४ ३५५-३७७

Page #24

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
॥ अहम् ॥ कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्राचार्यविरचितं
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासनम् ॥ श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृका ढुण्ढिका
॥ अथ सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
यः ॥७॥११॥ [यः] य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । अधिकारोऽयम् ॥छ।
वहति रथ-युग-प्रासङ्गात् ॥ ७।१२ ॥ [वहति ] वहतीति वहन्, तस्मिन् । [रथयुगप्रासङ्गात् ] रथश्च युगश्च प्रासङ्गश्च = रथयुगप्रासङ्गम, तस्मात् । तमित्यनुवर्तते ।
[रथ्यः] रथं वहति = रथ्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[द्विरथ्यः] द्वौ रथौ वहति = द्विरथ्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[युग्यः ] युगं वहति = युग्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
[प्रासङ्ग्यः ] प्रषजं सङ्गे (१७३) षञ् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सञ् । प्रसज्यत इति प्रासङ्गः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'घड्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) प्रस्य दीर्घः । 'क्तेऽनिटश्चजोः क-गौ घिति' (४।१।१११) ज० → ग० । यत्काष्ठं वत्सानां दमनकाले स्कन्धे आरोप्यते तद्वहति यः स प्रासङ्ग्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
यत्त्वन्यत् प्रसङ्गादागतं प्रासङ्गमिति तद्वहति तत्र न भवत्यनभिधानात् ॥छा।

Page #25

२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
धुरो यै ॥ ७|१|३ ॥
[ धुरः ] धुर् पञ्चमी ङसि ।
[ यैयण् ] यश्च एयण् च = यैयण् । प्रथमा सि ।
=
[ धुर्यः, धौरेयः ] धुर् । धुरं वहति धुर्यः, धौरेयः । अनेन य एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादणितितद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः औ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२२१७२) स०र० ।
[ धुरी] धुरं वहति धुरी । मतान्तरे यट्प्र०य । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२|४८८ ) यलुक् ।
[ धौरेयकः ] धुरं वहति = धौरेयकः । मतान्तरे एयकण्प्र० एयक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० ॥छ ।
वामाद्यादेरीनः ॥ ७॥१॥४॥
[ वामाद्यादेः ] वाम आदिर्येषां ते = वामादयः । त एव आदिर्यस्य सः = वामाद्यादिस्तस्मात् ।
[ईन: ] ईन प्रथमा सि ।
=
[वामधुरीणः ] वाम-धुर् मण्ड्यते । वामा धूः 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र ० आ । वामधुरं (रां) वहति आलुक् । 'र-षृवर्णान्नो ण०' (२|३|६३) न० ण० ।

वामधुरा । 'धुरोऽनक्षस्य ' ( ७|३|७७) अत्समासान्तः → अ । वामधुरीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८)
=
[ सर्वधुरीणः ] सर्वा धूः सर्वधुरा । 'धुरोऽनक्षस्य' (७|३|७७) अत्समासान्तः अ । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । 'सर्वधुरां वहति = सर्वधुरीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'र- षृवर्णान्नो ण० (२।३।६३) न० ० ।
अ । 'आत्' (२|४|१८)
[ उत्तरधुरीणः ] उत्तरा धूः = उत्तरधुरा । 'धुरोऽनक्षस्य ' ( ७।३।७७) अत्समासान्तः संज्ञा - तद्धितोत्तरपदे' (३।११९८)
=
आप्प्र० → आ । उत्तरधुरां वहति उत्तरधुरीणः । अनेन ईनप्र० । 'दिगधिकं समासः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) न०
० ।
[दक्षिणधुरीणः ] दक्षिणा धूः दक्षिणधुरा । 'धुरोऽनक्षस्य ' ( ७।३।७७) अत्समासान्तः → अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । दक्षिणधुरां वहति = दक्षिणधुरीणः । 'दिगधिकं संज्ञा - तद्धितोत्तरपदे' (३|१।९८) समासः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'र- षृवर्णानो ण० ' (२।३।६३) न०
ज० ॥छ ।
अश्चैकादेः ॥ ७|११५ ॥
[ अश्च ] अ प्रथमा सि । 'सो रुः' [ एकादे: ] एक आदिर्यस्य सः =
(२|१।७२ ) स०र० । च प्रथमा सि । एकादिः तस्मात् ।
[ एकधुरः, एकधुरीणः ] एक-धुर् । एका एकस्य वा धूरेकधुरा । अथवा एका धूरस्मिन् चक्रे तत् = एकधुरम् । 'धुरोऽनक्षस्य ' ( ७।३।७७) अत्समासान्तः → अ । प्रथमे 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । एकधुरां एकधुरं व वहति = एकधुरः, एकधुरीणः । अनेन अ-ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य लुक् । 'र-षृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० ० ॥ छा ।

Page #26

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ हलसीरात् ] हलश्च सीरश्च = हलसीरम् तस्मात् ।
[इकण् ] इकण् प्रथमा सि ।
[ हालिक: ] हलं वहति 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
हल - सीरादिकण् ॥ ७ ११६ ॥
हालिकः । अनेन इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ ।
[ सैरिकः ] सीरं वहति = सैरिकः । अनेन इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ||
[ शकटांत्] शकट पञ्चमी ङसि ।
[ अण् ] अण् प्रथमा सि ।
[ शाकटो गौ: ] शकटं वहति = शाकटो गौः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
शकटादण् ॥ ७१ ॥७ ॥
ननु च 'तस्येदम्' (६।३।१६०) इति शकटादण्, 'हल-सीरादिकण्' (७/१६) इति हल - सीराभ्यां इकण् सिद्ध एव च, यो हि यद्वहति स तस्य सम्बन्धी भवति, 'हल - सीरा०' 'शकटादण्' इति सूत्रद्वयं किमर्थम् ? सत्यम् 'वहति रथ० ' (७१।२) इत्यत्र रथवदेव तदन्तार्थं अलुबर्थमित्यर्थः उपादानम्, तेनात्रापि द्विगौ द्वैरूप्यं भवति ।
[द्विशकट: ] द्वयोः शकटयोर्वोढा = द्विशकटः ।
[ द्विहल: ] द्वयोर्हलयोर्वोढा
= द्विहलः ।
[[द्विसीर : ] द्वयोः सीरयोर्वोढा = द्विसीरः ।
त्रिष्वपि 'तस्येदम्' (६।३।१६० ) अण्प्र०, न तु हल - सीराभ्यां शैषिकेण इकण्, तेन केवलाभ्यामेकं भणितत्वात्, 'द्विगोरनपत्ये य-स्वराऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) लुप् ।

[ द्वैशकट: ] द्वे शकटे वहति = द्वैशकट: । 'तस्येदम् ' ( ६ | ३ | १६०) अण्प्र० अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
३
[ द्वैहलिकः ] द्वे हले वहति द्वैहलिकः । 'हल - सीरादिकण्' (७/१६) इकण्प्र० इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ द्वैसीरिकः ] द्वे सीरे वहति द्वैसीरिकः । 'हल - सीरादिकण्' (७|१|६) इकण्प्र० इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ ।
विध्यत्यनन्येन ॥ ७॥१॥८ ॥
[विध्यति ] व्य (वि)ध्यतीति व्यधन्, तस्मिन् ।
[ अनन्येन ] न अन्यत् = अनन्यत् तेन । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् ।
तमिति वर्त्तते ।

Page #27

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां बुण्डिकायां ।
[पद्याः शर्कराः ] पाद । पादौ विध्यन्ति = पद्याः शर्कराः । अनेन यप्र० । 'हिम- हति काषि-ये पद्' (३/२/९६) पादस्य पद्० । जस् ।
४
[ ऊरव्याः कण्टकाः ] ऊरू विध्यन्ति = ऊरव्याः । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । जस् ।
कण्टकाः ।
[ उरस्या वाता: ] उरस् । उरो विध्यन्ति = उरस्या वाताः । अनेन यप्र० । जस् ॥छ||
धन- गणाल्लब्धरि ॥ ७॥१॥९ ॥
[ धनगणात् ] धनश्च गणश्च = धनगणम्, तस्मात् ।
[लब्धरि ] 'डुलभष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । लभत इत्येवंशीलः । 'तृन् शील- धर्म - साधुषु' (५/२/२७) तृन्प्र० तृ । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२ १७९) त० ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२२१७६) भ० ब०(?) ('तृतीयस्तृतीय०'
( १ | ३ | ४९ ) भ० ब० ), तस्मिन् ।
[ धन्यः ] धन । धनं लब्धा = धन्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[गण्यः ] गणं लब्धा = गण्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
लब्धेति तृन्नन्तम् । अयमभिप्रायः स्यादित्याशङ्कायां तृन्नन्तमित्याह || ||
'णक-तृचौ' (५।१।४८) इत्यनेन तृच्प्रत्यये धन-गणशब्दाभ्यां षष्ठी
णोऽन्नात् ॥ ७|१|१० ॥
[णोऽन्नात् ] ण प्रथमा सि । अन्न पञ्चमी ङसि ।
[ आन्नः] अन्न । अन्नं लब्धा = आन्नः । अनेन णप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ
हृद्य-पद्य-तुल्य-मूल्य-वश्य-पथ्य-वयस्य- धेनुष्या-गार्हपत्य जन्य-धर्म्यम् ॥ ७|१|११ ॥
[हद्यपद्यतुल्यमूल्यवश्यपथ्यवयस्यधेनुष्यागार्हपत्यजन्यधर्म्यम् ] हृद्यश्च पद्यश्च तुल्यश्च मूल्यश्च वश्यश्च पथ्यश्च वयस्यश्च धेनुष्या च गार्हपत्यश्च जन्यश्च धर्म्यश्च = हृद्यपद्यतुल्यमूल्यवश्यपथ्यवयस्यधेनुष्यागार्हपत्यजन्यधर्म्यम् । सि । 'अतः स्यमोऽम् ' (१|४|५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलुक् ।
[हृद्यमौषधम् ] हृदयस्य प्रियं = हृद्यमौषधम् । अनेन यप्र० । 'हृदयस्य हल्लास - लेखा - ऽण्-ये' (३।२।९४) हृदयस्य "हृद्” आदेशः ।
[ हृद्यो देश: ] हृदयस्य प्रियो देशः = हृद्यः । अनेन यप्र० । 'हृदयस्य हल्लास ० ' ( ३।२।९४) हृदयस्य " हृद्" आदेशः । [ हृद्यो वशीकरणमन्त्रः ] हृदयस्य बन्धनः = हृद्यो वशीकरणमन्त्रः । अनेन यप्र० । 'हृदयस्य हल्लास० ' ( ३।२।९४) हृदयस्य "हृद्” आदेशः ।

[ पद्यः कर्दमः ] पद । पदं प्रतिबिम्बमस्मिन् दृश्यं = पद्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । कर्द्दमो नातिद्रवो नातिशुष्कः । यत्र प्रतिमुद्रोत्पादेन (दनेन ) मुद्रां प्रतिगतः प्रतिबिम्बोत्पादेन (दनेन) पदं द्रष्टुं शक्यते स
पद्यः =
कर्दमः ।

Page #28

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ तुल्यं भाण्डम् ] तुला । तुलया सम्मितं
=
तुल्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । भाण्डम् । तेन न तुलासम्मित एवोच्यते, किन्तु सदृशार्थोऽपि तुल्यशब्दः । गिरिणा तुल्यो हस्ती ।
[ मूल्या मुद्गा: ] मूल । मूलमेषामुत्पाट्यं = मूल्या मुद्गाः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
जस् ।
तृतीयान्ताच्चानाम्ये समे च -
=
[ मूल्यम् ] मूल । मूलेनानाम्यं प्राप्यं यत्पटादेर्विक्रयात् प्राप्यते सुवर्णादि तन्मूल्यम् ।
[ मूल्यः पटः ] मूलेन समः = मूल्यः पटः [ वश्यों गौर्विधेयः ] वश । वशं गतः =
[ पथ्यमोदनादि ] पथिन् । पथोऽनपेतं 1 ओदनादि ।
[ वयस्यः सखा ] वयस् । वयसा तुल्यः = वयस्यः सखा - मित्रः । अनेन यप्र० ।
[ धेनुष्या ] धेनु । विशिष्टा धेनुः = धेनुष्या । अनेन यप्र० षोऽन्तश्च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । या गोमता - गोस्वामिना गोपालायाधमर्णेन चोत्तमर्णाय आ ऋणप्रदानाद्दोहार्थं धेनुर्दीयते सा धेनुरेव धेनुष्या । पीतदुग्धेति यस्याः प्रसिद्धिः ।
मूल्यम् । अनेन यप्र० । मूलं पटाद्युत्पत्तिकारणम्, तेनानाम्यं प्राप्यं
[ गार्हपत्य एवंनामा कश्चिदग्निः ] गृहपति । गृहपतिना संयुक्तः = गार्हपत्यम् (यः) । अनेन गार्हपत्यनिपात्यते । सिअम् । एवंनामा कश्चिदग्निः ।
। अनेन यप्र० । उपादानेन - पटग्राह्यवित्तेन समानफल इत्यर्थः । वश्यो गौर्विधेयः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । = पथ्यम् । अनेन यप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) इन्लुक् ।
[ जन्या: ] 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । जायते = जनी । 'पदि पठि पचि स्थलि-हलि-कलि-बलि-वलिवल्लि पल्लि कटि-चटि-वटि-वधि - गायचि वन्दि-नन्द्यवि - वशि- वाशि - काशि - छर्दि - तन्त्रि - मन्त्रि - खण्डि मण्डि - चण्डि - यत्यञ्जि-मस्यसि वनि-ध्वनि-सनि-गमि-तमि-ग्रन्थि - श्रन्थि - जनि-मण्यादिभ्यः' (उणा० ६०७ ) इप्र० । ' इतोऽक्त्यर्थात् ' (२।४।३२) ङी । जनीं जायां वहन्ति = जन्याः | अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८ ) ईलुक् । जस् । जामातुर्वयस्या मित्रा उच्यन्ते ।
[ जन्यः ] जनस्य जल्पः = जन्य: । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । निपातनादन्यत्र न भवति । [ धर्म्यं सुखम् ] धर्म । धर्मेण प्राप्यं = धर्म्यं सुखम् । अनेन यप्र० ।
[ धर्म्यम् ] धर्मादनपेतं - अभ्रष्टं च = धर्म्यम् । अनेन यप्र० ।
यद्धर्ममनुवर्त्तते ॥छ||
[ तार्यवध्ये ] तार्यश्च वध्यश्च =
[ नाव्यमुदकम् ] नौ । नावा तार्यं

नौ - विषेण तार्य - वध्ये ॥ ७।१।१२ ॥
[ नौविषेण ] नौविषेण पञ्चमी भ्याम् । सूत्रत्वाल्लुप् ।
तार्यवध्यम्, तस्मिन् ।
=
नाव्यमुदकम् । अनेन यप्र० । 'य्यक्ये' (१।२।२५) आव् ।

Page #29

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[नाव्या नदी ] नावा तार्या = नाव्या नदी । अनेन यप्र० । 'य्यक्ये' (१।२।२५) आव् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[विष्यः] विषेण वध्यो वधार्हः = विष्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ॥छ।।
न्यायार्थादनपेते ॥ ७।१।१३ ॥ [न्यायार्थात्] नि 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । नियतमयनं = न्यायः । 'इणोऽभ्रेषे' (५।३।७५) घप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् । अथवा 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) नी । नीयत इति । 'न्याया-ऽवाया-ऽध्यायोद्याव-संहारा-ऽवहारा-5ऽधार-दार-जारम्' (५।३।१३४) इत्यादिना न्यायनिपात्यते । न्यायश्च अर्थश्च = न्यायार्थम्, तस्मात् ।
[अनपेते] न अपेतम् = अनपेतम्, तस्मिन् । [न्याय्यम् ] न्यायादनपेतं = न्याय्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । [अर्थ्यम् ] अर्थादनपेतम् = अर्थ्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
__मत-मदस्य करणे ॥ ७।१।१४ ॥ [ मतमदस्य ] मतमदस्य पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वाल्लुप् । [करणे] करण सप्तमी ङि । इष्ट अभिप्रेतं साम्यं समग्रज्ञानं प्रतीतं मतिर्मेधा वा मतशब्देनोच्यते । करणं साधकतमं कृतिर्वा । [मत्यम् ] मतस्य करणं = मत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् । [ मद्यम् ] मद । मदस्य करणं = मद्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ॥छ।।
तत्र साधौ ॥ ७।१।१५ ॥ [तत्र ] तत्र पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वाल्लुप् । [साधौ ] साधु सप्तमी ङि। साधुः प्रवीणो योग्य उपकारको वा ।
[सामन्यः] सामन् । सामनि साधुः = सामन्यः । अनेन यप्र० । 'अनोऽट्ये ये' (७।४।५१) इत्यन्त्यस्वरादिलोपाभावः ।
[वेमन्यः] वेमन् । वेमनि साधुः = वेमन्यः । अनेन यप्र० । 'अनोऽट्ये ये' (७४/५१) इत्यन्त्यस्वरादिलोपाभावः ।
[कर्मण्यः ] कर्मन् । कर्मणि साधुः = कर्मण्यः । अनेन यप्र० । 'अनोऽट्ये ये' (७।४।५१) इत्यन्त्यस्वरादिलोपाभावः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[सभ्यः] सह-भा । सह भया वर्तत इति सभा । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' (३।२।१४३) सभावः । सभायां साधुः = सभ्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।

Page #30

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[शरण्यः] शरणे साधुः = शरण्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ॥छ।।
पथ्यतिथि-वसति-स्वपतेरेयण ॥ ७।१।१६ ॥
[पथ्यतिथिवसतिस्वपतेः] पन्थाश्च अतिथिश्च वसतिश्च स्वपतिश्च = पथ्यतिथिवसतिस्वपति, तस्मात् । [एयण] एयण प्रथमा सि ।
[पाथेयम् ] पथिन् । पथि साधुः = पाथेयम् । अनेन एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धि: आ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) इन्लुक् ।
[आतिथेयम् ] अतिथि । अतिथौ साधुः = आतिथ्यम् । अनेन एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (४१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[वासतेयम् ] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । उष्यतेऽस्यां = वसतिः । 'खल्यमि-रमि-वहि-वस्यर्तेरतिः' (उणा० ६५३) अतिप्र० । वसतौ साधुः = वासतेयम् । अनेन एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धि: आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् ।।
[स्वापतेयम् ] स्वस्य पतिः स्वामी भर्ता वा = स्वपतिः । स्वपतौ साधुः = स्वापतेयम् । अनेन एयणप्र० → एय । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् ॥छ।।
भक्ताण्णः ॥ ७।१।१७ ॥ [भक्तात्] भक्त पञ्चमी ङसि । [णः] ण प्रथमा सि ।
[भाक्तः शालिः] भक्ते साधुर्भाक्तः शालिः । अनेन णप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि ।
[भाक्तास्तण्डुलाः] भक्ते साधवोऽमी = भाक्तास्तण्डुलाः । अनेन णप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । जस् ॥छ।।
पर्षदो ण्य-णौ ॥ ७।१।१८ ॥ [पर्षदः ] पर्षद् पञ्चमी ङसि । [ण्यणौ] ण्यश्च णश्च = ण्यणौ । औ । [पार्षद्यः ] पर्षद् । पर्षदि साधुः = पार्षद्यः । अनेन ण्यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ। [पार्षदः] पर्षद् । पर्षदि साधुः = पार्षदः । अनेन णप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । परिषदोऽपीच्छन्त्यन्य: -
[पारिषद्यः] परिषद् । परिषदि साधुः = पारिषद्यः । अनेन ण्यप्र०→ य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।

Page #31

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां बुण्ढिकायां ।
[ पारिषदः ] परिषद् । परिषदि साधुः पारिषदः । अनेन णप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२२१/७२) स०र० ॥छ ।
सर्वजनाण्ण्येन
॥ ७।१।१९ ॥
=
[ सर्वजनात् ] सर्वजन पञ्चमी ङसि ।
[ ण्येनञौ ] ण्यश्च ईनञ् च = ण्येनञौ ।
[ सार्वजन्यः, सार्वजनीनः ] सर्वे च ते जनाश्च = सर्वजनाः । 'पूर्वकालैक - सर्व - जरत् - पुराण - नव - केवलम् ' (३|१|९७) इत्यादिना समासः । सर्वजनेषु साधुः सार्वजन्य: । अनेन ण्यप्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम् - सार्वजनीनः । अनेन ईनञ्प्र० ईन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु ' (२।१।७२) स०र० ॥छ
->
प्रतिजनादेरीनञ् ॥ ७।१।२० ॥
=
[ प्रतिजनादेः ] प्रतिजन आदिर्यस्य सः = प्रतिजनादिः तस्मात् ।
[ईनञ् ] ईनञ् प्रथमा सि ।
[प्रातिजनीनः ] प्रतिजन । प्रत्यर्था (यः) प्रतीतो वा जनः = प्रतिजनः । प्रतिजने साधुः ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
→>>
ईनञ्प्र०
[ आनुजनीनः ] अनुकूलोऽनुरूपो वा जनः = अनुजनः । अनुजने साधुः आनुजनीनः । अनेन ईनञ्प्र० ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादणिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

=
=
कथादेरिकण् ॥ ७१ ॥२१॥
प्रातिजनीनः । अनेन
[ ऐदंयुगीन: ] इदंयुगे साधुः = ऐदंयुगीनः । अनेन ईनञ्प्र० → इन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) अलुक् ।
[ प्रतिजन ] जनं २ प्रति । 'योग्यता - वीप्साऽर्थानतिवृत्ति - सादृश्ये' (३ । १ । ४० ) इत्यादिना समासः ।
[ पञ्चजन ] चातुर्वर्णस्य पञ्चजन इति संज्ञा ।
[ परस्यकुल ] परस्य कुल २ ।
[ अमुष्यकुल ] अमुष्य कुल २ । अनयोर्गणपाठात् 'षष्ठ्याः क्षेपे' ( ३।२।३० ) इत्यनेन अलुप्समासः । यदा परकुलसम्बन्धित्वेन आक्षिप्यते ।
एवं "मनुष्यकुलेति" ॥छ
→>
[ कथादे: ] कथा आदिर्यस्य सः = कथादिः, तस्मात् ।
[ इकण् ] इकण् प्रथमा सि ।
[ काथिकः ] कथायां साधुः = काथिकः । अनेन इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।

Page #32

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[वैकथिकः] विरुद्धा कथा = विकथा, तस्यां साधुः = वैकथिकः । अनेन इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । .
[जनवाद] 'वद व्यक्तायां वाचि' (९९८) वद् । उद्यते = वादः । जनो वादः = जनवादः । [गुल्मास] गुल्ममासयति = गुल्मास । अच् ॥छ।।
देवतान्तात् तदर्थे । ७।१।२२ ॥ [देवतान्तात् ] देवता अन्ते यस्य सः = देवतान्तः, तस्मात् । [तदर्थे ] तस्मै इदं = तदर्थम्, तस्मिन् ।
[अग्निदेवत्यम् ] अग्निदेवता । अग्निदेवतायै इदम् = अग्निदेवत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् ।
[पितृदेवत्यम् ] पितृदेवतायै इदं = पितृदेवत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) आलुक् । [देवदेवत्यम् ] देवदेवतायै इदं = देवदेवत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । देवताशब्देन देयस्य हविरादेः प्रतिगृहीता स्वामी सम्प्रदानमुच्यते ॥छ।।
___पाद्या-ऽये ॥ ७।१।२३ ॥ [पाद्याऽर्थे ] पाद्यं च अर्घ्यं च = पाद्याऽर्थे । औ । [पाद्यम् ] पाद । पादार्थं पादाय वा उदकं = पाद्यम् । अनेन यप्र० निपातः । निपातनादेव ये पदादेशो न भवति ।
[अर्घ्यम् ] अर्घ मूल्यं पूजनं वा, अर्घार्थं रत्नमय॑म् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । सि-अम् ॥छ।
ण्योऽतिथेः ॥ ७।१।२४ ॥ [ण्योऽतिथेः ] ण्य प्रथमा सि । अतिथि पञ्चमी ङसि ।
[आतिथ्यम् ] अतिथि । अतिथ्यर्थमातिथ्यम् । अनेन ण्यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । सि-अम् ॥छ।।
सादेचा तदः ॥ ७।१।२५ ॥ [सादेः ] सह आदिना वर्तत इति सादिस्तस्य तस्माद्वा । [च] च प्रथमा सि । [आ ] आ प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । [तदः ] तद् पञ्चमी ङसि । अधिकारोऽयम् ॥छ।
हलस्य कर्षे ॥ ७।१।२६ ॥ [हलस्य] हल षष्ठी ङस्-अथवा पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् ।

Page #33

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[कर्षे] कर्ष सप्तमी ङि ।
[हल्या, हल्यो वा] 'कृषं विलेखने' (५०६) कृष् । कर्षन्त्यस्मिन्निति कर्षः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । हलस्य कर्षः = हल्या । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । बाहुलकात् पुं-स्त्रीत्वम् । एवम्-हल्यो वा ।
[द्विहल्या] द्वि-हल । द्वयोर्हलयोः कर्षः = द्विहल्या । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[त्रिहल्या ] त्रयाणां हलानां कर्षः = त्रिहल्या । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[परमहल्या] परमं च तद्धलं च = परमहलम् । परमहलस्य कर्षः = परमहल्या । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[उत्तमहल्या] उत्तमं च तद्धलं च = उत्तमहलम् । उत्तमहलेन कर्षः = उत्तमहल्या । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[बहुहल्यः ] ईषदसमाप्तं हलं = बहुहलम् । बहुहलस्य कर्षः = बहुहल्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।।
यत्र हलं कृष्टं (गतमित्यर्थः) स मार्गः कर्षः, न तु कर्षे इति पलस्य चतुर्थो भागः परिमाणमिह गृह्यते अनभिधानात् ॥छ।
सीतया सङ्गते ॥ ७।१।२७ ॥ [सीतया ] सीता तृतीया टा । अथवा सीता(त)या पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् ।
[सङ्गते] सम् अम (३९२) - द्रम (३९३) - हम्म (३९४) - मीम (३९५) - 'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । सङ्गच्छते स्म = सङ्गतः । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।०११) क्तप्र० , त । 'यमि-रमि-नमि-गमिवनति-तनादेधुटि क्ङिति' (४।२।५५) मलुक्, तस्मिन् ।
[सीत्यम् ] सीता । सीतया सङ्गतं = सीत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । सि-अम् ।
[द्विसीत्यम् ] द्वाभ्यां सीताभ्यां सङ्गतं = द्विसीत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । सि-अम् ।
[त्रिसीत्यम् ] तिसृभिः सीताभिः सङ्गतं = त्रिसीत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । सि-अम् ।
[परमसीत्यम् ] परमा चासौ सीता च = परमसीता । परमसीतया सङ्गतं = परमसीत्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । सि-अम् । यस्येति 'यः' (७।१।१) इत्यधिकारस्य पूर्णोऽवधिः ॥छ।।
ईयः ॥७।१२८ ॥ [ईयः] ईय प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → २० । आ तद इत्यनुवर्तते ॥छा।

Page #34

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
हविरन्नभेदा-ऽपूपादेर्यो वा ॥ ७।१।२९ ॥ [हविरन्नभेदाऽपूपादेः ] हविश्च अन्नं च = हविरन्ने, तयोर्भेदः = हविरन्नभेदः । अपूप आदिर्यस्य सः = अपूपादिः । हविरन्नभेदश्च अपूपादिश्च = हविरन्नभेदाऽपूपादि, तस्मात् ।
[यः] य प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[आमिक्ष्यम्, आमिक्षीयम्] हविर्भेदः-श्रि(श)ते क्षीरे तक्रं निक्षेपः आमिक्षा । आमिक्षायै इदं दधि = आमिक्ष्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । शृते क्षीरे तक्रं निक्षेप इत्यर्थो वा । एवम्आमिक्षीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् ।
[पुरोडाश्याः, पुरोडाशीयास्तण्डुलाः ] पुरोडाशाय इमे = पुरोडाश्याः । अनेन यप्र० । एवम्-पुरोडाशीयाः । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । तण्डुलाः । - [ओदन्याः, ओदनीयास्तण्डुलाः] ओदनाय इमे = ओदन्याः । अनेन यप्र० । एवम्-ओदनीयाः । 'परिणामिनि तदर्थे (७।१।४४) ईयप्र० । तण्डुलाः ।
[कृसर्याः, कृसरीयास्तण्डुलाः] कृसरा । कृसरायै इमे = कसर्याः । अनेन यप्र० । एवम्-कसरीयाः । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । तण्डुलाः । ... [सुर्याः, सुरीयास्तण्डुलाः ] सुरा । सुरायै इमे = सुर्याः । अनेन यप्र० । एवम्-सुरीयाः । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । तण्डुलाः ।
[अपूप्यम्, अपूपीयम् ] अपूपायेदम् = अपूप्यम् । अनेन यप्र० । एवम्-अपूपीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । सि-अम् ।
[तण्डुल्यम्, तण्डुलीयम् ] तण्डुलायेदं = तण्डुल्यम् । अनेन यप्र० । एवम्-तण्डुलीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७१।४४) ईयप्र० । सि-अम् ।
[यवापूप्यम्, यवापूपीयम् ] यवानामपूपाः, यवाश्च अपूपाश्चेति वा । यवापूपेभ्य इदं = यवापूप्यम् । अनेन यप्र० । एवम्-यवापूपीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७११४४) ईयप्र० । सि-अम् । __ [व्रीहितण्डुल्यम्, व्रीहितण्डुलीयम् ] व्रीहितण्डुलेभ्य इदं = व्रीहितण्डुल्यम् । अनेन यप्र० । एवम्व्रीहितण्डुलीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । सि-अम् ।
[चरव्यास्तण्डुलाः] चरु । चरवे इमे = चरव्यास्तण्डुलाः । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४/७०) अव् । जस् ।
[सक्तव्या धानाः ] सक्तु । सक्तवे इमे = सक्तव्या धानाः । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । जस् ।
केनचिदाकारसादृश्येनेति कोऽर्थः ? चर्मादौ अपूपाद्याकारा चर्माप्यपूय(प) इत्येवम् । अन्नभेदादन्यस्मिन्नप्यर्थे प्रत्ययो भवति । कोऽयमर्थः ? येऽपूपादिषु पठिता अन्नभेदास्तेषां तदन्तानां विधिर्भवति, अन्नभेदवाचिनां तु अपूपादिष्वपठितानां तदन्तविधिन भवति इति शेषः ।। जम० वृत्तौ - सूरायै इमे = सूर्याः, सूरीयास्तण्डुलाः ।

Page #35

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[यवसुरीयम् ] यवानां सुरा = यवसुरा । यवसुरायै इदं = यवसुरीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । सि-अम् ।
[पिष्टसुरीयम्] पिष्टस्य सुरा = पिष्टसुरा । पिष्टसुरायै इदं = पिष्टसुरीयम् । 'परिणामिनि तदर्थे' (७।१।४४) ईयप्र० । सि-अम् ॥छ।।
उवर्ण-युगादेर्यः ॥ ७।१।३० ॥ [ उवर्णयुगादेः ] उवर्णश्च युगादिश्च = उवर्णयुगादि, तस्मात् । [यः] य प्रथमा सि । [शङ्कव्यं दारु] शङ्कु । शङ्कवे इदं = शङ्कव्यं दारु । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । दारु ।
[पिचव्यः कासः] पचतीति पिचुः । 'पचेरिच्चातः' (उणा० ७३५) उप्र०-अ० → इ० क्रियते । पिचवे इदं = पिचव्यम् । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७/४/७०) अव् । कर्पासः ।
[परशव्यमयः] परशु । परशवे इदं = परशव्यम् । अयो लोहः । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[कमण्डलव्या मृत्तिका] कमण्डलवे इयं = कमण्डलव्या मृत्तिका । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' . (७४/७०) अव् ।
[चरव्यास्तण्डुलाः] चरु । चरवे इमे = चरव्यास्तण्डुलाः । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । जस् ।
[सक्तव्या धानाः] सक्तु । सक्तवे इमे = सक्तव्याः । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । जस् । युग - [युग्यम् ] युगाय हितं-युगार्थं-युगोऽस्य स्यादिति वा = युग्यम् । अनेन यप्र० । सि-अम् ।
[हविष्यम् ] हविस् । हविसे(षे) हितं-हविरर्थ-हविरस्य स्यादिति वा = हविष्यम् । अनेन यप्र० । 'नाम्यन्तस्थाकवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् । सि-अम् ।
[सुयुग्यम् ] सुष्ठ युगाय हितं = सुयुग्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ।
[अतियुग्यम् ] अतिशयेन युगाय हितम् = अतियुग्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । सि-अम् ।
'गोः स्वरे यः' (६।१।२७) इत्यनेनैव सिद्धे गोग्रहणं तदन्तार्थम्[सुगव्यम् ] सुष्ठ गवे हितं = सुगव्यम् । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । [अतिगव्यम् ] अतिशयेन गवे हितम् = अतिगव्यम् । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
'हविरन्न०' (७।१।२९) इत्यतो यप्रत्ययस्यानुवृत्तौ इह यग्रहणं बाधकबाधनार्थमिति कोऽर्थः ? उवर्णान्तादनेन यः प्राप्तः तं बाधित्वा 'चर्मण्यञ्' (७१।४५) प्राप्त इति तद्बाधनार्थः ।
[सनङ्गव्यं चर्म] सनङ्गश्चर्मविकारस्तस्मै इदं = सनङ्गव्यम् । अत्र 'चर्मण्यञ्' (७१।४५) प्राप्तेऽनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । चर्म ॥छ।।

Page #36

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
नाभेर्नभ् चाऽदेहांशात् ॥ ७।१।३१ ॥ [नाभेः] नाभि पञ्चमी ङसि । [नभ्] नभ् प्रथमा सि । 'दीर्घयाब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [च] च प्रथमा सि ।
[अदेहांशात् ] न देहांशः = अदेहांशस्तस्मात् = अदेहांशात् । 'नबत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[नभ्यमञ्जनम्] नाभ्यै नाभये वा हितं = नभ्यमञ्जनम् । अनेन यप्र०-नाभे"नभू" चादेशः । यत उक्तं लिङ्गानुशासने-"नाभिनाल्यालिपालि" इति स्त्रीत्वं त्वत्र वाक्ये ज्ञेयम् । (स्त्रीलिङ्गप्रकरणे श्लोकाङ्कः ॥२५॥)
[नभ्योऽक्षः ] नाभ्यै नाभये वा हितः = नभ्योऽक्षः । अनेन यप्र०-नाभे"नभ्" चादेशः । [नभ्यं दारु ] नाभये इदं = नभ्यं दारु । अनेन यप्र०-नाभे"नभ्" चादेशः । सि-अम् ।
अरकमध्यवर्ती अक्षधारणश्चक्रावयवो नाभिस्तदर्थं = नभ्यम् । यत्तु अरकगण्डरहितं पाषाणनयनशकटस्य रहडू इति प्रसिद्धस्य चक्रमेककाष्ठं तत्र न नाभिरिति तदर्थे नभ्यमित्युपचारात् ।
[नभ्यो वृक्षः, नभ्या शिशपा] नाभये हितः = नभ्यो वृक्षः । एवम्-नभ्या शिशपा । नभ्यार्थे वृक्षादौ ताच्छब्द्यान्नभ्यत्वम्, इन्द्रायां स्थूणायामिन्द्रवत् ।
[नाभ्यं तैलम् ] नाभि । नाभये हितं = नाभ्यम् । अत्र न नभादेश:-यप्र० 'प्राण्यङ्ग-रथ-खल-तिल-यव-वृषब्रह्म-माषाद् यः' (७।१।३७) इत्यादिना ॥छ।।
न चोधसः ॥ ७।१।३२ ॥ [न्] न् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [च] च प्रथमा सि । [ऊधसः ] ऊधस् पञ्चमी ङसि । [ऊधन्यम् ] ऊधस् । ऊधसे हितम् । अनेन यप्र० स० → नदेशश्च । सि-अम् ॥छ।।
__ शुनो वश्चोदूत् ॥ ७।१।३३ ॥ [शुनः ] श्वन् पञ्चमी ङसि । 'श्वन्-युवन्-मघोनो ङी-स्याद्यघुट्स्वरे व उ:' (२।१।१०६) व० → उ० । [वश्च] व प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि । [उदूत् ] उच्च ऊच्च = उदूत् । प्रथमा सि । अभेदनिर्देशः सर्वादेशार्थः ।
[शुन्यम्, शून्यम् ] श्वन् । शुने हितं = शुन्यम्, शून्यम् । अनेन यप्र०-वकारस्य "उ-ऊ"देशाश्च । सि-अम् ॥छ।।
कम्बलान्नाम्नि ॥ ७।१।३४ ॥ [कम्बलात्] कम्बल पञ्चमी ङसि ।
ॐ है० प्र० - ऊधसे इदम् ।

Page #37

१४
[ नाम्नि ] नामन् सप्तमी ङि ।
[ कम्बल्यं परिमाणमूर्णापलशतमुच्यते ] कम्बल । कम्बलोऽस्य स्यात् = 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-अम् । ऊर्णापलशतमुच्यते ।
कम्बलीया ऊर्णा ] कम्बलाय हित: (ता) (७|४|६८) अलुक् । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र०
=
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
तस्मै हिते ।। ७।१।३५ ॥
[ तस्मै ] तस्मै पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोप: ) ।
[ हिते ] हित सप्तमी ङि ।
हित उपकारकः ।
[ वत्सीयः ] वत्सेभ्यो हितः = वत्सीयः । अनेन ईयप्र० ।
[ करभीयः ] करभेभ्यो हितः = करभीयः । अनेन ईयप्र० ।
[ पित्रीयः ] पित्रे हितः = पित्रीयः । अनेन ईयप्र० । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) रत्वम् ।
[ मात्रीयः ] मात्रे हितः मात्रीयः । अनेन ईयप्र० । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) रत्वम् ।
कम्बलीया । 'तस्मै हिते' (७|१|३५ ) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' आ । ऊर्णा || ||
[ आमिक्ष्यः, आमिक्षीयः ] आमिक्षायै हितः आमिक्ष्यः । 'हविरन्नभेदाऽपूपादेर्यो वा' (७।१।२९ ) यप्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । एवम् - आमिक्षीयः । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
=
कम्बल्यं परिमाणम् । अनेन यप्र० ।
[ ओदन्यः, ओदनीयः ] ओदनाय हितः = ओदन्यः । 'हविरन्नभेदाऽपूपादेर्यो वा' (७|१|२९ ) यप्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम् - ओदनीयः । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

[अपूप्यः, अपूपीयः ] अपूपाय हितः = अपूप्यः । 'हविरन्नभेदा०' (७।१।२९) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम्-अपूपीयः । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ हविष्य: ] हविषे हितः = हविष्यः । 'हविरन्नभेदा० ' ( ७|१|२९) यप्र० ।
[ शुन्यः, शून्यः ] श्वन् । शुने हितः = शुन्यः, शून्यः । ‘शुनो वश्चोदूत्' (७|१|३३ ) यप्र० - वकारस्य " उ- ऊ"कारश्च क्रियते ।
=
[ युग्य: ] युगाय हित: = युग्य: । 'उवर्ण-युगादेर्य:' ( ७|१|३०) यप्र० ।
[ ऊधन्यः ] ऊधस् । ऊधसे हितः = ऊधन्यः । 'न् चोधसः' (७|१।३२) यप्र०स्०
न० ।
[ अवत्सीय: ] न-वत्स । वत्सेभ्यो न हितः अवत्सीयः । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'नञत्' (३।२।१२५) न० अ० ।
[न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ अकरभीयः ] न करभ । करभेभ्यो न हितः = अकरभीयः । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'नञत्' (३२/१२५) न० अ० ॥ छा ।
न राजा ऽऽचार्य - ब्राह्मण - वृष्णः ॥ ७।१।३६ ॥

Page #38

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[राजाऽऽचार्यब्राह्मणवृष्णः] राजा च आचार्यश्च ब्राह्मणश्च वृषा च = राजाऽऽचार्यब्राह्मणवृष, तस्मात् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) वृषन्शब्दसम्बन्धि अलुक् ॥छ।।
प्राण्यङ्ग-रथ-खल-तिल-यव-वृष-ब्रह्म-माषाद् यः ॥ ७॥१॥३७॥ [प्राण्यङ्गरथखलतिलयववृषब्रह्ममाषात्] प्राण्यङ्गं च रथश्च खलश्च तिलश्च यवश्च वृषश्च ब्रह्मा च माषश्च = प्राण्यङ्गरथखलतिलयववृषब्रह्ममाषम्, तस्मात् ।
[यः] य प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । [ दन्त्यम् ] दन्त । दन्तेभ्यो हितं = दन्त्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [कर्ण्यम् ] कर्णाभ्यां हितं = कर्ण्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [चक्षुष्यम् ] चक्षुर्थ्यां हितं = चक्षुष्यम् । अनेन यप्र० । [कण्ठ्य म् ] कण्ठाय हितं = कण्ठ्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । [ओष्ठ्यम् ] ओष्ठाय हितम् = ओष्ठ्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [नाभ्यम् ] नाभये नाभ्यै वा हितं = नाभ्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् ।
[ रथ्या भूमिः ] रथाय हिता = रथ्या भूमिः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । __ [खल्यमग्निरक्षणम् ] खलाय हितं = खल्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । अग्निरक्षणम् ।
[तिल्यो वायुः] तिलेभ्यो हितः = तिल्यो वायुः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [यव्यस्तुषारः] यवाय हितः = यव्यस्तुषारः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[वृष्यं क्षीरपाणम् ] वृषाय हितं = वृष्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । क्षीरस्य पानं = क्षीरपाणम् । 'पानस्य भावकरणे' (२।३।६९) णत्वम् ।
[ब्रह्मण्यो देशः ] ब्रह्मणे हितः = ब्रह्मण्यो देशः । अनेन यप्र० ।
[माष्यो वातः] माषेभ्यो हितः = माष्यो वातः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
सादेश्चेत्यधिकारात्
[राजदन्त्यम् ] दन्तानां राजानौ = राजदन्तौ । राजदन्तेभ्यो हितं = राजदन्त्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[शङ्खनाभ्यम् ] शङ्खो नाभिश्च देहांशौ । ततः शङ्खश्च नाभिश्च = शङ्खनाभिम् । 'प्राणि-तूर्याङ्गाणाम्' (३।१।१३७) इति समाहारे, शङ्खनाभये हितं = शङ्खनाभ्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[अश्वरथ्या भूमिः ] अश्वानां रथः = अश्वरथः । अश्वरथाय हिता = अश्वरथ्या भूमिः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।

Page #39

१६
[ कृष्णतिल्य: ] कृष्णाश्च ते तिलाश्च = कृष्णतिलाः, तेभ्यो हितः . (७७४६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२२१/७२ ) स०र० ।
[ राजमाष्यः ] राज्ञो माषः = राजमाषः । राजमाषाय हितः = राजमाष्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० ॥छ ।
अव्यजात् थ्यप् ॥ ७।१।३८ ॥
[अव्यजात्] अविश्च अजा च = अव्यजम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः, तस्मात् ।
[थ्यप्] थ्यप् प्रथमा सि ।
[ अविध्यम् ] अविभ्यो हितम् = अविध्यम् । अनेन थ्यप्प्र० → थ्य । सि-अम् ।
[ अजथ्यम् ] अजा । अजाभ्यो हितम् = अजथ्यम् । अनेन थ्यप्प्र० → थ्य । सि-अम् ।
थ्य ।
[ अजथ्या यूति: ] अजाभ्यो हिता = अजया यूतिः । समुदाय उच्यते । अनेन ध्यप्प्र० पित्करणसामर्थ्यात् 'स्वाङ्गान्ङीर्जातिश्चाऽमानिनि' ( ३।२।५६ ) इत्यनेन निषिद्धोऽपि 'क्यङ् - मानि- पित्तद्धिते' (३।२।५०) इत्यनेन पुंवद्भावः । गत इत्यर्थः ॥छ ।
[ चरकमाणवात् ] चरकश्च माणवश्च = चरकमाणवम्, तस्मात् । [ईनञ् ] ईनञ् प्रथमा सि ।
[ चारकीणः ] चरकेभ्यो हितः वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) [ माणवीनः ] माणवेभ्यो हितः 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ||छ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
कृष्णतिल्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'
=
=
चरक - माणवादीनञ् ॥ ७।१।३९ ॥

=
[ भोगोत्तरपदाऽऽत्मभ्याम् ] भोग उत्तरपदं यस्य सः भोगोत्तरपदाऽऽत्मानौ, ताभ्याम् ।
चारकीणः । अनेन ईनञ्प्र० अलुक् । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' माणवीनः । अनेन ईनञ्प्र०
=
[ईन: ] ईन प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) स०र० । [मातृभोगीण: ] मातृभोगाय हितः 'कवर्गैकस्वरवति' (२।३।७६) णत्वम् ।
[ पितृभोगीण: ] पितृभोगाय हितः 'कवर्गैकस्वरवति' (२।३।७६) णत्वम् ।
भोगोत्तरपदा - ऽऽत्मभ्यामीनः | ७|१|४० ॥
=
=
=
ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) (२२३।६३) णत्वम् ।
ईन । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः ।
->
मातृभोगीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
पितृभोगीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ ग्रामणिभोगीनः ] ग्राम 'णींग् प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७ ) नी । ग्रामं नयतीति ग्रामणीः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत् ' (१|१|३७) क्विप्लुक । 'ग्रामाऽग्रान्नियः' (२।३।७१ ) णत्वम् । ग्रामण्यो भोगः = ग्रामणिभोगः । 'वेदूतोऽनव्यय-य्वृदीच्- ङीयुवः पदे (२२४९८) इत्यादिना ह्रस्वः । ग्रामणिभोगाय हितः
ग्रामणिभोगीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । अत्र क्षुभ्नादित्वान्न णत्वम् ।
च भोगोत्तरपदः । भोगोत्तरपदश्च आत्मा
=

Page #40

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[सेनानिभोगीनः] सेना 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२२३९७) नी । सेनां नयतीति सेनानी(:) । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) क्विप्लुक् । सेनान्यो भोगः = सेनानिभोगः । 'वेदूतोऽनव्यय०' (२।४।९८) इत्यादिना हस्वः । सेनानिभोगाय हितः = सेनानिभोगीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अत्र क्षुभ्नादित्वान्न णत्वम् ।
[आचार्यभोगीनः] आचार्यस्य भोगः = आचार्यभोगः । आचार्यभोगाय हितः = आचार्यभोगीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । अत्र क्षुभ्नादित्वान्न णत्वम् ।
[आत्मनीनः] आत्मन् । आत्मने हितः = आत्मनीन: । अनेन ईनप्र० । 'ईनेऽध्वा-ऽऽत्मनोः' (७।४।४८) इत्यन्त्यस्वरादिलोपाभावः ।।
[अनात्मनीनः ] आत्मने न हित: = अनात्मनीनः । अनेन ईनप्र० । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । 'ईनेऽध्वाऽऽत्मनः' (७४।४८) इत्यन्त्यस्वरादिलोपाभावः ॥छ।।
पञ्च-सर्व-विश्वाज्जनात् कर्मधारये ॥ ७।१।४१ ॥ [पञ्चसर्वविश्वात् ] पञ्च च सर्वश्च विश्वश्च = पञ्चसर्वविश्वम्, तस्मात् । [जनात् ] जन पञ्चमी उसि । [कर्मधारये] कर्मधारय सप्तमी ङि ।
[पञ्चजनीनः ] पञ्चन्-जन । पञ्च च ते जनाश्च = पञ्चजनाः । पञ्चजनेभ्यः पञ्चजनाय वा हितः = पञ्चजनीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । रथकारपञ्चमस्य चातुर्वर्णस्य पञ्चजन इति संज्ञा ।
[सर्वजनीनः ] सर्वे च ते जनाश्च = सर्वजनाः । सर्वजनेभ्यो हितः = सर्वजनीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
[विश्वजनीनः ] विश्वे च ते जनाश्च = विश्वजनाः । विश्वजनेभ्यो हितः = विश्वजनीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
[पञ्चजनीयः] पञ्चानां जनः = पञ्चजनः, तस्मै हितः = पञ्चजनीयः । 'तस्मै हिते' (७।१।३५) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[सर्वजनीयः] सर्वो जनोऽस्य-सर्वेषां वा जनः = सर्वजनस्तस्मै हितः = सर्वजनीयः । 'तस्मै हिते' (७।१।३५) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[विश्वजनीयः] विश्वं जनोऽस्य-विश्वेषां वा जनः = विश्वजनस्तस्मै हितः = विश्वजनीयः । 'तस्मै हिते' (७१।३५) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।।
__ महत्-सर्वादिकण् ॥ ७।१।४२ ॥
[महत्सर्वात् ] महांश्च सर्वश्च = महत्सर्वम्, तस्मात् ।
[इकण्] इकण् प्रथमा सि ।

Page #41

१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[माहाजनिकः] महत्-जन । महते जनाय हितः = माहाजनिकः । अनेन इकणप्र० → इक । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'जातीयैकार्थेऽच्चे:' (३।२७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अत्लुक् ।
[सार्वजनिकः] सवस्मै जनाय हितः = सार्वजनिकः । एवं सर्वजनात्पूर्वेण ईनः अनेनेकणिति द्वैरूप्यम्
[महाजनीयः] महान् जनोऽस्य = महाजनस्तस्मै हितः = महाजनीयः । 'तस्मै हिते' (७१।३५) ईयप्र० । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२।७०) डाप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् ।
[सर्वजनीयम् ] सर्वेषां जनाय हितं = सर्वजनीयम् । 'तस्मै हिते' (७१२३५) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।।
सर्वाण्णो वा ॥ ७१।४३ ॥
[सर्वात् ] सर्व पञ्चमी ङसि । [णः] ण प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि । जनात्कर्मधारय इति च निवृत्तम् ।
[सार्वः, सर्वीयः ] सर्वस्मै हितः = सार्वः । अनेन णप्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-सर्वीयः । 'तस्मै हिते' (७।१।३५) ईयप्र० ॥छ।।
परिणामिनि तदर्थे ॥ ७॥१॥४४॥
[परिणामिनि] परिणामोऽस्यास्तीति परिणामी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक्, तस्मिन् ।
[तदर्थे ] तस्मै इदं = तदर्थम्, तस्मिन् । हिते इति निवृत्तम् । अङ्गारादीनां भवनं तद्भावः-परिणामः, सोऽस्यास्ति । परिणामिद्रव्यमुच्यते ।
[अङ्गारीयाणि काष्ठानि] अङ्गारेभ्य इमानि = अङ्गारीयाणि काष्ठानि । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । “र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → ण । अङ्गारार्थानीत्यर्थः ।
[प्राकारीया इष्टकाः ] प्र(प्रा)काराय इमे = प्राकारीया इष्टकाः । अनेन ईयप्र० । जस् ।
[शङ्कव्यं दारु ] शङ्कु । शङ्कवे इदं = शङ्कव्यम् । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । सि-अम् । दारु ।
[पिचव्यः कर्यासः] पिचु । पिचु(च)वेऽयं = पिचव्यः कर्पासः । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७१।३०) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।

Page #42

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ आमिक्ष्यम्, आमिक्षीयं दधि] आमिक्षायै इदम् = आमिक्षयम् । अनेन ईयप्र० । एवम् आमिक्ष्यम् । 'हविरन्नभेदा - ऽपूपादेर्यो वा' (७।१।२९) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । दधि ।
ओदन्याः । ‘हविरन्नभेदा - ऽपूपादेर्यो वा' (७।१।२९) प्र० ।
[ ओदन्याः, ओदनीयास्तण्डुलाः ] ओदनाय इमे एवम्-ओदनीयास्तण्डुलाः । अनेन ईयप्र० । जस् ।
[अपूप्यम्, अपूपीयं पिष्टम् ] अपूपेभ्य इदम् = अपूप्यम् । 'हविरन्नभेदा - ऽपूपादेर्यो वा' (७।१।२९) प्र० ।
एवम् अपूपीयं पिष्टम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-अम् ।
[ असये कोशी ] कोशशब्दः खङ्गप्रत्याकारवाचकस्त्रिलिङ्ग: । 'जातेरयान्त - नित्यस्त्री - शूद्रात् ' (२|४|५४) ङी ॥छ
चर्मण्यञ् ॥ ७|१|४५ ॥
-
[ चर्मणि ] चर्मन् सप्तमी ङि ।
[ अञ्] अञ् प्रथमा सि ।
[ वार्धं चर्म ] वर्धाय इदं = वार्धम् । अनेन अञ्प्र० [वारत्रं चर्म ] वरत्रायै इदं वारत्रम् । अनेन अञ्प्र०
=
[ राथोपस्थं चर्म ] रथोपस्थायेदं अलुक् ।
=
[ हालबन्धं चर्म ] हलबन्धाय इदं अलुक् ।
[ सनङ्गव्यं चर्म] सनङ्गवे इदं 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् ।
=
=

राथोपस्थम् । अनेन अञ्प्र०
अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४६८)
हालबन्धम् । अनेन अञ्प्र०
-
सनङ्गव्यं चर्म- कोथलिकः । 'उवर्ण
१९
=
[सनङ्गुश्चर्मविकारः ] अङ्ग-सन् मण्ड्यते । अङ्गेषु सन् सप्तम्यन्तस्य परनिपातः । पृषोदरादित्वात् सनङ्गशब्द आदेशः । सनगुश्चर्मविकारः ||छ |
ऋषभोपानहाञ्ञ्यः ॥ ७|१|४६ ॥
[ ऋषभोपानहात्] ऋषभश्च उपानच्च = ऋषभोपानहम्, तस्मात् । 'चवर्ग-द-ष-हः समाहारे' (७।३।९८)
अत्समासान्तः → अ ।
=
→ अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८)
-
[ ञ्यः ] ञ्य प्रथमा सि ।
[ आर्षभ्यो वत्सः ] 'ऋषैत् गतौ' (१४१८) ऋष् । ऋषति - गच्छति । 'ऋषि-वृषि - लुसिभ्यः कित्' (उणा० ३३१) किद् अभप्र० । ऋषभ । ऋषभाय अयम् आर्षभ्यो वत्सः । अनेन व्यप्र०य । वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
युगादेर्य:' ( ७|१|३०) यप्र० ।
[ औपानह्यो मुञ्जः, औपानह्यं काष्ठम्, औपानह्यं चर्म] उप' णहींच् बन्धने' (१२८५) ह । 'पाठे धात्वादे० ' (२।३।९७) नह । उपनह्यते । क्विपि । 'गति कारकस्य०' (३।२।८५) दीर्घः । उपानहे अयम् = औपानह्यः । अनेन व्यप्र० → य । वृद्धिः औ । मुञ्जः । एवम् औपानह्यं काष्ठम्, चर्मेति ॥छ||
सनङ्गु । 'राजदन्तादिषु' (३|१|१४९) इति

Page #43

२०
[छदिर्बलेः ] छदिश्च बलिश्च छदिर्बलि, तस्मात् ।
[ एयण् ] एयण् प्रथमा सि ।
[ छादिषेयाणि तृणानि ] छदिस् । छदिषे इमानि = छादिषेयाणि तृणानि । अनेन एयण्प्र०
=
छदिर्बलेरेयण् ॥ ७।१।४७ ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ बालेयास्तण्डुलाः ] बलि । बलये इमे = बालेयास्तण्डुलाः । अनेन एयण्प्र०
(७|४|६८) इलुक् ।
[ औपधेयः ] उप'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । उपधा (धी) यते यप्र० आ० ए० । उपधेय एव = औपधेयः । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७/२/१६५) अण्प्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ||
परिखाऽस्य स्यात् ॥ ७|१|४८ ॥

[ अन ] अत्र सप्तमी ङि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) लुप् । [च] च प्रथमा सि ।
[ पारिखेयी भूमिः ] परिखाऽस्यां स्यात् = पारिखेयी भूमिः । अनेन एयण्प्र० (७।४।६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी ॥छा
[प्रासादीयं दारु ] प्र (प्रा) सादोऽस्य स्यात्
[ परिखा ] परिखा पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[ अस्य ] अस्य सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[ स्यात् ] स्यात् प्रथमा सि ।
[ पारिखेय्य इष्टका: ] परिखा आसामिष्टकानां स्यादिति । 'सम्भावनेऽलमर्थे तदर्थानुक्तौ' (५।४।२२ ) इत्यादिना सप्तमी । पारिखेय्य इष्टकाः । अनेन एयण्प्र० एय । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्नञ्- स्नञ्- टिताम्' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । जस् |छ||
अत्र च ॥ ७।१।४९ ॥
तद् ॥ ७।१५० ॥
←
=
एय । वृद्धिः ।
एय । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य'
उपधेयः । य एच्चातः' (५/११२८) अ वृद्धिः औ ।
[ तद् ] तद् प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोप: ) ।
[ प्राकारीया इष्टकाः ] प्राकार आसामिष्टकानां स्यात् = प्राकारीया इष्टकाः । अनेन ईयप्र० । जस् ।
प्रासादीयं दारु । अनेन ईयप्र० ।
[ परशव्यमयः] परशु । परशो (शु) रस्य स्यात् = परशव्यमयः । अनेन विहितः 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७१।३०) यप्र० । ‘अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । सि-अम् । अयस् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ।
→ एय । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य'
[ प्रासादीयो देशः, प्रासादीया भूमिः ] प्रासादोऽस्मिन् देशे स्यात् = प्रासादीयो देशः । अनेन विहित ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम् - प्रासादीया भूमिः । अनेन विहित ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ छ

Page #44

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
तस्याऽर्हे क्रियायां वत् ॥ ७।१५१ ॥
[तस्य ] तस्य पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [अh ] अर्ह सप्तमी ङि। [क्रियायाम् ] क्रिया सप्तमी ङि । [वत् ] वत् प्रथमा सि । ईयस्य पूर्णोऽवधिः ।
[राजवत् वृत्तमस्य राज्ञः] राजन् मण्ड्य ते । राज्ञोऽर्ह = राजवत् । अनेन वत्प्र० । सि । 'अनतो लुप्' (३।२।६) . लुप् । वृत्त सि-अम् । राजत्वस्य युक्तमस्य राज्ञो वृत्तमित्यर्थः ।
[राजवदवर्तते भरतः] राज्ञोऽर्ह = राजवत् क्रियाविशेषः । राजाहं वर्तते स्मेत्यर्थः । अत्राद्यत्वात् न भरतस्योपमानमन्यो राजाऽस्ति, स एव सर्वेषां राज्ञामुपमानभूतस्तत्र राजवदिति, राज्ञ आत्मन एवार्ह वृत्तमवर्तत इत्यर्थः । भरतः ।
[कुलीवनत् ] कुलीनस्याह = कुलीनवत् । अनेन वत्प्र० । [साधुवत् ] साधोरहँ = साधुवत् । अनेन वत्प्र० ।
[स शिरांसि द्विषामाजौ चिच्छेद कृतहस्तवत्] कृतहस्तस्य शिक्षिता युधस्याहँ = कृतहस्तवत् । अनेन वत्प्र० । यत उक्तं नाममालायाम् "कृतहस्तः. कृतपुङ्खः" (श्लोकाङ्कः ७७२) ।।
स्यादेरिवे ॥ ७।१५२ ॥ [स्यादेः ] स्यादि पञ्चमी ङसि । [इवे] इव सप्तमी ङि। [क्षत्रियवद्युध्यन्ते ब्राह्मणाः] क्षत्रिया इव = क्षत्रियवत् । अनेन वत्प्र० । युध्यन्ते ब्राह्मणाः । [अश्ववद्धावति चैत्रः ] अश्व इव = अश्ववत् । अनेन वत्प्र० । धावति चैत्रः । [देववत्पश्यन्ति मुनिम्] देवमिव = देववत् । पश्यन्ति मुनिम् । [साधुवदाचरितं मैत्रेण ] साधुनेव = साधुवत् । आचरितं मैत्रेण । [ब्राह्मणवद्दत्तं क्षत्रियाय ] ब्राह्मणायेव = ब्राह्मणवद्दत्तं क्षत्रियाय । [पर्वतवदवरोहति आसनात् ] पर्वतादिव = पर्वतवदवरोहति आसनात् ॥छ।।
तत्र ॥७॥१५३ ॥
[तत्र] तत्र प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादा:] मथुरायामिव = मथुरावत् । पाटलिपुत्रे प्रासादाः । अनेन वत्प्र० ।।
[स्रुघ्नवत् साकेते परिखा] सह आकेतैर्गृहैर्वत्तते । अथवा सा-लक्ष्मीः, कं-सुखं, ताभ्यामितं = साकेतम् । स्रुघ्न इव = स्रुघ्नवत् साकेते परिखा । अनेन वत्प्र० ।

Page #45

२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[ गुरुवद् गुरुपुत्रे वर्तितव्यम् ] गुरुष्विव = गुरुवत् । पूर्वेण वत्प्र० । गुरुपुत्रे वर्तितव्यम् ॥छ।।
तस्य ॥ ७१॥५४॥ . [तस्य तस्य पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[मैत्रस्य गावश्चैत्रवत् ] चैत्रस्येव । मैत्र । स्य(?)(तस्य) गावः चैत्रवत् । अनेन वतप्र० । सि । 'अव्ययस्य' । (३।२।७) सिलुप् ।
[क्षत्रियस्य दन्ताः ब्राह्मणवत्] ब्राह्मणस्येव क्षत्रियस्य दन्ताः = ब्राह्मणवत् । अनेन वत्प्र० । सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । अक्रियाविषयसादृश्यार्थ आरम्भः ॥छ।।
भावे त्व-तल् ॥ ७॥१५५ ॥ [भावे] भाव सप्तमी ङि । [त्वतल्] त्वश्च तल् च = त्वतल् ।
भवतोऽस्मादभिधानप्रत्ययाविति भावः, शा(शब्दस्या(य) प्रवृत्तिनिमित्तं द्रव्यविशेष्यसंसर्गी भेदको गुणः । यंदाहुः - . यस्य गुणस्य भावस्य हि भावात्-सद्भावात् द्रव्ये-विशेष्ये शब्दनिवेशप्रवृत्तिः तदभिधाने त्व-तलाविति । तत्र जातिगुणाज्जातिगुणे, समासकृत्तद्धितात् सम्बन्धे । डित्थादेः स्वे रूपे, त्व-तलादीनां विधिर्भवति ॥१॥
तत्र जातिवचनेभ्यो जातौ -
[गोत्वम्, गोता] गोशब्दस्य भावः = गोत्वम्, गोता । अनेन त्व-तलप्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । अत्र गोशब्दजाति वः । गोरर्थस्य भावो गोत्वम्, गोता । अनेन त्व-तल्प० । अत्र गता(वा)र्थजातिर्भावः ।
[अश्वत्वम्, अश्वता] अश्वस्य शब्दस्य भावः, अश्वस्यार्थस्य भावो वा = अश्वत्वम्, अश्वता । अनेन ल्व-तलप्र० । [शुक्लत्वम्, शुक्लता] शुक्लस्य भावः = शुक्लत्वम्, शुक्लता । अनेन त्व-तल्प० । अत्र शुक्लगुणजातिः । [रूपत्वम, रूपता] रूपस्य भावः = रूपत्वम. रूपता । अनेन त्व-तलप्र० । [ रसत्वम्, रसता] रसस्य भावः = रसत्वम्, रसता । अनेन त्व-तत्प्र० । अत्र रूपादिगुणजातिः । कत्वं-खत्वमिति भिन्नवर्णव्यक्तिसमवेता जातिः । कवर्गत्वं चवर्गत्वमिति ककारादिवर्गव्यक्तिसमवेता जातिः संहतिः । ये गुणे वर्तित्वा तद्योगात् गुणे निवर्तन्ते ते गुणशब्दाः । गुणशब्देभ्यो गुणे
[शुक्लत्वम्, शुक्लता] शुक्लस्य पटस्य भावः = शुक्लत्वम्, शुक्लता । अनेन त्व-तलप्र० । अत्र शुक्लो गुणो भावः ।
[शुक्लतरत्वम् ] अतिशयेन शुक्लः = शुक्लतरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७३।६) तरप्प्र० → तर । शुक्लतरस्य भावः = शुक्लतरत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[शुक्लतमत्वम् ] प्रकृष्टः शुक्लः = शुक्लतमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्र० → तम । शुक्लतमस्य भावः = शुक्लतमत्वम् । अनेन त्वप्र० ।

Page #46

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ अणुत्वम् ] अणु । अणोः - अणुनो वा द्रव्यस्य भावः = अणुत्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
[ महत्त्वम् ] महतो द्रव्यस्य भावः = महत्त्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् । अत्र परिमाणलक्षणो गुणः ।
[ एकत्वम् ] एकस्य द्रव्यस्य भावः = एकत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[द्वित्वम् ] द्वयोर्द्रव्ययोर्भावः
=
-
[ पृथक्त्वम् ] पृथक्भूतस्य भावः = पृथक्त्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ नानात्वम् ] नानाभूतस्य भावः = नानात्वम् । अनेन त्वप्र० । अत्र भेदलक्षणः ।
[ उच्चैस्त्वम् ] उच्चैर्भूतस्य भावः = उच्चैस्त्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ नीचैस्त्वम् ] नीचैर्भूतस्य भावः नीचैस्त्वम् । अनेन त्वप्र० । अत्र उच्छ्रयादिलक्षणः । वृत्तौ पृथगादिशब्दाः पृथभूताद्यर्थे सत्त्वे द्रव्ये वर्त्तन्ते इति प्रत्ययः ।
[ पटुत्वम् ] पटोर्भावः = पटुत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ मृदुत्वम् ] मृदोर्भावः
मृदुत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ तीक्ष्णत्वम् ] तीक्ष्णस्य भावः = तीक्ष्णत्वम् । अनेन त्वप्र० । इत्यादिष्वपि गुणो भावः ।
समासात्सम्बन्धे
-
=
द्वित्वम् । अनेन त्वप्र० । अत्र सङ्ख्यालक्षण: ।
=
[ राजपुरुषत्वम् ] राज्ञः पुरुषः
= राजपुरुषः । राजपुरुषस्य भावः = राजपुरुषत्वम् । अनेन त्वप्र० । [चित्रगुत्वम् ] चित्रा गौर्यस्य सः = चित्रगुः । 'गोश्चान्ते ह्रस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२|४|९६ ) ह्रस्वः । चित्रगोर्भावः चित्रत्वम् । अनेन त्वप्र० । अत्र स्वस्वामिसम्बन्धः ।
कृत: सम्बन्धे - [ पाचकत्वम् ] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति पाचक: । 'णक - तृचौ' (५/१/४८) णकप्र० → अक । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'च-जः क- गम्' (२२११८६) च० क० । पाचकस्य भावः = पाचकत्वम् । अनेन त्वप्र० ।

२३
[ पक्तृत्वम् ] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । पचतीति पक्ता । 'णक - तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० -> तृ । 'च-ज: क- गम्' (२|१|८६) च० क० । पक्तुर्भावः = पक्तृत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ कार्यत्वम् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियत इति कार्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५/१/१७) घ्यण्प्र० → य। 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । कार्यस्य भावः = कार्यत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ साधनत्वम् ] राधं (१३०४) - 'साधंट् संसिद्धौ' (१३०५) साध् । साध्यते = साधनम् । अनट्प्र० अन । साधनस्य भावः = साधनत्वम् । अनेन त्वप्र० । अत्र क्रियाकारकसम्बन्धः । पचनक्रिया तत् कर्त्रीः सम्बन्धः
समवायः ।
तद्धितात्सम्बन्धे - [ औपगवत्वम् ] गोः समीपम् = उपगु । उपगोरपत्यम् = औपगवः । 'ङसोऽपत्ये ' ( ६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४७०) अव् । औपगवस्य भावः = औपगवत्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।

Page #47

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[दण्डित्वम् ] दण्डो विद्यते यस्य सः = दण्डी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२६ ) इन्प्र० । दण्डिनो भावः = दण्डित्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
२४
[विषाणित्वम् ] विषाणमस्यास्ति
विषाणी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । विषाणिनो भावः = विषाणित्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् । अत्रोपगुदण्डादिसम्बन्धः ।
=
[डित्थत्वम् ] डित्थस्य भावः स्वरूपं = डित्थत्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
[डवित्थत्वम् ] डवित्थस्य भावः स्वरूपं = वित्त्वम् । द(ड) वित्थ इत्यपि । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
[ गोत्वम्, गोता ] गोजातेर्भावः = गोत्वम्, गोता । गोजातिरित्यर्थः । ननु गोशब्देन कथं गोजातिरुच्यते ? सत्यम्, उपचारात् या गोजातिः स एव गोशब्द इति गोशब्दस्य स्वरूपम् ।
शुक्लत्वम्, शुक्लता । अनेन त्व- तल्प्र० । शुक्लशब्दस्य स्वरूपं
[ शुक्लत्वम्, शुक्लता ] शुक्लजातेर्भावः शुक्ल जातेरित्यर्थः ।
=
[ देवदत्तत्वम् ] देवदत्तस्य भावः = देवदत्तत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ चन्द्रत्वम् ] चन्द्रस्य भावः = चन्द्रत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ सूर्यत्वम् ] सूर्यस्य भावः = सूर्यत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ दिक्त्वम् ] दिश् । दिशो भावः = दिक्त्वम् । अनेन त्वप्र० । 'ऋत्विज् दिश् - दृश्-स्पृश् - स्रज् - दधृषुष्णिहो गः ' (२|१|६९) श०ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१|३|५०) ग०
क० ।
[ आकाशत्वम् ] आकाशस्य भावः = आकाशत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[ अभावत्वम् ] अभावस्य भावः = अभावत्वम् । अनेन त्वप्र० । निषेधात्मकं भावस्वरूपं भावो ज्ञेयः ।
अन्ये तु डित्थत्वम्, देवदत्तत्वमिति वयोऽवस्थाभेदभिन्नव्यक्तिसमवेतं सामान्यम् । चन्द्रत्वं सूर्यत्वमिति कालावस्थाभेदभिन्नव्यक्तिसमवेतं सामान्यम् ।
[ गौरखरत्वम् ] गौरश्चासौ खरश्च = गौरखरः, तस्य भावः = गौरखरत्वम् ।
[ लोहितशालित्वम् ] लोहितश्चासौ गो (शा) लिश्च । लोहितस्य घटिका प्रहरः I . एककल-द्विककलद्विकलराहुग्रस्ताभ्रछ्न्नत्वादयो विशेषाः ।
[ सप्तपर्णत्वम् ] सप्त पर्णान्यस्य = सप्तपर्णः, तस्य भावः ।
[कुम्भकारत्वम् ] कुम्भं करोतीति कुम्भकारः । 'कर्मणोऽण्' (५/१/७२ ) अण्प्र० अ । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४/३/५१) वृद्धि: आर् । कुम्भकारस्य भावः = कुम्भकारत्वम् ।
[ तन्तुवायत्वम् ] तन्तुवायस्य भावः = तन्तुवायत्वम् ।
[ स्तम्बेरमत्वम् ] स्तम्बे रमते = स्तम्बेरमः । ' शोकापनुद - तुन्दपरिमृज-स्तम्बेरम - कर्णेजपं प्रिया - ऽलस - हस्तिसूचके' (५/१/१४३) कप्र० अ, तस्य भावः = स्तम्बेरमत्वम् ।

[ पङ्कजत्वम् ] पङ्कजस्य भावः = पङ्कजत्वम् । [ हस्तित्वम् ] हस्त: - करो विद्यते यस्य सः हस्ती । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२६) (हस्त - दन्त-कराज्जातौ ' (७२।६८) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । हस्तिनो भावः = हस्तित्वम् ।
=

Page #48

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[मानुषत्वम् ] मनु । मनोरपत्यं = मानुषः । 'मनोर्याऽणौ षश्चान्तः' (६।१।९४) अण्प्र० → अ - षश्च । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धिः । मानुषस्यापत्यं (भावः) = मानुषत्वम् ।
[ क्षत्रियत्वम् ] क्षत्रस्यापत्यं = क्षत्रियः । 'क्षत्रादियः' (६।१।९३) इयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । क्षत्रियस्य भावः = क्षत्रियत्वम् ।
[राजन्यत्वम् ] राजन् । राज्ञोऽपत्यं = राजन्यः । 'जातौ राज्ञः' (६।१।९२) यप्र० । 'अनोऽट्ये-ये' (७।४।५१) न अनो लुप् । राजन्यस्य भावः = राजन्यत्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
[गर्गत्वम् ] गर्गस्यापत्यानि वृद्धानि = गर्गाः । 'गगादेर्यज्' (६।१।४२) यप्र० । 'यज्ञोऽश्यापर्णान्त-गोपवनादेः' (६।१।१२६) यञ्लुप् । गर्गाणां भावः = गर्गत्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
[पञ्चालत्वम् ] पञ्चालानां जनपदानां राजानः - पञ्चालस्य राज्ञोऽपत्यानि = पञ्चालाः । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिर' (६।१।११४) अप्र० । 'द्ररत्रणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६११२३) अब्लुप् । पञ्चालानां भावः = पञ्चालत्वम् । अनेन त्वप्र० । सि-अम् ।
__ अन्यस्तु, प्रत्ययरहितः पञ्चालश्च पञ्चालश्चेति कृते 'स्यादावसंख्येयः' (३।१।११९) एकशेषः । तेषां भावः = पञ्चालत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[अक्षत्वम् ] अक्षशब्देन इन्द्रियपाशबिभीतकादीन्युच्यन्ते । अक्षश्च ३ = अक्षाः । अक्षाणां भावः = अक्षत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[पादत्वम् ] पादशब्देन चरणकिरणश्लोकचतुर्थांशप्रत्यन्तपर्वताः उच्यन्ते । पादश्च ३ = पादाः । पादानां भावः = पादत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[माषत्वम् ] माषशब्देन उडददशार्द्धगुञ्जवृक्षविशेषा उच्यन्ते । माषश्च ३ = माषाः । माषाणां भावः = माषत्वम् । अनेन त्वप्र० ।
[सत्त्वम्, सत्ता] सत् । सतो भावः = सत्त्वम्, सत्ता । अनेन त्व-तल्प्र० → त । [विद्यमानत्वम्, विद्यमानता] विद्यमानस्य भावः = विद्यमानत्वम्, विद्यमानता । अनेन त्व-तत्प्र० → त ।
[स्त्रीत्वम्, स्त्रीता] स्त्रीणां भावः = स्त्रीत्वम्, स्त्रीता । अनेन त्व-तल्प्र० → त० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[स्त्रैणम् ] स्त्रिया भावः = स्त्रैणम् । 'त्वे वा' (६।१।२६) नप्र० → न । वृद्धिः ऐ ।
[पुंस्त्वम्, पुंस्ता] पुंसो भावः = पुंस्त्वम्, पुंस्ता । अनेन त्व-तत्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः ।
[पौस्नम् ] पुंसो भावः = पौंस्नम् । 'त्वे वा' (६।१।२६) स्नप्र० → स्न । वृद्धिः औ । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः । यत उक्तं लिङ्गानुशासने त्वान्तं च "आ त्वात् त्वादिरि"ति नपुंसकत्वम् । (श्लोकाङ्कः ॥९॥) ॥छ।।
प्राक् त्वादगडुलादेः ॥ ७।१।५६ ॥ [प्राक् ] प्राक् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।

Page #49

२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[त्वात् ] त्व पञ्चमी ङसि ।
[अगडुलादेः ] गडुल आदिर्यस्य सः = गडुलादिः । न गडुलादिः = अगडुलादिः, तस्मात् = अगडुलादेः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[गाडुल्यम्] गडुलस्य भावः कर्म वा = गाडुल्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) । ट्यणप्र० → य । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[कामण्डलवम् ] कमण्डलो वः कर्म वा = कामण्डलवम् । 'य्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७१२६९) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । सि-अम् ।
[गडुलत्वम्, गडुलता] गडुरस्यास्ति = गडुलः । 'सिध्मादि-क्षुद्रजन्तु-रुग्भ्यः' (७।२।२१) लप्र० । गडुलस्य भावः । मतान्तरे अनेन त्व-तल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
नञ्तत्पुरुषादबुधादेः ॥ ७१५७ ॥ [नञ्तत्पुरुषात् ] अनञ् चासौ तत्पुरुषश्च = नञ्तत्पुरुषस्तस्मात् । [अबुधादेः ] बुध आदिर्यस्य सः = बुधादिः । न बुधादिः = अबुधादिस्तस्मात् ।
[अशुक्लत्वम्, अशुक्लता] न शुक्लोऽशुक्लः, तस्य भावः = अशुक्लत्वम्, अशुक्लता । अनेन त्व-तल्प्र० → . त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[अशौक्ल्यम् ] शुक्लस्य भावः = शौक्ल्यम् । 'वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७।१५९) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः औ । न शौक्ल्यम् = अशौक्ल्यम् । सि-अम् ।
[अकार्यम् ] कृष्णस्य भावः कर्म वा = कार्यम् । 'वर्णदृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७१५९) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः आर् । न कार्यम् = अकार्यम् । सि-अम् ।
[अपतित्वम्, अपतिता] न पतिः = अपतिः । अपतेर्भावः कर्म वा = अपतित्वम्, अपतिता । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७१।६०) इत्यस्य बाधया अनेन विहितः भावे त्व-तलप्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्त० → आ ।
[अनाधिपत्यम् ] स्वामीभूतः पतिः अधिकः पतिरिति वा अस्यासौ अधिपतिः । अधिपतेर्भावः = आधिपत्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च' (७१०६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । न आधिपत्यम् = अनाधिपत्यम् । अम् ।
[अगाणपत्यम् ] गणपतेर्भावः = गाणपत्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । न गाणपत्यम् = अगाणपत्यम् । अम् ।
[अराजत्वम्, अराजता] न राजा = अराजा । 'नजत्' (३३२११२५) न० → अ० । 'नञ्तत्पुरुषात्' (७।३।७१) समासान्ताभावः । अराज्ञो भावः = अराजत्वम्, अराजता । अनेन त्व-तलप्र० → त । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१२९१) नलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'पतिराजान्त०' (७१।६०) इत्यादिना ट्यण्बाधया प्रत्ययोऽत्र ।
[अनाधिराज्यम्] अधिको राजा = अधिराजः । 'राजन्-सखेः' (७३।१०६) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । अधिराजस्य भावः = आधिराज्यम् । 'पतिराजान्त०' (११।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । न आधिराज्यम् = अनाधिराज्यम् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । फ़ म० वृत्तौ-नपूर्वस्तत्पुरुषः = नञ्तत्पुरुषः ।

Page #50

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[अयौवराज्यम्] युवन् । राजन् । युवा चासौ राजा च = युवराजः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । युवराजस्य भावः = यौवराज्यम् । 'पतिराजान्त०' (७१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (।४।६८) अलुक् । न यौवराज्यम् = अयौवराज्यम् । 'नत्रत्' (३।२।१२५) न० → अ ।
[अमूर्खत्वम्, अमूर्खता] न मूर्खः = अमूर्खः । अमूर्खस्य भावः = अमूर्खत्वम्, अमूर्खता । अनेन त्व-तलप्र० । अत्र गुणाङ्गलक्षणट्यण्बाधया ।
[अमौर्य्यम् ] मूर्खस्य भावः = मौर्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक । न मौय॑म् = अमौर्य्यम् ।
[अजाड्यम् ] जडस्य भावः = जाड्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । न जाड्यम् = अजाड्यम् ।
[अस्थविरत्वम्, अस्थविरता] न स्थविरः = अस्थविरः । अस्थविरस्य भावः = अस्थविरत्वम्, अस्थविरता । अनेन त्व-तलप्र० → त । ___अत्र वयोवचनलक्षण: 'प्राणिजाति-वयोऽर्थादज्' (७११६६) अब्बाधया
[अस्थाविरम् ] स्थविरस्य भावः कर्म वा = स्थाविरम् । 'युवादेरण' (७।१।६७) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । न स्थाविरम् = अस्थाविरम् । 'नत्रत्' (३।२।१२५) न० → अ० । सि-अम् ।
[अकैशोरम् ] किशोरस्य भावः कर्म वा = कैशोरम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थाद' (७।१।६६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । न कैशोरम् = अकैशोरम् । 'नउत्' (३।२।१२५) न० → अ० । सि-अम् ।
[अहायनत्वम्, अहायनता] न हायनः = अहायनः । अहायनस्य भावः = अहायनत्वम्, अहायनता । अनेन त्वतल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[अद्वैहायनम्] द्वे हायने यस्य सः = द्विहायनः, तस्य भावः = द्वैहायनम् । 'हायनान्तात्' (७।१।६८) अण्प्र० → अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । न द्वैहायनम् = अद्वैहायनम् ।
[अत्रैहायनम् ] त्रीणि हायनानि यस्य गृहस्य = विहायनः, तस्य भावः कर्म वा = त्रैहायनम् । 'हायनान्तात्' (७१।६८) अण्प्र० → अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । न त्रैहायनम् = अत्रैहायनम् । अत्रावयोऽर्थत्वात् 'चतुस्त्रेयिनस्य वयसि' (२।३।७४) न णत्वम् । __ [अपटुत्वम्, अपटुता] न पटुरपटुः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अपटोर्भावः = अपटुत्वम्, अपटुता । अनेन त्व-तल्प्र० → त ।
[अपाटवम् ] पटोर्भावः कर्म वा = पाटवम् । 'स्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७१६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । न पाटवम् = अपाटवम् ।
[अलाघवम्] लघोर्भावः कर्म वा = लाघवम् । 'खुवर्णाल्लघ्वादेः' (७११६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । न लाघवम् = अलाघवम् ।

Page #51

२८
[ अरमणीयत्वम्, अरमणीयता ] न रमणीयः अरमणीयता । अनेन त्व- तल्प्र० → त ।
[ अरामणीयकम् ] रमणीयस्य भावः कर्म वा = रामणीयकम् । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७१।७२) अकञ्प्र० → अक । वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । न रामणीयकम्
अरामणीयकम् ।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
अरमणीयः । अरमणीयस्य भावः कर्म वा = अरमणीयत्वम्,
[ प्राजापत्यम् ] प्रजापतेर्भावः कर्म वा = प्राजापत्यम् । 'पतिराजान्त०' (७|१/६०) ट्यण्प्र०य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादणिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ सैनापत्यम् ] सेनापतेर्भावः कर्म वा = सैनापत्यम् । 'पतिराजान्त-गुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र० - य । ‘वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ आपत्यम् ] न विद्यते पतिरस्य = अपतिर्ग्रामः, तस्य भावः कर्म वा = आपत्यम् । 'पतिराजान्त०' (७१/६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
=
[ आराज्यम् ] न विद्यते राजा यत्र देशे सः = अराजा । अराज्ञो भावः कर्म वा = आराज्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१/६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[ आहायनम् ] न हायनः = अहायनः । अहायनस्य भावः = आहायनम् । 'हायनान्तात्' (७|१|६८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ आपटवम् ] न पटुरपटुः । अपटोर्भावः । 'य्वृवर्णाल्लघ्वादेः' (७/११६९) अणुप्र०→ अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[आरमणीयकम् ] न रमणीयः = अरमणीयः । अरमणीयस्य भावः = आरमणीयकम् । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७१।७२) अकञ्प्र० अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ।
[ आबुध्यम् ] न बुधः = अबुधः, तस्य भावः कर्म वा = आबुध्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७/१/६०) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-अम् ।
फ्र
[ आचतुर्यम् ] न चतुरः = अचतुरः, तस्य भावः कर्म वा = आचतुर्यम् । 'पतिराजान्त०' (७|१|६०) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । सि-अम् ॥छ ।
पृथ्वादेरिमन् वा ॥ ७।१।५८ ॥ पृथ्वादिः, तस्मात् ।
इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
[ पृथ्वादेः ] पृथुरादिर्यस्य सः =
[ इमन् ] इमन् प्रथमा सि ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[प्रथिमा, पृथुत्वम्, पृथुता, पार्थवम् ] पृथु । पृथोर्भावः = प्रथिमा । 'पृथु-मृदु-भृश- कृश- दृढ - परिवृढस्य ऋतो र:' (७|४|३९) रत्वम् । ‘त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) उलोपः । एवम् - पृथुत्वम्, पृथुता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७१श५६) त्व-तल्प्र० । एवम् पार्थवम् । 'य्वृवर्णाल्लघ्वादेः' (७/१/६९ ) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः आर् । 'अस्वयम्भुवोऽव्'
(७।४।७०) अव् ।

Page #52

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
२९
[म्रदिमा, मृदुत्वम्, मृदुता, मार्दवम् ] मृदु । मृदोर्भावः = म्रदिमा । अनेन इमन्प्र० । 'पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढपरिवृढस्य ऋतो रः' (७।४।३९) रत्वम् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१२९१) नलुक् । एवम्-मृदुत्वम्, मृदुता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७।१।५६) त्व-तलप्र० । एवम्-मार्दवम् । 'य्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७१।६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[बंहिमा, बहुलत्वम्, बहुलता, बाहुल्यम्] बहुल । बहुलस्य भावः = बंहिमा । अनेन इमन्प्र० । 'प्रिय-स्थिरस्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था-रफा-वर-गर-बंह-त्रप-द्राघ-वर्ष-वृन्दम्' (७४।३८) बहुलस्य बंहभावः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-बहुलत्वम्, बहुलता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७१।५६) त्व-तल्प० । एवम्-बाहुल्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७१२६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[वत्सिमा, वत्सत्वम्, वत्सता, वात्सम्] वत्सस्य भावः = वत्सिमा । अनेन इमन्प्र० । एवम्-वत्सत्वम्, वत्सता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७१५६) त्व-तलप्र० । एवम्-वात्सम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थाद' (७११६६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् । गणोऽत्र ॥छ।
वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा ॥ ७१५९ ॥ [वर्णदृढादिभ्यः] वर्णश्च दृढादयश्च = वर्णदृढादयस्तेभ्यः । [ट्यण् ] ट्यण् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[शौक्ल्यम्, शुक्लिमा, शुक्लत्वम्, शुक्लता] शुक्लस्य भावः = शौक्ल्यम्, शुक्लिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-शुक्लत्वम्, शुक्लता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७१५६) त्व-तलप्र० → त ।
[कार्यम्, कृष्णिमा, कृष्णत्वम्, कृष्णता] कृष्णस्य भावः = काय॑म् कृष्णिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । वृद्धिः आर् । शेषं पूर्ववत् । अग्रेऽपि पूर्ववत् ।
[काद्रव्यम्, कद्रिमा, कद्रुत्वम्, कद्रुता] कदु । कद्रो वः = काद्रव्यम्, कद्रिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । शेषं पूर्ववत् । .. [शैत्यम्, शितिमा, शितित्वम्, शितिता, शैतम् ] शिति । शितेर्भावः = शैत्यम्, शितिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । शेषं पूर्ववत् । एवम्-शैतम् । 'यवृवर्णाल्लघ्वादेः' (७।१।६९) अण्प्र० → अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । .
[दायम्, द्रढिमा, दृढत्वम्, दृढता] दृढस्य भावः = दाढयम्, द्रढिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ०' (७।४।३९) इत्यादिना रत्वम् । अग्रे पूर्ववत् ।

Page #53

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[वाढयम्, वढिमा, वृढत्वम्, वृढता] वृढस्य भावः = वायम्, वढिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । मतान्तरेण 'पृथु-मृदु-भृश०' (७।४।३९) वृढस्य ऋतो रत्वम् । अग्रे पूर्ववत् ।
[पारिवृदयम्, परिवढिमा, परिवृढत्वम्, परिवृढता] परिवृढस्य भावः = पारिवृदयम्, परिवढिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः' (७४।३९) रत्वम् । एवमग्रेऽपि ।
[वैमत्यम्; विमतिमा, विमतित्वम्, विमतिता, वैमतम्] विमति मण्ड्यते । विविधा नानाप्रकारा वा मतिः = विमतिः । विमतेर्भावः = वैमत्यम्, विमतिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् । पूर्ववदग्रेऽपि एवम्-वैमतम् । 'य्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७४/६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[साम्मत्यम्, सम्मतिमा, सम्मतित्वम्, सम्मतिता, साम्मतम् ] सम्मति । सम्मतेर्भावः = साम्मत्यम्, सम्मतिमा । अनेन ट्यणप्र० → य - इमन्प्र० । अग्रेऽपि पूर्ववत् । एवम्-साम्मतम् । 'स्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७१।६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् ।
टकारो ड्यर्थः -
[आर्हन्त्यम्, आर्हन्ती] 'अर्ह पूजायाम्' (५६४) अर्ह । अर्हतीति अर्हन् । 'सुग्-द्विषार्हः सत्रि-शत्रु-स्तुत्ये' (५।२।२६) अतृश्प्र० → अत् । 'कर्तर्यनदभ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अर्हतो भावः = आर्हन्त्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अर्हतस्तो न्त् च' (७।१।६१) "न्त"देशः । अग्रेतने आर्हन्त्यशब्दे 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।६८) अलुक् । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् ।
उचितादयो राजादिगणे द्रष्टव्याः, आकृतिगणत्वात् । [ औचिती] उचितस्य भावः = औचिती । [यथाकामी] कामस्यानतिक्रमेण = यथाकामम् । यथाकामस्य भावः = यथाकामी । . [सामग्री] समग्राणां भावः = सामग्री । [शैली] शीलस्य भावः = शैली । [पारिख्याती] परिख्यातस्य भावः = पारिख्याती ।
[आनुपूर्वी] यो यः पूर्वोऽनुपूर्वम् । अनुपूर्वस्य भावः = आनुपूर्वी । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् । . [स्थैर्यम्, स्थेमा] स्थिर । स्थिरस्य भावः = स्थैर्यम्, स्थेमा । अनेन ट्यणप्र० → य । 'प्रिय-स्थिर-स्फिरोरु-गुरुबहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि प्रा-स्था०' (७।४।३८) द्वितीये स्थिरस्य स्थ(था)देशः । प्रथमे 'वृद्धिः स्वरे.' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक । सि-अम् । द्वितीये प्र० सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ॥छ।।

Page #54

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
पतिराजान्त-गुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च ॥ ७।१।६० ॥ [पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः] पतिश्च राजा च = पतिराजानौ । पतिराजानावन्ते येषां ते = पतिराजान्ताः । गुणो अङ्गं येषां ते = गुणाङ्गाः । राज आदिर्येषां ते = राजादयः । पतिराजान्ताश्च गुणाङ्गाश्च राजादयश्च = पतिराजान्तगुणाङ्गराजादयः, तेभ्यः ।
[कर्मणि] कर्मन् सप्तमी ङि । [च] च प्रथमा सि ।
[आधिपत्यम्, अधिपतित्वम्, अधिपतिता] अधिकः पतिः = अधिपतिः, तस्य भावः कर्म वा = आधिपत्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । एवम्अधिपतित्वम्, अधिपतिता । प्राक्त्वादित्यधिकारात् अनेनैव त्व-तल्प्र० ।
[नारपत्यम् ] नराणां पतिः = नरपतिः । नरपतेर्भावः = नारपत्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[बार्हस्पत्यम् ] बृहस्पतेर्भावः कर्म वा = बार्हस्पत्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । __ [प्राजापत्यम् ] प्रजापतेर्भावः कर्म वा = प्राजापत्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[सैनापत्यम् ] सेनापतेर्भावः कर्म वा = सैनापत्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । - [आधिराज्यम्, अधिराजत्वम्, अधिराजता] अधिको राजा = अधिराजः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) अन्लुक् । अधिराजस्य भावः = आधिराज्यम् । अनेन ट्यणप्र० , य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक । अग्रेतनेऽपि अनेनैव त्वतल्प्र० ।
[सौराज्यम् ] सु-राजन् । शोभनो राजा = सुराजा । 'पूजास्वतेः प्राक् टात्' (७।३।७२) समासान्ताभावः । तस्य भावः = सौराज्यम् । ___ [यौवराज्यम् ] युवराजस्य भावः = यौवराज्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६८) अन्लुक् ।
द्रव्याश्रयो गुणः । गुणोऽङ्ग निमित्तं येषां प्रवृत्तौ ते गुणाङ्गाः, गुणद्वारेण ये गुणिनि वर्तन्ते न तु गुणवचना एव (ते गुणाङ्गा उच्यन्ते)।
[मौढ्यम्, मूढत्वम्, मूढता] मूढस्य भावः कर्म वा = मौढ्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अग्रेतनेऽपि अनेनैव त्व-तत्प्र० ।
न हि मूढो गुणोऽपि भण्यते, किन्तु मोहगुणद्वारेण गुणिन्येव वर्तते । अतो गुणोऽङ्गं प्रवृत्तिनिमित्तमस्यापि विद्यते इति गुणाङ्गः, न तु गुणवचनः । गुणवचना हि पूर्वं गुणे वर्तित्वा पश्चाद् गुणिनि वर्तन्ते ।

Page #55

३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[वैदुष्यम् ] 'विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति विद्वान् । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् । विदुषो भावः = वैदुष्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'क्वसुष्मतौ च' (२।१।१०५) "उष्"देशः । 'संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२।१६८) इत्यादिना दो भवति । __ [राज्यम्, राजत्वम्, राजता] राज्ञो भावः कर्म वा = राज्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) अन्लुक् । अग्रेतने २ अपि अनेनैव त्व-तलप्र० ।
[काव्यम्, कवित्वम्, कविता] कवि । कवेर्भावः = काव्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । अग्रेतने २ अपि अनेनैव त्व-तलप्र० ।
[ब्राह्मण्यम्, ब्राह्मणत्वम्, ब्राह्मणता] ब्राह्मणस्य भावः = ब्राह्मण्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । अग्रेतने २ अपि अनेनैव त्व-तत्प्र० ।
चकारो भावे कर्मणि चेत्युभयसमुच्चयार्थः ।
[अनृशंस ] नृ 'शंसू स्तुतौ च' (५५०) शंस् । नृन् शंसति = नृशंस: । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० → अ । न नृशंसः = अनृशंसः ॥छ।।
अर्हतस्तो न्त् च ॥ ७।१।६१ ॥ [अर्हतः] अर्हत् षष्ठी ङस् । [तः] त् षष्ठी ङस् । [न्त् ] न्त् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[आर्हन्त्यम्, आर्हन्ती, अर्हत्त्वम्, अर्हत्ता] अरिहननात् रजोहननात् रहस्याभावाच्च अर्हन् । पृषोदरादित्वात् अर्हन्निपात्यते । यद्वा चतुस्त्रिंशतमतिशयान् सुरेन्द्रादिकृतां पूजा अर्हतीति अर्हन् । 'शत्रानशावेष्यति०' (१।२।२०) शतृप्र० → अत् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । अर्हतो भावः कर्म वा = आर्हन्त्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य - त् → "न्त्"देशश्च । अर्हन्त्य मण्ड्य ते । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य
यां लुक्' (२।४।८६) अलुक । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् । अग्रेतने 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७।१।५६) त्वतल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
सहायाद् वा ॥ ७।१।६२ ॥ [सहायात्] सहाय पञ्चमी ङसि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[ साहाय्यम्, साहायकम्, सहायत्वम्, सहायता] सहायस्य भावः कर्म वा = साहाय्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-साहायकम् । 'योपान्त्याद् गुरूक्षेत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७।१।७२) अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-सहायत्वम्, सहायता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७।१।५६) त्व-तल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।

Page #56

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
सखि - वणिग्- दूताद् यः ॥ ७।१।६३ ॥
[ सखिवणिग्दूतात् ] सखा च वणिग् च दूतश्च = सखिवणिग्दूतम्, तस्मात् ।
[ यः ] य प्रथमा सि ।
[ सख्यम्, सखित्वम्, सखिता ] 'षणूयी दाने' (१५००) षण् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सन् । अथवा 'षिवूच् उतौ' (१९६४) षिव् । ( ' षेवृङ् सेवने' (८१८) षेव्) । 'षः सोऽष्टयै - ष्ठिव ० ' (२|३|९८) सिव् (सेव्) । सन्यते सीव्यते (सेव्यते) मित्रतया इति सखि । 'सनेर्डखि : ' ( उणा० ६२५) डखिप्र० । डिसंज्ञकत्वात् 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । सख्युर्भावः कर्म वा = सख्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । एवम्-सखित्वम्, सखिता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७ ११५६) त्व - तल्प्र० त । 'आत्' (२।१।१८) आप्प्र० आ ।
[ वणिज्या, वणिज्यम्, वणिक्त्वम्, वणिक्ता ] वणिज् । वणिजो भावः = वणिज्या । अनेन यप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र ० आ । एवम् वणिक्त्वम्, वणिक्ता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७|१|५६) त्व- तल्प्र०त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
३३
[ दूत्यम्, दूतत्वम्, दूतता ] दूतस्य भावः कर्म वा = दूत्यम् । अनेन यप्र० । अग्रे पूर्ववत् ।
[ वाणिज्यम् ] वणिजो भावः = वाणिज्यम् । ‘पतिराजान्त०' (७|१/६०) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|१|४) वृद्धिः आ । सि-अम् ।
[ दौत्यम् ] दूतस्य भावः = दौत्यम् । 'पतिराजान्त०' (७|११६०) ट्यण्प्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-अम् ॥छ ||
स्तेनान्नलुक् च ॥ ७।११६४ ॥
[ स्तेनात्] स्तेन पञ्चमी ङसि ।
[ नलुक् ] नस्य लुक् = नलुक् । प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ स्तेयम्, स्तेनत्वम्, स्तेनता, स्तैन्यम् ] स्तेनस्य भावः कर्म वा = स्तेयम् । अनेन यप्र० - नलुक् च । एवम् - स्तेनत्वम्, स्तेनता । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७|१|५६) त्व - तल्प्र० । एवम् - स्तैन्यम् । 'पतिराजान्त०' ( ७|१|६०) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ।
कपि ज्ञातेरेयण् ॥ ७।१।६५ ॥
[ कपिज्ञातेः ] कपिश्च ज्ञातिश्च = कपिज्ञाति, तस्मात् (तस्याः) ।
[ एयण् ] एयण् प्रथमा सि ।
[ कापेयम्, कपित्वम्, कपिता ] कपि । कपेर्भावः कर्म वा = कापेयम् । अनेन एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । अग्रेतने 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७|१|५६)
त्व-तप्र० ।
[ ज्ञातेयम्, ज्ञातित्वम्, ज्ञातिता ] ज्ञातेर्भावः कर्म वा = ज्ञातेयम् । अनेन एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । अग्रेतने २ 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७/१/५६) त्व - तल्प्र० ।

Page #57

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
यद्यपि कपिशब्दस्य प्राणिजातित्वं तथापि विशेषत्वात् 'य्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७१।६९) इत्यादिनाऽणि प्राप्ते कपेरिकारान्तत्वादणि प्राप्ते, ज्ञातेश्च प्राणिजातित्वादजि प्राप्ते वचनम् ॥छ।।
प्राणिजाति-वयोऽर्थादञ् ।। ७।१।६६ ॥ [प्राणिजातिवयोऽर्थात् ] प्राणी चासौ जातिश्च = प्राणिजातिः । प्राणिजातिश्च वयोऽर्थश्च = प्राणिजातिवयोऽर्थम्,' तस्मात् ।
[अञ्] अञ् प्रथमा सि ।
[आश्वम्, अश्वत्वम्, अश्वता] अश्वस्य भावः कर्म वा = आश्वम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् । एवम्-अश्वत्वम्, अश्वता । अनेनैव त्व-तत्प्र० । __ [गाईभम् ] गर्दभस्य भावः = गाईभम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[माहिषम् ] महिषस्य भावः कर्म वा = माहिषम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[द्वैपम् ] द्वीपिन् । द्वीपिनो भाव: कर्म वा = द्वैपम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् । सि-अम् ।। __ [हास्तम् ] हस्तिन् । हस्तिनो भावः कर्म वा = हास्तम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् । सि-अम् ।।
वयोऽर्थ - [कौमारम्, कुमारत्वम्, कुमारता] कुमारस्य भावः कर्म वा = कौमारम् । अनेन अप्र० → अ। : 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-कुमारत्वम्, कुमारता । अनेन त्व-तल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० - आ ।
[कैशोरम् ] किशोरस्य भावः कर्म वा = कैशोरम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[शावम् ] शवस्य भावः कर्म वा = शावम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[वार्करम् ] वर्करस्य भावः कर्म वा = वार्करम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[कालभम् ] कलभस्य भावः कर्म वा = कालभम् । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[तृणत्वम्, तृणता] तृणस्य भावः = तृणत्वम्, तृणता । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्व-तत्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[ देवदत्तत्वम्, देवदत्तता ] देवदत्तस्य भावः = देवदत्तत्वम्, देवदत्तता । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्व-तत्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।

Page #58

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
युवादेरण् ॥ ७।१।६७ ॥ [युवादेः ] युवा आदिर्यस्य सः = युवादिः, तस्मात् । [अण्] अण् प्रथमा सि ।
[यौवनम्, युवत्वम्, युवता] युवन् । यूनो लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात् युवते वः कर्म वा = यौवनम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'जातिश्च णि-तद्धितयस्वरे' (३।२।५१) पुंवद्भावः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अग्रेतने त्व-तलप्र० → त ।
[यौवनिका] यूनो भावः कर्म वा = यौवनिका । 'चोरादेः' (७।११७३) अकञ्प्र० → अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'इच्चापुंसो०' (२।४।१०७) इ । वृद्धिः औ । 'यूनोऽके' (७।४।५०) अन्त्यस्वरादिलुगभावः । __[स्थाविरम्, स्थविरत्वम्, स्थविरता] स्थविरस्य भावः कर्म वा = स्थाविरम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अग्रेतने २ अने
[सौहार्दम्, दौहार्दम् ] सुहृदय-दुहृदयशब्दयोरणि 'हृदयस्य०' (३।२।९४) इत्यादिना हृद्देशे कृते 'हृद्-भग-सिन्धोः' (७।४।२५) इत्युभयपदवृद्धौ सौहार्दम्-दौहार्दमिति । एवमुत्तरयोरपि । ततश्च एकतरद्वयोपादानेनैव सिद्धे यद् युगपद् द्वयोपादानं तदर्थभेदार्थम् ॥छ।।
हायनान्तात् ॥ ७।१६८ ॥ [हायनान्तात् ] हायनः अन्ते यस्य सः = हायनान्तः, तस्मात् ।
[द्वैहायनम्, द्विहायनत्वम्, द्विहायनता] द्वे हायने यस्य गृहस्य तत् = द्विहायनम् । द्विहायनस्य भावः = द्वैहायनम् । अनेन अण्प्र० → अ । वृद्धिः ऐ । एवम्-द्विहायनत्वम्, द्विहायनता । अनेन त्व-तलूप्र० → त ।
[त्रैहायनम् ] त्रयो हायना यस्य गृहस्य तत् = बिहायनम् । त्रिहायनस्य भावः = त्रैहायनम् । अनेन अण्प्र० → अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अत्र अवयोवचनात् 'चतुस्त्रेयिनस्य वयसि' (२।३।७४) इति णत्वं न भवति ।
[चातुर्हायनम् ] चत्वारो हायना यस्य गृहस्य तत् = चतुर्हायनम्, तस्य भावः = चातुर्हायनम् । अनेन अण्प्र० → अ । वृद्धिः आ । अत्र अवयोवचनात् 'चतुस्त्रेयिनस्य वयसि' (२।३।७४) इति णत्वं न भवति । ___ वयसि तु - [ ब्रहायणम् ] त्रिहायनस्य भावः = त्रैहायणम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थादज्' (७।१।६६) अप्र० → अ। वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'चतुस्त्रेयिनस्य वयसि' (२।३।७४) णत्वम् ।
[चातुर्हायणम् ] चतुर्हायनस्य भावः = चातुर्हायणम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थादब्' (७।१।६६) अप्र० → अ । वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'चतुस्त्रेयिनस्य वयसि' (२।३।७४) णत्वम् ॥छ।
ववर्णाल्लध्वादेः ॥७१।६९ ॥
[य्ववर्णात् ] इश्च उश्च ऋश्च = स्व । स्व(व)णां वर्णः = वृवर्णस्तस्मात् । [लघ्वादेः ] लघुरादिः समीपो यस्य सः = लघ्वादिः, तस्मात् ।
[शौचम्, शुचित्वम्, शुचिता] शुचेर्भावः कर्म वा = शौचम् । अनेन अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक । एवम्-शुचित्वम्, शुचिता । अनेनैव त्व-तलप्र० → त ।

Page #59

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[शाकुनम् ] शकुनेर्भावः = शाकुनम् । [मौनम्] मुनेर्भावः = मौनम् । [साम्मतम् ] सङ्गता मतिर्यस्य-सती विद्यमाना मतिर्यस्येति वा = सम्मतिः । सम्मतेर्भावः = साम्मतम् ।
[काव्यम् ] कवे वः कर्म वा = काव्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' . (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् ।
[नाखरजनम् ] नख 'रञ्जी रागे' (८९६) रज् । नखा रज्यन्तेऽनया = नखरजनी । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र० → अन । पृषोदरादित्वात् नलोपः । गूर्जर धात्रीदेशे मींती महन्दी कथ्यते । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । नखरजन्या भावः कर्म वा = नाखरजनम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । ___ [हारीतकम् ] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । हरति रोगान् प्राणिनामिति हरीतकी । 'ह-रुहि-पिण्डिभ्य ईतकः' (उणा० ७९) ईतकप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङी:' (२।४।१९) ङी । हरीतक्या भावः कर्म वा = हारीतकम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलुक् ।
[तैतवम् ] तितउ पुं-नपुंसकः । तितउनो भावः कर्म वा = तैतवम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[पार्थवम् ] पृथु । पृथोर्भावः = पार्थवम् । अनेन अण्प्र० -→ अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । ' 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[पाटवम् ] पटोर्भावः = पाटवम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४/७०) अव् ।
[लाघवम् ] लघोर्भावः = लाघवम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[वाधवम् ] वधू । वध्वा भावः कर्म वा = वाधवम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[पैत्रम् ] पितृ । पितुर्भावः = पैत्रम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) रत्वम् ।
आदिग्रहणं समीपमात्रार्थम्, तेन तितउ इत्यत्राव्यवहिते शुच्यादौ चैकवर्णव्यवहिते लघुनि भवति ।
[घटत्वम् ] घटस्य भावः = घटत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० ।
[पटत्वम् ] पटस्य भावः = पटत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । [पाण्डुत्वम् ] पाण्डोर्भावः = पाण्डुत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । [कण्डूत्वम् ] कण्ड्वा भावः = कण्डूत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० ।

Page #60

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[कार्शानवम् ] कृशानु । कृशानोर्भाव: कर्म वा = कार्शानवम् । मतान्तरेण अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: आर् । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । सि-अम् ।
[आरत्नम् ] अरत्नेर्भावः कर्म वा = आरत्नम् । मतान्तरेण अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । सि-अम् ।
[आरातम्] अरातेर्भावः कर्म वा = आरातम् । मतान्तरेण अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) इलुक् । सि-अम् ॥छ।।
पुरुष-हृदयादसमासे ॥ ७।१७० ॥ [पुरुषहृदयात् ] पुरुषश्च हृदयश्च = पुरुषहृदयम्, तस्मात् । [असमासे ] न समासः = असमासस्तस्मिन् । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
न इति प्रसज्यप्रतिषेधः, न पर्युदासः, तत्र हि समासादन्यत्र स्यात् । बहुहृदय-बहुपुरुष इति इह न स्यात् । पौरुषम्हाईमिति ।
[पौरुषम्, पुरुषत्वम्, पुरुषता] पुरुषस्य भावः कर्म वा = पौरुषम् । अनेन अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-पुरुषत्वम्, पुरुषता । अनेन त्व-तल्प्र० ।
[हाईम्, हृदयत्वम्, हृदयता] हृदयस्य भावः कर्म वा = हाईम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'हृदयस्य हल्लास-लेखाऽण्-ये' (३।२।९४) हृदयस्य "हृद्"देशः । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । एवम्-हृदयत्वम्, हृदयता । अनेन त्व-तलप्र० ।
[परमपुरुषत्वम् ] परमश्चासौ पुरुषश्च = परमपुरुषः, तस्य भावः = परमपुरुषत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७१।५५) त्वप्र० ।
-[परमहृदयत्वम्] परमश्चासौ हृदयश्च = परमहृदयः, तस्य भावः = परमहृदयत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० ।
[ सत्पुरुषत्वम् ] सतः पुरुषस्य भावः = सत्पुरुषत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७१।५५) त्वप्र० । [सौहृदय्यम् ] शोभनस्य हृदयस्य भावः = सौहृदय्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः औ ।
[काकस्य काय॑म् ] काकस्य कृष्णस्य भावः = काकस्य कार्यम् । 'अस्वस्थगुणैः' (३।११८७) इति समासनिषेधः । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[बलाकायाः शौक्ल्यम् ] बलाकायाः शुक्लाया भावः = बलाकायाः शौक्ल्यम् । 'अस्वस्थगुणैः' (३।११८७) इति समासनिषेधः । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् ।
[पौरुषम् ] पुरुषस्य भावः = पौरुषम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थाद' (७१।६६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 卐 है० प्र० - आरातेर्भावः कर्म वा ।

Page #61

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
-
समासविषये प्रतिषेधार्थं पुरुषोपादानम् ॥छ।।
श्रोत्रियाद् यलुक् च ॥ ७।१७१ ॥ [श्रोत्रियात् ] श्रोत्रिय पञ्चमी ङसि । [यलुक्] यस्य लुक् = यलुक् । प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[श्रौत्रम्, श्रोत्रियत्वम्, श्रोत्रियता, श्रोत्रियकम् ] छन्दस् । छन्दोऽधीते = श्रोत्रियः । 'छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा' (७१।१७३) इयप्र० - "श्रोत्र"देशश्च । श्रोत्रियस्य भावः कर्म वा = श्रौत्रम् । अनेन अणप्र० → अ - यलुक् च । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-श्रोत्रियत्वम्, श्रोत्रियता । अनेन त्वतलप्र० । एवम्-श्रोत्रियकम् । 'चोरादेः' (७१।७३) अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।।
योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ् ॥ ७।१७२ ॥ [योपान्त्यात् ] य उपान्त्यो यस्य सः = योपान्त्यः, तस्मात् । __ [गुरूपोत्तमात् ] गुरुरुपोत्तमं यस्य सः = गुरूपोत्तमः, तस्मात् । यद्वा अक्षराणां पङ्क्तौ तृतीयमक्षरमारभ्य उत्तममिति संज्ञा त्रिप्रभृतीनामन्त्यमुत्तमम्, तत्समीपमुपोत्तमम् । उपोत्तमं गुरुर्यस्य सः = गुरूपोत्तमः, तस्मात् । 'विशेषण-सर्वादिसंख्यं बहुव्रीहौ' (३।१।१५०) इत्यादिना गुरुशब्दस्य पूर्वनिपातः ।
[असुप्रख्यात्] न सुप्रख्यः = असुप्रख्यः, तस्मात् । [अकञ्] अकञ् प्रथमा सि ।।
[रामणीयकम्, रमणीयत्वम्, रमणीयता] रमणीयस्य भावः कर्म वा = रामणीयकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-रमणीयत्वम्, रमणीयता । अनेनैव त्व-तलप्र० ।
[दार्शनीयकम् ] दर्शनीयस्य भावः कर्म वा = दार्शनीयकम् । अनेन अकप्र० →. अक । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[कामनीयकम् ] कमनीयस्य भावः कर्म वा = कामनीयकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[औपाध्यायकम् ] उपाध्यायस्य भावः कर्म वा = औपाध्यायकम् । अनेन अकञ्प्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[पानीयकम् ] पानीयस्य भावः कर्म वा = पानीयकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
गुरुग्रहणादनेकव्यञ्जनव्यवधानेऽपि भवति
[आचार्यकम् ] आर्चायस्य भावः कर्म वा = आचार्यकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।

Page #62

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
गुरुग्रहणं हि दीर्घपरिग्रहार्थं संयोगपरपरिग्रहार्थं च, अन्यथा दीर्घोपोत्तमादित्युच्येत ।
[कापोतम् ] कपोतस्य भावः = कापोतम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थादज्' (७।१।६६) अप्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[विमानत्वम् ] विमानस्य भावः = विमानत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१५५) त्वप्र० । [क्षत्रियत्वम् ] क्षत्रियस्य भावः = क्षत्रियत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० ।
[कायत्वम् ] कायस्य भावः = कायत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । प्रथमे गुरुर्नास्ति द्वितीये तु उपोत्तमत्वं नास्ति । [सुप्रख्यत्वम्, सौप्रख्यम् ] सु-
प्र ख्यांक प्रथने' (१०७१) ख्या । सुप्रचष्टे = सुप्रख्यः । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५।१५६) डंप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलुक् । सुप्रख्यस्य भावः कर्म वा = सुप्रख्यत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७१५५) त्वप्र० । एवम्-सौप्रख्यम् । 'पतिराजान्त०' (७११६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
चोरादेः ॥ ७।१७३ ॥ [चोरादेः ] चोर आदिर्यस्य सः = चोरादिः, तस्मात् ।
[चौरिका, चौरकम् ] चोरस्य भावः कर्म वा = चौरिका, चौरकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[धौर्तिका, धौर्तकम] धर्तस्य भावः कर्म वा = धौतिका, धौर्तकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) अ० → इ० ।
- [मानोज्ञकम् ] मनोज्ञस्य भावः कर्म वा । मनोज्ञादीनामकान्तानां नपुंसकत्वमेव "आ त्वात् त्वादिः" इति । पूर्वेषां तु "चोराद्यमनोज्ञाद्यकञ्" इति स्त्रीनपुंसकता । मानोज्ञकम् ।
[प्रेयरूपकम् ] प्रियं रूपं यस्य सः = प्रियरूपः, तस्य भावः कर्म वा = प्रेयरूपकम् । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[चोरत्वम्, चोरता ] चोरस्य भावः कर्म वा = चोरत्वम्, चोरता । अनेनैव त्व-तत्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । - [चौर्यम् ] चोरस्य भावः = चौर्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलक ।
[धौर्त्यम् ] धूर्तस्य भावः = धौर्त्यम् । 'पतिराजान्त०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धि: औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[ग्रामिक्यम्] ग्रामोऽस्यास्ति = ग्रामिकम् । ग्रामिकस्य भावः = ग्रामिक्यम् । 'पतिराजान्त०' (७१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
9
क्रि० स०-ख्यांक प्रकथने, प्रकटने इत्यन्ये । धा० पा०-प्रथने, प्रकथने इत्यन्ये ।

Page #63

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
द्वन्द्वाल्लित् ॥ ७।१७४ ॥
[द्वन्द्वात् ] द्वन्द्व पञ्चमी ङसि । [लित्] ल् इदनुबन्धो यस्य सः = लित् । प्रथमा सि । लित्करणं स्त्रीत्वार्थम् ।
[गौपालपशुपालिका] गोपालपशुपालानां भावः कर्म वा = गौपालपशुपालिका । अनेन अकप्र० → अक । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० . → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[शैष्योपाध्यायिका] शिष्याश्च उपाध्यायाश्च = शिष्योपाध्यायाः, तेषां भावः कर्म वा = शैष्योपाध्यायिका । अनेन अकञ्प्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ।
[कौत्सकुशिकिका] कुत्सस्यापत्यानि वृद्धानि = कुत्साः । कुत्सि(शि)कस्यापत्यानि वृद्धानि = कुत्सि(शि)काः । 'विदादेवृद्धे' (६।१।४१) अप्र० । 'यत्रोऽश्यापर्णान्त-गोपवनादेः' (६।१।१२६) अञ्लुप् । कुत्साश्च कुशिकाश्च = कौत्सकुशिकिका । अनेन अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ।
[वैनिका] विश्च पक्षी-ना च नरः = विनरौ। विनोर्भावः कर्म वा = वैनिका । अनेन अकप्र० → अक। 'वृद्धिः . स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धि: ऐ । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) रत्वम् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । 'य्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७।१।६९) इत्यणि प्राप्ते परत्वादकञ् ।
[भारतबाहुबलिका ] भरतश्च बाहुबलिश्च । भरतबाहुबल्योर्भावः = भारतबाहुबलिका । अनेन अकप्र० → अक। . 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्०' (२।४।१११) इ ।
[गोपालपशुपालत्वम्, गोपालपशुपालता] गोपालपशुपालकानां भावः कर्म वा = गोपालपशुपालत्वम्, गोपालपशुपालता । अनेनैव त्व-तल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
गोत्र-चरणाच्छ्लाघा-ऽत्याकार-प्राप्त्यवगमे ॥ ७।१।७५ ॥ [गोत्रचरणात् ] गोत्रं च चरणं च = गोत्रचरणम्, तस्मात् । [ श्लाघाऽत्याकारप्राप्त्यवगमे ] श्लाघा च अत्याकारश्च प्राप्तिश्च अवगमश्च = श्लाघाऽत्याकारप्राप्त्यवगमम्, तस्मिन् ।
श्लाघा विकत्थनम् । अत्याकारः परपरिभवः पराधिक्षेपः । विषयभावः पुनः श्लाघादीनां क्रियारूपाणां भावकर्मणी प्रति साध्यत्वात्, भावकर्मभ्यां कर्तभ्यां श्लाघादयो यत्र साध्यन्ते इति तात्पर्यम् । गोत्रमपत्यं तस्याध्यायस्तत्र पठितं प्रवराध्यायपठितं च । चरणं शाखानिमित्तं कठादिः ।
[गार्गिकया श्लाघते] गर्गस्यापत्यं वृद्धं = गार्ग्यः । 'गर्गादेर्य' (६।१।४२) यप्र० → य । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । गाय॑स्य भावः कर्म वा = गार्गिका, तया । अनेन अकबप्र० → अक । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् । 'श्लाघृङ् कत्थने' (६४५) श्लाघ् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।

Page #64

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
४१
[काठिकया विकत्थते ] कठेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा = कठाः । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) अण्लुप् । द्वितीयस्य अणो लुप्' 'कठादिभ्यो वेदे लुप्' (६।३।१८३) इत्यनेन । कठानां भावः कर्म वा = काठिका, तया । अनेन अकप्र० → अक । वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'टौस्येत्' (१।४।१९) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । एवमग्रेऽपि । 'कत्थि श्लाघायाम्' (७१९) कत्थ् । वर्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । __ [गार्गिकयात्याकुरुते ] गर्गस्यापत्यं वृद्धं = गार्ग्यः । 'गर्गादेर्यज्' (६।१।४२) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । गाय॑स्य भावः कर्म वा = गार्गिका, तया । अनेन अकप्र० → अक । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् । अति-आङ् 'डुइंग् करणे' (८८८) कृ। वर्त० ते । 'कृग-तनादेरुः' (३।४।८३) उप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः शित्युत्' (४।२।९८) अ० → उ० ।।
[काठिकयाधिक्षिपति] कठेन प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा = कठाः । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) अण्लुप् । द्वितीयस्य अणो लुप् 'कठादिभ्यो वेदे लुप्' (६।३।१८३) इत्यनेन । कठानां भावः कर्म वा = काठिका, तया । अनेन अकप्र० → अक । वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'टौस्येत्' (१।४।१९) ए । 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) अय् । 'क्षिपीत् प्रेरणे' (१३१७) क्षिप्, अधिपूर्व० । वर्त० तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० → अ । __ [गार्गिकां प्राप्तवान् ] 'आप्लँट् व्याप्तौ' (१३०७) आप्, प्रपूर्व० । प्राप्नोति स्म = प्राप्तवान् । क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[काठिकामधिगतवान् ] अधिगच्छति स्म = अधिगतवान् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'यमिरमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्ङिति' (४।२।५५) मलुक् । __[गार्गिकामवगतवान् ] अवगच्छति स्म = अवगतवान् । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् । 'यमिरमि-नमि-गमि०' (४।२।५५) मलुक् ।
[काठिकां विज्ञातवान् ] वि 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । विजानाति स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तवतुप्र० → तवत् ।
[गार्गम् ] गाय॑स्य भावः = गार्गम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थाद' (७।१।६६) अप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् । सि-अम् ।
- [काठम्] कठानां भावः कर्म वा = काठम् । 'प्राणिजाति-वयोऽर्थाद' (७।१।६६) अप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ॥छ।।
होत्राभ्य ईयः ॥ ७१७६ ॥
[होत्राभ्यः] होत्रा पञ्चमी भ्यस् । [ईयः] ईय प्रथमा सि ।
होत्राशब्द ऋत्विग्विशेषवचनः ।

Page #65

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[ मैत्रावरुणीयम्, मैत्रावरुणत्वम्, मैत्रावरुणता] मित्रश्च वरुणश्च । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आत्वम् । मित्रावरुणौ देवतेऽस्य = मैत्रावरुणः । 'देवता' (६।२।१०१) अप्र० → अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । मैत्रावरुणस्य भावः कर्म वा = मैत्रावरुणीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-मैत्रावरुणत्वम्, मैत्रावरुणता । अनेन त्व-तलप्र० ।
[अग्नीधीयम् ] अग्नि 'बिइन्धैपि दीप्तौ' (१४९८) इन्ध् । अग्निमिन्द्धे = अग्नीध् । क्विप्प्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । अग्नीधो भावः कर्म वा = अग्नीधीयम् । अनेन ईयप्र० ।
[नेष्ट्रीयम् ] नेष्ट । नेष्टुर्भाव: कर्म वा = नेष्ट्रीयम् । अनेन ईयप्र० । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) रत्वम् । [पोत्रीयम् ] पोतृ । पोतुर्भावः कर्म वा = पोत्रीयम् । अनेन ईयप्र० । 'ऋतो रस्तद्धिते' (१।२।२६) रत्वम् ।
[ब्राह्मणाच्छंसीयम् ] ब्राह्मणाच्छंसिन् । ब्राह्मणाच्छंसिनो भाव: कर्म वा = ब्राह्मणाच्छंसीयम् । अनेन ईयप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) इन्लुक् । बहुवचनं स्वरूपविधिनिरासार्थं, किन्तु होत्रार्थं परिग्रहार्थम् ॥छ।।
ब्रह्मणस्त्वः ॥ ७१७७ ॥ [ब्रह्मणः] ब्रह्मन् पञ्चमी ङसि । [त्वः] त्व प्रथमा सि । होत्राभ्य इति वर्त्तते ।
[ब्रह्मत्वम्, ब्रह्मता] ब्रह्मन् । ब्रह्मणो भावः कर्म वा = ब्रह्मत्वम्, ब्रह्मता । अनेन त्वप्र० । 'प्राक्त्वादगडुलादेः' (७१।५६) तल्प्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
शाकट-शाकिनौ क्षेत्रे ॥ ७।१७८ ॥ [शाकटशाकिनौ ] शाकटश्च शाकिनश्च = शाकटशाकिनौ । [क्षेत्रे] क्षेत्र सप्तमी ङि । [ इक्षुशाकटम्, इक्षुशाकिनम् ] इक्षु । इक्षूणां क्षेत्रम् = इक्षुशाकटम्, इक्षुशाकिनम् । अनेन शाकद-शाकिनप्र० ।
[ मूलकशाकटम्, मूलकशाकिनम्] मूलकानां क्षेत्रं = मूलकशाकटम्, मूलकशाकिनम् । अनेन शाकटशाकिनप्र० । [शाकशाकटम्, शाकशाकिनम् ] शाकस्य क्षेत्रं = शाकशाकटम्, शाकशाकिनम् । अनेन शाकट-शाकिनप्र० ॥छ।।
धान्येभ्य ईनञ् ॥ ७।१७९ ॥ [धान्येभ्यः] धानाः प्रयोजनमस्य = धान्यम् । 'स्वर्ग-स्वस्तिवाचनादिभ्यो य-लुपौ' (६।४।१२३) यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक्, तेभ्यः ।
[ईनञ्] ईनञ् प्रथमा सि ।
[कौलत्थीनम् ] कुलत्थानां क्षेत्रं = कौलत्थीनम् । अनेन ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धि: औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #66

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[मौद्गीनम् ] मुद्गानां क्षेत्रं = मौद्गीनम् । अनेन ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[प्रैयङ्गवीणम् ] प्रियङ्गु । प्रियङ्ग्णां क्षेत्रं = प्रैयङ्गवीणम् । अनेन ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[नैवारीणम् ] नीवाराणां क्षेत्रं = नैवारीणम् । अनेन ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[कौद्रवीणम् ] कोद्रवाणां क्षेत्रं = कौद्रवीणम् । अनेन ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ॥छ।
व्रीहि-शालेरेयञ् ॥ ७।१८० ॥ [व्रीहिशालेः] व्रीहिश्च शालिश्च = व्रीहिशालि, तस्मात् । [एयञ्],एयञ् प्रथमा सि ।।
[वैहेयम् ] व्रीहीणां क्षेत्रं = त्रैहेयम् । अनेन एयप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक्।
[शालेयम् ] शालीनां क्षेत्रं = शालेयम् । अनेन एयप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) इलुक् ॥छ।।
यव-यवक-षष्टिकाद् यः ॥ ७।१८१ ॥ [यवयवकषष्टिकात् ] यवश्च यवकश्च षष्टिकश्च = यवयवकषष्टिकम्, तस्मात् । [यः] य प्रथमा सि । [यव्यम् ] यवानां क्षेत्रं = यव्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[यवक्यम् ] यवानां तुल्याः = यवकाः । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७१।१०८) कप्र० । यवकानां क्षेत्रं = यवक्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[षष्टिक्यम्] षष्टिरात्रेण पच्यमाना व्रीहयः = षष्टिकाः । अत्र(त) एव निपातनात् कप्र० । षष्टिकानां क्षेत्रं = षष्टिक्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।।
वाऽणु-माषात् ॥ ७।१८२ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [अणुमाषात् ] अणुश्च माषश्च = अणुमाषम्, तस्मात् ।
[अणव्यम्, आणवीनम् ] अणुः - रालकादिधान्यविशेषः । अणूनां क्षेत्रम् = अणव्यम् । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । एवम्-आणवीनम् । 'धान्येभ्य ईन' (७।१७९) ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।

Page #67

४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[माष्यम्, माषीणम्] माषाणां क्षेत्रं = माष्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्माषीणम् । 'धान्येभ्य ईन' (७१७९) ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ॥छ।।
वोमा-भङ्गा-तिलात् ॥ ७।१८३ ॥ [वा] वा प्रथमा सि ।
[उमाभङ्गातिलात्] उमा च भङ्गा च तिलश्च = उमाभङ्गातिलम, तस्मात् । उमाभङ्गेऽपि धान्ये एव इष्यते । यद्यपि धान्यत्वमेतयोर्न प्रसिद्ध तथापि सण सप्तदशधान्यभेदः सत्तरसं धन्नमिति वाक्यात् प्रसिद्धम्, ततः पक्षे-ईन ।
[उम्यम्, औमीनम् ] उत्त्वं मीयते = उमा । 'उपसर्गादातो डोऽश्यः' (५।१५६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । पृषोदरादित्वात् दलोपत्वं निपात्यते । उमानां = अतसीनां क्षेत्रम् = उम्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । एवम् - औमीनम् । 'धान्येभ्य ईन' (७१।७९) ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) आलुक् ।
[भनयम्, भाङ्गीनम् ] भङ्गा-शणधान्यम् । भङ्गानां क्षेत्रं = भङ्ग्यम् । अनेन यप्र० । एवम्-भाङ्गीनम् । 'धान्येभ्य ईनज्' (७।१।७९) ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य'. (७।४।६८). आलुक् । __ [तिल्यम्, तैलीनम् ] तिलानां क्षेत्रं = तिल्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्तैलीनम् । 'धान्येभ्य ईन' (७।४।७९) ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
अलाब्वाश्च कटो रजसि ॥ ७१८४॥
[अलाब्वाश्च ] अलाबू पञ्चमी ङसि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङसि० → दास्० → आस् । च प्रथमा सि ।
[कटः] कट प्रथमा सि । [रजसि] रजस् सप्तमी ङि । [अलाबूकटम् ] अलाबूनां रजः = अलाबूकटम् । अनेन कटप्र० । [ उमाकटम् ] उमानां रजः = उमाकटम् । अनेन कटप्र० । [भङ्गाकटम्] भङ्गानां रजः = भङ्गाकटम् । अनेन कटप्र० । [तिलकटम् ] तिलानां रजः = तिलकटम् । अनेन कटप्र० ॥छ।।
अह्ना गम्येऽश्वादीनञ् ॥ ७।१८५ ॥ [ अह्ना ] अहन् तृतीया टा । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । [गम्ये ] गम्यत इति गम्यस्तस्मिन् । [अश्वात्] अश्व पञ्चमी ङसि । " [ईनञ् ] ईनञ् प्रथमा सि ।

Page #68

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ आश्वीनोऽध्वा ] अश्वस्य एकेनाह्ना गम्यः = आश्वीनोऽध्वा । अनेन ईनञ्प्र० →>> ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ अश्वस्य मासेन गम्यः ] वाक्ये 'कृत्यस्य वा' (२२८८) कर्तृषष्ठी ॥छ
कुलाज्जल्पे ॥ ७।१।८६ ॥
[ कुलात् ] कुल पञ्चमी ङसि ।
[ जल्पे ] जल्प सप्तमी ङि ।
[ कौलीनम् ] कुलस्य जल्पः = कौलीनम् । अनेन ईनञ्प्र० ईन । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ ।
पील्वादेः कुणः पाके ॥ ७१८७ ॥
[ पील्वादेः ] पीलुरादिर्यस्य सः = पील्वादिः, तस्मात् ।
[ कुण: ] कुण प्रथमा सि ।
[ पाके ] पाक सप्तमी ङि ।
[ पीलुकुणः ] पीलूनां फलानां वृक्षाणां वा पाकः = पीलुकुणः । अनेन कुणप्र० ।
[ कर्कन्धुकुणः ] कर्कन्धूनां पाकः = कर्कन्धुकुण: । अनेन कुणप्र० । गणः ||छ । कर्णादेर्मूले जाहः ॥ ७१ ॥८८॥
कर्णादिः, तस्मात् ।
[कर्णादेः ] कर्ण आदिर्यस्य सः
[मूले ] मूल सप्तमी ङि ।
[ जाह: ] जाह प्रथमा सि ।
[कर्णजाहम् ] कर्णस्य मूलं = कर्णजाहम् । अनेन जाहप्र० ।
[ अक्षिजाहम् ] अक्ष्णो मूलम् = अक्षिजाहम् । अनेन जाहप्र० । गणोऽत्र ॥छ ।
[ पक्षात् ] पक्ष पञ्चमी ङसि ।
[तिः ] ति प्रथमा सि । [ पक्षतिः ] पक्षस्य मूलं
=

→
[हिमात्] हिम पञ्चमी ङसि ।
[ एलुः ] एलु प्रथमा सि ।
=
पक्षात् तिः ॥ ७।१।८९ ॥
पक्षतिः । अनेन तिप्र० । मूलेऽप्यभिधेये शब्दशक्तिस्वाभाव्यात् स्त्रीलिङ्गः ॥छ
हिमालः सहे ॥ ७१ ॥ ९० ॥
४५

Page #69

४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[सहे] सह सप्तमी ङि। [हिमेलुः] हिमस्य सहः-हिमं सहमानो वा = हिमेलुः । अनेन एलुप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ॥छ।।,
बल-वातादूलः ॥ ७।१।९१ ॥
[बलवातात् ] बलश्च वातश्च = बलवातम्, तस्मात् ।
[ऊलः] ऊल प्रथमा सि । [बलूलः ] बलस्य सहः-बलं सहमानः = बलूलः । अनेन ऊलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [वातूलः ] वातस्य सहः = वातूलः । अनेन ऊलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ॥छ।।
शीतोष्ण-तृप्रादालुरसहे ॥ ७।१।९२ ॥ [शीतोष्णतृप्रात् ] शीतश्च उष्णश्च तृप्रश्च = शीतोष्णतृप्रम्, तस्मात् । [ आलुरसहे] आलु प्रथमा सि । न सहः = असहस्तस्मिन् । [शीतालुः] शीतस्यासहः-शीतमसहमानः = शीतालुः । अनेन आलुप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [उष्णालुः] उष्णस्यासहः-उष्णमसहमानः = उष्णालुः । अनेन आलुप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[ तृप्रालुः ] तृप्रं-दुःखम्, तस्यासहः-तृप्रमसहमानः = तृप्रालुः । अनेन आलुप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
यथामुख-सम्मुखादीनस्तद् दृश्यतेऽस्मिन् ॥ ७।१।९३ ॥ [ यथामुखसम्मुखात् ] यथामुखश्च सम्मुखश्च = यथामुखसम्मुखम्, तस्मात् । [ईनः] ईन प्रथमा सि । [तद्] तद् प्रथमा सि । [दृश्यतेऽस्मिन् ] दृश्यतेऽस्मिन् सप्तमी ङि । सूत्रत्वाल्लोपः ।
[यथामुखीन आदर्शादिः] यथामुखं दृश्यतेऽस्मिन् = यथामुखीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक्, आदर्शादिः । मुखस्य सदृशोऽर्थो यथामुखं-प्रतिबिम्बमुच्यते । अत एव निपातनात् 'यथाऽथा' (३।१।४१) इति प्रतिषेधेऽप्यव्ययीभावः ।
[सम्मुखीनः ] समं मुखं = सम्मुखम् । समं तुल्यं मुखमस्यानेनेति वा = सम्मुखं प्रतिबिम्बमेव । अत एव निपातनात् समशब्दस्य अकारलोपः । सम्मुखं दृश्यतेऽस्मिन्निति सम्मुखीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अभिमुखमित्यर्थः ।
[यथामुखीन: सीतायाः] यथामुखीन: सीतायाः-अग्रेभवनमात्रमत्र साम्यम् । आर्दशो ह्यग्रेभवत्येवं हनूमानमपि सीताया अग्रे भवति । सीताग्रे तिष्ठतीत्यर्थः ॥छ।।
सर्वादेः पथ्यङ्ग-कर्म-पत्र-पात्र-शरावं व्याप्नोति ॥ ७।१।९४ ॥ [सर्वादेः] सर्व आदिर्यस्य सः = सर्वादिः, तस्मात् ।

Page #70

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
४७
[पथ्यङ्गकर्मपत्रपात्रशरावम्] पन्थाश्च अङ्गश्च(अङ्गं च) कर्म च पत्रश्च(पत्रं च) पात्रश्च शरावश्च = पथ्यङ्गकर्मपत्रपात्रशरावम् ।
[व्याप्नोति ] व्याप्नोति सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[सर्वपथीनो रथः] सर्व-पथिन् । सर्वश्चासौ पन्थाश्च = सर्वपथः । 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इन्लुक् । सर्वपथं व्याप्नोति = सर्वपथीनो रथः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[सर्वपथीनमुदकम् ] सर्वे च ते पन्थानश्च = सर्वपथाः । 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इन्लुक् । सर्वपथान् व्याप्नोति = सर्वपथीनमुदकम् । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[सर्वाङ्गीणस्तापः] सर्वाङ्गी व्याप्नोतीति सर्वाङ्गीणस्तापः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[सर्वकर्माणः पुरुषः] सर्वकर्म व्याप्नोतीति सर्वकर्मीणः पुरुषः । अनेन ईनप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । .
[सर्वपत्रीणः सारथिः] सर्वपत्रं व्याप्नोतीति सर्वपत्रीणः सारथिः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[सर्वपात्रीण ओदनः] सर्वपात्रं व्याप्नोतीति सर्वपात्रीण ओदनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
. [सर्वशरावीण ओदनः] सर्वशरावं व्याप्नोतीति सर्वशरावीण ओदनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) . अलुक् ॥छ।।
आप्रपदम् ॥ ७।१।९५ ॥ [आप्रपदम् ] आप्रपदम् सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[आप्रपदीन: पटः] प्रगतं पदं-प्रवृद्धं वा पदं = प्रपदम् । आ प्रपदात् = आप्रपदम् । 'पर्यपा-ऽऽङ्-बहिरच् पञ्चम्या' (३।१।३२) इत्यादिना अव्ययीभावः । पदाग्रं गुल्फमित्यर्थः । आप्रपदं व्याप्नोति न तदतिवर्त्तते यः स आप्रपदीनः पटः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । अनेन पद(ट)स्य प्रमाणमाख्यायते ॥छ।।
अनुपदं बद्धा ॥ ७।१९६ ॥ [अनुपदम् ] अनुपदम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [बद्धा] बद्धा सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[अनुपदीना उपानत्] अनुपदस्य दीर्घा = अनुपदम् । 'दैर्येऽनुः' (३।१।३४) इत्यव्ययीभावः । अनुपदं बद्धाअनुपदं दीर्घा = अनुपदीना । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । उपानत् । पदप्रमाणेत्यर्थः ॥छ।
अयानयं नेयः ॥ ७।१९७ ॥ [अयानयम् ] अयानयम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् ।

Page #71

४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ नेयः ] नेय प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२/१/७२ ) स०र० । प्रथमान्तात् सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् ।
[ अयानयीन: शार: ] अयानयं नेयोऽयानयीनः । क्षा (शा) रयूतोपकरणं फलकशिरसि स्थित उच्यते । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । अयः प्रदक्षिणं गमनम् अनयः प्रसव्यं वामम् । शारिद्यूते हि केचिच्छाराः प्रदक्षिणं गच्छन्ति, केचित् प्रसव्यम्, तेषां गतिरयसहितोऽनयोऽयानय इत्युच्यते । यस्मिन् दक्षिणगमने वामगमने च परशारा बाधिता भवन्ति तस्मिन् परशारैः पदानामप्रवेशः तदुभयं नेयः अयानयीन इति रुढिः । अथवा अयः शुभं दैवम्, अनयोऽशुभम्, शुभदैवादपवर्त्ततेऽशुभं दैवं यस्मिन् कर्मणि तदयानयं शान्तिकर्म चतुः शरणप्रतिपत्तिरनाघातघोषणं देवगुरुपूजा तपोदानं ब्रह्मचर्यादि नियमः तद्यो नेयः । कारयितव्यः सोऽयानयीन ईश्वर इति ॥छ ||
सर्वाऽन्नमत्ति ॥ ७।१।९८ ॥
[ सर्वाऽन्नम् ] सर्वाऽन्नम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[ अत्ति ] अतीति अदन्, तस्मिन् ।
सर्वशब्दः प्रकारकात्र्त्स्न्ये च ।
=
[ सर्वान्नीनो भिक्षुः ] सर्वप्रकारमन्नं सर्वाऽन्नम्, तदत्ति सर्वान्नीनो भिक्षुः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । नियमरहित इत्यर्थः ॥छा
परोवरीण - परम्परीण - पुत्रपौत्रीणम् ॥ ७|१|९९ ॥
[ परोवरीणपरम्परीणपुत्रपौत्रीणम् ] परोवरीणश्च परम्परीणश्च पुत्रपौत्रीणश्च = परोवरीणपरम्परीणपुत्रपौत्रीणम् ।
[ परोवरीणः ] परांश्च अवरांश्च अनुभवति - साक्षात्करोति = परोवरीणः । अनेन ईनप्र० - अवरशब्दस्य अकारस्य च उत्वं निपात्यते । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
1
[ पारोवर्यम् ] पर 'अव रक्षण - गति - कान्ति - तृप्त्यवगमन - प्रवेश - श्रवण-स्वाम्यर्थ- याचन-क्रियेच्छा-दीप्त्यवाप्त्याऽऽलिङ्गन-हिंसा-दहन-भाव - वृद्धिषु' (४८९) अव् । परानवति = परोवरम् । उणादित्वात् परोवरनिपात्यते । परोवरस्य भावः = पारोवर्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च ' ( ७|१|६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ परम्परीणः ] परांश्च परतरांश्च अनुभवति = परम्परीणः । अनेन ईनप्र० - परम्परभावश्च निपात्यते ।
[ पुत्रपौत्रीण: ] पुत्रस्यापत्यमनन्तरं = पौत्रम् । 'पुनर्भू पुत्र - दुहितृ- ननान्दुरनन्तरेऽञ्' (६।१।३९) अञ्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । पुत्रांश्च पौत्रांश्च अनुभवति पुत्रपौत्रीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२२३।६३) न० णत्वम् ॥छ|| यथाकामा-ऽनुकामा-ऽत्यन्तं गामिनि ॥ ७।१।१०० ॥
यथाकामाऽनुकामाऽत्यन्तम् । पञ्चमी ङसि ।
[ यथाकामाऽनुकामाऽत्यन्तम् ] यथाकामश्च अनुकामश्च अत्यन्तश्च = सूत्रत्वात् (लोपः) ।

[ गामिनि ] गमिष्यतीति गामी । 'आङश्च णित्' (उणा० ९२०) णित् इन्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः,
तस्मिन् ।
=

Page #72

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
४९
[यथाकामीनः] यो यः कामो यथाकामम् । यथाकामं गामी = यथाकामीनः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अनुकामीन: ] कामस्यानुरूपम् = अनुकामम् । अनुकामं गामी = अनुकामीनः । अनेन ईनप्र० । यथेच्छं गामीत्यर्थः ।
[अत्यन्तीनः] अतिक्रान्तोऽन्तो यत्र तत् = अत्यन्तम् । अत्यन्तं गामी = अत्यन्तीनः । अनेन ईनप्र० । भृशं गन्तेत्यर्थः ॥छ।
पारावारं व्यस्त-व्यत्यस्तं च ॥ ७।१।१०१ ॥ [पारावारम् ] पारावारम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [व्यस्तव्यत्यस्तम्] व्यस्तव्यत्यस्तम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [च] च प्रथमा सि ।
[पारावारीणः ] अवारस्य-समुद्रस्य पारं = पारावारम् । राजदन्तादित्वात् पारशब्दस्य पूर्वनिपातः । पारावारं गामी = पारावारीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[पारीणः ] पारं गामी = पारीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [अवारीणः ] अवारं गामी = अवारीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । [अवारपारीणः ] अवारपारं गामी = अवारपारीणः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
अनुग्वलम् ॥ ७।१।१०२ ॥ [अनुगु] गवां पश्चादनुगु । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्व: । द्वि० अम् । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) अम्लुप् । [अलम् ] अलम् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) लुप् । अलं-पर्याप्तमित्यर्थः ।
[अनुगवीनो गोपालकः ] गवां पश्चादनुगु । 'विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यद्ध्यर्थाभावा-ऽत्यया-संप्रति-पश्चात्-क्रमख्याति-युगपत्-सदृक्-सम्पत्-साकल्यान्तेऽव्ययम्' (३।१।३९) इत्यादिना अव्ययीभावः । 'क्लीबे' (२।४।९७) हस्वः । अनुगु अलंगामी = अनुगवीनो गोपालकः । अनेन ईनप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ॥छ।।
अध्वानं येनौ ॥ ७।१।१०३ ॥ [अध्वानम् ] अध्वानम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वाल्लोपः । [येनौ ] यश्च ईनश्च = येनौ । औ । अलङ्गामिनीति वर्तते ।
[अध्वन्यः, अध्वनीनः] अध्वानमलङ्गामी = अध्वन्यः, · अध्वनीनः । अनेन य-ईनप्र० । 'अनोऽट्ये-ये' (७४।५१) - 'ईनेऽध्वा-ऽऽत्मनोः' (७४।४८) अन्लोपाभावः ॥छ।।
अभ्यमित्रमीयश्च ॥७।१।१०४ ॥ [अभ्यमित्रम् ] अमित्रमभि = अभ्यमित्रम् । 'लक्षण-वीप्स्येत्थम्भूतेष्वभिना' (२।२।३६) इत्यादिना द्वितीया अम् । पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वाल्लोपः ।

Page #73

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायो ।
[ईयश्च] ईय प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि ।
[अभ्यमित्रीयः, अभ्यमित्र्यः, अभ्यमित्रीणः] अभ्यमित्र मण्ड्यते । अभ्यमित्रमलङ्गामी = अभ्यमित्रीयः । अनेन ईयप्र० । एवम् - अभ्यमित्र्यः, अभ्यमित्रीणः । अनेनैव य-ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'र-वर्णान्नो ण एकपदेऽनन्त्यस्या-उल-च-ट-तवर्ग-श-सान्तरे' (२।३।६२) णत्वम् । अमित्राभिमुखं भृशं गन्तेत्यर्थः ॥छ।।
समांसमीना-ऽद्यश्वीना-ऽद्यप्रातीना-ऽऽगवीन-साप्तपदीनम् ॥ ७।१।१०५ ॥ [समांसमीनाऽद्यश्वीनाऽद्यप्रातीनाऽऽगवीनसाप्तपदीनम्] समांसमीनश्च अद्यश्वीनश्च अद्यप्रातीनश्च आगवीनश्च साप्तपदीनश्च (साप्तपदीनं च) = समांसमीनाऽद्यश्वीनाऽद्यप्रातीनाऽऽगवीनसाप्तपदीनम् ।
[समांसमीना गौः] समां समां गर्भ धारयति = समांसमीना । अनेन ईनप्र० - पूर्वपदविभक्तेश्चालुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) आलुक्, गौः । वर्षं वर्ष प्रति गर्भ धारयतीत्यर्थः । समामिति 'काला-ऽध्वनोळप्तौ' (२।२।४२) इति द्वितीया । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) समां द्विवचनम् । समायां समायां विजायते-गर्भ विमुञ्चति = समांसमीना । मतान्तरेऽनेन ईनप्र० - पूर्वपदस्य यलोपश्च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ । व्याप्त्यभावाच्चाधिकरणे सप्तमी ।
[अद्यश्वीना गौः] अद्य-श्वस् मण्ड्यते । अद्य च श्वस् च = अद्यश्वस् । अद्य श्वो वा विजनिष्यमाणा = अद्यश्वीना .. गौः । अनेन ईनप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४।६५) अस्लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । एवं नाम प्रत्यासन्नप्रसवेत्यर्थः ।
[अद्यश्वीनो लाभः] अद्य श्वो वा भविष्यति = अद्यश्वीनो लाभः । अनेन ईनप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४/६५) अस्लुक् ।
[अद्यश्वीनं मरणम] अद्य श्वो वा भविष्यति = अद्यश्वीनं मरणम् । अनेन ईनप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४।६५) अस्लुक् ।
[अद्यप्रातीना गौः] अद्य प्रातर्वा विजनिष्यमाणा = अद्यप्रातीना गौः । अनेन ईनप्र० ।
[अद्यप्रातीनो लाभः, अद्यप्रातीनं मरणम् ] अद्य प्रातर्वा विजनिष्यमाणः = अद्यप्रातीनो लाभः, अद्यप्रातीनं मरणम् । मतान्तरे अनेनैव ईनप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४/६५) अलुप् । मतान्तरेणैतौ । स्वमते तु अद्यश्वीना गौविजननप्रत्यासत्तावेव भवति ।
[आगवीनः कर्मकरः] गोप्रतिदानात् आ = आगोप्रतिदानम् । आगोप्रतिदानं कारी = आगवीन: कर्मकरः । अनेन ईनप्र० - प्रतिदानस्य च लुक् । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । गवा भृतो य आ तस्या गोः प्रत्यर्पणात्कर्म करोति स आगवीनः ।
[साप्तपदीनं सख्यम्, साप्तपदीनः सखा, साप्तपदीनं मित्रम् ] सप्तन्-पद । सप्तभिः पदैरवाप्यं = साप्तपदीनं सख्यं सखा मित्रं वा । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ॥छ।।
अषडक्षा-ऽऽशितंग्वलङ्कर्मा-ऽलंपुरुषादीनः ॥ ७।१।१०६ ॥ [अषडक्षाऽऽशितंग्वलङ्कर्माऽलंपुरुषात्] अषडक्षश्च आशितगुश्च(गु च) अलङ्कर्मा(म) च अलंपुरुषश्च = अषडक्षाऽऽशितंग्वलङ्कर्माऽलंपुरुषम्, तस्मात् ।

Page #74

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ईनः ] ईन प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[अषडक्षीणो मन्त्रः, अषडक्षीणा क्रीडा] षष्-अक्षि । अविद्यमानानि षडक्षीण्यस्मिन् = अषडक्षीणो मन्त्रः । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे (७३।१२६) टः समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । अनेन ईनप्र० । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । क्रीडा । द्वाभ्यां साध्यत इत्यर्थः ।
[अषडक्षीणश्चैत्रः] अदृश्यानि षडक्षीण्यस्य = अषडक्षीणश्चैत्रः । पितुः पितामहस्य पुत्रस्य वा प्र(द्र)ष्टोच्यते । इन्द्रियपर्यायो वाक्षशब्दः - [अषडक्षीणोऽमनस्कः] अविद्यमानानि षडक्षीण्यस्य = अषडक्षीणोऽमनस्कः । विचारेण विना प्रवर्तत इत्यर्थः ।
[आशितङ्गवीनमरण्यम् ] आशिता गावोऽस्मिन्निति आशितङ्गु । 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकाथेऽनूङ्' (३।२।४९) पुंवत् । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वत्वे अनेन ईनप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[अलंकर्मीणः] अलं कर्मणे = अलंकर्मीणः । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१२४७) इत्यादिना समासः । अनेन ईनप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) अन्लुक् । 'र-वर्णानो ण एकपदे०' (२।३।६३) न० → ण ।
[अलंपुरुषीणः] अलं पुरुषाय = अलंपुरुषीणः । 'प्रात्यव-परि-निरादयो०' (३।११४७) इत्यादिना समासः । अनेन ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'र-घुवर्णान्नो ण एकपदे०' (२।३।६३) न० → ण । [राजाधीनम् ] राशि अधीनं = राजाधीनम् । 'सप्तमी शौण्डाद्यैः' (३।१।८८) समासः । सि-अम् ॥छ।।
अदिस्त्रियां वाऽञ्चः ॥ ७।।१०७ ॥ [अदिस्त्रियाम् ] दिक् चासौ स्त्री च = दिक्स्त्री । न दिक्स्त्री = अदिक्स्त्री, तस्याम् । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[वा] वा प्रथमा सि । [अञ्चः] अञ्च् पञ्चमी ङसि ।
[प्राक्, प्राचीनम् ] प्र'अञ्चूग् गतौ च' (८९०) अञ्च् । प्राञ्चतीति प्राक् । क्विप्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । नपुंसके प्रागेव = प्राचीनम् । अनेन ईनप्र० ।
[प्रत्यक्, प्रतीचीनम्] प्रत्यञ्चतीति प्रत्यक् । क्विपप्र० । 'अञ्चोऽनईयाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । नपुंसके प्रत्यगेव = प्रतीचीनम् । अनेन ईनप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) अच्० → च्० - पूर्वस्वरस्य दीर्घः ।
[ उदक्, उदीचीनम् ] उदञ्चतीति उदक् । क्विप्प्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । उदगेव = उदीचीनम् । अनेन ईनप्र० । 'उदच उदीच्' (२।१।१०३) उदीच् आदेशः । सि-अम् ।
[अवाक्, अवीचीनम् ] अवाञ्चतीति अवाक् । क्विप्र० । 'अञ्चोऽनर्यायाम्' (४।२।४६) नलुक् । अवागेव = अवीचीनम् । अनेन ईनप्र० । सि-अम् ।

Page #75

५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[सम्य, समीचीनः] समञ्चतीति सम्यङ् । क्विप्र० । 'अञ्चोऽन०' (४।२।४६) नलुक् । 'सह-समः सध्रिसमि' (३।२।१२३) समिदेशः - पुल्लिङ्गे इदम् । सम्यङेव = समीचीनम्(नः) । अनेन ईनप्र० । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२।१।१०४) दीर्घः ।
[प्राची दिक् ] प्राञ्चतीति प्राची । क्विप्प्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी । [उदीची दिक् ] उदञ्चतीति क्विप्र० । 'अञ्चोऽनईयाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी।
[प्राचीना शाखा] प्राची मण्ड्यते । प्राच्येव = प्राचीना । अनेन ईनप्र० । 'जातिश्च णि-तद्धितय-स्वरे' (३।२।५१) पुंवद्भावः ।
[अवाचीना ब्राह्मणी] अवाञ्चतीति अवाङ् । क्विप्प्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी । अवाच्येव = अवाचीना । अनेन ईनप्र० । 'जातिश्च णि०' (३।२।५१) पुंवद्भावः ।
[प्राक् प्राचीनं रमणीयम् ] प्राची मण्ड्यते । प्राच्यां दिशि । 'दिक्शब्दाद् दिग्-देश-कालेषु प्रथमा-पञ्चमीसप्तम्याः' (७२।११३) धाप्र० । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) लुप् । 'ङ्यादेhण०' (२।४।९५) डीनिवृत्तिः । प्रागेव = प्राचीनं रमणीयम् । अनेन ईनप्र० । दिश्यपि लुबन्तं स्वभावात् नपुंसकम् ॥छ।।
तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः ॥ ७।१।१०८ ॥ [तस्य ] तद् षष्ठी ङस् अथवा तस्य चतुर्थी ङे (पञ्चमी ङसि) । सूत्रत्वात् (लोपः) । [ तुल्ये] तुल्य सप्तमी ङि । [कः ] क प्रथमा सि । [संज्ञाप्रतिकृत्योः ] संज्ञा च प्रतिकृतिश्च = संज्ञाप्रतिकृती, तयोः = संज्ञाप्रतिकृत्योः । सप्तमी ओस् । प्रतिकृतिः काष्ठादिमयं प्रतिच्छन्दकम् । [अश्वकः ] अश्वस्य तुल्यः = अश्वकः । अनेन कप्र० । [ उष्ट्रकः ] उष्ट्रस्य तुल्य: = उष्ट्रकः । अनेन कप्र० । [गर्दभकः] गर्दभस्य तुल्यः = गर्दभकः । अनेन कप्र० । अश्वादिसदृशस्य प्राणिविशेषस्य संज्ञा एताः ।
[अश्वकं रूपम्, अश्विका प्रतिमा, अश्वकानि रूपाणि] अश्वं रूपम् । अनेन कप्र० । एवम्-अश्विका प्रतिमा । अश्वस्य तुल्यानि रूपाणि । अनेन कप्र० । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[गवयः] 'गुत् पुरीषोत्सर्गे' (१४२७) गु । गुवतीति गवयः । 'कु-गु-वलि-मलि-कणि-तन्याम्यक्षेरयः' (उणा० ३६५) अयप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । [शिवकः] शिव इव = शिवकः । मतान्तरे अनेनैव कप्र० ॥छ।
न नृ-पूजार्थ-ध्वज-चित्रे ॥ ७।१।१०९ ॥ [न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलोपः । उणादौ-गुंङ् शब्दे ।

Page #76

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ नृपूजार्थध्वजचित्रे ] ना च पूजार्थश्च ध्वजश्च चित्रं च = नृपूजार्थध्वजचित्रम्, तस्मिन् । नृ - [चञ्चा] चञ्चा तृणमयः पुरुषः । य: क्षेत्ररक्षणाय क्रियते । चञ्चातुल्यः पुरुषः = चञ्चा ।
[वधिका] कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाता वा वर्धी = वधिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'ङ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) हुस्वः । वधिकावत् जुगुप्स्यः पुरुषोऽपि वधिका ।
पूजार्थः - [अर्हन् ] अर्हन् इव = अर्हन् । [शिवः ] शिव इव = शिवः । [स्कन्दः ] स्कन्द इव = स्कन्दः । ध्वज - [गरुड़:] गरुड इव = गरुडः । [सिंहः] सिंह इव = सिंहः । [ दुर्योधनः ] दुर्योधन इव = दुर्योधनः । [भीमसेनः] भीमसेन इव = भीमसेनः । सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।।
अपण्ये जीवने ॥ ७१।११० ॥ [अपण्ये ] 'पणि व्यवहार-स्तुत्योः' (७१०) पण् । पणाय्यत इति पण्यम् । 'वर्योपसर्या-ऽवद्य-पण्यमुपेयर्तुमतीगर्थ्य-विक्रेये' (५।१।३२) यप्र० । न पण्यम् = अपण्यम्, तस्मिन् ।
[जीवने ] जीव्यते येन तज्जीवनम्, तस्मिन् । [वासुदेवः ] वासुदेवसदृशः = वासुदेवः । [शिवः ] शिवसदृशः = शिवः । [स्कन्दः ] स्कन्दसदृशः = स्कन्दः । [विष्णुः] विष्णुसदृशः = विष्णुः ।
[ देवलकाः 1 देव 'लांक आदाने' (१०६८) ला । देवान् लान्ति । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१७६) डप्र० → अ । देवला एव = देवलकाः । देवा(व)लकानां जीविकार्थाः प्रतिकतय उच्यन्ते।
[हस्तिकान् विक्रीणीते ] हस्तिनः प्रतिकृतयः = हस्तिकाः । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।१।१०८) कप्र०, तान् । [ हस्तिकः ] हस्तिनस्तुल्यः = हस्तिकः । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।१।१०८) कप्र० ॥छ।।
देवपथादिभ्यः ॥ ७।१।१११ ॥ [देवपथादिभ्यः] देवपथ आदिर्येषां ते = देवपथादयः, तेभ्यः = देवपथादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[ देवपथः ] देव-पथिन् । देवस्य पन्थाः = देवपथः । 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इन्लुक । देवपथस्य तुल्यः = देवपथः ।

Page #77

५४
[ हंसपथ: ] हंसपथस्य तुल्यः = अनेन कप्रत्ययो निषेधः ॥छ||
हंसपथः ।
[ वस्ते: ] वस्ति पञ्चमी ङसि ।
[ एयञ् ] एयञ् प्रथमा सि ।
तस्य तुल्य इत्यनुवर्त्तते, न संज्ञा - प्रतिकृत्योः । .
[ वास्तेयम्, वास्तेयी प्रणालिका ] वस्तेस्तुल्यं = वास्तेयम् । अनेन एयञ्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । एवम् वास्तेयी । 'अणञेयेकण्०' (२२४।२० ) ङी । प्रणालिका || ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
वस्तेरेयञ् ॥ ७।१।११२ ॥
[शिलाया: ] शिला पञ्चमी ङसि ।
[ एयच् ] एयच् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
=
[ शिलेयं दधि, शिलेयी इष्टका, शैलेयं दधि, शैलेयी इष्टका ] शिलायास्तुल्यं शिलेयं दधि, शिलेयी इष्टका । अनेन एयच्प्र० → एय । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । एवम् - शैलेयं दधि, शैलेयी इष्टका । अनेन एयञ्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी ।
चकार: 'अणञेयेकण्०' ( २।४।२० ) इति एयस्य सामान्यग्रहणाविघातार्थः || ||
शाखादेर्यः ॥ ७।१।११४ ॥
[ शाखादेः ] शाखा आदिर्यस्य सः = शाखादिः, तस्मात् ।
[यः ] य प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२ ) स०र० ।
=

शिलाया एयच्च ॥ ७।१।११३ ॥
[ शाख्य: ] पुरुषस्कन्धस्य वृक्षस्कन्धस्य वा तिर्यक् प्रसृतमङ्गं शाखेत्युच्यते, तद्यथा शाखा पाश्र्वयता तथा कुलस्य यः पार्श्वोयतोऽङ्गभूतः स शाखा । शाखायास्तुल्यः = शाख्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
[ मुख्य: ] मुख्य (ख) स्य तुल्य:
मुख्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ जघन्यः ] जघनस्य तुल्यः = जघन्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । गणोऽत्र ॥छ ।
द्रव्ये ॥ ७।१।११५ ॥
[ द्रोर्भव्ये] द्रु पञ्चमी ङसि । भव्य सप्तमी ङि ।
विशिष्टेष्टपरिणामेन भवतीति भव्यम्, अभिप्रेतानामर्थानां पात्रम् ।

Page #78

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ द्रव्यमयं माणवकः, द्रव्यं कार्षापणम् ] द्रुतुल्यः = द्रव्यम् । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । एवम् द्रव्यं कार्षापणम् ।
यथा द्रु अग्रन्थि अजिह्मं दारु उपकल्प्यमानं विशिष्टेष्टरूपं भवति तथा माणवकोऽपि विनीयमानो विद्यालक्ष्म्यादिभाजनं भवतीति द्रव्यमुच्यते । कार्षापणमपि विनियुज्यमानं व्यापार्यमाणं विशिष्टेष्टमाल्योपभोगफलं भवतीति द्रव्यमुच्यते ।
[ द्रव्यं राजपुत्रः ] दुरिव = द्रव्यम् । अनेन यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । राजपुत्र: । यथा द्रुमः पुष्पफलादिभिरर्थिनः कृतार्थयति एवमन्योऽपि यः सोऽपि द्रव्यमुच्यते ॥छ ||
[ कुशाग्रात् ] कुशस्य अग्रं
[ईय: ] ईय प्रथमा सि ।
[ कुशाग्रीयं शस्त्रम् कुशाग्रीया बुद्धिः ] कुशाग्रस्य तुल्यं कुशाग्रीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् । दुर्गत्वात् । कुशाग्रीया बुद्धिः तीक्ष्णत्वात् ॥
काकतालीयादयः ॥ ७।१।११७ ॥
=
कुशाग्रादयः ॥ ७|१|११६ ॥
कुशाग्रम्, तस्मात् ।
卐
[ काकतालीयादयः ] काकतालीय आदिर्येषां ते = काकतालीयादयः ।
[ काकतालीयम् ] काकश्च तालं च ( तालश्च) = काकतालम् । यथा कथञ्चिद् व्रजतः काकस्य निपतता तालेनातर्कितोपनतश्चित्रीयमाणः संयोगो लक्षणयोच्यते । काकश्च तालश्च =
काकतालम्, तत्तुल्यं
काकतालीयम् । अनेन
ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ खलतिबिल्वीयम् ] खलतिश्च बिल्वश्च = खलतिबिल्वः । खलतिबिल्वेन तुल्यं ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ घुणाक्षरीयम् ] घुणस्याक्षराणि (७|४|६८) अलुक् ॥छ
खलतिबिल्वीयम् । अनेन
[ अन्धकवर्तिकीयम् ] अन्धकश्च वर्तिकश्च ( का च) = अन्धकवर्तिकम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । अन्धकस्य वर्तिकाया उपरि अतर्कितः पादन्यास उच्यते । अन्धकस्य बाहूत्थेपे वर्त्तिकायाः करे निलयनं वा तत्तुल्यमन्धकवर्तिकीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

[ अजाकृपाणीयम् ] अजया पादेनावकिरति आत्मवधाय कृपाणस्य दर्शनमजाकृपाणम्, तत्तुल्यमजाकृपाणीयम् । अनेन ईयप्र० निपात्यन्ते (ते) ।
=
=
[ अर्द्धजरतीयम् ] अर्द्धा जरत्याः = अर्द्धजरती, तत्तुल्यमर्द्धजरतीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८)
ईलुक् ।
घुणाक्षराणि, तैस्तुल्यं
५५
[ शर्करादेः ] शर्करा आदिर्यस्य सः =
[ अण् ] अण् प्रथमा सि ।
है० प्र० - द्रोस्तुल्यः ।
=
=
=
शर्करादेरन् ॥ ७।१।११८ ॥ शर्करादिः, तस्मात् ।
घुणाक्षरीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'

Page #79

५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[शार्करं दधि, शार्करी मृत्तिका] शर्करायास्तुल्यं = शार्करं दधि मधुरत्वात् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः । एवम्-शार्करा(री) मृद्वि(त्ति)का । 'अणजेयेकण-न-स्न-टिताम्' (२।४।२०) ङी । कठिनत्वात् ॥छ।।
अः सपल्याः
॥ ७१।११९ ॥
[अ] अ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । [सपल्याः] सपत्नी पञ्चमी ङसि ।
[ सपत्नः] सपत्न्यास्तुल्यः = सपत्नः । अनेन अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ॥छ।।
एकशालाया इकः ॥ ७।१।१२० ॥ [एकशालायाः] एकशाला पञ्चमी ङसि ।। [इकः] इक प्रथमा सि ।
[एकशालिकम्] एका चासौ शाला च = एकशाला । एकशालायास्तुल्यमेकशालिकम् । अनेन इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) आलुक् ॥छ।।
गोण्यादेश्चेकण् ॥ ७।१।१२१ ॥ [गोण्यादेश्च ] गोणी आदिर्यस्य सः = गोण्यादिः, तस्मात् । च प्रथमा सि । [इकण्] इकण् प्रथमा सि ।।
[गौणिकम् ] गोण्यास्तुल्यं = गौणिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलुक् ।
[आगुलिकम् ] अङ्गुलेरङ्गुल्या वा तुल्यमाङ्गुलिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् ।
[ऐकशालिकम् ] एकशालायास्तुल्यमैकशालिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । गणोऽत्र ॥छ।
कर्क-लोहिताट्टीकण च ॥ ७।१।१२२ ॥ [कर्कलोहितात् ] कर्कश्च लोहितश्च = कर्कलोहितम्, तस्मात् । [टीकण्] टीकण् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[कार्कीकः, कार्किकः] शुक्लोऽश्वः कर्कः, तस्य तुल्यः = कार्कीकः । अनेन टीकणप्र० + ईक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-कार्किकः । अनेनैव इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।

Page #80

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[लौहितीकः, लौहितिकः] लोहितस्य तुल्यः = लौहितीकः, लौहितिकः । अनेन टीकण्प्र० → ईक - इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । स्फटिकादिः । अलोहितवर्णोऽप्युपाश्रयवशाधस्तथावभासते स एवमुच्यते । टकारो झ्यर्थः ॥छ।
वेविस्तृते शाल-शङ्कटौ ॥ ७।१।१२३ ॥ [वेः] वि पञ्चमी ङसि ।। [विस्तृते] विस्तृत सप्तमी ङि । [शालशङ्कटौ] शालश्च शङ्कटश्च = शालशङ्कटौ ।
[विशालः, विशङ्कटः] वि-विस्तृतः = विशालः, विशङ्कटः । अनेन शाल-शङ्कटप्र० । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । विस्तृत इत्यर्थः ॥छ।।
कटः ॥७।१।१२४ ॥ . [कटः ] कट प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [विकटः] वि-विस्तृतः = विकटः । अनेन कटप्र० ॥छ।।
सं-प्रोन्नेः सङ्कीर्ण-प्रकाशा-ऽधिक-समीपे ॥ ७१।१२५ ॥ [संप्रोन्नेः ] सम च प्रश्च उच्च निश्च = संप्रोन्नि. तस्मात । [सङ्कीणप्रकाशाऽधिकसमीपे] सङ्कीर्णश्च प्रकाशश्च अधिकश्च समीपश्च = सङ्कीणप्रकाशाऽधिकसमीपम्, तस्मिन् । सङ्कीर्णः - [सङ्कटः] सम्शब्दात् अनेन कटप्र० । . प्रकाशः - [प्रकटः] प्रशब्दात् अनेन कटप्र० । अधिकः - [ उत्कटः ] उत्शब्दात् अनेन कटप्र० । समीप: - [निकटम् ] नि मण्ड्यते । नितरां समीपम् । निशब्दात् अनेन कटप्र० । पुं-नपुंसकोऽयं शब्दः ॥छ।।
अवात् कुटारश्चाऽवनते ॥ ७।१।१२६ ॥ [अवात्] अव पञ्चमी ङसि ।। [कुटारः] कुटार प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । [च] च प्रथमा सि । [अवनते] अवनत सप्तमी ङि । [अवकुटारः, अवकटः ] अवशब्दात् कुटार-कटप्र० ॥छ।।
नासानति-तद्वतोष्टीट-नाट-भ्रटम् ॥ ७।१।१२७ ॥ [नासानतितद्वतोः] तद्-सा = नासानतिरस्यास्ति = तद्वान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१२९४) म० → व० । नासानतिश्च तद्वांश्च = नासानतितद्वन्तौ, तयोः = नासानतितद्वतोः ।

Page #81

५८
[ टीटनाटभ्रटम् ] टीटश्च नाटश्च भ्रटश्च = टीटनाटभ्रटम् ।
[ अवटीटम्, अवनाटम्, अवभ्रटम् ] अव नासाया नमनम्
नाट-भ्रटप्र० ।
सा नासानतिर्विद्यते यस्मिन् स तद्वान् नासा पुरुषः । अपकृष्टो वाऽर्थः तत्र
= अवटीटा, अवनाटा, अवभ्रटा । अवशब्दात् टीट
[ अवटीटा, अवनाटा, अवभ्रटा नासिका ] नासानतिमती नाट-भ्रटप्र० । ‘आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ । नासिका । [ अवटीट:, अवनाट:, अवभ्रटः पुरुषः ] नासानतिमान् अवटीटः, अवनाटः, अवभ्रटः । अनेन अवशब्दात् टीट-नाट भ्रटप्र० । पुरुषः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
=
=
[ अवटीटम्, अवनाटम्, अवभ्रटं वा ब्रह्मदेयम् ] नासानतिमत् अवटीटम्, अवनाटम्, अवभ्रटम् । अनेन अवशब्दात् टीट-नाट - भ्रटप्र० । ब्रह्मभ्यो देयं ब्रह्मदेयम् । 'य एच्चात:' ( ५।१।२८) यप्र० - ए० ।
=
[ : ] नि पञ्चमी ङसि ।
[ इनपिटका: ] इनश्च पिटश्च कश्च = इनपिटका: । जस् ।
[चिक्चिचिक: ] चिक् च चिश्च चिक् च = चिक्चिचिकः ।
[च] च प्रथमा सि ।
अवटीटम्, अवनाटम्, अवभ्रटम् । अनेन टीट
अपकृष्टमपि हि वस्तु दृष्ट्वा लोको नासिकां नामयति । नामं करोति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३|४|४२ ) णिच्प्र० ॥छ ।

=
नेरिन - पिट- काश्चिक् चि - चिकश्चाऽस्य ॥ ७।१।१२८ ॥
[ बिडबिरीसौ ] बिडश्च बिरीसश्च = बिडबिरीसौ । [नीरन्ध्रे ] निर्गतो रन्ध्रात् = नीरन्ध्रस्तस्मिन् । [च] च प्रथमा सि ।
[ अस्य ] इदम् षष्ठी ङस् ।
[चिकिनम्, चिपिटम्, चिक्कं नासिकानमनम् ] नि मण्ड्यते । नासायाः (नासिकायाः) नमनम् = चिकिनम्, चिपिटम्, चिक्कम् । अनेन इन पिट-कप्र० - नेः स्थाने चिक्- चि - चिक्देशाः । नासिकाया नमनं शब्दान्तरेण शब्दस्यार्थकथनम् ।
[चिकिना, चिपिटा, चिक्का नासिका ] नि मण्ड्यते । नासानतिमती = चिकिना, चिपिटा, चिक्का नासिका । अनेन इन - पिट-कप्र० - निस्थाने चिक्- चि - चिक्देशः ।
[चिकिन, चिपिट:, चिक्कः पुरुषः ] नासानतिमान् = चिकिनः, चिपिट:, चिक्कः पुरुषः । अनेन इन- पिट-कप्र०निस्थाने चिक्-चि- चिक्देश: ।
बहुवचनं रूढ्यर्थम् - तेन अपकृष्टे न भवति ॥छ
बिड-बिरीसौ नीरन्ध्रे च ॥ ७।१।१२९ ॥

Page #82

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[निबिडाः, निबिरीसाः केशाः] नि-नीरन्ध्राः = निबिडाः, निबिरीसा: केशाः । अनेन बिड-बिरीसप्र० । [निबिडम्, निबिरीसं वस्त्रम् ] नि-नासिकाया नमनं = निबिडम्-निबिरीसम् । अनेन बिड-बिरीसप्र० ।
[निबिडा, निबिरीसा नासिका ] नासानतिमती = निबिडा, निबिरीसा नासिका । अनेन बिड-बिरीसप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[निबिडो निबिरीसो मैत्रः] नासानतिमान् = निबिडो, निबिरीसो मैत्रः । अनेन बिड-बिरीसप्र० । विधानसामर्थ्यात् षत्वं न भवति ॥छ।
- क्लिन्नालश्चक्षुषि चिल्-पिल्-चुल् चास्य ॥ ७।१।१३० ॥ [क्लिन्नात् ] क्लिन्न पञ्चमी ङसि । [लः] ल प्रथमा सि । [चक्षुषि ] चक्षुस् सप्तमी ङि । [चिल्पिल्चुल्] चिल् च पिल् च चुल् च = चिल्पिल्चुल् । [च] च प्रथमा सि । [अस्य ] इदम् षष्ठी ङस् ।
[चिल्लम्, पिल्लम्, चुलं चक्षुः] क्लिन्न मण्ड्यते । क्लिन्नं चक्षुः = चिल्लम्, पिल्लम्, चुल्लम् । अनेन लप्र० - क्लिन्नस्य च चिल्-पिल्-चुल्देशः ।
उपत्यका-ऽधित्यके ॥७।१।१३१ ॥ [उपत्यका-ऽधित्यके ] उपत्यका च अधित्यका च = उपत्यका-ऽधित्यके । औ । 'औता' (१।४।२०) ए ।
[उपत्यका] उप-पर्वतस्याऽऽसन्ना भूमिः = उपत्यका । अनेन उपशब्दात् त्यकप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[अधित्यका] अधि-पर्वतमधिरूढा भूः = अधित्यका । अनेन अधिशब्दात् त्यकप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । क्षिपकादित्वादित्वाभावः । स्वभावतः स्त्रीलिङ्गावेतौ ॥छ।।
अवेः सङ्घात-विस्तारे कट-पटम् ॥ ७।१।१३२ ॥ [अवेः] अवि पञ्चमी ङसि ।
[सङ्घातविस्तारे] सङ्घातश्च विस्तारश्च = सङ्घातविस्तारम्, तस्मिन् ।
[कटपटम् ] कटश्च पटश्च = कटपटम् । [अविकटः] अवि । अवीनां सङ्गातः = अविकटः । अनेन कटप्र० ।
[अविपटः] अवि । अवीनां विस्तारः = अविपट: । अनेन पटप्र० ॥छ।

Page #83

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
पशुभ्यः स्थाने गोष्ठः ॥ ७।१।१३३ ॥ [ पशुभ्यः] पशु पञ्चमी भ्यस् । [स्थाने ] स्थान सप्तमी ङि । [गोष्ठः ] गोष्ठ प्रथमा सि ।। [ गोगोष्ठम् ] गवां स्थानं = गोगोष्ठम् । अनेन गोष्ठप्र० । सि-अम् । ' [महिषीगोष्ठम् ] महिषीणां स्थानं = महिषीगोष्ठम् । अनेन गोष्ठप्र० । सि-अम् । [अश्वगोष्ठम् ] अश्वानां स्थानम् = अश्वगोष्ठम् । अनेन गोष्ठप्र० । सि-अम् ॥छ।।
__द्वित्वे गोयुगः ॥ ७।१।१३४ ॥ [द्वित्वे] द्वित्व सप्तमी ङि । [गोयुगः ] गोयुग प्रथमा सि । [गोगोयुगम् ] गवोद्वित्वं = गोगोयुगम् । अनेन गोयुगप्र० । [अश्वगोयुगम् ] अश्वस्य(योः) द्वित्वम् = अश्वगोयुगम् । अनेन गोयुगप्र० । [ उष्ट्रगोयुगम्] उष्ट्रस्य(योः) द्वित्वम् = उष्ट्रगोयुगम् । अनेन गोयुगप्र० ॥छ।।
षट्वे षड्गवः ॥ ७।१।१३५ ॥ [षट्त्वे ] षट्त्व सप्तमी ङि । [षड्गवः] षड्गव प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । [उष्ट्रषड्गवम् ] उष्ट्राणां षट्त्वमुष्ट्रषड्गवम् । अनेन षड्गवप्र० । [हस्तिषड्गवम् ] हस्तिनां षट्त्वं = हस्तिषड्गवम् । अनेन षड्गवप्र० ।। [अश्वषड्गवम् ] अश्वानां षट्त्वमश्वषड्गवम् । अनेन षड्गवप्र० । इदमर्थानामपवादः ॥छ।
तिलादिभ्यः स्नेहे तैलः ॥ ७।१।१३६ ॥ [तिलादिभ्यः] तिल आदिर्येषां ते = तिलादयः, तेभ्यः = तिलादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [स्नेहे] स्नेह सप्तमी ङि । [तैलः] तैल प्रथमा सि । [तिलतैलम् ] तिलानां स्नेहो विकारः = तिलतैलम् । अनेन तैलप्र० । [सर्षपतैलम् ] सर्षपाणां स्नेहो विकारः = सर्षपतैलम् । अनेन तैलप्र० । [इगुदतैलम्] इनुदानां स्नेहो विकारः = इमुदतैलम् । अनेन तैलप्र० ।

Page #84

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ एरण्डतैलम् ] एरण्डानां स्नेहो विकारः = एरण्डतैलम् । अनेन तैलप्र० । विकारप्रत्ययापवादः ॥छ।।
तत्र घटते कर्मणष्ठः ॥ ७१।१३७ ॥ [तत्र ] तत्र पञ्चमी ङसि । 'अव्ययस्य' (३।२७) ङसिलुप् । [घटते ] घटते सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[कर्मणष्ठः ] कर्मन् पञ्चमी ङसि । ठ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'च-ट-ते०' (१।३७) र० → ष० । [कर्मठः ] कर्मन् । कर्मणि घटते = कर्मठः । अनेन ठप्र० ।
तदस्य सञ्जातं तारकादिभ्य इतः ॥ ७।१।१३८ ॥ [तद् ] तद् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४५९) लुप् । [अस्य ] इदम् षष्ठी ङस् । [सञ्जातम्] सञ्जात सि-अम् । [तारकादिभ्यः ] तारका आदिर्येषां ते = तारकादयः, तेभ्यः = तारकादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [इतः] इत प्रथमा सि ।
[तारकितं नभः] तारकाः सञ्जाता अस्य = तारकितं नभः । अनेन इतप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[पुष्पितस्तरुः] पुष्पाणि सञ्जातान्यस्य = पुष्पितस्तरुः । अनेन इतप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । [ऋजीष ] ऋजीषो अवस्करमुच्यते । [ आराल] आरालो मूत्रं पुरीषयोः संज्ञा ॥छ।।
गर्भादप्राणिनि ॥ ७।१।१३९ ॥ [गर्भात् ] गर्भ पञ्चमी ङसि । [अप्राणिनि] न प्राणी = अप्राणी । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ०, तस्मिन् । [गर्भितो व्रीहिः ] गर्भः सजातोऽस्य = गर्भितो व्रीहिः । अनेन इतप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[गर्भिताः शालयः] गर्भः सजात एषां ते = गर्भिताः शालयः । अनेन इतप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
प्रमाणान्मात्रट् ॥ ७१।१४०॥
[प्रमाणात्] प्रमाण पञ्चमी ङसि । [ मात्रट ] मात्रट प्रथमा सि ।

Page #85

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
।
तदस्येति वर्तते । आयाममानं प्रमाणम्, तद् द्विविधम्, ऊर्ध्वमानं तिर्यग्मानं च । ऊर्ध्वमानात्- जानुमात्रमुदकम् ] जानु प्रमाणमस्य = जानुमात्रमुदकम् । अनेन मात्रटप्र० → मात्र ।
[जानुमात्री खाता] जानुनी प्रमाणमस्याः सा = जानुमात्री खाता । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'अणजेयेकण-नञ्स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी ।
[ऊरुमात्रमुदकम् ] ऊरु मण्ड्यते । ऊरु प्रमाणमस्य = ऊरुमात्रमुदकम् । अनेन मात्रटप्र० → मात्र ।
[ऊरुमात्री खाता] ऊरु प्रमाणमस्या: सा = ऊरुमात्री खाता । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी।
तिर्यग्मानात्- रज्जुमात्री भूमिः] रज्जुः प्रमाणमस्याः सा = रज्जुमात्री भूमिः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[तन्मात्री] तद् । तत्प्रमाणमस्याः सा = तन्मात्री । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'अणजेयेकण-न-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी।
[तावन्मात्री] तावत्प्रमाणमस्याः सा = तावन्मात्री । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'अणजेयेकण्o' (२।४।२०) ङी ॥छ।
हस्ति-पुरुषाद् वाऽण् ॥ ७।१।१४१ ॥ [ हस्तिपुरुषात् ] हस्ती च पुरुषश्च = हस्तिपुरुषम्, तस्मात् । [वा] वा प्रथमा सि । [अण्] अण् प्रथमा सि ।
[हास्तिनम्, हस्तिमात्रम्, हस्तिदनम्, हस्तिद्वयसमुदकम् ] हस्ती प्रमाणमस्य = हास्तिनम् । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अनपत्ये' (७।४।४५) इत्यनेन अन्त्यलोपाभावः । एवम्हस्तिमात्रम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० → मात्र । एवम्-हस्तिदघ्नम्, हस्तिद्वयसमुदकम् । 'वोर्ध्वं दघ्नटद्वयसट्' (७।१।१४२) दघ्नटप्र० → दन-द्वयसटप्र० → द्वयस । '
[हास्तिनी, हस्तिमात्री, हस्तिदनी, हस्तिद्वयसी खाता] हस्ती प्रमाणमस्याः सा = हास्तिनी । अनेन अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । एवम्-हस्तिमात्री । 'प्रमाणान्मात्रट' (७१।१४०) मात्रटप्र० → मात्र । एवम्हस्तिदघ्नी, हस्तिद्वयसी खाता । 'वोज़ दघ्नट्-द्वयसट्' (७।१।१४२) दघ्नट्प्र० → दन-द्वयसप्र० → द्वयस । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[पौरुषम्, पुरुषमात्रम्, पुरुषदघ्नम्, पुरुषद्वयसमुदकम् ] पुरुषः प्रमाणमस्य । यद्वा पुरुषस्य प्रमाणं = पौरुषम् । अनेन अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्पुरुषमात्रम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० → मात्र । एवम्-पुरुषदघ्नम्, पुरुषद्वयसम् । 'वोर्ध्वं०' (७१।१४२) दघ्नटप्र० → दन-द्वयसटप्र० → द्वयस । उदकम् ।।
[पौरुषी, पुरुषमात्री, पुरुषदघ्नी, पुरुषद्वयसी खाता] पुरुषः प्रमाणमस्याः सा = पौरुषी । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी । एवम्

Page #86

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
पुरुषमात्री । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० → मात्र । एवम्-पुरुषदघ्नी, पुरुषद्वयसम् । 'वोर्ध्वं दघ्नट-द्वयसट्' (७।१।१४२) दघ्नटप्र० → दघ्न-द्वयसटप्र० → द्वयस । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । खाता ।
[पौरुषी, पुरुषमात्री छाया] पुरुषः प्रमाणमस्याः सा । यद्वा पुरुषस्य प्रमाणा = पौरुषी, पुरुषमात्री । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः औ । मात्रट्प्र० → मात्र । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । छाया ।
तिर्यग्माने अत एव दघ्नट्-द्वयसट्प्रत्ययौ न भवतः ॥छा।
वोर्ध्वं दजट द्वयसट् ॥ ७।१।१४२ ॥
[वा] वा प्रथमा सि । [ ऊर्ध्वम् ] ऊर्ध्वंम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [दनवयसट् ] दघ्नट् च द्वयसट् च = दघ्नवयसट् । प्रथमा सि ।
[ऊरुदनम्, ऊरुद्वयसम्, ऊरुमात्रमुदकम् ] ऊरु । ऊरुः प्रमाणमस्य = ऊरुदघ्नम्, ऊरुद्वयसम् । अनेन दघ्नटप्र० → दन-द्वयसटप्र० → द्वयस । एवम्-ऊरुमात्रम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० → मात्र । उदकम् ।
[ऊरुदनी, ऊरुद्वयसी, ऊरुमात्री खाता] ऊरुः प्रमाणमस्याः सा = ऊरुदघ्नी, ऊरुद्वयसी । अनेन दघ्नटप्र० → दघ्न-द्वयसट्प्र० → द्वयस । एवम्-ऊरुमात्री । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० → मात्र । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । खाता ।
[तद्दनी, तद्वयसी, तन्मात्री ] तत्प्रमाणमस्याः सा = तद्दनी, तद्वयसी । अनेन दघ्नट्प्र० → दघ्न-द्वयसप्र० → द्वयस । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[तावद्दघ्नी, तावद्वयसी, तावन्मात्री ] तावत्प्रमाणमस्याः सा = तावद्दघ्नी, तावद्द्वयसी । अनेन दघ्नटप्र० → दघ्न-द्वयसप्र० → द्वयस । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
वाग्रहणमण-मात्रटोरबाधनार्थम्, तेन[पुरुषदघ्नम्, पुरुषद्वयसम्, पुरुषमात्रम्, पौरुषम् ] पुरुषस्य प्रमाणं = पुरुषदघ्नम्, पुरुषद्वयसम् । अनेन दघ्नटप्र०
द्वयसटप्र० द्वयस । एवम्-पुरुषमात्रम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० , मात्र । एवम्-पौरुषम् । 'हस्ति-पुरुषाद् वाऽण्' (७।१।१४१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । __[रज्जुमात्री भूमिः ] रज्जुः प्रमाणमस्या: सा = रज्जुमात्री भूमिः । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रट्प्र० → मात्र । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ॥छ।।
मानादसंशये लुप् ॥ ७।१।१४३ ॥ [मानात्] मान पञ्चमी ङसि । [असंशये] असंशय सप्तमी ङि। [लुप्] लुप् प्रथमा सि ।

Page #87

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अशातकर्तृकायां बुण्डिकायां ।
प्रमाणादिति वर्त्तते । मानवाच्येव साक्षाद्यः प्रमाणशब्दो हस्तवितस्त्यादिः प्रसिद्धो न तु रज्ज्वादिर्यो लक्षणया प्रमाणे वर्त्तते ।
६४
[ हस्तः ] हस्तः प्रमाणमस्य = हस्तविशेषः । ‘प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र०
मात्र । अनेन लुप् ।
[वितस्ति: ] 'तसू उपक्षये' (१२२४) तस्, विपूर्व० । वितस्यत्यनया । 'प्लु-ज्ञा- यजि - षपि - पदि - वसिवितसिभ्यस्तिः' (उणा० ६४६ ) तिप्र० । वितस्ति: प्रमाणमस्य = वितस्ति: । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । अनेन लुप् ।
[विष्टिः ] दिष्टि प्रमाणमस्य = दिष्टि । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । अनेन लुप् ।
[शममात्रम् ] शमचतुर्विंशतिरङ्गुलानि । शमः प्रमाणमस्य स्यात् = शममात्रम् । 'प्रमाणान्मात्र (७|१|१४०)
मात्रट्प्र० मात्र ।
[प्रस्थः, प्रस्थमात्रो वा व्रीहिः ] प्रस्थः प्रमाणमस्य = प्रस्थः, प्रस्थमात्रो वा व्रीहिः । ' प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । मतान्तरे अनेनैव लुप् ।
[ हस्तः, हस्तमात्रं वा काष्ठम् ] हस्तः प्रमाणमस्य = हस्तः, हस्तमात्रं वा काष्ठम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । मतान्तरे अनेनैव लुप् ।
।
[ पलं, पलमात्रं वा सुवर्णम् ] पलः प्रमाणमस्य तत् = पलं, पलमात्रं वा सुवर्णम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । मतान्तरे अनेनैव लुप् ।
[ शतं शतमात्रा वा गाव: ] शतं मानमेषां मतान्तरे अनेनैव लुप् । गोशब्दोऽत्र पुल्लिङ्गः ॥ छा
=
शतं शतमात्रा वा गाव: । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० ।
[द्विगो: ] द्विगु पञ्चमी इसि ।
[ संशये ] संशय सप्तमी ङि ।
[च] च प्रथमा सि ।
मानादिति वर्त्तते । प्रमाणादिति निवृत्तम् ।
[द्विशमः ] द्वौ शमी प्रमाणमस्य द्वौ शमौ प्रमाणमस्य स्यात् वा द्विशम: । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । अनेन लुप् ।
-

द्विगोः संशये च ॥ ७।१।१४४ ॥
[द्विदिष्टिः] द्वि 'दिशत् अतिसर्जने' (१३१८) दिश् । दिश्यतेऽनया इति दिष्टिः । 'वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० → ति 'यज-सृज मृजराज०' (२०११८७) श० ष० तवर्गस्य चवर्ग एवर्गाभ्यां०' (१२३२६०) त० त० द्वे
दिष्टी प्रमाणमस्य = द्विदिष्टि: । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । अनेन लुप् ।
[ द्विवितस्ति: ] द्वे वितस्ती प्रमाणमस्य = द्विवितस्तिः । ‘प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । अनेन लुप् ।
द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिः । ' प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०)
[ द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिः ] द्वे काण्डे प्रमाणमस्या: मात्रट्प्र० । अनेन लुप् । 'आत्' (२|४|१८) आपूप्र०
=
आ ।

Page #88

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[द्विकाण्डी रज्जुः] द्वे काण्डे प्रमाणमस्याः = द्विकाण्डी रज्जुः । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । अनेन लुप् । 'काण्डात् प्रमाणादक्षेत्रे' (२।२।२४) ङी । 'अस्य ङयां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[द्विपुरुषी, द्विपुरुषा खाता] द्वौ पुरुषौ प्रमाणमस्याः सा = द्विपुरुषी, द्विपुरुषा खाता । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । अथवा 'वोर्ध्वं दघ्नट-द्वयसट्' (७११४२) दघ्नट्-द्वयसप्र० । अनेन लुप् । 'पुरुषाद् वा' (२।४।२५) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक् (२।४।८६) अलुक् ।
[द्विहस्तिनी ] द्वौ हस्तिनौ प्रमाणमस्याः सा = द्विहस्तिनी । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । अनेन लुप् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी:' (२।४।१) ङी ।
[त्रिहस्तिनी ] त्रयो हस्तिनः प्रमाणमस्या: सा = त्रिहस्तिनी । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रट्प्र० । अनेन लुप् । 'स्त्रियां नृतो०' (२।४।१) ङी ।
[द्विप्रस्थः] द्वौ प्रस्थौ मानमस्य स्यात् = द्विप्रस्थः । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । अनेन लुप् ।
[द्विपलम् ] द्वे पले मानमस्य, द्वे पले प्रमाणमस्य तत् = द्विपलम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । अनेन लुप् । .
[द्विशतः( तम्)] द्वे शते मानमस्य = द्विशतम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७।१।१४०) मात्रटप्र० । अनेन लुप् । मीयतेऽनेन = मानम्, प्रमाणम्, परिमाणम्, उन्मानम्, संख्या चेह गृह्यते । ऊर्ध्वमानं किलोन्मानं, परिमाणं तु सर्वतः । आयामस्तु प्रमाणं स्यात्, संख्या बाह्या तु सर्वत: ॥१॥ ॥छ।।
मात्रट् ॥ ७।१।१४५ ॥ [ मात्रट ] मात्रट प्रथमा सि । मानात् संशये इति च वर्तते । [प्रस्थमात्रं धान्यम्] प्रस्थो मानमस्य स्यात् = प्रस्थमात्र धान्यम् । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । सि । [प्रस्थमात्रा व्रीहयः ] प्रस्थो मानमेषां स्यात् ते = प्रस्थमात्रा व्रीहयः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । जस् । [कुडवमात्रम् ] कुडवं मानमस्य स्यात् = कुडवमात्रम् । अनेन मात्रट्प्र० → मात्र ।
स्यात = पलमात्रम् । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । [कर्षमात्रम् ] कर्षो मानमस्य स्यात् = कर्षमात्रम् । अनेन मात्रटप्र० → मात्र ।
[पञ्चमात्राः] पञ्च मानमेषां स्यात् = पञ्चमात्राः । अनेन मात्रटप्र० २ मात्र । 'माम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलुक् । जस् ।
[शतमात्राः] शतं मानमेषां स्यात् = शतमात्राः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । जस् । [शतमात्रम् ] शतं मानमस्य स्यात् = शतमात्रम् । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । सि-अम् । [दिष्टिमात्रम् ] दिष्टिर्मानमस्य स्यात् = दिष्टिमात्रम् । अनेन मात्रट्प्र० → मात्र । सि-अम् ।

Page #89

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
मात्रदघ्नद्वयसानि नामान्यपि सन्ति, अनुबन्धासजनार्थं तु प्रत्ययविधानम्, तेन स्त्रियां विशेष:
[वैश्वदेवमात्रा भिक्षा] विश्वे देवा देवता अस्य = वैश्वदेवः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । वैश्वदेवो मात्र मात्रा वाऽस्याः सा = वैश्वदेवमात्रा भिक्षा ॥छ।
शन्-शद्-विंशतेः ॥ ७।१।१४६ ॥ [शन्शविंशतेः ] शन् च शच्च विंशतिश्च = शन्शविंशति, तस्मात् ।
[ दशमात्राः ] दशन् । दश मानमेषां स्यात् = दशमात्राः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । जस् ।
[पञ्चदशमात्राः ] पञ्चदश मानमेषां स्यात् = पञ्चदशमात्राः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । जस् ।
[त्रिंशन्मात्रा:] त्रिंशन्मानमेषां स्यात् = त्रिंशन्मात्राः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) त० → द० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) द० → न० । जस् ।
[त्रयस्त्रिंशन्मात्राः] त्रि-त्रिंशत् मण्ड्यते । त्रिभिरधिका त्रिंशत् = त्रयस्त्रिंशत् । 'द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् शतादनशीति-बहुव्रीहौ' (३।२।९२) त्रि० → "त्रयस्"देशः । त्रयस्त्रिंशत् मानमेषां स्यात् = त्रयस्त्रिंशन्मात्राः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) द० → न० । जस् । [विंशतिमात्राः] विंशतिर्मानमेषां = विंशतिमात्राः । अनेन मात्रटप्र० → मात्र । जस् ॥छ।।
डिन् ॥ ७।१।१४७ ॥ [डिन् ] डिन् प्रथमा सि । संशये इति निवृत्तम्, योगविभागात्, अन्यथा "शन्शद्विशतेर्डिन् वा" इत्येक एव योगः क्रियेत । ,
[पञ्चदशी अर्धमासः, पञ्चदशिनौ, पञ्चदशिनः] पञ्चदशाहोरात्राः परिमाणमस्य = पञ्चदशी अर्धमासः । । पञ्चदशाहोरात्राः परिमाणमनयोः = पञ्चदशिनौ । पञ्चदशाहोरात्राः परिमाणमेषां = पञ्चदशिनः । अनेन डिप्र० → इन् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अन्लुक् । सि-औ-जस् ।
[त्रिंशी, त्रिशिनौ, त्रिंशिनो मासाः] त्रिंशत् परिमाणमस्य = त्रिंशी । त्रिंशत् परिमाणमनयोः = त्रिशिनौ । त्रिंशत् परिमाणमेषां = त्रिशिनो मासाः । अनेन डिप्र० → इन् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । सि-औ-जस् ।
[त्रयस्त्रिशिनो देवविशेषाः] त्रयस्त्रिंशत् परिमाणमेषां = त्रयस्त्रिशिनो देवविशेषाः । अनेन डिनप्र० → इन् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । जस् ।
[विशिनो भवनेन्द्राः] विंशतिः परिमाणमेषां = विशिनो भवनेन्द्राः । अनेन डिन्प्र० → इन् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः (२।१।११४) अतिलुक् । जस् ॥छ।।
इदं-किमोऽतुरिय-किय् चास्य ॥ ७।१।१४८ ॥ [इदंकिमः ] इदं च किं च = इदंकिम्, तस्मात् । म० वृत्तौ-त्रिंशतोऽहोरात्राः परिमाणमस्य ।

Page #90

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[अतुः] अतु प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → २० । [इकिय] इय् च किय् च = इकिम् । [च] च प्रथमा सि । [अस्य] इदम् षष्ठी ङस् । तदस्य मानादिति वर्तते । चतुर्विधं मानम् । तत्र प्रमाणात् - [इयान् पटः ] इदं मानमस्य = इयान् पटः । अनेन अतुप्र० → अत्० - इदम्० → इय्देशश्च । [कियान् पट:] किं मानमस्य = कियान् पटः । अनेन अतुप्र० → अत्० - किम्० → किय्देशश्च । पटः ।
परिमाणात् - [इयद्धान्यम् ] इदं परिमाणमस्य = इयत् । अनेन अतुप्र० → अत्० - इदम् → इय्देशश्च । धान्यम् ।
[कियद्धान्यम् ] किं परिमाणमस्य = कियत् । अनेन अतुप्र० → अत्० - किम्० → किय्देशश्च । धान्यम् । उन्मानात् - [इयत्सुवर्णम् ] इदं मानमस्य = इयत् । अनेन अतुप्र० → अत्० - इदम् → इय्देशश्च । सुवर्णम् । [कियत्सुवर्णम् ] किं मानमस्य = कियत् । अनेन अतुप्र० → अत्० - किम्० → किय्देशश्च । सुवर्णम् ।
संख्याया: - [इयन्तो गुणिनः ] इदं मानमेषां = इयन्तः । अनेन अतुप्र० → अत्० - इदम्० → इय्देशश्च । जस् । गुणिनः ।
[कियन्तो गुणिनः ] किं मानमेषां = कियन्तः । अनेन अतुप्र० → अत्० - किम्० → किय्देशश्च । जस् । गुणिनः ।
[इयती ] इदं मानमस्याः = इयती । अनेन अतुप्र० → अत्० - इदम्० → इय्देशश्च । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी।
[कियती ] किं परिमाणमस्या: = कियती । अनेन अतुप्र० → अत्० - किम्० → किय्देशश्च । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी।
उदित्करणं दीर्घत्वाद्यर्थम्, आदिशब्दात् 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नागमः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) इति ङीश्च गृह्यते ॥छ।
यत्-तदेतदो डावादिः ॥ ७।१।१४९ ॥ [यत्तदेतदः] यच्च तच्च एतच्च = यत्तदेतत्, तस्मात् । . [डावादिः] डाव आदिर्यस्य सः = डावादिः ।
[यावान्, तावान्, एतावान् पटः] यत्-तद्-एतद्वा प्रमाणमस्य = यावान् तावान्, एतावान् पटः । अनेन अतुप्र० → अत्-डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक ।
[यावत्, तावत्, एतावत् धान्यम् ] यत्-तद्-एतद्वा परिमाणमस्य = यावत्, तावत्, एतावत् धान्यम् । अनेन अतुप्र० → अत् - डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् ।
[यावत्, तावत्, एतावत् सुवर्णम् ] यत्-तद्-एतद्वा उन्मानमस्य = यावत्, तावत्, एतावत् सुवर्णम् । अनेन अतुप्र० → अत् - डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् ।

Page #91

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[यावन्ति, तावन्ति, एतावन्ति अधिकरणानि] या-सा-एषा वा संख्या मानमेषां = यावन्ति, तावन्ति, एतावन्ति अधिकरणानि । अनेन अतुप्र० → अत्-डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । नोऽन्तः ।
[यावती, तावती, एतावती] यत्-तद्-एतत्प्रमाणमस्याः सा = यावती, तावती, एतावती । अनेन अतुप्र० → अत्-डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ।
ननु मात्रडादयोऽपि दृश्यन्ते
[इदंमात्रम् ] इदं प्रमाणमस्य = इदंमात्रम् । इत्यादि, सत्यम्, स्वविषये मानविशेषे प्रमाणे मात्रडादयो भवन्त्येव, मानसामान्येऽतुरेवेति विभागः ॥छ।।
यत्-तत्-किमः संख्याया डतिर्वा ॥ ७।१।१५० ॥ [यत्तत्किमः ] यच्च तच्च किञ्च = यत्तत्किम, तस्मात् । [संख्यायाः ] संख्या पञ्चमी ङसि । [डतिः] डति प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[यति ] यद् । या संख्या मानमेषां = यति । अनेन डतिप्र० → अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् । जस् । 'डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४४) लुप् ।
[यावन्तः] यत्परिमाणमेषां = यावन्तः । 'यत्-तदेतदो डावादिः' (७।१।१४९) अतुप्र० → अत् - डावादिः ।। 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् । जस् । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।
[तति ] तद् । सा संख्या मानमेषां = तति । अनेन डतिप्र० → अति । “डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् । जस् । 'डति-ष्ण:०' (१।४५४) लुप् । ।
[तावन्तः ] तत्परिमाणमेषां = तावन्तः । 'यत्-तदेतदो डावादिः' (७।१।१४९) अतुप्र० → अत् - डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अद्लुक् । जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । एवमग्रेऽपि । .
[कति] का संख्या मानमेषां = कति । पूर्ववत् साध्यः ।
[कियन्तः] किं परिमाणमेषां = कियन्तः । पूर्ववत् साध्यः । एतौ च अतुडतिप्रत्ययौ स्वभावाद् बहुवचनविषयावेव भवतः ।
[कियान्, यावान्, तावान् पटः] किं मानमस्य = कियान् । 'इदं-किमोऽतुरिय-किय् चास्य' (७।१।१४८) अतुप्र० → अत् - किय्देशश्च । यावान्, तावान् पटः । शेषं पूर्ववत् ॥छ।।
अवयवात् तयट् ॥ ७।१।१५१ ॥ [अवयवात्] अवयव पञ्चमी ङसि । [तयट्] तयट प्रथमा सि । तदस्येति संख्याया इति च वर्त्तते, मानादिति निवृत्तम्, अवयवादिति विशेषणान्तरोपादानात् ।

Page #92

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः] चतुर् । चत्वारोऽवयवा अस्याः = चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः । अनेन तयट्प्र० → तय । 'हुस्वान्नाम्नस्ति' (२।३।३४) र० → षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवौँ' (१।३।६०) त० → ट० । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[चतुष्टयी रज्जुः] चतुर् । चत्वारोऽवयवा अस्याः = चतुष्टयी रज्जुः । अनेन तयट्प्र० → तय । 'हुस्वान्नाम्नस्ति' (२।३।३४) र० → षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[पञ्चतयो यमः] पञ्च अवयवा अस्य = पञ्चतयो यमः । अनेन तवटप्र० → तय । प्राणातिपात - मृषावाद - अदत्तादान - मैथुन - परिग्रहभेदो यमः ।
[सप्ततयी नयप्रवृत्तिः] सप्त अवयवा अस्य = सप्ततयी नयप्रवृत्तिः । अनेन तयट्प्र० → तय । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी।
[दशतयो धर्मः] दश अवयवा अस्य = दशतयो धर्मः । अनेन तयट्प्र० → तय ।
[द्वादशतयः सिद्धान्तः] द्वादश अवयवा अस्य = द्वादशतयः सिद्धान्तः । अनेन तयट्प्र० → तय ॥छ।।
द्वि-त्रिभ्यामयट् वा ॥ ७।१।१५२ ॥ [द्वित्रिभ्याम् ] द्विश्च त्रिश्च = द्वित्री, ताभ्याम् । [अयट्] अयट् प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[द्वयम्, द्वितयं तपः] द्वावयवावस्य = द्वयम्, द्वितयं तपः । अनेन अयट्प्र० → अय । 'अवयवात् तयट्' • ' (७।१।१५१) तयट्प्र० → तय ।
[त्रयम्, त्रितयं जगत् ] त्रयोऽवयवा अस्य = त्रयम्, त्रितयं जगत् । अनेन अयट्प्र० → अय । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० → तय ।
[त्रयः, त्रितयो मोक्षमार्गः] त्रि । त्रयोऽवयवा अस्य = त्रयः, त्रितयो मोक्षमार्गः । ज्ञानदर्शनचारित्राणि । अनेन अयट्प्र० → अय । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० → तय । _[द्वयी, द्वितयी रज्जुः] द्वावयवावस्या: = द्वयी, द्वितयी । अनेन अयट्प्र० → अय । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१). तयट्प्र० → तय । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[त्रयी, त्रितयी रज्जुः] त्रयोऽवयवा अस्याः = त्रयी, त्रितयी । अनेन अयट्प्र० → अय । 'अवयवात् तयट्' (७।१।१५१) तयट्प्र० → तय । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[त्रयाणि पानानि यथातथा पिबेत् ] त्रयोऽवयवा एषां = त्रयाणि । अनेन अयट्प्र० , अय । 'त्रन्त्य०' (७४|४३) (अवर्णे० (७४/६८)) इलुक् । जस् ।
पयश्च दिव्यं शुचि मेघसंभवं, स्वतिप्रसन्नां परमां च वारुणीं । ममातुलं वारि च वक्त्रसंभवं, त्रयाणि पानानि यथातथा पिबेत् ॥
द्वित्रिभ्यामेव अयट् उक्तस्तत्कथमुभयो मणिरित्यादि ।

Page #93

श्रीसिद्धहमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[उभयो मणिः, उभये देवमनुष्याः, उभयी दृष्टिः] उभ 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । उभौ यातीति । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१।७६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलुक् । यद्वा 'उभ पूरणे' (१३८५) उभ् । उम्भतीति उभयी दृष्टिः । 'गय-हृदयादयः' (उणा० ३७०) इति अयट् प्रत्ययान्तो निपात्यते । टित्त्वात्'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । द्वितीय उभयशब्दस्याग्रे जस् । 'जस इ:' (१।४।९) इत्यनेन सूत्रेण जस्स्थाने इ । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । देवाश्च मनुष्याश्च = देवमनुष्याः । उभयशब्दः सर्वादिषु उभयट् इति पठ्यमानः शब्दान्तरमेव विज्ञेयम् । तेन जस्स्थाने 'नेमा-ऽर्द्ध०' (१।४।१०) जस इकारविकल्पो न भवति ॥छ।।
द्वयादेर्गुणान्मूल्य-क्रेये मयट् ॥ ७।१।१५३ ॥ [द्यादेः] द्विरादिर्यस्य सः = व्यादिः, तस्मात् ।
[गुणात् ] गुण पञ्चमी ङसि ।
[मूल्यक्रेये] मूल्यं च क्रेयश्च = मूल्यक्रेयम्, तस्मिन् ।
[मयट] मयट प्रथमा सि । संख्याया इति वर्तते ।
[द्विमयमुदश्विद्यवानाम् ] यवानां द्वौ गुणौ मूल्यमस्योदश्वितः क्रेयस्य = द्विमयमुदश्विद्यवानाम् । द्विशब्दस्याऽग्रे अनेन मयट्प्र० → मय । द्वौ भागौ यवानामेको भाग उदश्वितः, द्विगुणा यवा इत्यर्थः ।
[त्रिमयम् ] त्रि । त्रयो गुणा मूल्यमस्योदश्वितः क्रेयस्य = त्रिमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । [चतुर्मयम् ] चत्वारो गुणा मूल्यमस्योदश्वित: क्रेयस्य = चतुर्मयम् । अनेन मयट्प्र० → मय ।
[द्विमया यवा उदश्वितः ] उदश्वितो द्वौ गुणौ क्रेयावेषां यवानां = द्विमया यवा उदश्वितः । अनेन मयट्प्र० → मय । जस् ।
[त्रिमयाः] त्रयो गुणाः क्रेया एषां यवानां = त्रिमयाः । अनेन मयट्प्र० → मय । जस् । [चतुर्मयाः ] चत्वारो गुणा: क्रेया एषां यवानां = चतुर्मयाः । अनेन मयट्प्र० → मय । जस् ।
इह तु (द्वि)गुणत्वं उदश्वितः, एको भागो यवानां, द्वौ गुणौ इत्युक्ते हि यवादीनामित्यपेक्ष्यते । व्यादिपदस्य सापेक्षस्यापि नित्यसापेक्षत्वेन गमकत्वाद्वृत्तिः ।।
अपरः प्रकारः । मूल्यक्रेय इति प्रत्ययार्थविशेषणम् । पूर्वं हि प्रकृतिविशेषणत्वेन व्याख्या । [द्विमया यवा उदश्वितो मूल्यम् ] द्वौ गुणौ एषां मूल्यभूतानां यवानामुदश्वितः = द्विमया यवा उदश्वितो मूल्यम् । अनेन मयट्प्र० → मय । जस् ।
[त्रिमयाः ] त्रयो गुणा एषां मूल्यभूतानां यवानामुदश्वितः = त्रिमयाः । अनेन मयट्प्र० → मय । जस् । [चतुर्मयाः ] चत्वारो गुणा एषां मूल्यभूतानां यवानामुदश्वितः = चतुर्मयाः । अनेन मयट्प्र० → मय । जस् ।
[द्विमयमुदश्विद्यवानां क्रेयम् ] द्वौ गुणावस्योदश्वितः क्रेयभूतस्य = द्विमयमुदश्विद्यवानां क्रेयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । सि-अम् ।

Page #94

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[त्रिमयम् ] त्रयो गुणा अस्योदश्वितः क्रेयभूतस्य = त्रिमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । सि-अम् । [चतुर्मयम् ] चत्वारो गुणा अस्योदश्वित: क्रेयभूतस्य = चतुर्मयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । सि-अम् । द्वौ गुणाविति क्रेयं मूल्यं चैकगुणं कृत्वा तदपेक्षया मूल्यक्रेययोढिस्तावत्तोच्यते ॥छ।।
अधिकं तत्संख्यमस्मिन् शत-सहने शति-शद्-दशान्ताया डः ॥ ७।१।१५४ ॥ [अधिकम् ] अधि । अधि आरूढोऽधिकम् । 'अधेरारूढे' (७।१।१८७) कप्र० । सि-अम् । [ तत्संख्यम् ] सा संख्या यस्य = तत्संख्यम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वत्वम् । सि-अम् ।
[अस्मिन् ] अस्मिन् सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् ।
[शतसहस्त्रे ] शतं च सहस्रं च = शतसहस्रम्, तस्मिन् ।
[शतिशद्दशान्तायाः] शतिश्च शच्च दशा च = शतिशद्दशानः । शतिशद्दशानः अन्ते यस्याः सा = शतिशद्दशान्ता, तस्याः = शतिशद्दशान्तायाः । पञ्चमी ङसि ।
[डः] ड प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
संख्याया इति वर्तते-तदिति च । सा शतसहस्रलक्षणा संख्या यस्य योजनादेस्तत्संख्यं शतं सहस्रमिति च यत्संख्यायते तदेव यद्यधिकमपि भवतीत्यर्थः ।।
[विशं योजनशतम्, विशं शतं योजनानि] विंशति मण्ड्यते । योजनानां संख्यानेत्युत्पत्तिः - विंशतिर्योजनानि संख्येयेत्युत्पत्तिः वा । विंशतिरधिकास्मिन् योजनशते शते वा योजनेषु = विशं योजनशतम्, विशं शतं योजनानि । अनेन . डप्र० → अ । 'विंशतेस्तेडिति' (७।४।६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ।
[विशं योजनसहस्त्रम्, विशं सहस्त्रं योजनानि] योजनानां विंशतिर्योजनानि वा विंशतिरधिकास्मिन् योजनसहस्रे सहस्र वा योजनेषु = विशं योजनसहस्रम्, विशं सहस्रं योजनानि । अनेन डप्र० → अ । 'विंशतेस्तेर्डिति' (७४६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । __ [विशं कार्षापणशतम्, विशं शतं कार्षापणानि] कार्षापणानां विंशतिः कार्षापणानि वा विंशतिरधिकास्मिन् कार्षापणशते शते वा कार्षापणेषु = विशं कार्षापणशतम्, विशं शतं कार्षापणानि । अनेन डप्र० → अ। शेषं पूर्ववत् ।
[विंशं कार्षापणसहस्त्रम्, विशं सहस्त्रं कार्षापणानि] कार्षापणानां विंशतिः कार्षापणानि वा विंशतिरधिकास्मिन् : कार्षापणसहस्रे सहस्र वा कार्षापणेषु = विशं कार्षापणसहस्रम, विशं सहस्रं कार्षापणानि । अनेन डप्र० → अ । शेष पूर्ववत् ।
[एकविंशम् ] योजनानां एकविंशतिरधिकास्मिन् योजनशते = एकविंशम् । अनेन डप्र० → अ । शेषं पूर्ववत् ।
[द्वाविंशं शतम् ] योजनानां द्वाविंशतिरधिकास्मिन् योजनशते = द्वाविंशं शतम् । अनेन डप्र० → अ । शेषं पूर्ववत् ।
शत् - [त्रिंशं शतम् ] योजनानां त्रिंशत् अधिकास्मिन् योजनशते = त्रिंशं शतम् । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अत्लुक् ।

Page #95

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[त्रिंशं सहस्रम् ] योजनानां त्रिंशत् अधिकास्मिन् योजनसहस्रे = त्रिंशं सहस्रम् । अनेन डप्र० + अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् ।
[एकत्रिंशम् ] योजनानां एकत्रिंशत् अधिकास्मिन् योजनशते सहस्र वा = एकत्रिंशम् । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् ।
[चत्वारिंशम् ] योजनानां चत्वारिंशत् अधिकास्मिन् योजनशते सहस्रे वा = चत्वारिंशम् । अनेन डप्र० → अ। 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् ।
[पञ्चाशम् ] योजनानां पञ्चाशत् अधिकास्मिन् योजनशते सहस्रे वा = पञ्चाशम् । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् ।।
[एकादशं शतम्, एकादशं सहस्रम् ] एकादशानि योजनानि अधिकानि अस्मिन् योजनशते सहस्रे वा = एकादशं शतम्, एकादशं सहस्रम् । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[द्वादशम् ] द्वादशानि योजनानि अधिकानि अस्मिन् योजनशते सहस्रे वा = द्वादशम् । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[त्रयोदशं शतम्, सहस्रं वा] त्रयोदशानि योजनानि अधिकानि अस्मिन् योजनशते सहस्र वा = त्रयोदशम् । अनेन .. डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
योजनादीनामिव शतानामपि सहस्रे भवति
[विशं शतसहस्रम्] विंशतिः शतान्यधिकान्यस्मिन् शतानां सहस्र = विशं शतसहस्रम् । अनेन डप्र० । कोऽर्थः विंशतिशतानि(धि)को लक्ष इत्यर्थः ।
[त्रिंशम् ] त्रिंशत् शतान्यधिकान्यस्मिन् शतानां सहस्रे = त्रिंशम् । अनेन डप्र० । त्रिंशत्शताधिको लक्ष इत्यर्थः ।
[एकादशम् ] एकादशानि शतान्यधिकान्यस्मिन् शतानां सहस्र = एकादशम् । अनेन डप्र० । एकादशशताधिको लक्ष इत्यर्थः ।
एवं सहस्राणामपि शते भवति
[विशं शतसहस्त्रम् ] विंशतिः सहस्राण्यधिकान्यस्मिन्सहस्राणां शते = विशं शतसहस्रम् । अनेन डघ्र० । सहस्राणां शतं शतसहस्रमिति कृत्वा 'षष्ठ्ययत्नाच्छेषे' (३३११७६) इति समासे प्रथमोक्तत्वात् सहस्रस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते राजदन्तादिषु पाठात् शतशब्दस्य पूर्वनिपातः ।।
[त्रिंशं शतसहस्रम्] त्रिंशत् सहस्राण्यधिकान्यस्मिन् सहस्राणां शते = त्रिंशं शतसहस्रम् । अनेन डप्र० ।
[एकादशं शतसहस्त्रम् ] एकादशानि सहस्राण्यधिकान्यस्मिन्सहस्राणां शते = एकादशम् । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । गोविंशतिरधिका अस्मिन् गोशते । न गोविंशतिशब्दः एकविंशत्यादिवत् संख्याशब्दः ॥छ।
संख्यापूरणे डट् ॥ ७।१।१५५ ॥ [संख्यापूरणे] संख्या 'पूरी(३)चि आप्यायने' (१२६८) पूर् । संख्या पूर्यते येन तत् = संख्यापूरणम् । अनट्प्र० → अन । 'र-घुवर्णान्नो ण.' (१।३।६०) णत्वम्, तस्मिन् ।

Page #96

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[डट् ] डट् प्रथमा सि । संख्याया इति वर्तते ।
[एकादशः] एकादशानां पूरणः = एकादशः । अनेन डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । एकादशसंख्यापूरण इत्यर्थः ।
[द्वादशः] द्वादशानां पूरणः = द्वादशः । अनेन डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[त्रयोदशः] त्रयोदशानां पूरणः = त्रयोदशः । अनेन डट्प्र० + अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[चतुर्दशः] चतुर्दशानां पूरण: = चतुर्दशः । अनेन डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः।
[एकादशी स्त्री] एकादशानां पूरणी = एकादशी । अनेन डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
विंशत्यादेर्वा तमट् ॥ ७।१।१५६ ॥ [विंशत्यादेः] विंशतिरादिर्यस्य सः = विंशत्यादिः, तस्मात् । [वा] वा प्रथमा सि । [तमट् ] तमट् प्रथमा सि ।
[विंशतितमः, विंशः ] विंशतेः पूरणः = विंशतितमः । अनेन तमट्प्र० → तम । एवम्-विंशः । 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डटप्र० → अ । 'विशतेस्तेडिति' (७४।६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[विंशतितमी, विंशी स्त्री] विंशतेः पूरणी = विंशतितमी । अनेन तमट्प्र० → तम । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । एवम्-विंशी । 'संख्यापूरणे डट्' (७१।१५५) डट्प्र० → अ । 'विंशतेस्तेडिति' (७४/६७) तिलक । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अन्त्यस्वरादिलोप: । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[एकविंशतितमः, एकविंशः] एकविंशतेः पूरणः = एकविंशतितमः, एकविंशः । प्रथमे अनेन तमट्प्र० → तम । द्वितीये "संख्यापूरणे डट्' (७१२१५५) डट्प्र० → अ । 'विंशतेस्तेडिति' (७।४।६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
[द्वाविंशतितमः, द्वाविंशः] द्वाविंशतेः पूरणः = द्वाविंशतितमः, द्वाविंशः । प्रथमे अनेन तमट्प्र० → तम । द्वितीये 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डटप्र० → अ । 'विंशतेस्तेडिति' (७।४।६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[एकान्नत्रिंशत्तमः, एकान्नत्रिंशः ] एकान्नत्रिंशत: पूरणः = एकान्नत्रिंशत्तमः, एकान्नत्रिंशः । प्रथमे अनेन तमट्प्र० → तम । द्वितीये 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२१११११४) अत्लुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र०। .

Page #97

७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[चत्वारिंशत्तमः, चत्वारिंशः] चत्वारिंशतः पूरणः = चत्वारिंशत्तमः, चत्वारिंशः । प्रथमे अनेन तमट्प्र० → तम । द्वितीये 'संख्यापूरणे डट्' (७१।१५५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ।
[द्वाचत्वारिंशत्तमः, द्वाचत्वारिंशः] द्वाचत्वारिंशत: पूरणः = द्वाचत्वारिंशत्तमः, द्वाचत्वारिंशः । प्रथमे अनेन तमट्प्र० → तम । द्वितीये 'संख्यापूरणे डट् (७१२१५५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अत्लुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[पञ्चाशत्तमः, पञ्चाशः] पञ्चाशतः पूरणः = पञ्चाशत्तमः, पञ्चाशः । प्रथमे अनेन तमप्र० → तम । द्वितीये 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र०।
[अष्टपञ्चाशत्तमः, अष्टपञ्चाशः] अष्टपञ्चाशतः पूरणः = अष्टपञ्चाशत्तमः, अष्टपञ्चाशः । प्रथमे अनेन । तमट्प्र० → तम । द्वितीये 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।।
शतादि-मासा-ऽर्द्धमास-संवत्सरात् ॥ ७।१।१५७ ॥ [शतादिमासाऽर्द्धमाससंवत्सरात् ] शतादिश्च मासश्च अर्द्धमासश्च संवत्सरश्च = शतादिमासाऽर्द्धमाससंवत्सरम्, तस्मात् ।
[शततमः ] शतस्य पूरणः = शततमः । अनेन तमप्र० → तम ।
[शततमी] शतस्य पूरणी = शततमी । अनेन तमट्प्र० , तम । 'अणजेयेकण्-न-स्न-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[एकशततमः ] एकशतस्य पूरणः = एकशततमः । अनेन तमट्प्र० → तम । [सहस्रतमः ] सहस्रस्य पूरणः = सहस्रतमः । अनेन तमट्प्र० → तम। [ लक्षतमः ] लक्षस्य पूरणः = लक्षतमः । अनेन तमटप्र० → तम । [मासतमो दिवसः] मासस्य पूरणः = मासतमो दिवसः । अनेन तमट्प० → तम । [अर्द्धमासतमः ] अर्द्धमासस्य पूरणः = अर्द्धमासतमः । अनेन तमट्प्र० → तम । [संवत्सरतमः ] संवत्सरस्य पूरणः = संवत्सरतमः । अनेन तमट्प्र० → तम ॥छ।।
षष्ट्यादेरसंख्यादेः ॥ ७।१।१५८ ॥ [षष्ट्यादेः] षष्टी(ष्टि) आदिर्यस्य सः = षष्ट्यादिः, तस्मात् । [असंख्यादेः] संख्या आदिरवयवो यस्याऽसौ संख्यादिः । न संख्यादिरसंख्यादिस्तस्मात् । [षष्टितमः ] षष्टेः पूरणः = षष्टितमः । अनेन तमट्प्र० → तम । [सप्ततितमः ] सप्ततेः पूरणः = सप्ततितमः । अनेन तमट्प्र० → तम । [अशीतितमः ] अशीतेः पूरणः = अशीतितमः । अनेन तमट्प्र० → तम ।

Page #98

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[नवतितमः] नवतेः पूरणः = नवतितमः । अनेन तमट्प्र० → तम ।
[एकषष्टितमः, एकषष्टः] एकषष्टेः पूरणः = एकषष्टितमः । 'विंशत्यादेर्वा तमट्' (७१।१५६) तमटप्र० → तम । एवम्-एकषष्टः । 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[एकसप्ततितमः, एकसप्ततः] एकसप्ततेः पूरणः = एकसप्ततितमः । 'विंशत्यादेर्वा तमट्' (७१।१५६) तमटप्र० → तम । एवम्-एकसप्ततः । 'संख्यापूरणे डट्' (७१।१५५) डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ॥छ।
नो मट् ॥ ७।१।१५९ ॥ [नः] न् पञ्चमी ङसि । [मट] मट् प्रथमा सि । [पञ्चमः] पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । अनेन मट्प्र० → म । [पञ्चमी ] पञ्चानां पूरणी = पञ्चमी । अनेन मट्प्र० → म । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । [सप्तमः ] सप्तानां पूरणः = सप्तमः । अनेन मटप्र० → म । [अष्टमः] अष्टानां पूरणः = अष्टमः । अनेन मटप्र० → म । [नवमः ] नवानां पूरणः = नवमः । अनेन मटप्र० → म । [दशमः ] दशानां पूरणः = दशमः । अनेन मटप्र० → म ।
[विंशः ] विंशतः पूरणः = विंशः । 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डट्प्र० → अ । 'विंशतेस्तेडिति' (७।४।६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ।
[एकादशः ] एकादशानां पूरणः = एकादशः । 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[ द्वादशः ] द्वादशानां पूरणः = द्वादशः । 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ॥छ।
पित्तिथट् बहु-गण-पूग-सङ्घात् ॥ ७।१।१६० ॥ [पित् ] प् इदनुबन्धो यस्य सः = पित् । प्रथमा सि । । [तिथट् ] तिथट् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [ बहुगणपूगसङ्घात् ] बहुश्च गणश्च पूगश्च सङ्घश्च = बहुगणपूगसङ्घम्, तस्मात् ।
[बहुतिथः ] बहु । बहूनां पूरणः = बहुतिथः । 'बहु-गणं भेदे' (१।१।४०) संख्यावत्त्वम्, तस्य फलमनेन तिथट्प्र० → तिथ ।
[बहुतिथी] बहु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । बह्वीनां पूरणी = बहुतिथी । अनेन तिथटप्र० → तिथ । पित् फलं किम् ? 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।

Page #99

७६
[ गणतिथ: ] गणानां पूरण:
तिथ ।
=
[गणतिथी ] गणानां पूरणी
गणतिथी । अनेन तिथट्प्र०
→ तिथ । 'अणञेयेकण्० ' (२|४|२० ) ङी ।
पूति: । अनेन तिथट्प्र०
→ तिथ ।
[ पूगतिथ: ] पूगानां पूरण: [ पूगतिथी ] पूगानां पूरणी = पूगतिथी । अनेन तिथट्प्र० [ सङ्घतिथ: ] सङ्घस्य पूरण: सङ्घतिथः । अनेन तिथट्प्र०
→ तिथ । 'अणञेयेकण्० ' (२|४|२० ) ङी ।
तिथ ।
[ सङ्घतिथी ] सङ्घस्य पूरणी = सङ्घतिथी । अनेन तिथट्प्र० → तिथ । 'अणञेयेकण्०' (२|४|२०) ङी ॥छ
अतोरिथट् ॥ ७।१।१६१ ॥
=
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
गणतिथ: । 'बहु-गणं भेदे' (१।१।४०) संख्यावत्त्वम्, तस्य फलमनेन तिथट्प्र०
=
[ अतो: ] अतु पञ्चमी ङसि ।
[ इथट् ] इथट् प्रथमा सि ।
[ इयतिथ: ] इदम् । इदं परिमाणमेषाम् = इयन्तः । 'इदं किमोऽतुरिय्-किय् चास्य' (७|१|१४८) अतुप्र० → अत्० - इय्देशश्च । इयतां पूरण: इयतिथः । अनेन इथट्प्र०

इथ ।
[ इयतिथी ] इयतीनां पूरणी = इयतिथी । अनेन इथट्प्र० इथ । 'अणञेयेकण्- नञ् - स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङी ।
[ कियतिथः ] किंम् । किं परिमाणमेषां अत्० किय्देशश्च । कियतां पूरण: = [ कियतिथी ] कियतीनां पूरणी
→
=
कियन्तः । ‘इदं-किमोऽतुरिय् - किय् चास्य' (७|१|१४८) अतुप्र० कियतिथः । अनेन इथट्प्र० → इथ ।
कियतिथी । अनेन इथट्प्र० इथ । 'अणञेयेकण्- नञ्०' (२।४।२०) ङी ।
अत्० - डावादिः ।
=
[ यावतिथः ] यत्परिमाणमेषां = यावन्तः । 'यत्-तदेतदो डावादिः' (७।१।१४९) अतुप्र० 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् । यावतां पूरण: यावतिथः । अनेन इथट्प्र० इथ ।
[ यावतिथी ] यावतां पूरणी = यावतिथी । अनेन इथट्प्र०
[ तावतिथ: ] तत्परिमाणमेषां = तावन्तः । 'यत् तदेतदो डावादि:' ( ७|१|१४९) अतुप्र० 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । यावतां पूरणः यावतिथः । अनेन इथट्प्र० इथ ।
[ तावतिथी ] तावतां पूरणी = तावतिथी । अनेन इथट्प्र०
[ एतावतिथ: ] एतत्परिमाणमेषाम् = एतावन्तः । 'यत्-तदेतदो डावादिः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अत्लुक् । एतावतां पूरण:
=
=
इथ । 'अणञेयेकण्- नञ्०' (२।४।२०) ङी ।
अत्० - डावादिः ।
इथ । 'अणञेयेकण्- नञ्०' (२।४।२०) ङी ।
डावादिः' (७/१/१४९) अतुप्र० → अत्०एतावतिथः । अनेन इथट्प्र० इथ ।
=
[ एतावतिथी ] एतावतां पूरणी एतावतिथी । अनेन इथट्प्र० इथ । 'अणञेयेकण्- नञ्०' (२।४।२०)
ङी ॥छ |
षट् - कति-कतिपयात् थट् ॥ ७।१।१६२ ॥
[ षट्कतिकतिपयात् ] षट् च कतिश्च कतिपयश्च = षट्कतिकतिपयम्, तस्मात् ।
[ थट् ] थट् प्रथमा सि ।

Page #100

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ षष्ठः ] षण्णां पूरण: = षष्ठः । अनेन थट्प्र० [ षष्ठी ] षण्णां पूरणी षष्ठी । अनेन थट्प्र०
[ कतिथः] किम् । का संख्या मानमेषां = कति । 'यत्-तत्- किमः संख्याया डतिर्वा' (७|१|१५०) डतिप्र० अति । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२।१।११४) इम्लुक् । कतीनां पूरणः कतिथः । अनेन थट्प्र० थ ।
→ थ । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी ।
=
[ चतुर्थी ] चतसृणां पूरणी ङी छ
[ येयौ ] यश्च यश्च
[ कतिथी ] कतीनां पूरणी कतिथी । अनेन थट्प्र० [ कतिपयथः ] कति अयि (७९०) वयि (७९१) 'पयि गतौ' (७९२) पय् । कति पयन्ते कतिपयाः । 'लिहादिभ्यः' (५|१|५०) अच्प्र० अ । 'कतिपयानां पूरण: कतिपयथः । अनेन थट्प्र० थ ।
[ कतिपयथी ] कतिपयानां स्त्रीणां पूरणी = कतिपयथी । अनेन थट्प्र० थ । 'अणञेयेकण्० ' (२|४|२०) ङी ।
' षष्ठी वाऽनादरे' (२२/१०८)
'चतुर्थी' ( २/२/५३) इति च निर्देशात् थटि 'नाम सिदय्व्यञ्जने' (१1१/२१) इति पदत्वं न भवति, पदत्वाभावे 'धुटस्तृतीयः ' (२२१ ७६ ) इति डत्वम्, 'च-ट-ते सद्वितीये' (१।३।७) सत्वं च न भवति ॥ छा ।
=
=

[ चतुरः ] चतुर् पञ्चमी ङसि ।
[ चतुर्थः] चतुर्णां पूरण: = चतुर्थः । अनेन थट्प्र० थ ।
=
=
थ ।
थ । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
-
येयौ । औ ।
=
-
=
चतुरः ॥ ७।१।१६३ ॥
चलुक् । प्रथमा सि ।
ये चलुक् च ॥ ७।१।१६४ ॥
चतुर्थी । अनेन थट्प्र० → थ । 'अणञेयेकण्- नञ्- स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०)
[ चलुक् ] चस्य लुक्
[च] च प्रथमा सि ।
[तुर्य:, तुरीयः, तुर्या, तुरीया ] चतुर्णां पूरण: = तुर्यः, तुरीयः । अनेन य - ईयप्र० - चलुक् च । अग्रेतने उभये 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ |छ ।
द्वेस्तीयः ॥ ७।१।१६५ ॥
[ द्वेस्तीयः ] द्वि पञ्चमी ङसि । तीय प्रथमा सि ।
[ द्वितीयः ] द्वयोः पूरण: = द्वितीयः । अनेन तीयप्र० ।
[ द्वितीया ] द्वयोः पूरणी = द्वितीया । अनेन तीयप्र० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ ॥छ||
स्तृ च ॥ ७|१|१६६ ॥
[ स्तृ] त्रि पञ्चमी ङसि । तृ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् ( लोपः) ।
[च] च प्रथमा सि ।
७७
=

Page #101

७८
[ तृतीय: ] त्रयाणां पूरण:
[ तृतीया ] तिसृणां पूरणी
=
=
तृतीय: । अनेन तीयप्र० - त्रि०
तृतीया । अनेन तीयप्र० - त्रि०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
तृदेशश्च ।
तृदेशश्च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ॥छा
पूर्वमनेन सादेश्चेन् ॥ ७।१।१६७ ॥
पूर्वम् ] पूर्व क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् ।
[ अनेन ] अनेन सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोप: ) ।
[सादे: ] सह आदिना वर्त्तते = सादिस्तस्मात् । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' ( ३।२।१४३) सह सभावः ।
[च] च प्रथमा सि ।
[इन् ] इन् प्रथमा सि ।
[ पूर्वी ] पूर्वमनेन = पूर्वी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि ।
[ पूर्विणौ ] पूर्वमाभ्यां = पूर्विणौ । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । औ ।
[ पूर्विण: ] पूर्वमेभिः = पूर्विणः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । जस् ।

[ पूर्वी कटम् ] पूर्वं कटोऽनेन = पूर्वी कटम् । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[पूर्वी ओदनम् ] पूर्वं ओदनो अनेन = पूर्वी ओदनम् । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[पूर्वी पयः ] पूर्वं पयोऽनेन = पूर्वी पयः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) अलुक् । [कृतपूर्वी कटम् ] कृतं पूर्वं कटोऽनेन = कृतपूर्वी कटम् । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [ भुक्तपूर्वी ओदनम् ] भुक्तं पूर्वमोदनोऽनेन भुक्तपूर्वी ओदनम् । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ पीतपूर्वी पयः ] पीतं पूर्वं पयोऽनेन = पीतपूर्वी पयः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ ।
इष्टादेः ॥ ७।१।१६८ ॥
=
[ इष्टादे: ] इष्ट आदिर्यस्य सः = इष्टादि:, तस्मात् ।
[ इष्टी यज्ञे ] इष्टमनेन = इष्टी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ पूर्ती श्राद्धे ] 'पृश् पालन- पूरणयो:' (१५३२) पृ । पूर्यते स्म । 'क्त-तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'ओष्ठ्यादुर्' (४|४|११७) उर् । तस्य नो न भवति 'ऋ- ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः' (४/२/६८) इत्यनेन निषेधात् । पूर्त्तमनेन : पूर्ती श्राद्धे । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'व्याप्ये तेनः ' (२।२।९९) इति कर्मणि सप्तमी ।
गणोऽत्र ॥छ ।
श्राद्धमद्यभुक्तमिकेनौ ॥ ७।१।१६९ ॥
[ श्राद्धम् ] श्राद्धम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[ अद्यभुक्तम्] अद्यभुक्तम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।

Page #102

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[इकेनौ] इकश्च इन् च = इकेनौ । .
[श्राद्धिकः, श्राद्धी] श्रद्धा प्रयोजनमस्य = श्राद्धः । 'चूडादिभ्योऽण्' (६।४।११९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । श्राद्धमनेनाद्यभुक्तं = श्राद्धिकः, श्राद्धी । अनेन इक-इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् ॥छ।।
अनपद्यन्वेष्टा ॥ ७।१।१७० ॥ [अनुपदी ] अनुपदिन् प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[अन्वेष्टा ] अनु 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । अन्विच्छतीति अन्वेष्टा । 'णक-तृचौ' (५।१।४८) तृचप्र० → तृ । 'लघोरुपान्त्यस्य' - (४।३।४) गु० ए । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) ऋलोपः ।
[अनुपदी,उष्ट्राणाम्, अनुपदी गवाम् ] पदानां समीपमनुपदम् । अनुपदमन्वेष्टा = अनुपदी उष्ट्राणाम्-गवां च । अनेन इन्प्र० निपात्यते । प्रथमा सि । ‘इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ॥छ।।
दाण्डाजिनिका-ऽऽयःशूलिक-पार्श्वकम् ॥ ७।१।१७१ ॥ [दाण्डाजिनिकाऽऽयःशूलिकपार्श्वकम् ] द(दा)ण्डाजिनिकश्च आय:शूलिकश्च पार्श्वकश्च = दाण्डाजिनिकाऽऽय:शूलिकपार्श्वकम् ।
[दाण्डाजिनिकः] दण्डाजिनं दम्भः, तेनान्वेष्टा = द(दा)ण्डाजिनिकः । अनेन इकणप्र० निपात्यते । 'अवर्णेवर्णस्य' .(७।४।६८) अलुक् । वृद्धिः । यो मिथ्याव्रती परप्रसादार्थं दण्डाजिनमुपादायार्थानन्विच्छति स दाम्भिक उच्यते । निपातनं रूढ्यर्थम्, तेन शैवभागवतादौ न भवति ।
[आय:शूलिकः] अयःशूलसाम्यात् तीक्ष्णः = अयःशूलम्, तेनान्वेष्टा = आयःशूलिकः । अनेन इकण्प्र० → इक । वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । यो मृदुनोपायेनान्वेष्टव्यानर्थान् तीक्ष्णोपायेनान्विच्छति राभसिकः स एवमुच्यते ।
[पार्श्वकः] पार्श्वमनजुरुपायः लञ्चादिः, तेनान्वेष्टा = पार्श्वकः । ऋजुनोपायेनान्वेष्टव्यानर्थाननजुनोपायेन योऽन्विच्छति स पार्श्वक उच्यते ॥छ।
क्षेत्रेऽन्यस्मिन्नाश्य इयः ॥ ७।१।१७२ ॥ [क्षेत्रे ] क्षि क्षये (१०) क्षि । क्षयति-वृद्धिगच्छति = क्षेत्रम् । 'हु-या-मा-श्रु-वसि-भसि-गु-वी-पचि-वचि-धृयम्यमि-मनि-तनि-सदि-छादि-क्षि-क्षदि-लुपि-पति-धूभ्यस्त्रः' (उणा० ४५१) त्रप्र० । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए। तस्मिन् ।
अन्यस्मिन् ] अन्य सप्तमी ङि । '. स्मिन्' (१।४।८) स्मिन् ।
[नाश्ये] 'नशौच अदर्शने' (१२०२) नश् । नश्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिगप्र० । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । नाशयितुं शक्यं = नाश्यम् । 'शक्तार्हे कृत्याश्च' (५।४।३५) यप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । तस्मिन् ।
क्षत्राचा

Page #103

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[इयः] इय प्रथमा सि । 'सो रुः' (२२११७२) स० → र० ।
[क्षेत्रियो व्याधिः] अन्यस्मिन् क्षेत्रे नाश्यः = क्षेत्रियो व्याधिः । अनेन इयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । क्षेत्रं शरीरम् । अन्यदिति जन्मान्तरशरीरमुच्यते । तत्र नाश्यो नेहे(ह)त्यसाध्यो व्याधिरुच्यते ।
[क्षेत्रियं विषम् ] अन्यस्मिन् क्षेत्रे नाश्यं = क्षेत्रियं विषम् । अनेन इयप्र० । तद्धि स्वशरीरादन्यस्मिन्परशरीरे मन्त्रादिबलेन तद्विषं संक्रमय्य किञ्चिन्नाश्यं चिकित्स्यं भवति ।
[क्षेत्रियाणि तुणानि] अन्यस्मिन् क्षेत्रे नाश्यानि = क्षेत्रियाणि तृणानि । अनेन इयप्र० । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः' । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'र-षवर्णान्नो ण.' (२।३।६३) न० → ण । तानि हि सस्यक्षेत्रे इतरप्रदेशापेक्षया अन्यस्मिन्नुत्पन्नानि नाश्यान्युत्पाद्यानि भवन्ति ।
[क्षेत्रियः पारदारिकः] अन्यस्मिन् क्षेत्रे नाश्यः = क्षेत्रियः पारदारिकः । अनेन इयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) . अलुक् । परदारान् गच्छति = पारदारिकः । 'परदारादिभ्यो गच्छति' (६।४।३८) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । स हि स्वक्षेत्रादन्यस्मिन् क्षेत्रे परदारेषु पवर्तमानस्तत्र नाश्यो निग्राह्यो भवति । दाराः क्षेत्रम् ॥छ।
छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा ॥ ७।१।१७३ ॥ [छन्दः ] छन्दस् अमन्तात् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [ अधीते ] अधीते सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [श्रोत्रश्च] श्रोत्र प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[ श्रोत्रियः, छान्दसः] छन्दस् । छन्दोऽधीते = श्रोत्रियः । अनेन इयप्र० - छन्दस्शब्दस्य श्रोत्रभावश्च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे-छान्दसः । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । वृद्धिः ॥छ।।
इन्द्रियम् ॥ ७।१।१७४ ॥
[इन्द्रियम् ] इन्द्रिय सि-अम् ।
[इन्द्रियम् ] इन्द्र-आत्मा । इन्दस्य लिङ्गमिन्द्रियम् । अनेन इयप्र० निपात्यते । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । चक्षुराधुच्यते, तेन हि करणेनात्मानुमीयते 'नाकर्तकं करण'मिति ।
इन्द्रेण दृष्टमिन्द्रियम्, आत्मा हि चक्षुरादीनि दृष्ट्वा स्वविषये नियुङ्क्ते ।
इन्द्रेण सृष्टमिन्द्रियम् । अनेन इयप्र० निपात्यते । आत्मकृतेन हि शुभाशुभेन कर्मणा तथाविधविषयोपभोगायास्य चक्षुरादीनि भवन्ति ।
इन्द्रेण जुष्टमिन्द्रियम् । अनेनैव निपात्यते । तद्द्वारेणाऽस्य विज्ञानोत्पादनात् । इन्द्रेण दत्तमिन्द्रियम् । विषयग्रहणाय विषयेभ्य: समर्पणात् । इन्द्रम्यावरणक्षयोपशमसाधनमिन्द्रियम) अनेन इया नित्याने एका

Page #104

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
-
८१
तेन वित्ते चञ्चु-चणौ ॥ ७।१।१७५ ॥ [तेन ] तेन पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [वित्ते] वित्त सप्तमी ङि। [चञ्चुचणौ ] चञ्चुश्च चणश्च = चच्चुचणौ । वित्तो ज्ञात: प्रकाश इत्यर्थः । [विद्याचञ्चुः, विद्याचणः] विद्यया वित्तः = विद्याचञ्चुः, विद्याचणः । अनेन चञ्चु-चणप्र० । [केशचञ्चुः, केशचणः ] केशैर्वित्तः = केशचञ्चुः, केशचणः । अनेन चञ्चु-चणप्र० ॥छ।।
पूरणाद् ग्रन्थस्य ग्राहके को लुक् चाऽस्य ॥ ७।१।१७६ ॥ [पूरणात् ] 'पूरैचि आप्यायने' (१२६८) पूर् । पूर्यतेऽनेनेति पूरणम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र० → अन । 'र-षवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → णत्वम् । तस्मात् ।
[ग्रन्थस्य ] ग्रन्थ षष्ठी ङस् । [ग्राहके ] ग्राहक सप्तमी ङि । [कः] क प्रथमा सि । [लुक्] लुक् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [अस्य ] इदम् षष्ठी ङस् ।
[द्विकः ] द्वयोः पूरणः = द्वितीयः । 'द्वस्तीयः' (७।१।१६५) तीयप्र० । द्वितीयेन रूपेण ग्रन्थस्य ग्राहकः = द्विकः । अनेन कप्र०-तीयस्य लुक् ।
[त्रिकः ] त्रयाणां पूरणः = तृतीयः । 'त्रेस्तृ च' (७।१।१६६) तीयप्र०-त्रिस्थाने तृदेशश्च । तृतीयेन रूपेण ग्रन्थस्य ग्राहकः = त्रिकः । अनेन कप्र०-तीयस्य लुक् ।
[चतुष्कः] चतुण्ाँ पूरणः = चतुर्थः, तुर्यः, तुरीयः । 'चतुरः' (७१।१६३) थटप्र० → थ । 'येयौ चलुक् च' (७।१।१६४) य-ईयप्र०-चलुक् च । चतुर्थेन तुर्येण तुरीयेण वा रूपेण ग्रन्थस्य ग्राहकः = चतुष्कः । अनेन कप्र०-थ-यईय-लुक् च । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) र० → षत्वम् ।
[पञ्चकः] पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । 'नो मट' (७।१।१५९) मटप्र० → म । पञ्चमेन रूपेण ग्रन्थस्य ग्राहकः = पञ्चकः । अनेन कप्र०-मलुक् च ।
[षट्कः वैयाकरणः ] षष् । षण्णां पूरणः = षष्ठः । 'षट्-कति-कतिपयात् थट्' (७।१।१६२) थट्प्र० → थ । षष्ठेन रूपेण ग्रन्थस्य ग्राहकः । अनेन कप्र०-थलुक् च । वैयाकरणः ॥छ।।
ग्रहणाद् वा ॥ ७।१।१७७ ॥ [ग्रहणात्] ग्रहण पञ्चमी ङसि ।

Page #105

८२
[ वा ] वा प्रथमा सि ।
ग्रन्थस्येति वर्त्तते पूरणादिति च ।
[द्विकं ग्रन्थग्रहणमस्य द्वितीयकं ग्रन्थग्रहणमस्य ] द्वितीयमेव द्विकम्, द्वितीयकं ग्रन्थग्रहणमस्य । अनेन कप्र०तीयलुक् च विकल्पेन ।
[त्रिकं व्याकरणस्य ग्रहणम्, तृतीयकं व्याकरणस्य ग्रहणम् ] तृतीयमेव त्रिकम्, तृतीयकं व्याकरणस्य ग्रहणम् । अनेन कप्र० पूरणप्रत्ययस्य वा लुक् च ।
[ चतुष्कम्, चतुर्थकम् ] चतुर्थमेव चतुष्कम्, चतुर्थकम् । अनेन कप्र०- पूरणप्रत्ययस्य वा लुक् च ।
।
[ पञ्चकम्, पञ्चमकम् ] पञ्चममेव
पञ्चकम्, पञ्चमकम् । अनेन कप्र० पूरणप्रत्ययस्य वा लुक् च ॥छ ।
[ सस्यात् ] सस्य पञ्चमी इसि ।
[ गुणात् ] गुण पञ्चमी ङसि ।
[ परिजाते ] परिजात सप्तमी ङि ।
परि सर्वतोभावे, जनिः सम्पत्तौ ।
सस्याद् गुणात् परिजाते ।। ७।१।१७८ ॥
-
=
[ सस्यकः शालि: ] सस्येन गुणसमूहेन परिजातः सस्यकः शालिः अनेन कप्र० । सस्यशब्दो धान्यवत् गुणेऽपि वर्त्तते । यः सर्वतो गुणैः संपन्नो न यस्य किञ्चिदपि वैगुण्यमस्ति स एवमुच्यते ।
[ सस्यको देश: ] सस्येन परिजातः सस्यको देश: । अनेन कप्र० । [ सस्यको वत्सः ] सस्येन परिजातः सस्यको वत्सः । अनेन कप्र० । [ सस्यकं सीधु] सस्येन परिजातं = [ सस्यको मणिः ] सस्येन परिजातः
सस्यकं सीधु - मदिरा । अनेन कप्र० ।
।
सस्यको मणिः । अनेन कप्र० रूढिशब्दश्चायं मणिविषये । सस्यकः खड्गः । सर्वतः सारेण सम्बद्धः || |
[ सस्यकः खड्गः ] सस्येन परिजातः
धन-हिरण्ये कामे ॥ ७।१।१७९ ॥

[ स्वाङ्गेषु ] स्वाङ्गेषु पञ्चमी ङसि । [ सक्ते ] सक्त सप्तमी ङि ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
=
=
=
=
[[धनहिरण्ये] धनहिरण्ये पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् ( लोपः) ।
[ कामे ] काम सप्तमी ङि । [ धनक: चैत्रस्य ] धने काम: [ हिरण्यको मैत्रस्य ] हिरण्ये काम
धनकः चैत्रस्य । अनेन कप्र० ।
हिरण्यको मैत्रस्य अनेन कप्र० ॥ छा । ।
स्वाङ्गेषु सक्ते ।। ७।१।१८० ॥
=

Page #106

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
[ केशकः ] केशेषु सक्तः =
[ नखक: ] नखेषु सक्तः = नखकः । अनेन कप्र० ।
[ दन्तकः ] दन्तेषु सक्तः = दन्तकः । अनेन कप्र० ।
केशादिरचनायां प्रसक्त उच्यते ।
केशकः । अनेन कप्र० ।
बहुवचनात् स्वाङ्गसमुदायादपि
[ दन्तौष्ठकः ] दन्ताश्च ओष्ठौ च = दन्तौष्ठा:, तेषु सक्तः = दन्तौष्ठकः । अनेन कप्र० । केशनखा:, तेषु सक्तः = केशनखकः । अनेन कप्र० ॥छ । उदरे विकणाने ॥ ७।१।१८१ ॥
[ केशनखकः ] केशाश्च नखाश्च =
[ उदरे ] उदरे पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् ( लोप: ) ।
[तु] तु प्रथमा सि ।
[इकण् ] इकण् प्रथमा सि ।
[आद्यूने] 'दिवूच् क्रीडा- जयेच्छा - पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (१९४४) दिव्, आङ्पूर्व० । आदीव्यति स्म = आद्यूनः । 'क्त-क्तवतू' (५|१|१७४) क्तप्र० त । 'पू- दिव्यञ्चेर्नाशा ऽद्यूताऽनपादाने' (४/१/७२) त० न० । 'अनुनासिके च च्छ् वः शूट्' (४।१।१०८) व० ऊ ऊ । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) यत्, तस्मिन् ।
[ औदरिक आद्यून:, औदरिकी ] उदरे सक्त: = औदरिकः । अनेन इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । आद्यूनः । एवम् - औदरिकी । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[ उदरकोऽन्यः ] उदरे सक्तः = उदरकोऽन्यः । 'स्वाङ्गेषु सक्ते' (७।१।१८०) प्र० छ ।
अंशं हारिणि ॥ ७।१।१८२ ॥
[ अंशम् ] अंशम् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् ( लोप: ) ।
[ हारिणि ] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । अवश्यं हरिष्यतीति । 'णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमर्ण्य' (५/४१३६) णिन्प्र० इन् । 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४ | ३ |५१) आर् । तस्मिन् । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३) णत्वम् ।
वृद्धिः
[ अंशको दायादः ] अंश । अंशं हारी
अंशको दायादः । अनेन कप्र० ||छ ।

=
=
तन्त्रादचिरोद्धृते ॥ ७।१।१८३ ॥
[] तन्त्रात् ] तन्त्र पञ्चमी ङसि ।
[ अचिरोद्धृते ] न चिरोद्धृतः = अचिरोद्धृतस्तस्मिन् ।
[तन्त्रकः पटः ] तन्त्रात् पटवानोपकरणादचिरोत्तीर्णः = तन्त्रकः । अनेन कप्र० । प्रत्यग्रः पट इत्यर्थः ॥छ ।
ब्राह्मणान्नानि ॥ ७।१।१८४ ॥
[ ब्राह्मणात् ] ब्राह्मण पञ्चमी ङसि ।
८३

Page #107

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[नाम्नि ] नामन् सप्तमी ङि । 'ई-डौ वा' (२।१।१०९) अलुक् । [ब्राह्मणको नाम देशः ] सदाचारब्राह्मणेभ्यस्तदानीमेवोद्धत्य पृथक्कृतः = ब्राह्मणको देशः । अनेन कप्र० ॥छ।।
उष्णात् ॥ ७।१।१८५ ॥ [उष्णात् ] उष्ण पञ्चमी ङसि ।
[उष्णिका यवागः] उष्णादग्नेरचिरोद्धता = उष्णिका यवागः । अल्पान्ना पेया विलेपिकेति यावत् । अनेन कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ॥छा।
शीताच्च कारिणि ॥ ७।१।१८६ ॥ [शीतात्] शीत पञ्चमी ङसि । [च] च प्रथमा सि ।
[कारिणि ] 'डुइंग् करणे' (८८८) कृ । अवश्यं करोतीति । 'णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमर्ये' (५।४।३६) णिन्प्र० → इन् । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । तस्मिन् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[शीतकोऽलसः ] शीतं मन्दं करोति = शीतकोऽलसः । अनेन कप्र० । [ उष्णको दक्षः ] उष्णं क्षिप्रं करोति = उष्णको दक्षः । अनेन कप्र० । शीतोष्णशब्दाविह मान्द्यशीघ्रवचनौ गृह्य(ह्ये)ते, न स्पर्शवचनौ । क्रियाविशेषणत्वात् द्वितीया ॥छ। ।
अधेरारूढे ॥ ७।१।१८७ ॥ [अधेः] अधि पञ्चमी ङसि ।
[आरूढे] आ 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह । आरोहति स्म = आरूढः । तस्मिन् । 'श्लिष-शीङ्-स्था-ऽऽस-वसजन-रुह-जू-भजे: क्तः' (५।१।९) क्तप्र० → त० । 'हो धुट्-पदान्ते' (२।१३८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्डे' (१।३।४२) ढलुक्-उदीर्घश्च ।
आरूढशब्दः कर्तरि कर्मणि च क्तप्रत्यये सिद्धः । तत्र यदा कर्तरि तदा
[अधिको द्रोणः खार्याः, अधिको द्रोणः खार्याम् ] अधि-आरूढः = अधिको द्रोणः खार्याः, अधिको द्रोणः खार्यामिति वा । अनेन कप्र० । 'अधिकेन भूयसस्ते' (२।२।१११) पञ्चमी-सप्तमी वा।
यदा तु कर्मणि तदा
[अधिका खारी द्रोणेन] अधि-आरूढा = अधिका खारी द्रोणेन । 'तृतीयाऽल्पीयसः' (२।२।११२) तृतीया । अत्र अनेन कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छा।
अनोः कमितरि ॥ ७।१।१८८ ॥ [अनोः ] अनु पञ्चमी ङसि । [कमितरि] कमितृ सप्तमी ङि । 'अङौं च' (१।४।३९) अर् । [अनुकः] अनु-कामयते = अनुकः भर्त्ता । अनेन कप्र० ॥छ।।

Page #108

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
अभेरीश्च वा ॥ ७।१।१८९ ॥
[अभेः] अभि पञ्चमी ङसि । [ईश्च] ई प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि । [अभिकः, अभीकः] अभि-कामयते = अभिकः भर्ता, अभीकः । अनेन कप्र०-विकल्पेन ईकारश्च ॥छ।।
सोऽस्य मुख्यः ॥ ७।१।१९० ॥ [ सोऽस्य ] सो(स:) पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । अस्य सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोप:) । [मुख्यः ] मुख्य प्रथमा सि । [देवदत्तकः सङ्घः ] देवदत्तो मुख्योऽस्य = देवदत्तकः सङ्घः । अनेन कप्र० । [जिनदत्तकः ] जिनदत्तो मुख्योऽस्य = जिनदत्तकः । अनेन कप्र० । [ देवदत्तकाः ] देवदत्तो मुख्य एषां = देवदत्तकाः । अनेन कप्र० । जस् । [जिनदत्तकाः ] जिनदत्तो मुख्य एषां = जिनदत्तकाः । अनेन कप्र० । जस् ॥छ।।
शृङ्खलकः करभे ॥ ७।१।१९१ ॥ [शृङ्खलकः] शृङ्खलक प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [करभे] करभ सप्तमी ङि ।
[शृङ्खलकः करभः ] कृ (१५२९) - मृ (१५३०) - 'शृश् हिंसायाम्' (१५३१) शृ । शृणाति-हिनस्ति गतिं = शृङ्खलः । 'श्रो नोऽन्तो हुस्वश्च' (उणा० ४९८) खलप्र० - नोऽन्तः-हुस्वश्च । शृङ्खलं बन्धनमस्य = शृङ्खलकः । अनेन कप्र० । करभ उच्यते । करभाणां काष्ठमयं पादबन्धनं शृङ्खलम् । वयःशब्दश्चाऽयम् । शृङ्खलं बन्धनं भवतु मा वा भूत् । त्रिवार्षिक उष्ट्रशिशुः करभ उच्यते । यतः उक्तमभिधानचिन्तामणौ-"करभस्तु त्रिहायणः स तु शृङ्खलकः" ॥ श्लोकाङ्क: १२५५ ॥छ।।
उदुत्सोरुन्मनसि ॥ ७।१।१९२ ॥ [ उदुत्सोः] उच्च उत्सुश्च = उदुत्सुः, तस्मात् । [ उन्मनसि ] उद्गतं मनो यस्याऽसौ उन्मनाः, तस्मिन् । [ उत्कः ] उद्गतं मनोऽस्य = उत्कः । अनेन कप्र० । [ उत्सुकः ] उत्सुगतं मनोऽस्य = उत्सुकः । अनेन कप्र० ॥छ।।
काल-हेतु-फलाद् रोगे ॥ ७।१।१९३ ॥ [कालहेतुफलात् ] कालश्च हेतुश्च फलं च = कालहेतुफलम्, तस्मात् ।

Page #109

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[रोगे] रोग सप्तमी ङि । [द्वितीयको ज्वरः ] द्वितीयो दिवसोऽस्याविर्भावाय = द्वितीयको ज्वरः । अनेन कप्र० । [तृतीयको ज्वरः ] तृतीयो दिवसोऽस्याविर्भावाय = तृतीयको ज्वरः । अनेन कप्र० । [चतुर्थको ज्वरः] चतुर्थः दिवसोऽस्याविर्भावाय = चतुर्थको ज्वरः । अनेन कप्र० । [विषपुष्पकः ] विषस्य पुष्पं = विषपुष्पम् । विषपुष्पं हेतुः कारणमस्य = विषपुष्पकः । अनेन कप्र० ।। [काशपुष्पकः] काशस्य पुष्पं = काशपुष्पम् । काशपुष्पं हेतुः कारणमस्य = काशपुष्पकः । अनेन कप्र० । [पर्वतको रोगः] पवतो हेतुः कारणमस्य = पर्वतको रोगः । अनेन कप्र० । फलम् - [शीतकः ] शीतं फलं कार्यमस्य = शीतकः । अनेन कप्र० । उष्णको ज्वाः) उष्ण:/ष्ण) प्रलं कार्यमास्य = उष्णको ज्वरः अनेन PONDI)
प्रायोऽन्नमस्मिन् नाम्नि ॥ ७।१।१९४ ॥ [प्रायः ] प्रायस् तृतीया टा । सूत्रत्वात् (लोपः) । [अन्नम् ] अन्न प्रथमा सि । प्रथमान्तात् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [अस्मिन् ] अस्मिन् सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [ नाम्नि ] नामन् सप्तमी ङि । 'ई-ङौ वा' (२।१।१०९) अलुक् । स इति वर्त्तते । प्रायशब्दोऽत्रान्नसमानाधिकरणो नियतलिङ्गसंख्यः । प्रायः अकृत्स्नबहुत्वम् ।
[गुडापूपिका पौर्णमासी] गुडापूपाः प्रायेण प्रायो वाऽन्नमस्यां पूर्णिमायां = गुडापूपिका पौर्णमासी । अनेन कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्०' (२।४।१११) इ।
[तिलापूपिका ] तिलापूपाः प्रायेण प्रायो वाऽन्नमस्यां = तिलापूपिका । अनेन कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्०' (२।४।१११) इ ।
[कृशरिका] कृस(श)रा प्रायेण प्रायो वाऽन्नमस्यां = कृस(श)रिका । अनेन कप्र० । 'झ्यादीदूतः के' (२।१।१०४) हुस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ ।
[त्रिपुटिका ] त्रिपुटः प्रायेण प्रायो वाऽन्नमस्यां = त्रिपुटिका । अनेन कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्या यत्०' (२।४।१११) इ छ।
कुल्मासादण् ॥ ७।१।१९५ ॥ [कुल्मासात् ] कुल्मास पञ्चमी ङसि । [अण्] अण् प्रथमा सि ।
[कौल्मासी पौर्णमासी] कुल्मासाः प्रायेण प्रायो वाऽन्नमस्यां पौर्णमास्यां = कौल्मासी पौर्णमासी । अनेन अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।

Page #110

सप्तमाध्यायस्य प्रथमः पादः ॥
८७
कुल्माष इति मूर्धन्योपान्त्योप्यस्ति ॥छ।।
वटकादिन् ॥ ७।१।१९६ ॥ [वटकात्] वटक पञ्चमी ङसि । [इन् ] इन् प्रथमा सि ।
[वटकिनी] वटकानि प्रायेण प्रायो वाऽन्नमस्यां पौर्णमास्यां = वटकिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी' (२।४।१) ङी ॥छ।।
साक्षाद् द्रष्टा ॥ ७।१।१९७ ॥ [साक्षात् ] साक्षात् पञ्चमी ङसि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) ङसिलोपः ।
[ द्रष्टा ] द्रष्ट प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोप: । सप्तमी ङि । सूत्रत्वाल्लोपः ।।
[साक्षी, साक्षिणौ, साक्षिणः] साक्षाद् द्रष्टा = साक्षी । साक्षाद् द्रष्टारौ = साक्षिणौ । साक्षाद् द्रष्टारः = साक्षिणः । अनेन इन्प्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अन्त्यस्वरादिलोपः । सि-औ-जस् ।
[साक्षाद् द्रष्टा ] साक्षात् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । द्रष्टा ॥छ।।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वृत्तौ तद्धितस्य
पञ्चमः पादः ॥छ।

Page #111

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
॥ अहम् ॥
॥ अथ सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ॥ ७।२।१ ॥ [तद् ] तद् पञ्चमी ङसि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।। [अस्य ] अस्य सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [अस्ति] अस्ति प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [अस्मिन्] अस्मिन् प्रथमा सि-सप्तमी ङि वा । सूत्रत्वात् (लोपः) । [इति] इति प्रथमा सि । [मतुः] मतु प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । [गोमान् ] गावोऽस्य सन्ति = गोमान् ।
[यवमान्] यवाः सन्त्यस्य = यवमान् ।
[वृक्षवान्] वृक्षा अस्मिन् सन्ति = वृक्षवान् ।
[प्लक्षवान् पर्वतः] प्लक्षा अस्मिन् सन्ति = प्लक्षवान् पर्वतः । [अस्तिमान् ] अस्ति-धनमस्य = अस्तिमान् ।
[स्वस्तिमान् ] स्वस्ति-आरोग्यमस्यास्ति = स्वस्तिमान् । सर्वत्र अनेन मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । यथादर्शनं 'मावर्णान्तोपान्ताऽपञ्चम०' (२।१।९४) म० → व० । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलुक् । अत्र अस्ति-स्वस्ती अव्ययौ धनारोग्यवचनौ ।
अष्टौ कस्मान्न भवति
[चित्रगुः] चित्रा गावोऽस्य सन्ति = चित्रगुः । 'गोश्चान्ते हुस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) हुस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनूङ (३।२।४९) पुंवत् । चित्रगोमानिति प्राप्नोति बहुव्रीहिणैव मत्वर्थस्योक्तत्वात् ।
[शबलगुः] शबला गावोऽस्य सन्ति = शबलगुः । 'गोश्चान्ते.' (२।४।९६) हूस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत्' (३।२।४९) पुंवत् ।

Page #112

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[पूर्वशालः] पूर्वा शाला अस्यास्ति = पूर्वशालः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत्०' (३।२।४९) पुंवत् ।
[अपरशालः] अपरा शाला अस्यास्ति = अपरशालः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत्०' (३।२।४९) पुंवत् ।
[पञ्चगुः] पञ्च गावोऽस्य सन्ति = पञ्चगुः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हस्वः । [दशगुः ] दश गावोऽस्य सन्ति = दशगुः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । इत्यत्राप्यस्तीतिपदसापेक्षम् ।
[द्वैमातुरः] द्वयोर्मात्रोरपत्यं = द्वैमातुरः । 'संख्या-सं-भद्रान्मातुर्मातुर्च' (६।१।६६) अण्प्र० → अ-मातृशब्दस्य मातुर् आदेशश्च । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः ऐ । इत्यादौ तद्धितद्विगुं सावकाशं बाधित्वा अस्तिपदनिरपेक्षत्वादन्तरङ्गेण बहुव्रीहिणा भवता उक्तार्थत्वात् मतुर्न भवति । इतिकरणो विवक्षार्थः । तेन
भूमनिन्दाप्रशंसासु, नित्ययोगेऽतिशायने ।
संसर्गेऽस्तिविवक्षायां, प्रायो मत्वादयो मताः ॥१॥ भूम्नि - [गोमान्] गावोऽस्य सन्ति = गोमान् । [यवमान् ] यवाः सन्त्यस्मिन् = यवमान् ।
निन्दायाम् - [शङ्खादकी ] शम् 'खादृ भक्षणे' (२९४) खाद् । शं खादतीत्येवंशीलः । 'निन्द-हिंस-क्लिश-खादविनाशि-व्याभाषाऽसूयाऽनेकस्वरात्' (५।२।६८) णकप्र० → अक । शङ्खादक आवर्तविशेषोऽस्यास्ति = शङ्खादकी । 'प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्व-रुग्-निन्द्यात्' (७२।६०) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[ककुदावर्ती ] ककुदे आवर्त्तः - ककुदमावर्त्तयति वा । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् । ककुदावर्तोऽस्यास्ति = ककुदावर्ती । 'प्राणिस्थादस्वाङ्गाद्' (७।२।६०) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
प्रशंसायाम् - [रूपवती कन्या ] रूपं विद्यतेऽस्याः सा = रूपवती । अनेन मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चम०' (२।१।९४) म० → व० ।
[शीलवती कन्या ] शीलं विद्यतेऽस्याः सा = शीलवती । अनेन मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चम०' (२।१।९४) म० → व० ।
नित्ययोगे - [क्षीरिणो वृक्षाः ] क्षीरं दुग्धमेष्वस्ति = क्षीरिणः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । जस् ।
[कण्टकिनः ] कण्टकाः सन्त्येषु = कण्टकिनः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । जस् ।
अतिशायने - [ उदरिणी कन्या ] उदरमस्या अस्ति = उदरिणी कन्या । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्जीः' (२।४।१) ङी । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२३।६३) णत्वम् ।

Page #113

'श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[बलवान् मल्लः ] बलं विद्यतेऽस्यासौ = बलवान् मल्लः । अनेन मतुप्र० → मत् । शेषं पूर्ववत् ।
संसर्गे - [दण्डी] दण्डो विद्यतेऽस्यासौ = दण्डी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[छत्री ] छत्रं विद्यतेऽस्यासौ = छत्री । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
प्रायिकमेतद्भूमादिदर्शनं, सत्तामात्रेऽपि प्रत्ययो दृश्यते[व्याघ्रवान् पर्वतः] व्याघ्रो विद्यतेऽस्मिन् असौ = व्याघ्रवान् पर्वतः ।
[स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः ] स्पर्शश्च रसश्च गन्धश्च वर्णश्च = स्पर्शरसगन्धवर्णाः । स्पर्शरसगन्धवर्णा विद्यन्ते एष ते = स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । जस् ।
[रूपरसगन्धस्पर्शवती पृथिवी] रूपश्च रसश्च गन्धश्च स्पर्शश्च = रूपरसगन्धस्पर्शाः । रूपरसगन्धस्पर्शा विद्यन्तेऽस्यां सा = रूपरसगन्धस्पर्शवती । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० ।
[रूपरसस्पर्शवत्य आपः] रूपं च रसश्च स्पर्शश्च = रूपरसस्पर्शाः । रूपरसस्पर्शा विद्यन्ते आसु ताः = रूपरसस्पर्शवत्य आपः । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । जस् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० ।
[रूपस्पर्शवत्तेजः ] रूपं च स्पर्शश्च = रूपस्पर्शी । रूपस्पर्शी विद्येते यत्र तत् = रूपस्पर्शवत्तेजः । [स्पर्शवान् वायुः ] स्पर्शो विद्यते यस्य सः = स्पर्शवान् वायुः ।
[यवमतीभिरद्भिर्युपं प्रोक्षन्ति] यवा विद्यन्ते आसु ताः = यवमत्यस्ताभिः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । 'नोादिभ्यः' (२।१।९९) इत्यनेन मकारस्य वत्त्वं निषेधः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । इदमेकं विमुच्य अन्यत्र 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् । अप् तृतीया भिस् । 'अपोऽद्रे' (२।१।४) प०
→ द० । पानीयैरित्यर्थः । 'उक्ष सेचने' (५६६) उक्ष, प्रपूर्व० । वर्त० अन्ति । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
तथा मत्वर्थीयान्मत्वर्थीयः सरूपो न भवति
[गोमन्तः] गाव एषां सन्तीति गोमन्तः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । गोमन्तोऽत्र सन्तीति मतुर्न भवति ।
[दण्डिकाः] दण्ड एषामस्तीति दण्डिकाः । 'नावादेरिकः' (७२।३) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । दण्डिका अत्र सन्तीति इको न भवति ।
विरूपस्तु भवत्येव
[दण्डिमती शाला] दण्डो विद्यते एषां ते = दण्डिनः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । दण्डिनोऽस्यां सन्ति । अनेन मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२), ङी। .

Page #114

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[हस्तिमती उपत्यका] हस्तो विद्यतेऽस्य = हस्ती । 'हस्त-दन्त-कराज्जातौ' (७२।६८) इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । हस्ती अत्रास्ति = हस्तिमती उपत्यका । अनेन मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ।
[दण्डिकाः, दण्डिनः] दण्ड एषामस्तीति दण्डिकाः, दण्डिनः । 'नावादेरिकः' (७।२।३) इकप्र० । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । दण्डिका अस्य सन्ति । इन्-मतू न भवति(तः) । एषामस्येति षष्ठ्याः सद्भावात् समाना वृत्तिः । क्वचिदिति समानायामसमानायां च वृत्तौ ।
[शालीयः ] शालायां भवः = शालीयः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । पुनः शालीये भवः समाना वृत्तिः, शालीयस्यायं वेतीयो न भवति । विरूपस्तु भवति
[आहिच्छत्रीयः] अहिच्छत्रे भवः = आहिच्छत्रः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । आहिच्छत्रे भवः = आहिच्छत्रीयः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
तथा असंज्ञाभूतात् कर्मधारयान्मत्वर्थीयो न भवति[वीरपुरुषा अस्मिन् ग्रामे सन्ति ] वीराश्च ते पुरुषाश्च = वीरपुरुषाः । अत्र मत्वर्थीयो नायात: । अस्मिन् ग्रामे सन्ति । अत्र बहुव्रीहिरेव भवति[वीरपुरुषको ग्रामः ] वीरपुरुषा अत्र सन्ति = वीरपुरुषको ग्रामः । ‘शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० → क । संज्ञायास्तु भवत्येव
[गौरखरवदरण्यम् ] गौरश्चासौ खरश्च = गौरखरः । गौरखरोऽत्रास्ति = गौरखरवत् । अनेन मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान् मतोर्मो वः' (२।१९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । अरण्य . प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । __ [कृष्णसर्पवान् वल्मीकः ] कृष्णश्चासौ सर्पश्च = कृष्णसर्पः । कृष्णसर्पोऽत्रास्ति = कृष्णसर्पवान् वल्मीकः । अनेन
) म० → वत्वम् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[लोहितशालिमान् ग्रामः ] लोहितशालिविद्यतेऽस्मिन् = लोहितशालिमान् ग्रामः । अनेन मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादे०' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । ___[ऐकगविकः] एका चासौ गौश्च = एकगवः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवो०' (७।४।७०) अव् । स अत्रास्ति = ऐकगविकः । 'एकादेः कर्मधारयात्' (७।२।५८) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । - [सर्वधनी] सर्वं च तद् धनं च = सर्वधनम्, तदत्रास्ति = सर्वधनी । 'सर्वादेरिन्' (७।२।५९) इन्प्र० ।
'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । .. 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
तथा गुणे गुणिनि च ये गुणशब्दा वर्तन्ते तेभ्यो मत्वर्थीयो न भवति । ये तु गुणमात्रे एव वर्तन्ते तेभ्यो भवत्येव

Page #115

९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[रूपवान् ] रूपं विद्यतेऽस्यासौ = रूपवान् । अनेन मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१२९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । शेषं स्पष्टम् ।
[रसवान् ] रसो विद्यतेऽस्य = रसवान् । अनेन मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४७०) नोऽन्तः । शेषं स्पष्टम ।
[शौक्ल्यवान] शौक्ल्यं विद्यतेऽस्यासौ = शौक्ल्यवान् । अनेन मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । शेषं स्पष्टम् ।
[कार्यवान् ] कायं विद्यतेऽस्यासौ = कार्यवान् । अनेन मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२१९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । शेषं स्पष्टम् ॥छ।।
आ यात् ॥ ७।२।२ ॥ [आ] आ प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप । [यात् ] य पञ्चमी ङसि । [कुमारीमान् ] कुमारी अस्यास्ति = कुमारीमान् । 'नावादेरिकः' (७।२।३) इत्यनेन इकप्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् । [व्रीहिमान् ] व्रीहिरस्यास्ति = व्रीहिमान् । 'व्रीह्यादिभ्यस्तौ' (७।२।५) इत्यस्य प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् । । [दण्डवान् ] दण्डोऽस्यास्ति = दण्डवान् । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इत्यस्य प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् ।
[अशीर्षवान् ] न विद्यते शिरोऽस्य अशिराः, सोऽस्यास्ति = अशीर्षवान् । 'अशिरसोऽशीर्षश्च' (७।२७) इत्यनेन इन्प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत्-अशिरसो अशीर्ष आदेशः । __ [वातवान्] वातोऽस्यास्ति = वातवान् । 'बल-वात-दन्त-ललाटादूलः' (७।२।१९) इत्यस्य प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् । __ [चूडावान्] चूडा अस्यास्ति = चूडावान् । 'प्राण्यङ्गादातो लः' (७।२।२०)-'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) अनयोः प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् । __ [सिध्मवान् ] सिध्मान्यस्य सन्ति = सिध्मवान् । 'सिध्मादि-क्षुद्रजन्तु-रुग्भ्यः' (७।२।२१) इत्यस्य प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् ।
[गोमान् ] गौरस्यास्ति = गोमान् । 'गोः' (७।२।५०) इत्यनेन सूत्रेण मिन्प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् । [ गुणवान् ] गुणा विद्यन्तेऽस्य सः = गुणवान् । 'गुणादिभ्यो यः' (७।२।५३) इत्यस्य प्राप्तौ अनेन मतुप्र० → मत् ।
आ यादित्यभिविधावाङ् । अपवादैबर्बाधा मा भूदिति वचनम् । तेन यथाभिधानमिति कोऽर्थः ? 'काला-जटा-घाटात् क्षेपे' (७२।२३) इत्यादिभिः कैश्चित्सूत्रैरर्थविशेषे प्रत्ययोऽभिहितः, स च मतुना न गम्यते इति तदर्थप्रतिपादनायतत्सूत्रविहित एव प्रत्ययो भवति, न तु मतुरित्याशयः ॥छ।
नावादेरिकः ॥ ७॥२॥३॥ [नावादेः] नौरादिर्यस्य सः = नावादिः, तस्मात् । [इकः] इक प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।

Page #116

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ नाविकः, नौमान् ] नौरस्यास्मिन् वास्तीति नाविकः, नौमान् । अनेन इक - मतुप्रमत् । [ कुमारिकः, कुमारीमान् ] कुमारी अस्यास्मिन् वास्तीति कुमारिकः, कुमारीमान् । अनेन इक- मतुप्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) ईलुक् ।
[ यवखदिकः, यवखदावान् ] खदनं = खदा । 'भिदादयः' (५|३|१०८) अप्र० अ । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० अ । यवानां खदा - यवखदा । यवखदा अस्यास्ति = यवखदिकः, यवखदावान् । अनेन इक - मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।
[नावी ] नौरस्यास्मिन् वास्तीति नावी । मतान्तरे 'शिखादिभ्य इन्' (७|२४ ) इन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्- हन्पूषा ० ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् ।
शिखादिभ्य इन् ॥ ७२॥४ ॥
शिखादयः, तेभ्यः शिखादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
=
[ शिखादिभ्यः ] शिखा आदिर्येषां ते [इन् ] इन् प्रथमा सि ।
[[शिखी, शिखावान् ] शिखा अस्यास्ति (७|४|६८) आलुक् ।
[माली, मालावान् ] माला अस्यास्ति (७|४|६८) आलुक् ॥छ ।
[ कुमारी ] कुमारी अस्यास्मिन् = कुमारी । मतान्तरे 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । प्रथमा सि । ‘इन्-हन्०’ (१।४।८७) दीर्घः । ‘दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ||छ||
=
=
=

शिखी, शिखावान् । अनेन इन्- मतुप्र०
माली, मालावान् । अनेन इन्- मतुप्र०
व्रीह्यादिभ्यस्तौ ॥ ७२१५ ॥
[ व्रीह्यादिभ्यः ] व्रीहिरादिर्येषां ते = व्रीह्यादयः, तेभ्यः = व्रीह्यादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[ तौ ] तद् प्रथमा औ । 'आ द्वेरः ' (२|१|४२) द्० सन्ध्यक्षरैः' (१|२|१२) औ ।
[ व्रीहिकः, व्रीही, व्रीहिमान् ] व्रीह्योऽस्यास्मिन् वा सन्ति मतुप्रमत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् ।
-
=
→
-
९३
मत् ।
मत् ।
मत् । ‘अवर्णेवर्णस्य'
अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । 'ऐदौत्
'अवर्णेवर्णस्य'
व्रीहिकः, व्रीही, व्रीहिमान् । अनेन इक-इन्
[ मायिकः, मायी मायावान्, मायावी ] माया अस्यास्मिन् वा अस्ति = मायिकः, मायी मायावान् । अनेन इकमत् । एवम् - मायावी । 'अस् तपो माया मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० ॥छ ।
इन्- मतुप्र०
अतोऽनेकस्वरात् ॥ ७२२६ ॥
[ अतः ] अत् पञ्चमी ङसि ।
[ अनेकस्वरात् ] न विद्यते एकस्वरो यस्य सः = अनेकस्वर: । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् । तस्मात् ।
[दण्डिकः, दण्डी, दण्डवान् ] दण्डोऽस्यास्ति = दण्डिकः, दण्डी, दण्डवान् । अनेन इक-इन्- मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'मावर्णान्तो० ' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।

Page #117

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ छत्रिकः, छत्री, छत्रवान् ] छत्रमस्यास्ति = छत्रिकः, छत्री, छत्रवान् । अनेन इक इन्- मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'मावर्णान्तोपान्ता० ' (२।१।९४) म०
वत्वम् ।
मत् ।
[ खट्वावान् ] खट्वा अस्यास्ति = खट्वावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७ २ १) मतुप्र० [ मालावान् ] माला अस्यास्ति = मालावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७२१) मतुप्र० मत् । [खवान् ] खमस्यास्ति = खवान् ।
[ स्ववान् ] स्वं द्रव्यमस्यास्ति
स्ववान् ।
[राप्यवान् ] 'रप जल्पे' (व्यक्ते वचने) (३३५) रप् । रप्यते = राप्यम् । 'आसु-यु- वपि रपि-लपि - त्रपि-डिपिदभि - चम्यानम:' ( ५/१/२०) घ्यण्प्र० य । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । राप्यमस्यास्ति = राप्यवान् ।
९४
=
[ लाप्यवान् ] 'लप जल्पे' (व्यक्ते वचने) (३३६) लप् । लप्यते = लाप्यम् । 'आसु-यु-वपि - रपि-लपि ० ' (५/१/२०) घ्यण्प्र०य । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । लाप्यमस्यास्ति = लाप्यवान् ।
[लव्यवान् ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । लूयते लव्यम् । 'य एच्चात:' ( ५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'य्यक्ये' (११२।२५) अव् । लव्यमस्यास्ति
लव्यवान् ।
=
[ हव्यवान् ] 'हुंक् दाना-ऽदनयो:' ( ११३०) हु । हूयते = हव्यम् । 'य एच्चात: ' (५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति (४|३|१) गु० ओ । 'य्यक्ये' (११२।२५ ) अव् । हव्यमस्यास्ति
हव्यवान् ।
=
[ कृत्यवान् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियत इति कृत्यम् । 'कृ - वृषि - मृजि - शंसि - गुहि-दुहि - जपो वा' (५।१।४२) क्यप्प्र० य । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । कृत्यमस्यास्ति = कृत्यवान् ।
=
[ भृत्यवान् ] 'टुडुभृंग्क् पोषणे च' (१९४०) भृ । भ्रियत इति भृत्यम् । 'भृगोऽसंज्ञायाम् ' ( ५|१|४५) क्यप्प्र ० य । 'ह्रस्वस्य०' (४|४|११३) तोऽन्तः । भृत्योऽस्यास्ति भृत्यवान् ।
[ कारकवान् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । करोतीति कारक: । 'णक - तृचौ' (५।१।४८) णकप्र० अक । 'नामिनोऽकलि-हले:' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । कारकोऽस्यास्ति = कारकवान् ।
[ हारकवान्] 'हंग् हरणे' (८८५) हृ । हरतीति हारक: । 'णक - तृचौ' (५१११४८) णकप्र० 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४/३/५१) वृद्धिः आर् । हारकोऽस्यास्ति = हारकवान् ।

[ कुम्भकारवान् ] कुम्भं करोतीति कुम्भकारः । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२ ) अण्प्र० अ । 'नामिनोऽकलि-हले ः ' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । कुम्भकारोऽस्यास्ति = कुम्भकारवान् । [ धान्यमायवान् ] धान्य 'मांक् माने' (२०७३) मा । 'मां मानशब्दयोः ' (११३७) मा । 'मेङ् प्रतिदाने' (६५०३) मे । धान्यं माति मिमीते मयते वा = धान्यमाय: । 'कर्मणोऽण्' (५/१/७२ ) अण्प्र० → अ । 'आत ऐ: कृञ्ञ' (४।३।५३) आ० ऐ० । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) आय् । धान्यमायोऽस्यास्ति = धान्यमायवान् ।
→ अक ।
[हिंस्रवान् ] 'हिसु हिंसायाम् ' (१४९४ ) हिस् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४|४|९८ ) नोऽन्तः । हिनस्तीति हिंस्रः । 'रम्यजस-हिंस-दीप-कम्प-कम-नमो रः' (५|२|७९) रप्र० । हिंस्त्रोऽस्यास्ति = हिंस्रवान् ।
[ ईश्वरवान् ] 'ईशिक् ऐश्वर्ये' (१११६) ईश् । ईष्टे = ईश्वरः । 'स्थेश - भास - पिस - कसो वरः ' (५/२८१) वरप्र० । 'ईश्वरोऽस्यास्ति = ईश्वरवान् ।

Page #118

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[पाकवान्] 'डुपचीष् पाके (८९२) पच् । पचनं = पाकः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'क्तेऽनिट-श्च-जोः क-गौ घिति' (४|११११) च० ,क० । पाकोऽस्यास्ति = पाकवान् ।
[स्नेहवान् ] स्नेहोऽस्यास्ति = स्नेहवान् । सर्वत्र 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० ।
[कार्यिकः, कार्यां] कार्यमस्यास्ति = कार्यिकः, कार्यां । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [ हार्यिकः, हार्टी ] हार्यमस्यास्ति = हार्यिकः, हार्यो । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[गृहिकः, गृही] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह् । गृह्णाति सर्वमिति गृहम् । 'गेहे ग्रहः' (५।११५५) कप्र० → अ । 'ग्रह-व्रम्च-भ्रस्ज-प्रच्छ:' (४।१।८४) य्वत् ग्र० → गृ० | गृहमस्यास्ति = गृहिकः, गृही । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[दात्रिकः, दात्री ] दैव् शोधने' (२९) दै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा । दायते-क्षेत्रं शुध्यते = दात्रम् । 'नी-दाव्-शसू-यु-युज-स्तु-तुद-सि-सिच-मिह-पत-पा-नहस्त्रट्' (५।२।८८) त्रटप्र० →त्र । दात्रमस्यास्ति = दात्रिका, दात्री । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[पोत्रिकः, पोत्री ] 'पूग्श् पवने' (१५१८) पू । पूयते इति पोत्रम् । 'हल-क्रोडाऽऽस्ये पुवः' (५।२।८९) त्रटप्र० →त्र । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । हलसुकरयोर्मुखं = पोत्रम् । पोत्रमस्यास्ति = पोत्रिका, पोत्री । अनेन .. इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[भोगिकः, भोगी] 'भुजंप पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । भोजनं = भोगः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'क्तेऽनिटश्च-जो:०' (४।१।१११) ज० → ग० । भोगोऽस्यास्ति = भोगिकः, भोगी । अनेन इक-इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । __ [तरिकः, तरी] 'तू प्लवन-तरणयोः' (२७) तृ । तरतीति तरः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० अर् । तरोऽस्यास्ति = तरिकः, तरी । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[विजयिकः, विजयी] 'जिं अभिभवे' (८) जि, विपूर्व० । विजयनं = विजयः । 'युवर्ण-वृ-दृ०' (५।३।२८) अल्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । विजयोऽस्यास्ति = विजयिकः, विजयी । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक्
[संयमिकः, संयमी] 'यमूं उपरमे' (३८६) यम्, सम्पूर्व० । संयमनं = संयमः । 'सं-नि-व्युपाद् यमः' (५।३।२५) अल्प्र० → अ । संयमोऽस्यास्ति संयमिकः, संयमी । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।८६) अलुक् ।
[स्थानिकः, स्थानी] स्थानमस्यास्ति = स्थानिकः, स्थानी । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
जातिशब्देभ्यो न भवतः -
[व्याघ्रवान् ] व्याघ्रोऽत्रास्ति = व्याघ्रवान् ।

Page #119

९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[सिंहवान् ] सिंहोऽत्रास्ति = सिंहवान् ।
[वृक्षवान्] वृक्षोऽत्रास्ति = वृक्षवान् ।
[प्लक्षवान्] प्लक्षोऽत्रास्ति = प्लक्षवान् ।
[द्रव्यवान्] इं (११) - दुं (१२) - 'वें गतौ' (१३) द्रु । द्रोस्तुल्यः = द्रव्यम् । 'द्रोभव्ये' (७१।११५) . ' यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । द्रव्यं विद्यतेऽस्य = द्रव्यवान् ।
[क्रव्यवान् ] क्रव्यं-मांसं विद्यतेऽस्य = क्रव्यवान् । [सस्यवान् ] सस्य-धान्यं विद्यतेऽस्य = सस्यवान् । [माल्यवान्] माल्यं विद्यतेऽस्य = माल्यवान् । [पुण्यवान् ] पुण्यं विद्यतेऽस्य = पुण्यवान् । [सत्यवान् ] सत्यं विद्यतेऽस्य = सत्यवान् ।
[धनवान् ] धनं विद्यतेऽस्य = धनवान् । सर्वत्र 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० ।
व्याघ्रादयो लोकप्रसिद्धा जातिशब्दाः, द्रव्यादयस्तु सुशास्त्रप्रसिद्धा जातिशब्दा इति दर्शयितुं तथेत्युक्तम् । क्वचिद्भवत: -
[तण्डुलिकः, तण्डुली] तण्डुलाः सन्त्यस्यां = तण्डुलिकः, तण्डुली । अनेन इक-इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'.. (७४/६८) अलुक् ।
[कर्पटिकः, कर्पटी] कर्पटोऽस्यास्ति = कर्पटिकः, कर्पटी । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८). अलुक् ।
[धनिकः, धनी ] धनमस्यास्ति = धनिकः, धनी । अनेन इक-इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सप्तम्यर्थे च न भवतः - [ दण्डवद् गृहम् ] दण्डोऽस्मिन्नस्ति = दण्डवद् गृहम् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मनुप्र० → मत् । [वीरवान् ग्रामः] वीरोऽत्रास्ति = वीरवान् ग्रामः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । क्वचित् सप्तम्यर्थेऽपि भवतः -
[खलिनी भूमिः ] खलानि अस्यां सन्ति = खलिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी।
[शाद्वलिनी भूमिः ] शाद्वलोऽत्रास्ति = शाद्वलिनी भूमिः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी ।
क्वचिद्भवत: - [रसिको नटः] रसोऽत्रास्ति = रसिको नटः । अनेन इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।

Page #120

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[रसी इक्षुः ] रसोऽत्रास्ति = रसी इक्षुः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतो० ' (२|४|१) ङी ।
[ रूपिको दारकः ] रूपमत्रास्ति
[ रूपिणी कन्या ] रूपमत्रास्ति नृतोऽस्व ० ' (२|४|१) ङी ।
[ रूपिष्ववधि: ] रूपमेष्वस्ति अवधिज्ञानस्य प्रवृत्तिरित्यर्थः ।
=
=
=
रूपिको दारकः । अनेन इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
रूपिणी कन्या । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'स्त्रियां
रूपीणि, तेषु । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । रूपिद्रव्येषु
[ रूपिसमवायाच्चाक्षुषाणि ] रूपिसमवायाच्चाक्षुषाणि । चक्षुषा गृह्यन्ते चाक्षुषाणि । 'क्वचित्' ( ६ २ १४५) इत्यनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'नाम्यन्तस्था - कवर्गात् ० ' (२।३।१५) षत्वम् ।

९७
[ स्पर्शिको वायुः ] स्पर्शोऽस्यास्ति = स्पर्शिको वायुः । अनेन इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । [गन्धिकः, गन्धी ] गन्धोऽस्यास्ति = गन्धिकः, गन्धी । अनेन इक इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । यदा तु कस्यचिद्रूपं रस इत्यादि नाम भवति तदा भवत्येव ॥छ।
अशिरसोऽशीर्षश्च ॥ ७२॥७ ॥
[ अशिरसः ] अशिरस् पञ्चमी ङसि ।
[ अशीर्ष: ] अशीर्ष प्रथमा सि ।
-
[च] च प्रथमा सि ।
[ अशीर्षिकः, अशीर्षी, अशीर्षवान् ] न शिरस् । नास्ति शिरोऽस्य = अशीर्षिकः, अशीर्षी, अशीर्षवान् । अनेन इक- इन्- मतुप्र० → मत्- अशिरस् शब्दस्य अशीर्षदेशश्च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
इकेनोः 'शीर्षः स्वरे तद्धिते' (३।२।१०३) इति शीर्षादेशो विद्यत एव, मतौ त्वशिरसोऽशीर्षभावोऽनेन विधीयते ॥छ | अर्थाऽर्थान्ताद् भावात् ॥ ७२८ ॥
[ अर्थाऽर्थान्तात् ] अर्थश्च अर्थान्तश्च = अर्थाऽर्थान्तम्, तस्मात् ।
[ भावात् ] भाव पञ्चमी ङसि ।
नियमार्थमिदम् । उभयथा चायं नियमो वाक्यभेदेन क्रियते, भाववाचिन एवैतौ प्रत्ययौ भवतः, भाववाचिनश्चैतावेवेकेनौ भवतः अनुक्रमेण प्रत्ययनियमः - प्रकृतिनियमः ।
[ अर्थिकः, अर्थी ] 'अर्थणि उपयाचने' (१९३१) अर्थ । 'युजादेर्नवा' (३|४|१८) विकल्पत्वात् णिग् । अर्थनमर्थः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण- गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० अ । 'णेरनिटि' (४|३|८३) णिलुक् । अर्थोऽस्यास्तीति अर्थिकः, अर्थी । अनेन इक - इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) अलुक् ।
[ प्रत्यर्थिकः, प्रत्यर्थी ] प्रतीपमर्थनं प्रत्यर्थः, सोऽस्यास्तीति प्रत्यर्थिकः प्रत्यर्थी । शत्रुरित्यर्थः । अनेन इकइन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=

Page #121

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
.
प्राय
इकेनावेवेति नियमादतो मतुर्न भवति । भावादेवेति नियमादतो द्रव्यवाचिन इकेनौ न भवतः -
[अर्थवान् ] अर्थ्यतेऽसौ अर्थः । 'युवर्ण-वृ-दृ०' (५।३।२८) अल्प्र० → अ । अथवा 'ऋक् गतौ' (११३५) ऋ । अर्यत-उपार्यते जनैरसाविति अर्थः । 'कमि-प्र-गार्तिभ्यस्थः' (उणा० २२५) थप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' . (४।३।१) गु० अर् । अर्थो हिरण्यादिरस्यास्ति = अर्थवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् ।। 'मावर्णान्तोपान्तापञ्च०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ॥छ।
व्रीह्यर्थ-तुन्दादेरिलश्च ॥ ७।२।९ ॥ [व्रीह्यर्थतुन्दादेः ] व्रीह्यर्थश्च तुन्दादिश्च = व्रीह्यर्थतुन्दादि, तस्मात् । [इलः] इल प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । चकारादिकेनौ ।
[कलमिलः, कलमिकः, कलमी, कलमवान्] कलम । कलमा अस्यास्मिन् वा सन्ति = कलमिलः, कलमिकः, कलमी । अनेन इल-इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । एवम्-कलमवान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।
[शालिलः, शालिकः, शाली, शालिमान्] शालि । शालयो अस्यास्मिन् वा सन्ति = शालिलः, शालिकः, शाली । अनेन इल-इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् । एवम्-शालिमान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
व्रीहिशब्दोऽपि व्रीह्यर्थो भवति, किन्तु तस्य पूर्वसूत्रोपादानादिलो न भवति । भावे हि तत्रोपादानमनर्थकं स्यात् ।
[तुन्दिलः, तुन्दिकः, तुन्दी, तुन्दवान्] तुन्दमस्यास्मिन् वास्ति = तुन्दिलः, तुन्दिकः, तुन्दी । अनेन इल-इकइन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-तुन्दवान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।,
[उदरिलः, उदरिकः, उदरी, उदरवान्] उदरमस्यास्मिन् वास्ति = उदरिलः, उदरिकः, उदरी । अनेन इल-इकइन्प्र० । एवम्-उदरवान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् । गणोऽत्र ॥छ।
स्वाङ्गाद् विवृद्धात् ते ॥ ७।२।१० ॥ [स्वाङ्गात्] स्वस्याङ्गं = स्वाङ्गम्, तस्मात् । [विवृद्धात् ] विशेषेण वृद्धं = विवृद्धम्, तस्मात् ।
[ते ] तद् प्रथमा जस्. । 'आवरः' (२।१।४१) द्० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । 'जस इ.' (१।४।९) इ । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
[कर्णिलः, कर्णिकः, कर्णी, कर्णवान् ] विवृद्ध-महान्तौ कर्णावस्य स्तः = कर्णिलः, कर्णिकः, कर्णी, कर्णवान् । अनेन इल-इक-इन-मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[ओष्ठिलः, ओष्ठिकः, ओष्ठी, ओष्ठवान् ] विवृद्धौ-महान्तावाष्ठावस्य स्तः = ओष्ठिलः, ओष्ठिकः, ओष्ठी, ओष्ठवान् । अनेन इल-इक-इन्-मतुप्र० → मत् ॥छ।।

Page #122

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
वृन्दादारकः ॥ ७२।११ ॥
[वृन्दात्] वृन्द पञ्चमी ङसि । [आरकः] आरक प्रथमा सि ।
[वृन्दारकः, वृन्दवान्, वृन्दी] वृन्दमस्यास्ति = वृन्दारकः । अनेन आकप्र० । एवम्-वृन्दवान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतप्र० , मत् । एवम्-वृन्दी । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इनप्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१४|४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२२१२९१) नलुक् ॥छ।
शृङ्गात् ॥ ७२।१२ ॥ [शृङ्गात् ] शृङ्ग पञ्चमी ङसि ।
[शृङ्गारकः, शृङ्गवान्, शृङ्गी ] शृङ्गमस्यास्ति = शृङ्गारकः । अनेन आरकप्र० । एवम्-शृङ्गवान् । अनेन मतुप्र० → मत् । एवम्-शृङ्गी । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ॥छ।।
फल-बर्हाच्चेनः ॥ ७।२।१३ ॥ [फलबर्हात् ] फलं च बहँ च = फलबर्हम्, तस्मात् । [च] च प्रथमा सि । [इनः ] इन प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[फलिनः, फलवान्, फली ] फलमस्यास्ति = फलिनः, फलवान् । अनेन इन-मतुप्र० → मत् । एवम्-फली । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० ।
[बर्हिणः, बर्हवान्, बहीं ] बर्हाणि अस्य सन्ति = बहिणः, बर्हवान् । अनेन इनप्र० । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० → मत् । एवम्-बहीं । शिखिना बहभारेषु केशानिति दर्शनात् 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । __ [शृङ्गिणः, शृङ्गवान्] शृङ्गमस्यास्ति = शृङ्गिणः, शृङ्गवान् । अनेन इन-मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ॥छ।।
मलादीमसश्च ॥७२१४॥ [मलात ] मल पञ्चमी ङसि ।
[ईमसश्च ] ईमस प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि ।
[मलीमसः, मलिनः, मलवान् ] मलमस्यास्ति = मलीमसः, मलिनः । अनेन ईमस-इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-मलवान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१९४) म० → व० ॥छ।।
मरुत्-पर्वणस्तः ॥ ७।२।१५ ॥ [मरुत्पर्वणः] मरुच्च पर्वा च = मरुत्पर्व, तस्मात् ।

Page #123

१००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[तः] त प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[मरुत्तः, मरुत्वान्] मरुदस्यास्ति = मरुत्तः, मरुत्वान् । अनेन त-मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० ।
[पर्वतः, पर्ववान्] पर्वन् । पर्वाणि सन्त्यस्यां = पर्वतः, पर्ववान् । अनेन त-मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० ॥छ।।
वलि-वटि-तुण्डेर्भः ॥ ७।२।१६ ॥ [वलिवटितुण्डेः] वलिश्च वटिश्च तुण्डिश्च = वलिवटितुण्डि, तस्मात् । [भः] भ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[वलिभः, वलिनः, वलिमान्] वलिरस्यास्ति = वलिभः । अनेन भप्र० । एवम्-वलिनः । 'नोऽङ्गादेः' (७।२।२९) नप्र० । एवम्-वलिमान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
[वटिभः] वटिरुन्नतनाभिरस्यास्ति = वटिभः । अनेन भप्र० ।
[तुण्डिभः, तुण्डिलः] तुण्डिः-प्रवृद्धा नाभिरस्यास्ति = तुण्डिभः । अनेन भप्र० । एवम्-तुण्डिलः । 'सिध्मादिक्षुद्रजन्तु-रुग्भ्यः ' (७।२।२१) लप्र० । एकदेशविकृतस्याऽनन्यत्वात् तुन्दिशब्दादपि भे तुन्दिभ इति क्षीरः ॥छ।।
ऊर्णा-ऽहं-शुभमो युस् ॥ ७।२।१७ ॥ [ऊर्णाऽहंशुभमः ] ऊणा च अहं च शुभं च = ऊर्णाऽहंशुभम्, तस्मात् । [युस् ] युस् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [ऊर्णायुः उरभ्रः ] ऊर्णा अस्यास्ति = ऊर्णायुः उरभ्रः । अनेन युस्प्र० । सकारोऽनुबन्धार्थः । [अहंयुः अहंकारी] अहमस्यास्ति = अहंयुः अहंकारी । अनेन युस्प्र० । [शुभंयुः कल्याणवृद्धिः] शुभमस्यास्ति = शुभंयुः । अनेन युस्प्र० । कल्याणवृद्धिः छ।।
कं-शंभ्यां युस्-ति-यस्-तु-त-व-भम् ॥ ७।२।१८ ॥ [कंशंभ्याम् ] कं च शं च = कंशमौ, ताभ्याम् = कंशंभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् । [युस्तियस्तुतवभम् ] युस् च तिश्च यस् च तुश्च तश्च वश्च भश्च = युस्तियस्तुतवभम् ।
[कंयुः, कन्तिः, कंयः, कन्तुः, कन्तः, कंवः, कम्भः] कमस्यास्ति = कंयुः, कन्तिः, कंयः, कन्तुः, कन्तः, कंवः, कम्भः । अनेन युस्-ति-यस्-तु-त-व-भप्र० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
[शंयुः, शन्तिः, शंयः, शन्तुः, शन्तः, शंवः, शम्भः] शमस्यास्ति = शंयुः, शन्तिः, शंयः, शन्तुः, शन्तः, शंवः, शम्भः । अनेन युस्-ति-यस्-तु-त-व-भप्र० । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
पूर्वत्र सूत्रे इह च युस्-यसोः सकारो 'नाम सिदय्व्यञ्जने' (१।१।२१) इति पदत्वार्थः, तेन 'तौ मुमो व्यञ्जने स्वौ' (१।३।१४) इत्यनुस्वाराऽनुनासिकौ कंयः, कर्म्यः, शंयः, शर्यः यतश्चतुष्कं भणितम्-"य-लवानामनुनासिकोऽननुनासिकश्च द्वौ भेदौ परस्परं स्वौ" 'तुल्यस्थानाऽऽस्यप्रयत्नः स्वः' (१।१।१७) इत्यस्मिन् सूत्रे छा।

Page #124

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१०१
बल-वात-दन्त-ललाटादूलः ॥ ७।२।१९ ॥
[बलवातदन्तललाटात् ] बलश्च वातश्च दन्तश्च ललाटश्च = बलवातदन्तललाटम्, तस्मात् । [ऊलः] ऊल प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[बलूलः, बलवान्] बलमस्यास्ति = बलूलः । अनेन ऊलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्बलवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० ।
[वातूलः, वातवान् ] वातोऽस्यास्ति = वातूलः । अनेन ऊलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्वातवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२११।९४) म० → व० ।
[दन्तूलः, दन्तवान्] दन्ता अस्य सन्ति = दन्तूलः । अनेन ऊलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्दन्तवान् । तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० ।
[ललाटूलः, ललाटवान्] ललाटमस्यास्ति = ललाटूलः । अनेन ऊलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-ललाटवान् । तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ताञ्चम०' (२।१९४) म० → व० ।
प्राण्यङ्गादातो लः ॥ ७।२२० ॥
[प्राण्यङ्गात् ] प्राण्यङ्ग पञ्चमी ङसि । [आतः] आत् पञ्चमी ङसि ।
[लः] ल प्रथमा सि ।
चूडा-शिखाभ्यां चूलायां शिरस्यपि वर्तमानाभ्यां प्राण्यङ्गत्वात् लः ।
[चूडालः, चूडावान् ] चूडा अस्यास्ति = चूडालः । अनेन लप्र० । एवम्-चूडावान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् ।
[जङ्घालः, जावान् ] जङ्घा अस्यास्ति = जङ्घालः । अनेन लप्र० । एवम्-जङ्घावान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् ।
[शिखालः, शिखावान् ] शिखा अस्याऽस्ति = शिखालः । अनेन लप्र० । एवम्-शिखावान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् ।
[जावान् प्रासादः] जङ्घा अस्यास्ति = जङ्घावान् प्रासादः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ।
[शिखावान् प्रदीपः ] शिखा अस्यास्ति = शिखावान् प्रदीपः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ।
[इच्छावान्] 'इषत् इच्छायाम्' (१४१९) इष् । इष्यते-अन्विष्यतेऽनयेति । 'मृगयेच्छा०' (५।३।१०१) इच्छा निपात्यते । इच्छा अस्यास्ति = इच्छावान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।३।२) मतुप्र० → मत् ।
[वासनावान्] वासना अस्यास्ति = वासनावान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७२।१) मतुप्र० → मत् ।

Page #125

१०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[कर्णिकालः ] कर्णिका अस्यास्ति = कर्णिकालः । मतान्तरेऽनेन लप्र० । कणिकाशब्दः प्राण्यङ्गस्यैव वाचक इत्याहुः ।
[हस्तवान्] हस्तौ विद्य(द्ये)तेऽस्य = हस्तवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चम०' (२।१।९४) म० → व० ।
[पादवान् ] पादौ विद्यतेऽस्य = पादवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ।' 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० ॥छ।।
सिध्मादि-क्षद्रजन्त-रुग्भ्यः
॥ ७।२।२१ ॥
[सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुग्भ्यः] सिम आदिर्यस्य सः = सिध्मादिः । क्षुद्राश्च जन्तवश्च = क्षुद्रजन्तवः । सिध्मादिश्च क्षुद्रजन्तवश्च रुग् च = सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुजः, तेभ्यः = सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुग्भ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[सिध्मलः, सिध्मवान् ] सिध्मान्यस्य सन्ति = सिध्मलः । अनेन लप्र० । एवम्-सिध्मवान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् ।
[वर्मलः, वर्धवान्, वर्मनः ] व न्यस्य सन्ति = वर्मलः, वर्मवान् । अनेन लप्र० । अनेन मतुप्र० → मत् । एवम्-वर्मनः । 'नोऽङ्गादेः' (७।२।२९) नप्र० । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र०। ...
[गडुलः, गडुमान् ] गडुरस्यास्ति = गडुलः । अनेन लप्र० । एवम्-गडुमान् । अनेनैव मतुप्र० → मत् । [पाणीलः] पार्णी अस्यास्ति = पाीलः । अनेन लप्र० । [धमनीलः ] धमन्योऽस्य सन्ति = धमनीलः । अनेन लप्र० । [यूकालः, यूकावान्] यूका अस्य सन्ति = यूकालः, यूकावान् । अनेन ल-मतुप्र० → मत् । [मक्षिकालः, मक्षिकावान् ] मक्षिका अस्य सन्ति = मक्षिकालः, मक्षिकावान् । अनेन ल-मतुप्र० → मत् । आ नकुलात् क्षुद्रजन्तुः । रोगवाची - [ मूर्छालः, मूळुवान् ] मूर्छा अस्यास्ति = मूर्छालः, मूर्छावान् । अनेन ल-मतुप्र० → मत् । [विचिकालः, विचर्चिकावान् ] विचर्चिका अस्यास्ति = विचर्चिकालः, विचचिकावान् । अनेन ल-मतुप्र० → मत् ।
रुग्भ्य इति बहुवचनं स्वरूपविधिनिषेधार्थम् ।
पा(पे)शं लाति, कुशं लातीत्येवमनयोर्युत्पत्तिरेव, एवं वत्सलांसलयोरपि । औणादिको वा मनोजमेधाविवाचिनौ । सिध्मशब्देन दुर्भित्तकान्युच्यन्ते । सिध्म-वर्मन्-कण्डूशब्दानां रुग्द्वारेणैव सिद्ध गणपाठे यथासंख्यं 'प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्व-रुग-निन्द्यात्' (७२।६०) इति बाधनार्थम् 'नोऽङ्गादेः' (७।२।२९) इति 'मध्यादिभ्यो र:' (७।२।२६) इति च समावेशार्थम् । अत्र गडुशब्दो गडुलत्वरूपे गुणे वर्त्तते इति रुग्द्वारेण न सिध्यति ॥छ।
प्रज्ञा-पर्णोदक-फेनाल्लेलौ ॥ ७।२।२२ ॥ [प्रज्ञापर्णोदकफेनात् ] प्रज्ञा च पर्णश्च उदकं च फेनश्च = प्रज्ञापर्णोदकफेनम्, तस्मात् । [लेलौ] लश्च इलश्च = लेलो। .

Page #126

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ प्रज्ञाल, प्रशिल, प्रज्ञावान् ] प्रज्ञा अस्यास्ति प्रज्ञाल प्रशिलः । अनेन ल इलप्र० । 'अवर्णैवर्णस्य'
I
(७|४|६८) आलुक् । एवम् - प्रज्ञावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७|२|१) मतुप्र० मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदित: ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'मावर्णान्तोपान्ता० ' (२।१।९१) म०व० । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य'
(२।१।८९) तलुक् ।
-
[पर्णल:, पणिल:, पर्णवान् ] पर्णान्यस्य सन्ति = पर्णलः पणिलः । अनेन ल इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम्-पर्णवान् । तदस्याऽस्त्य०' (असर) मतुप्र० → मत् ।
"
[ उदकलः, उदकिलः उदकवान्] उदकमत्रास्ति = उदकलः उदकिलः । अनेन (७४६८) अलुक् । एवम् उदकवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७।२।१) मतुप्र०
"
"

"
१०३
[ फेनल:, फेनिलः, फेनवान् ] फेनोऽत्रास्ति = फेनलः, फेनिलः । अनेन ल - इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७७४६८) अलुक् । एवम् फेनवान् । 'तदस्या०' (७२१) मतुप्रमत् ॥छ।
काला जटा घाटात् क्षेपे ॥ ७२२३ ॥
[ कालाजटाघाटात् ] काला च जटा च घाटा च= कालाजटाघाटम् । 'क्लीबे' (२२४९७) स्व: । तस्मात् । [ क्षेपे] क्षेप सप्तमी ङि ।
[कालाल:, कालिल: ] काला अस्यास्ति = कालालः, कालिलः । अनेन ल- इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । पादस्नसाविशेषः ।
[जटाल:, जटिल ] जटा अस्यास्ति जटाल: जटिलः । अनेन ल इलप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८)
आलायै ।
आलुक्
[ घाटाल:, घाटिल: ] घाटा- कृकाटिका अस्यास्ति = घाटाल:, घाटिलः । अनेन ल - इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
मतुना क्षेपो न गम्यते इति क्षेपे मतुर्न भवति ।
[कालावान्] काला अस्यास्ति = कालावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७ २ १) मतुप्र० मत् । शेषं स्पष्टम् ॥छ।
वाच आला ॥ ७।२।२४ ॥
ल इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'
मत् ।
[ वाच: ] वाच् पञ्चमी ङसि ।
[ आलाटौ ] आलश्च आटश्च =
[ वाचाल, वाचाट: ] नित्यं वागस्यास्ति = वाचालः, वाचाटः । अनेन आल आटप्र० ।
[ वाग्मी, वाग्वान्] प्रशस्ता वागस्यास्ति = वाग्मी, वाग्वान् । 'ग्मिन्' (७।२।२५) इत्यनेन ग्मिन्प्र० । 'तदस्याऽस्त्य०' (७१) मतुप्रमत् प्रथमा सि' इन्- हन्०' (१६४२८७) दीर्घः । दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक्। 'नाम्नो नोऽनन: ' (२२११९१) नलुक्। 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२११९४ ) म० ० ॥
।

Page #127

१०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
ग्मिन् ॥ ७।२।२५ ॥ [ग्मिन् ] ग्मिन् प्रथमा सि ।
[वाग्मी, वाग्वान्] प्रशस्ता वागस्यास्ति = वाग्मी, वाग्वान् । अनेन ग्मिन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । एवम्-वाग्वान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० , मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् । गकारः 'प्रत्यये च' (१।३।२) इति अनुनासिकनिवृत्त्यर्थः ॥छ।।
मध्वादिभ्यो रः ॥७।२।२६ ॥ [मध्वादिभ्यः] मधुरादिर्येषां ते = मध्वादयः, तेभ्यः = मध्वादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [रः] र प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । मधुशब्दो माधुर्येऽर्थे पुल्लिङ्गः, क्षौद्राद्यर्थे तु नपुंसकः, तस्मात् माधुर्येऽर्थे पुल्लिङ्गेन वाक्यम् - [ मधुरो रसः] मधुरस्यास्ति = मधुरो रसः । अनेन रप्र० । अत्र मधुशब्दः स्वादुत्वे गुणत्वे गुणसामान्ये वर्तते । [मधुरं मधु, मधुरं क्षीरम् ] मधुरस्यास्ति = मधुरं मधु, मधुरं क्षीरम् । अत्र गुणे ।
यस्तु द्रव्ये मधुशब्दो मधु क्षौद्रम्, मधु मद्यम्, मधुः पुष्पसवो मधुर्मास इति ततो रप्रत्ययो न भवति, मतुरेव भवतीत्याह इति न्यासकाराशङ्का स्वादुत्वं नाम गुणसामान्यमस्ति यद्योगान्मधुरो रस उच्यते, गुणश्च यद्योगान्मधुरं मधु, मधुरं क्षीरमिति द्रव्यं व्यपंदिश्यते, तस्मिन्नुभयस्मिन्नपि वर्तमानो मधुशब्दो रप्रत्ययमुत्पादयतीति न्यासः ।
[मधुमान् घटः] मधुरस्यास्ति = मधुमान् घटः । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
[खरो गर्दभः, खवानन्यः] खं महत्कण्ठविवरमस्यास्ति खरो गर्दभः । अनेन रप्र० । खवानन्यः, । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
[मुखरो वाचालः, मुखवानन्यः] मुखं सर्वस्मिन् वक्तव्येऽस्यास्तीति मुखरो वाचालः । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् ।
[कुञ्जरो हस्ती, कुञ्जवानन्यः ] कुजावस्य स्तः = कुञ्जरो हस्ती । अनेन रप्र० । कुञ्जशब्दोऽत्र हनुपर्यायः । द्वितीये मतुप्र० → मत् ।
[नगरं पुरम्, नगवदन्यत् ] नगा-वृक्षा अत्र सन्ति = नगरं पुरम् । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् । [ऊषरं क्षेत्रम्, ऊषवदन्यत् ] ऊष:-क्षारोऽत्रास्ति = ऊपरं क्षेत्रम् । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् । [मुष्करः पशुः, मुष्कवानन्यः ] मुष्कोऽस्यास्ति = मुष्करः पशुः । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् । [शुषिरम्, शुषिमत्काष्ठम् ] शुषिच्छिद्रमस्यास्ति = शुषिरम् । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् । [कण्डूरः, कण्डूमान् ] कण्डूरस्यास्ति = कण्डूरः । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् ।
[पाण्डुरः, पाण्डुमान्] पाण्डुरस्यास्ति = पाण्डुरः । अनेन रप्र० । पाण्डुशब्दः पाण्डुत्वरूपे गुणे वर्त्तते । द्वितीये मतुप्र० → मत् ।

Page #128

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१०५
[पांशुरः, पांशुमान् ] पांशुरस्यास्ति = पांशुरः । अनेन रप्र० । द्वितीये मतुप्र० → मत् ॥छ।।
कृष्यादिभ्यो वलच् ॥ ७।२।२७ ॥ [कृष्यादिभ्यः] कृषिरादिर्येषां ते = कृष्यादयः, तेभ्यः = कृष्यादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[वलच्] वलच् प्रथमा सि । .. [कृषीवलः कुटुम्बी, कृषिमत् क्षेत्रम् ] कृषिरस्यास्ति = कृषीवलः । अनेन वलच्प्र० → वल । 'वलच्यपित्रादेः' (३।२१८२) दीर्घः । कुटुम्बी । एवम्-कृषिमत् क्षेत्रम् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् । _[आसुतीवल: कल्यपालः, आसुतिमान् ] 'धुंग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु, आङ्पूर्व० । 'ष: सोऽष्ट्यै-ष्ठिवष्वष्कः' (२।३।९८) सु । आसूयत इति आसुतिः । 'समिणा सुगः' (५।३।९३) क्तिप्र० → ति । आसुतिरस्यास्ति = आसुतीवलः । अनेन वलचप्र० → वल । 'वलच्यपित्रादेः' (३।२।८२) दीर्घः । कलायाङ्गीनादौ साधुः = कल्यम् । 'तत्र साधौ' (७।४१५) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । 'पलण् रक्षणे' (१६९९) पल् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' (४३५०) उपान्त्यवृद्धिः । कल्यं पालयति = कल्यपालः । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० → अ । ‘णेरनिटि' (४।३।८२) णिच्लुक् । एवम्-आसुतिमान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् । . [परिषद्वलः, परिषद्वान् ] परि ‘षद्लू विशरण-गत्यवसादनेषु' (१३७१) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव०' (२।३।९८) सद् । परिषद्यते-प्राप्यते न्यायार्थिभिर्जनैरिति परिषत्' । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'सदोऽप्रतेः परोक्षायां त्वादेः' (२।३।४४) षत्वम् । परिषदस्यास्ति = परिषद्वलः । अनेन वलच्प्र० → वल । एवम्-परिषद्वान् । 'आ यात्' (२।२) मतुप्र० → मत् ।
[पर्षद्वलः, पर्षद्वान् ] पर्षदस्यास्ति = पर्षद्वलः । अनेन वलच्प्र० → वल । एवम्-पर्षद्वान् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत्.।
[परिपद्वलं तीर्थम्, परिपद्वत् ] परि 'पर्दिच गतौ' (१२५७) । पद् । परिपद्यते-प्राप्नोति सूकरादिकं = परिपत् पङ्कः । क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) विप्लोपः । परिपत् अत्रास्ति = परिपद्वलं तीर्थम् । अनेन वलचप्र० → वल । पङ्कोऽत्रास्ति = पङ्किल इत्यर्थः । 'व्रीह्यर्थ-तुन्दादेरिलश्च' (७।२।९) इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-परिपत् पङ्कोऽस्यास्ति = परिपद्वत् । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
[रजस्वला स्त्री ] रजोऽस्या अस्ति = रजस्वला । अनेन वलच्प्र० → वल । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[दन्तावलो नाम राजा हस्ती च, दन्तवान ] दन्ता अस्य सन्ति = दन्तावलो नाम राजा हस्ती च । अनेन वलच्प्र० → वल । द्वितीये 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
. [शिखावलं नगरम्, शिखावलो मयूरः, शिखावला स्थूणा, शिखावानन्यः] शिखा अस्यास्ति = शिखावलं नगरम्, शिखावलो मयूरः, शिखावला स्थूणा । अनेन वलचप्र० → वल । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । शाखार्थः प्राणिजातिवचनो वा, यथा कस्यां शाखायामुत्पन्नस्त्वमिति, इतिकरणात् प्राण्यङ्गार्थादपि शा(शि)खाशब्दात् वलच्, न तु ल एव, शिखावलो मयूर इत्यादौ दन्त-शिखाभ्यां संज्ञायामिति पूर्वैरुक्तत्वात् । द्वितीये 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
[ मातृवलः] माता अस्याऽस्ति = मातृवलः । अनेन वलच्प्र० → वल । [पितृवलः ] पिता अस्यास्ति = पितृवलः । अनेन वलच्प्र० → वल ।

Page #129

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
वल ।
→ वल ।
[ भ्रातृवलः ] भ्राता अस्यास्ति = भ्रातृवलः । अनेन वलच्प्र० [ उत्साहवलः ] उत्साहो ऽस्यास्ति = उत्साहवलः । अनेन वलच्प्र० [ पुत्रावल: ] पुत्रा अस्य सन्ति = पुत्रावलः । अनेन वलच्प्र० वल । [ उत्सङ्गावल] उत्सङ्गोऽस्यास्ति दीर्घः ॥छ ।
१०६
उत्सङ्गावलः । अनेन वलच्प्र० वल । 'वलच्यपित्रादेः' (३३२२८२)
[ लोमपिच्छादेः ] लोमा च पिच्छ
[शेलम्] शख इलक्ष शेलम् । शश्च =
[ लोमशः, लोमवान् ] लोमान्यस्य सन्ति = लोमशः लोमवान् । अनेन शप्र० द्वितीये 'आ यात्' (७२२) मतुप्रमत् ।
मतुप्र० → मत् ।
लोम-पिच्छादेः शेलम् ॥ ७।२।२८ ॥
लोमपिच्छौ । लोमपिच्छौ आदी यस्य सः -
=
=
[ रोमशः, रोमवान् ] रोमान्यस्य सन्ति

=
=
पिच्छिलः,
[ पिच्छिलः, पिच्छवान् ] पिच्छं चिक्कणत्वमस्यास्ति । यद्वा मयूरादिसत्कमस्यास्त्युपमानतया पिच्छवान् । अनेन इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । द्वितीये 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० मत् । उरसिलः, उरस्वान् । अनेन इलप्र० । द्वितीये 'आ यात्' (७२२)
[ असिल:, उरस्वान् ] उरोऽस्यास्ति मतुप्र० मत् ॥ छा ।
रोमशः रोमवान् । अनेन शप्र० द्वितीये 'आ यात्' (७।२।२)
नोऽङ्गादेः ॥ ७।२।२९ ॥
लोमपिच्छादिः, तस्मात् ।
[न: ] न प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०र० ।
[ अङ्गादे: ] अङ्ग इत्येवमादिर्यस्य सः अङ्गादिः, तस्मात् ।
[ अङ्गना कल्याणाङ्गी स्त्री, अङ्गवती ] अङ्गान्यस्याः सन्ति इति अङ्गना । अनेन नप्र० । रूढिशब्दोऽयम् । कल्याणाङ्गी स्त्री उच्यते । कल्याणमङ्गं यस्याः सा । 'नासिकोद० ' (२२४१३९) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२|४|८६) अलुक् । एवम्-अङ्गवती । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० मत् । 'अधातूदृदितः' (२1४२) ङी । 'मावर्णान्तोपान्ता' (२११९४) म०व० ।
[ पामनः, पामवान् ] 'पां पाने' (२) पा । पिबति शरीरकान्तिमिति पामा 'मन्' (उणा० ९११) मन्प्र० । पामा अस्याऽस्ति पामनः पामवान् । अनेन नप्र० । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः (७१) मतुप्रमत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२१९४) म० ६० ।
शाकी - पलाली - दवा ह्रस्वश्च || ७|२|३० ॥ [शाकीपलालीदवा ] शाकी च पलाली च दर्दूश्च = शाकीपलालीदर्दूः, तस्याः ।
=
[ वामनः, वामवान् ] 'वांक् गति- गन्धनयो: ' (१०६३) वा । वाति गच्छति नीचतामिति वामा । 'मन्' (उणा० ९११) इत्यनेन सूत्रेण मन्प्र० । वामानि - नीचानि अर्थादङ्गान्यस्य सन्ति = वामनः, वामवान् । अनेन नप्र० । 'तदस्याऽस्त्य०' (७२१) मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्च० ' (२।११९४ ) म०व० ॥छ ।

Page #130

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१०७
[ हूस्वश्च ] हूस्व प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि ।
[शाकिनः, शाकीमान् ] महच्छाकं कूष्माण्डादिशाकसमूहो वा शाकी । महत्त्वे समूहेऽपि "तद् बहुलमि"ति स्त्रीत्वे 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।१९) ङी । शाकी अस्यास्ति = शाकिनः, शाकीमान् । अनेन नप्र०-हस्वश्च । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।
[पलालिनः, पलालीमान् ] महत्पलालं पलालक्षोदो वा = पलाली । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।१९) ङी । पलाली अस्यास्ति = पलालिनः, पलालीमान् । अनेन नप्र०-हुस्वश्च । 'आ यात्' (७।२।२) मतुप्र० → मत् ।।
[दइँणः, दर्दूमान् ] दर्दूर्नाम व्याधिः । दद्दूरस्यास्ति = दर्दूणः, दर्दूमान् । अनेन नप्र०-हुस्वश्च । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) न० → णत्वम् । 'आ यात्' (७१२।२) मतुप्र० → मत् ॥छ।।
विष्वचो विषुश्च ॥ ७।२।३१ ॥ [विष्वचः] विष्वच् पञ्चमी ङसि ।। [विषुश्च] विषु प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[विषुण आदित्यः, विषुणो वायुः, विष्वग्वान्] विषु 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् । विष्वञ्चतीति विष्वक् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । विष्वञ्चो रश्यमो विष्वग्गतानि वा अस्य सन्ति इति विषुणः आदित्यो वायुर्वा । अनेन नप्र०-विषुदेशश्च । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् । एवम्-विष्वग्वान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।११९८४) म० → व० । ___ [विषुमानहोरात्रप्रविभाग इति ] विषुर्नाम मुहूर्तोऽत्रास्ति = विषुमान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० - मत् ॥छ।
लक्ष्या अनः ॥ ७२।३२ ॥ [ लक्ष्याः ] लक्ष्मी पञ्चमी ङसि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङसि० → दास्० → आस् । [अनः] अन प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[लक्ष्मणः, लक्ष्मीवान् ] लक्ष्मीरस्यास्ति = लक्ष्मणः । अनेन अनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलुक् । एवम्लक्ष्मीवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मि०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० ॥छ।
प्रज्ञा-श्रद्धा-ऽर्चा-वृत्तेर्णः ॥ ७।२।३३ ॥ [प्रज्ञाश्रद्धाऽर्चावृत्तेः ] प्रज्ञा च श्रद्धा च अर्चा च वृत्तिश्च = प्रज्ञाश्रद्धाऽर्चावृत्ति, तस्मात् । [णः ] ण प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[प्राज्ञः, प्रज्ञावान्, प्राज्ञा] प्र 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । प्रज्ञानं = प्रज्ञा । 'उपसर्गादातः' (५।३।११०) अप्र० → अ । 'इडेत्-पुसि चाऽऽतो लुक्' (४।३।९४) आलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'प्रज्ञा अस्यास्ति = प्राज्ञः, प्रज्ञावान् । अनेन णप्र० → अ-मतुप्र० → मत् । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । स्त्रीलिङ्गेऽपि एवं साध्यः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।

Page #131

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ श्राद्धः, श्रद्धावान्, श्राद्धा ] श्रत् 'डुधांग्क् धारणे च' (१९३९) धा । श्रद्धानं = श्रद्धा । ‘मृगयेच्छा-याच्ञातृष्णा - कृपा-भा-श्रद्धा-ऽन्तर्द्धा' (५।३।१०१) अ० अ श्रद्धानिपातश्च । श्रद्धा अस्यास्ति = श्राद्धः, श्रद्धावान् । अनेन णप्र० → अ । ‘वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'आ यात्' (७२) · इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० मत् । स्त्रीलिङ्गेऽपि एवं साध्यः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ।
१०८
[ आर्च:, अर्चावान्, आर्चा ] 'अर्च(र्चि) ण् पूजायाम्' (१९५४) अर्च् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३|४|१७) णिच्प्र०→ इ । अर्चनम् = अर्चा । ‘तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१९०६) अप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । 'आत्' (२|४|१८) आप आ । अर्चा अस्यास्ति आर्च: अर्चावान् । अनेन णप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्रमत् । स्त्रीलिङ्गेऽपि एवं साध्य: । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ ।
[ वार्त्तः, वृत्तिमान्, वार्त्ता ] 'वृतूङ् वर्त्तने' (९५५) ति । वृत्तिरस्यास्ति वार्त्तः, वृत्तिमान् । अनेन णप्र० साध्य: । 'आत्' (२|४|१८) आपूप्र० आ ।
=
=
[प्राज्ञी ] प्रज्ञा । प्रज्ञैव = प्राज्ञी । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ||छ||
ज्योत्स्नादिभ्योऽण् ॥ ७।२।३४ ॥
वृत् । वर्त्तनं = वृत्ति: । 'स्त्रियां क्तिः' (५।३।९१) क्तिप्र० → अ मतुप्र० मत् । शेषं पूर्ववत् । स्त्रीलिङ्गेऽपि एवं
[ ज्योत्स्नादिभ्यः ] ज्योत्स्ना आदिर्येषां ते = ज्योत्स्नादयः, तेभ्यः = ज्योत्स्नादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[ अण् ] अण् प्रथमा सि ।
[ ज्योत्स्नः पक्षः ] ज्योत्स्ना अस्मिन्नस्ति ज्यौत्स्नः पक्षः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
=
[ ज्यौत्स्नी रात्रिः] ज्योत्स्ना अस्यामस्ति = ज्यौत्स्नी रात्रिः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्- नञ्०' (२।४।२०) ङी ।
[ तामिस्र: पक्ष:, तामिस्त्री रात्रिः ] तमोऽत्र अस्ति = तमिस्रा । तमिस्रा अत्र अस्ति तामिस्रः पक्षः, तामिस्त्री रात्रिः । अनेन अणूप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८). आलुक् । द्वितीये 'अणञेयेकण्-नञ्०' (२।४।२० ) ङी ।

[ तामिस्त्राणि गुहामुखानि ] तमिस्रा एष्वस्ति = तामिस्राणि गुहामुखानि । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१|४|५५) जस्०शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[वैसर्पो व्याधिः ] वि 'सृप्लूं गतौ' (३४१) सृप् । विविधं सर्पणं = विसर्प: । 'अच्' (५।१।४९ ) अच्प्र० अ । ‘लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० अर् । विसर्पोऽत्रास्ति = वैसर्पो व्याधिः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[वैपादिकं कुष्ठम् ] विपादिका अत्रास्ति = वैपादिकं कुष्ठम् । अनेन अण्प्र० (७|४|६८) अलुक् ।
→ अ । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य'

Page #132

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ कौतुपं गृहम् ] कुतुमा (पा) अत्र सन्ति = कौतुमं (पं) गृहम् । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७४१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य लुक् ।
[ कौण्डलो युवा ] कुण्डलेऽस्य स्तः = कौण्डलो युवा । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ तापसः पाखण्डी ] तपोऽस्यास्ति = तापसः पाखण्डी । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ ।
[ साहस्त्रो देवदत्तः ] सहस्रमस्यास्ति = साहस्रो देवदत्तः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ ज्योत्स्नांवान् ] ज्योत्स्ना अस्मिन्नस्ति ज्योत्स्नावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७२ १) मतुप्रमत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तोपान्ता० ' (२।१।९४) म०व० ।
=
१०९
[ तमिस्रावान् ] तमिस्रा अत्रास्ति = तमिस्रावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मि०' (७।२।१) मतुप्रमत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म०व० ।
[ कुण्डली ] कुण्डलमस्यास्ति कुण्डली । 'शिखादिभ्य इन्' ( ७ २२४ ) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषा० ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः ' . (२|१|९१) नलुक् ।
[ सहस्त्री ] सहस्रमस्यास्ति = सहस्री । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्- हन्० ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२|१|९१) नलुक् ।
[ ज्योत्स्ना ] ज्योत्स्नादयः प्रयोगगम्याः । द्युति दीप्तौ ' ( ९३७) द्युत् । द्योतते = ज्योतिस् । 'द्युतेरादेश्च जः' (उणा० ९९१) इस्प्र०-द० जश्च । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ज्योतिरस्यास्ति = ज्योत्स्ना । 'तमिस्रा - ऽर्णव- ज्योत्स्ना' (७/२/५२) ज्योत्स्नानिपात्यते ॥छ ।
सिकता - शर्करात् ॥ ७।२।३५ ॥
[सिकताशर्करात् ] सिकता च शर्करा च = सिकताशर्करम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः । तस्मात् ।
[सैकतः सिकतावान् देशः ] सिकता अत्र सन्ति मत् । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ
सैकतः सिकतावान् । अनेन अण्प्र० अ-मतुप्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । देश: ।
।
अ-मतुप्र०
=
शार्करः, शर्करावान् । अनेन अण्प्र०
[ शार्करः, शर्करावान् ओदनः ] शर्करा अत्र सन्ति मत् । ‘वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । ओदनः ॥छ||
इलश्च देशे ॥ ७।२।३६ ॥
[इलश्च ] इल प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[ देशे ] देश सप्तमी ङि ।

=

Page #133

११०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[सिकतिलः, सैकतः, सिकतावान् देशः ] सिकता अस्मिन्नस्ति = सिकतिलः, सैकतः, सिकतावान् देशः । अनेन इल-अण्-मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि ।
[शर्करिलः, शार्करः, शर्करावान् देशः ] शर्करा अस्मिन्नस्ति = शर्करिलः, शार्करः, शर्करावान् देशः । अनेन इल-अण्-मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि ॥छ।
. धु-द्रोर्मः ॥ ७।२।३७ ॥ [धुद्रोः] धुश्च द्रुश्च = द्रु, तस्मात् । [मः] म प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [ घुमः ] द्यौधुर्वास्यास्मिन् वास्तीति घुमः । अनेन मप्र० । [ द्रुमः ] उच्चस्तरदूणि दारुण्यस्यास्मिन् वा सन्तीति द्रुमः । अनेन मप्र० । रूढिशब्दाविमौ । रूढिविषये च मतुर्न भवति । अन्यत्र तु मतुरेव । एवम्[ धुमान् ] 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । [ द्रुमान्] 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । ॥छ।।
काण्डा-ऽऽण्ड-भाण्डादीरः ॥ ७।२।३८ ॥
[काण्डाऽऽण्डभाण्डात्] काण्डश्च आण्डश्च भाण्डश्च = काण्डाऽऽण्डभाण्डम्, तस्मात् । [ईरः] ईर प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[काण्डीरः, काण्डवान् ] काण्डान्यत्र सन्ति = काण्डीरः, काण्डवान् । अनेन ईर-मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[आण्डीरः, आण्डवान्] आण्डौ अस्य स्त: = आण्डीरः, आण्डवान् । अनेन ईर-मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[भाण्डीरः, भाण्डवान्] भाण्डमस्यास्ति = भाण्डीरः, भाण्डवान् । अनेन ईर-मतुप्र० → मत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । आण्डौ मुष्कौ । एकदेशविकृतस्यानन्यत्वात् अण्डीर इत्यपि जयगौडयोर्मतम् ॥छ।।
कच्छ्वा डुरः ॥ ७।२।३९ ॥ [कच्छ्वाः ] कच्छू पञ्चमी ङसि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङसि० → दास्० → आस्० । [डुरः] डुर प्रथमा सि ।
[कच्छुरः, कच्छूमान् ] 'कष हिंसायाम्' (५०७) कष् । कषति कान्तिमिति कच्छूः । 'कषेर्ड-च्छौ च षः' (उणा० ८३१) ऊप्र०-षश्च च्छ० । कच्छूरस्यास्ति = कच्छुरः, कच्छूमान् । अनेन डुरप्र० → उर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऊलुक् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० → मत् ॥छ।।

Page #134

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१११
दन्तादुन्नतात् ॥ ७।२।४० ॥ [दन्तात् ] दन्त पञ्चमी ङसि । [ उन्नतात्] उन्नत पञ्चमी ङसि । [दन्तुरः] उन्नता दन्ता अस्य सन्ति = दन्तुरः । अनेन डुरप्र० → उर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ।
निर्गतत्वमुन्नतत्वम् । प्रमाणातिरेकस्तु वृद्धिरिति भिन्नत्वम् । तत्रोन्नतत्वे दन्तुरः । विवृद्धिविवक्षायां तु 'स्वाङ्गाद् विवृद्धात् ते' (७।२।१०) - 'आ यात्' (७।२।२) इति च दन्तिलः, दन्तिकः, दन्ती, दन्तवान् इति यथायोगं भवति । उन्नतार्थो मतुना न गम्यते इत्यत्र मतुर्न भवति । एवम्[दन्तवान् ] दन्ता अस्य सन्ति = दन्तवान् । 'तदस्याऽस्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ॥छ।।
मेधा-स्थान्नवेरः ॥ ७।२।४१ ॥ [ मेधारथात् ] मेधा च रथश्च = मेधारथम, तस्मात् । [नवा] नवा प्रथमा सि । [इरः] इर प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[मेधिरः, मेधावान्, मेधावी ] मेधा अस्यास्ति = मेधिरः, मेधावान् । अनेन इरप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । 'आ यात्' (७/२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० → मत् । 'अस् तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । प्रथमा सि ।
[रथिरः, रथिकः, रथी, रथवान् ] रथोऽस्यास्ति = रथिरः । अनेन इरप्र० । एवम्-रथिकः । 'नावादेरिकः' (७२।३) ('अतोऽनेक०' (७।२।६) इकप्र०) । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । एवम्-रथी । 'अतोऽनेकस्वरात्'
इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक । एवम्-रथवान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० ॥छ।।
कृपा-हृदयादालुः ॥ ७।२।४२ ॥ [कृपाहृदयात्] कृपा च हृदयश्च(हृदयं च) = कृपाहृदयम्, तस्मात् । [आलुः] आलु प्रथमा सि ।
[कृपालुः, कृपावान्] कृपा अस्यास्ति = कृपालुः, कृपावान् । अनेन आलुप्र० । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् । [हृदयालुः, हृदयिकः, हृदयी, हृदयवान्] हृदयमस्यास्ति = हृदयालुः, हृदयवान् । अनेन आलु-मतुप्र० → मत् ।
'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वस: सो' (१।४।९०) दीर्घः । 'पदस्य' (२।१।८९) तलुक् । एवम्-हृदयिकः, हृदयी । 'अतोऽनेकस्वरात' (७२।६) इक-इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक ॥छ।।
केशाद् वः ॥ ७।२।४३ ॥ [केशात् ] केश पञ्चमी ङसि ।। [वः] व प्रथमा सि ।

Page #135

११२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[केशवः, केशिकः, केशी, केशवान् ] केशा अस्य सन्ति = केशवः । अनेन वप्र० । एवम्-केशिकः । 'नावादेरिकः' (७२।३) ('अतोऽनेक०' (७२।६)) इकप्र० । एवम्-केशी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । एवम्केशवान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् । न केवलं यस्य केशाः सन्ति स एव केशवः, विष्णुवाची केशवशब्दो रूढिशब्दोऽप्यस्ति इति भावः ॥छ।।
मण्यादिभ्यः ॥ ७।२।४४ ॥ [मण्यादिभ्यः] मणिरादिर्येषां ते = मण्यादयः, तेभ्यः = मण्यादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । योगविभागाद्वेति निवृत्तम् ।
[मणिवः, मणिमान्, मणिलः] मणिरस्यास्ति = मणिवः, मणिमान् । अनेन वप्र० । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० → मत् । एवम्-मणिलः । 'सिध्मादि-क्षुद्रजन्तु-रुग्भ्यः ' (७।२।२१) लप्र० ।
[हिरण्यवः, हिरण्यमान्] हिरण्यमस्यास्ति = हिरण्यवः, हिरण्यमान् । अनेन व-मतुप्र० → मत् ।
[बिम्बावम् ] बिम्बमत्रास्ति = बिम्बावम् । अनेन वप्र० । 'घड्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) इति बाहुलकाद्दीर्घः । बिम्बादयस्त्रयोऽपि सरोवाचिनः ।
[कुररावम् ] कुररा अत्र सन्ति = कुररावम् । अनेन वप्र० । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) इति बाहुलकाद्दीर्घः।
[कुरवावम्] कुत्सितो रवः शब्दो येषां ते = कुरवाः । कुरवा अत्र सन्ति = कुरवावम् । अनेन वप्र० । 'घड्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) इति बाहुलकाद्दीर्घः ।
[राजीवम् ] राजिशब्दात् 'इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) ङी। राजी अत्रास्ति = राजीवम् । अनेन वप्र० ।। [ इष्टकावम् ] इष्टका अत्रास्ति = इष्टकावम् । अनेन वप्र० । [गाण्डिवम् ] गाण्डिशब्देन धनुः पर्व । अतो गाण्डिरस्यास्ति = गाण्डिवम् । अनेन वप्र० । गाण्डिवं धनुरुच्यते । [गाण्डीवम् ] गाण्डी अत्रास्ति = गाण्डीवम् । अनेन वप्र० । [अजकावम् ] अजका-अस्थिविकारोऽत्रास्ति = अजकावम् । अनेन वप्र० । बिम्बावमित्यादयो रूढिशब्दाः । रूढिशब्दविषये च मतुर्न भवति ॥छ।
हीनात् स्वाङ्गादः ॥ ७।२।४५ ॥ [हीनात्] 'ओहांक् त्यागे' (११३१) हा । जहाति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'सूयत्याद्योदितः' (४।२७०) त० → न० । 'ई व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) ई । तस्मात् ।
[स्वाङ्गात् ] स्वं च तद् अङ्गं च = स्वाङ्गम्, तस्मात् । [अ] अ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [कर्णः] खण्डः कर्णोऽस्यास्ति = कर्णः । अनेन अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [नासिकः] छिन्ना नासिका अस्यास्ति = नासिकः । अनेन अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् ।

Page #136

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
११३
[कर्णवान्] कर्णोऽस्यास्ति = कर्णवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → व० ।
[नासिकावान्] नासिका अस्यास्ति = नासिकावान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान०' (२।१।९४) म० → व० ॥छ।।
अभ्रादिभ्यः ॥ ७।२।४६ ॥ [अभ्रादिभ्यः] अभ्र इत्येवमादिर्येषां ते = अभ्रादयः, तेभ्यः = अभ्रादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [अभ्रं नभः] अभ्राण्यस्मिन् सन्ति = अभ्रं नभः । अनेन अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [अर्शसो देवदत्तः ] अर्शस् । अस्यिस्य सन्ति = अर्शसो देवदत्तः । अनेन अप्र० ।
[उरसः, उरस्वान्] उरोऽस्यास्ति = उरसः । लोम-पिच्छादिपाठात् इलोऽपि । अनेन अप्र० । एवम्-उरस्वान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ॥छा।
अस्-तपो-माया-मेधा-स्रजो विन् ॥ ७।२।४७ ॥ [अस्तपोमायामेधास्त्रजः] अस् च तपस् च (तपश्च) माया च मेधा च स्रज्(क) च = अस्तपोमायामेधास्त्रज्(क्), तस्मात् ।
[विन्] विन् प्रथमा सि ।
असन्त - [यशस्वी, यशस्वान्] यशो विद्यतेऽस्य = यशस्वी । अनेन विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । एवम्-यशस्वान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१८९) तलुक् ।
[सरस्वी, सरस्वान्, सरस्वती] सरोऽत्रास्ति । यदा नदी तदा सरः । सरणं गमनमस्यास्तीति वाक्यम् । यदा तु भारती तदा सरो मानसाद्यस्या अस्तीति सरस्वी । अनेन विन्प्र० । एवम्-सरस्वान् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यधिकारात् अनेनैव मतुप्र० → मत् । एवम्-सरस्वती । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । __ [तेजस्वी ] तेजस् । तेजोऽस्यास्ति = तेजस्वी । अनेन विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
[वर्चस्वी] वर्षोऽत्रास्ति = वर्चस्वी । अनेन विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[तपस्वी, तपस्वान्] तपोऽस्यास्ति तपस्वी । अनेन विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । एवम्-तपस्वान् । अनेनैव मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१२४/७०) नोऽन्तः । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलुक् ।
असन्तेनैव सिद्धे तपसो ग्रहणं ज्योत्स्नाद्यणा बाधो मा भूदित्येवमर्थम् ।

Page #137

११४
[ मायावी, मायावान्, मायी, मायिकः ] माया अस्यास्ति = मायावी, मायावान् । अनेन विन्- मतुप्र० एवम् - मायी, मायिकः । 'व्रीह्यादिभ्यस्तौ ' ( ७ २२५) इन् - इकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ मेधावी, मेधावान् ] मेधा अस्यास्ति मेधावी । अनेन विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । ‘दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । एवम्-मेधावान् । अनेन मतुप्रमत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१|४|७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०'. (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलुक् ।
=
→ मत् ।
[ स्रग्वी, स्त्रग्वान् ] स्रगस्यास्तीति स्रग्वी । अनेन विन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्- हन्० ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् । एवम् स्रग्वान् । अनेन मतुप्रमत् । प्रथमा सि । 'मावर्णान्तोपान्ता ० ' (२।१।९४) म०व० । 'ऋदुदितः ' (१|४|७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । पदस्य' (२२११८९) तलुक् ॥छ||
आमयाद् दीर्घश्च ॥ ७।२।४८ ॥
[ आमयात्] आमय पञ्चमी ङसि ।
[ दीर्घश्च ] दीर्घ प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[ आमयावी, आमयवान् ] आ'मींग्श् हिंसायाम् ' (१५१२) मी । आमीनाति - हिनस्ति प्राणिगणमिति आमयः । अच्प्र० । अथवा 'अमण् रोगे' (७४७) अम् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० इ । 'ञ्णिति' (४|३|५० ) उपान्त्यवृद्धिः आ । आमयतीति आमय: । 'गय- हृदयादयः' (उणा० ३७०) अयप्र० - आमयनिपातः । अयि तु 'णेरनिटि ' (४।३।८३) णिलुक् स्यात् । आमयोऽस्यास्ति = आमयावी, आमयवान् । अनेन विन्प्र० - दीर्घश्च । 'आ यात्' ( ७२२) इत्यधिकारात् अनेन मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता० ' (२।१।९४) म०व० ॥छ ।
स्वान्मिन्नीशे ॥ ७।२।४९ ॥

[ स्वात् ] स्व पञ्चमी ङसि ।
[मिन् ] मिन् प्रथमा सि ।
[ईशे ] ईश सप्तमी ङि ।
[ स्वामी ] स्वमस्यास्ति = स्वामी । अनेन मिन्प्र० - दीर्घश्च ।
[ स्ववान् ] स्वमस्यास्ति । रक्ष्यतया न तु भोग्यतया । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७२१) मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२११९४ ) म०व० ॥छ ।
गोः ॥ ७।२५० ॥
[गो: ] गो पञ्चमी ङसि । 'एदोद्भ्यां ङसिङसो रः' (१।४।३५ ) ङसि०र० । रः पदान्ते० ' (१|३|५३) विसर्गः ।
[ गोमी, गोमान् ] गावोऽस्य सन्ति = गोमी । अनेन मिन्प्र० । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्ण: ० ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२|१|९१) नलुक् । एवम् गोमान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्रमत् ॥छ

Page #138

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
ऊर्जो विन्-वलावश्चान्तः ॥ ७।२।५१ ॥
[ ऊर्ज: ] ऊज् पञ्चमी ङसि ।
[विन्वलौ ] विन् च वलश्च = विन्वलौ ।
[अस्] अस् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् - व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५) सिलुक् ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ अन्तः ] अन्त प्रथमा सि । 'सो रुः' (२|१।७२) स०र० ।
[ ऊर्जस्वी, ऊर्जस्वलः, ऊर्व्वान् ] 'ऊर्जण् बल-प्राणनयो:' (१५८२) ऊर्ज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३|४|१७) णिच्प्र० → ·इ । ऊर्जनम् = ऊर्ज् (र्क्) । 'क्रुत्-संपदादिभ्यः क्विप्' (५।३।११४) क्विप्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । 'अप्रयोगीत् ' (१|१|३७) क्विप्लुक् । 'ऊर्गस्यास्ति ऊर्जस्वी, ऊर्जस्वलः । अनेन विन्-वलप्र० - अस् अन्तश्च । एवम्-ऊर्व्वान् । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता० ' (२२११९४ )
म० → वत्वम् ।
[ ऊर्जस्वान् ] 'ऊर्जण् बल-प्राणनयो: ' (१५८२) ऊर्ज् । 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । ऊर्जयतीति ऊर्जस् । ‘अस्' (उणा० ९५२) अस्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । ऊर्जोऽस्यास्ति ऊर्जस्वान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्रमत् ॥छा
तमिस्रा - ऽर्णव- ज्योत्स्नाः ॥ ७।२।५२ ॥
[ तमिस्त्राऽर्णवज्योत्स्नाः ] तमिस्रा च अर्णवश्च ज्योत्स्ना च = तमिस्राऽर्णवज्योत्स्नाः ।
[ तमिस्रा रात्रि:, तमिस्त्रं तमः समूहः, तमिस्राणि गुहामुखानि, तमस्वान् ] तमोऽत्रास्ति तमिस्रा । अनेन तमस्शब्दात् रप्र०-उपान्त्यस्य च इत्वम् । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । एवम् तमिस्त्रं तमःसमूहः । तम एषु सन्ति = तमिस्राणि गुहामुखानि । एवम् तमस्वान् । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० वत्वम् ।

=
११५
=
[ अर्णवः समुद्रः ] अर्णो जलमत्रास्ति = अर्णवः समुद्रः । अनेन वप्र० - सलोपो निपात्यते ।
[ ज्योत्स्ना चन्द्रप्रभा, ज्योतिष्मती रात्रिः ] ज्योतिस् । ज्योतिर्दीप्तिरत्रास्ति = ज्योत्स्ना । अनेन नप्र० - उपान्त्य इकारलोपश्च निपात्यते । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । एवम् ज्योतिष्मती । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७२१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदित: ' (२।४।२) ङी । 'नाम्यन्तस्था - कवर्गात् ० ' (२।३।१५) षत्वम् ॥छ||
गुणादिभ्यो यः ॥ ७/२/५३ ॥
[ गुणादिभ्यः ] गुण आदिर्येषां ते = गुणादयः, तेभ्यः = गुणादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [य] य प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० ।
=
[ गुण्यः पुरुषः, गुणवान्, 'को नाम गुणिनो नार्चयेत् ? ] गुणा अस्य सन्ति गुण्यः पुरुषः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम् - गुणवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७२१) मतुप्र० → मत् । एवम्गुणिन् द्वितीया शस् । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२1४ ) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७७४६८) अलुक् ।

Page #139

११६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[हिम्यः पर्वतः, हिमवान् ] हिममत्रास्ति = हिम्यः पर्वतः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-हिमवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ॥छ।।
रूपात् प्रशस्ता-ऽऽहतात् ॥ ७।२।५४ ॥ [रूपात् ] रूप पञ्चमी ङसि । [प्रशस्ताऽऽहतात् ] प्रशस्तं च आहतं च = प्रशस्ताऽऽहतम्, तस्मात् ।
[रूप्यो गौः, रूप्यः पुरुषः] प्रशस्तं रूपमस्यास्ति = रूप्यो गौः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-रूप्यः पुरुषः ।
[रूप्यः कार्षापणः] आहतं रूपमस्यास्ति = रूप्यः कार्षापणः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । निघातिकाताडनात् कोऽर्थः ? हस्तिपुटिकाताडनाद् दीनारादिषु यद्रूपमुत्पद्यते तद् आहतं रूपमुच्यते ।
[रूपवान् ] रूपमस्यास्ति = रूपवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि ।
[रूपवती कन्या] रूपमस्या अस्ति = रूपवती कन्या । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातददितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० ।
आहते न भवति इतिकरणात् ।
[रूपिणी कन्या ] रूपमस्या अस्ति = रूपिणी कन्या । 'व्रीह्यादिभ्यस्तौ' (७।२।५) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेम:' (२।४।१) ङी ।
[रूपिको दारकः ] रूपमस्यास्ति = रूपिको दारकः । 'व्रीह्यादिभ्यस्तौ' (७।२।५) इकप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'आ यात्' (७।२।२) इत्यस्य पूर्णोऽवधिः । अतः परं मतुर्नास्ति ॥छ।।
पूर्णमासोऽण् ॥ ७।२।५५ ॥ [पूर्णमासः] पूर्णमास् पञ्चमी ङसि । [अण्] अण् प्रथमा सि ।
[पौर्णमासी] पूर्णो माश्चन्द्रोऽस्यामस्ति = पौर्णमासी । अनेन अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अणजेयेकण्-न' (२।४।२०) ङी ॥छ।।
गोपूर्वादत इकण् ॥ ७।२।५६ ॥ [गोपूर्वात् ] गौः पूर्वपदं यस्य सः = गोपूर्वपदस्तस्मात् । ‘ते लुग्वा' (३।२।१०८) पदशब्दलोपः । [अतः ] अत् पञ्चमी ङसि । [इकण] इकण प्रथमा सि ।
[गौशतिकः] गोशतमस्यास्ति = गौशतिकः । अनेन इकणप्र० → इक । वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।

Page #140

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
११७
[गौसहस्त्रिकः] गोसहस्रमस्यास्ति = गौसहस्त्रिकः । अनेन इकणप्र० → इक । वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[गोविंशतिमान् ] गोविंशतिरस्यास्ति = गोविंशतिमान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । प्रथमा सि ।
[गौशकटिकः ] गोभिर्युक्तं शकटमस्यास्ति = गौशकटिकः । अनेन इकण्प्र० → इक । वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
शकटीशब्देन समानार्थः शकटशब्दोऽस्ति । शकटीशब्दात्तु मतुरनभिधानान्न भवति ।
[गौत्रिकः] गो । गवां समूहः = गोत्रा । 'गो-रथ-वातात् त्रल्-कट्यलूलम्' (६।२।२४) त्रलप्र० →त्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । गोत्रा विद्यते यस्य = गौत्रिकः । मतान्तरे अनेनैव इकण्प्र० → इक । वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[गौवयसिकः] गो - वयस् । गावश्च वयांसि च = गोवयांसि, तान्यत्र सन्ति इति कार्यमन्यथा नामसमुदायात् तद्धितो न स्यात् । मतान्तरे अनेनैव इकणप्र० → इक । वृद्धि: औ ॥छा।
निष्कादेः शत-सहस्त्रात् ॥ ७२५७ ॥ [निष्कादेः] निष्क आदिर्यस्य सः = निष्कादिः, तस्मात् । [शतसहस्रात् ] शतं च सहस्रं च = शतसहस्रम्, तस्मात् ।.
[ नैष्कशतिकः] निष्कशतमस्यास्ति = नैष्कशतिकः । अनेन इकण्प्र० → इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । ___ [नैष्कसहस्रिकः] निष्कसहस्रमस्यास्ति = नैष्कसहस्रिकः । अनेन इकण्प्र० → इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[शती] शतमस्यास्ति = शती । 'शिखादिपाठात् 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[सहस्त्री] सहस्रमस्यास्ति = सहस्री । शिखादिपाठात् 'शिखादिभ्य इन्' (७२।४) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
एकादेः कर्मधारयात् ॥ ७।२५८ ॥ [एकादेः] एकश्चासावादिश्च = एकादिस्तस्मात् । यद्वा एक आदिर्यस्य सः = एकादिस्तस्मात् । _ [कर्मधारयात्] कर्मधारय पञ्चमी ङसि ।
[ऐकगविकः एको गौरेकगवः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । 'एकगवोऽस्यास्ति = ऐकगविकः । अनेन इकणप्र० → इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[ऐकशतिकः] एकं च तत् शतं च = एकशतम् । एकशतमस्यास्ति = ऐकशतिकः । अनेन इकणप्र० → इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । ॐ म० वृत्तौ - एका गौः ।

Page #141

११८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
.
[ऐकसहस्रिकः] एकं च तत् सहस्रं च = एकसहस्रम् । एकसहस्रमस्यास्ति = ऐकसहस्रिकः । अनेन इकणप्र० → इक । वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[एकद्रव्यवत्त्वात् ] द्रव्यमस्यास्ति = द्रव्यवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० । द्रव्यवतो भावः = द्रव्यवत्त्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । एकेन द्रव्यवत्त्वमेकद्रव्यवत्त्वम्, तस्मात् । 'ऊनार्थपूर्वाद्यैः' (३।१।६७) समासः ॥छ।
सर्वादेरिन् ॥ ७।२५९ ॥ [ सर्वादेः ] सर्वश्चासौ आदिश्च, यद्वा सर्व आदिर्यस्य सः = सर्वादिः, तस्मात् । [इन् ] इन् प्रथमा सि ।
[सर्वधनी] सर्वं धनं = सर्वधनम् । सर्वधनमस्यास्ति = सर्वधनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (२४८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[सर्वबीजी] सर्व बीजं = सर्वबीजम्, तदस्यास्तीति सर्वबीजी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक्।
[सर्वकेशी नटः] सर्वे केशा अस्य सन्ति = सर्वकेशी नटः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ॥छ।।
प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्व-रुग-निन्द्यात् ॥ ७।२।६० ॥ [प्राणिस्थात् ] प्राणिनि तिष्ठतीति प्राणिस्थम्, तस्मात् । [अस्वाङ्गात् ] स्वं च तद् अङ्गं च = स्वाङ्गम्, न स्वाङ्गमस्वाङ्गम्, तस्मात् । [द्वन्द्वग्निन्द्यात् ] द्वन्द्वश्च रुग्(क्)च निन्द्यश्च = द्वन्द्वरुग्निन्द्यम्, तस्मात् ।
द्वन्द्व - [कटकवलयिनी] कटकानि च वलयानि च = कटकवलयानि । कटकवलयान्यस्य सन्ति = कटकवलयिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे8:' (२।४।१) ङी ।
[शङ्खनूपुरिणी ] शङ्ख । अनुपरतो रवो यस्य यस्माद् वा तदनुपरतरवम्, तस्य पृषोदरादित्वात् नूपुरदेशः ।
'श्वशुर-कुकुन्दुर-दर्दुर-निचुर-प्रचुर-चिकुर-कुकुर-कुक्कुर-कुर्कुर-शर्कर-नूपुर-निष्ठुर-विथुर-मद्गुर-वागुरादयः' (उणा० ४२६) इति निपातनाद्वा । शङ्खाश्च नूपुराणि च = शङ्खनूपुराणि । शङ्खनूपुराण्यस्या(:) सन्ति = शङ्खनूपुरिणी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेम:' (२।४।१) ङी ।
रुग् - [कुष्टी ] कुष्टोऽस्यास्ति = कुष्टी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्हन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[किलासी] किलासोऽस्यास्ति = किलासी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।

Page #142

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
११९
निन्द्य - [ककुदावर्ती ] ककुदे आवर्त्तः - ककुदमावर्त्तयति वा । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । ककुदावर्तोऽस्यास्ति = ककुदावर्ती । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१९१) नलुक् ।
[काकतालुकी] काक-तालु । काकस्य तालुनस्तुल्यः । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।१।१०८) कप्र० । काकतालुकं लाञ्छनविशेषे(षो)ऽस्यास्ति = काकतालुकी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्०' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[पुष्पफलवान् वृक्षः] पुष्पाणि च फलानि च = पुष्पफलानि । पुष्पफलान्यत्र सन्ति = पुष्पफलवान् वृक्षः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् ।
[स्तनकेशवती] स्तनौ च केशाश्च = स्तनकेशम् । 'प्राणि-तूर्याङ्गाणाम्' (३।१।१३७) इति समाहारः । स्तनकेशमस्या अस्ति = स्तनकेशवती । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० ।
[चित्रकललाटिकावती] चित्रकं च ललाटिका च = चित्रकललाटिके । चित्रकललाटिके अस्याः स्तः = चित्रकललाटिकावती । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० ।
[विपादिकावती] विपादिका अस्या अस्ति = विपादिकावती । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । 'मावर्णान्तोपान्ताप०' (२।१।९४) म० → व० ।
[काकतालुमती ] काकनिर्मितं तालु यस्य तत् । काकताल्वेव = काकतालुकम्, तदपि निन्द्यं तदस्या अस्ति = काकतालुमती । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ॥छ।।
वाता-ऽतीसार-पिशाचात् कश्चान्तः ॥ ७।२।६१ ॥ [वाताऽतीसारपिशाचात् ] वातश्च अतीसारश्च पिशाचश्च = वाताऽतीसारपिशाचम्, तस्मात् । [कश्च] क प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । च प्रथमा सि । [अन्तः] अन्त प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
वाता-ऽतीसारयो रुक्त्वात् पूर्वेणेन् सिद्धः कार्थमुपादानम् । पिशाचस्य तूभयार्थ-इन्प्रत्ययार्थ-कार्थं च इति भावः ।
[वातकी ] वातोऽस्यास्ति = वातकी । अनेन इन्प्र०-कश्चान्तः ।। . [अतीसारकी, अतिसारकी] अति 'सं गतौ' (२५) सृ । अतिसरणम् = अतीसारः । 'सर्तेः स्थिर-व्याधि-बल
५।३।१७) घनप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आए । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) दीर्घः । अतीसारोऽस्यास्ति = अतीसारकी । अनेन इनप्र०-कश्चान्तः । 'एकदेशविकृतमनन्यवत्' (न्या० सं० वक्ष० (१) सूत्र(७)) इति न्यायात् अतिसारकी । [पिशाचकी ] पिशाचोऽस्यास्ति = पिशाचकी । अनेन इन्प्र०-कश्चान्तः ॥छ।।
पूरणाद् वयसि ॥ ७।२।६२ ॥
[पूरणात्] पूरण पञ्चमी ङसि ।

Page #143

१२०
[ वयसि ] वयस् सप्तमी ङि ।
[पञ्चमी बालकः] पञ्चन् । पञ्चानां पूरणः = पञ्चमः । 'नो मट्' (७|१|१५९) मट्प्र० म । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् । पञ्चमो मासः संवत्सरो वाऽस्यास्तीति पञ्चमी बालकः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्- हन्० ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः ' (२।१।९१) नलुक् ।
[ दशमी करभः ] दशन् । दशानां पूरण: = दशमः । 'नो मट्' (७|१|१५९) मट्प्र० म । 'नाम्नो नोऽनहनः ' (२।१।९१) नलुक् । दशमो मासः संवत्सरो वाऽस्यास्तीति दशमी करभः । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्- हन्- पूषाऽर्यम्णः शिस्यो:' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् ॥छ ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ सुखादेः] सुखमादिर्यस्य तत् = सुखादि, तस्मात् ।
[ सुखी ] सुखमस्यास्ति = सुखी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ दुःखी ] दुःखमस्यास्ति = दुःखी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । गणोऽत्र ॥छ ।
मालायाः क्षेपे ॥ ७।२।६४ ॥
सुखादेः ॥ ७।२।६३ ॥
[ मालायाः ] माला पञ्चमी ङसि ।
[ क्षेपे ] क्षेप सप्तमी ङि ।
[ माली, मालावान् ] माला अस्यास्ति । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । एवम्-मालावान् । ' तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७२१) मतुप्रमत् । 'मावर्णान्तोपान्ता० ' (२।१।९४) म०व० ।
मालाशब्दः शिखादिः, ततः क्षेपे मतुनिवृत्त्यर्थं वचनम् ॥छ||
धर्म - शील- वर्णान्तात् ॥ ७२।६५ ॥
[ धर्मशीलवर्णान्तात् ] धर्मं च शीलं च वर्णश्च = धर्मशीलवर्णाः, धर्मशीलवर्णा अन्ते यस्य सः = धर्मशीलवर्णान्तः, तस्मात् ।

[ यतिशीली ] यतिशीलमस्यास्ति
[ मुनिधर्मी ] मुनिधर्मोऽस्यास्ति = मुनिधर्मी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । यतिशीली । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । [ ब्राह्मणवर्णी] ब्राह्मणस्य वर्णो जातिरस्यास्ति = ब्राह्मणवर्णी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) अलुक् । प्रथमा सि ॥छ ।
=
बाहूर्वादेर्बलात् ॥ ७/२/६६ ।।
[ बाहूर्वादे:] बाहुश्च ऊरुश्च, ते आदी यस्य = बाहूर्वादिः, तस्मात् ।
[ बलात् ] बल पञ्चमी ङसि ।
[ बाहुबली ] बाहोर्बलं = बाहुबलम्, तदस्यास्ति
=
बाहुबली । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) अलुक् ।

Page #144

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१२१
[ऊरुबली] ऊर्वोर्बलम् = ऊरुबलम्, तदस्यास्ति = ऊरुबली । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।
मन्-मा-ऽब्जादेर्नाम्नि ॥ ७।२।६७ ॥ [मन्माऽब्जादेः] मन् च मश्च अब्जश्च = मन्माऽब्जाः । मन्माऽब्जा आदयो यस्य सः = मन्माऽब्जादिः, तस्मात् । [नाम्नि] नामन् सप्तमी ङि ।
[दामिनी] जदों अवखण्डने(छेदने)' (११४८) दो । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) दा । द्यति-खण्डयति दुर्गन्धतामिति दाम । 'मन्' (उणा० ९११) इत्यनेन मन्प्र० । दाम अस्या अस्ति = दामिनी । अनेन इन्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी ।।
[सामिनी] 'षोंच अन्तकर्मणि' (१९५०) षो । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सो । स्यति-अन्तंनयति पापमिति साम । 'स्यतेरी च वा' (उणा० ९१५) मन्प्र० । साम अस्यास्ति = सामिनी । अनेन इन्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्जी:' (२।४।१) ङी ।
[प्रथिमिनी] पृथु । पृथोर्भावः = प्रथिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७१५८) इमनप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः' (७।४।३९) ऋकारस्य रत्वम् क्रियते । प्रथिमा अस्यामस्ति = प्रथिमिनी । अनेन इन्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०'
(२।४।१) ङी। . [महिमिनी] महत् । महतो भावः = महिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७।१।५८) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अत्लुक् । महिमा अस्यामस्ति = महिमिनी । अनेन इन्प्र० । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे8:' (२।४।१) ङी ।
[वर्मिणी] वर्मन् । 'वर्म-सन्नाहोऽस्यामस्ति = वर्मिणी । अनेन इन्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । 'स्त्रियां०' (२।४।१) ङी ।
[कर्मिणी] कर्मन् । कर्माण्यस्यां सन्ति = कर्मिणी । अनेन इन्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'स्त्रियां०' (२।४।१) ङी।
मान्ता - [प्रथमिनी] प्रथमं वयोऽस्यास्ति = प्रथमिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतो०' (२।४।१) ङी।
[भामिनी] भाम: = क्रोधोऽस्यास्ति = भामिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे8:' (२।४।१) ङी।
[कामिनी] कामोऽस्यास्ति = कामिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी।
[यामिनी] यामः-प्रहरोऽस्यामस्ति = यामिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी ।
[सोमिनी] 'धूग्ट् अभिषवे' (१२८६) षु । 'ष: सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सु । सुनोतीति सोमः । 'अर्तीरि-स्तु-सु-हु-सृ-घृ-धृ-श-क्षि-यक्षि-भा-वा-व्याधा-पाया-वलि-पदि-नीभ्यो मः' (उणा० ३३८) मप्र० । 'सोमोऽस्यामस्ति = सोमिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२४|१) ङी ।
टि० दो अवखण्डने इति काशकृत्स्रक्षीरस्वामिनौ ।

Page #145

१२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
अब्जिन्यादयः कमलिनीवाचकाः, यवासिनी त्वौषधिः ।
अब्जादि - [अब्जिनी] अब्जमस्यास्ति = अब्जिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी ।
[कमलिनी] कमलमस्यास्ति = कमलिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां. नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी।
[सरोरुहिणी] सरस् 'रुहं जन्मनि' (९८८) रुह् । सरसि रोहन्तीति सरोरुहाणि । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० → अ । सरोरुहाणि अस्यामस्ति = सरोरुहिणी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेम:' (२।४।१) ङी ।
[सरोजिनी ] सरोजानि अस्यामस्ति = सरोजिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी।
[अम्भोजिनी ] अम्भोजानि अस्यामस्ति = अम्भोजिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी ।
[राजीविनी] राजा अस्यास्ति = राजीवम् । 'मण्यादिभ्यः' (७।२।४४) वप्र० । राजीवमस्यास्ति = राजीविनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी ।
[अरविन्दिनी] अर 'विद्रोंती लाभे' (१३२२) विद् । 'विदिप विचारणे' (१४९७) विद् । अरं विन्दतीति विन्ते इति । 'नि-गवादेर्नाम्नि' (५।१।६१) शप्र० । 'रुधां स्वराच्श्नो नलुक् च' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'श्ना-ऽस्त्योर्मुक् (४।२।९०) अलुक् । अरविन्दानि अस्यामस्ति = अरविन्दिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी ।
[पङ्कजिनी] पङ्कजानि अस्यामस्ति = पङ्कजिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्व०' (२।४।१) ङी ।
[पुटकिनी] प(पु)टस्य तुल्यानि = पुटकानि । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः' (७।१।१०८) कप्र० । पुटकानि अस्यामस्ति = पुटकिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी।
[नालीकिनी] सौरभ्यं प्रति न अलीकं = नालीकम् । नालीकमस्यास्ति = नालीकिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी ।
[मृणालिनी] मृणालमत्रास्ति = मृणालिनी । अनेन इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'स्त्रियां०' (२।४।१) ङी।
[बिसिनी] बिसमत्रास्ति = बिसिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां०' (२।४।१) ङी ।
[तामरसिनी] ताम[र]सानि अस्यां सन्ति । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी। .

Page #146

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१२३
[यवासिनी] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यौतीति यवासः । 'यु-वलिभ्यामासः' (उणा० ५७४) आसप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । यवासोऽस्यामस्ति = यवासिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डीः' (२।४।१) ङी ।
[सामवान् ] साम-वेदोऽस्यास्ति = सामवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।
[सोमवान् ] सोमोऽत्रास्ति = सोमवान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१९४) म० → वत्वम् ।
[अब्जवान्] अब्जान्यत्र सन्ति = अब्जवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति०' (७।२।१) मतुप्र० - मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ॥छ।।
हस्त-दन्त-कराज्जातौ ॥ ७।२।६८ ॥ [हस्तदन्तकरात्] हस्तश्च दन्तश्च करश्च = हस्तदन्तकरम्, तस्मात् । [जातौ ] जाति सप्तमी ङि ।
[हस्ती, हस्तवान् नरः] हस्तोऽस्यास्ति = हस्ती । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्हस्तवान् नरः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् । - [दन्ती, दन्तवान् नरः] दन्तौ अस्य स्तः = दन्ती । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्दन्ता अस्य सन्ति = दन्तवान् नरः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।
[करी, करवान् नरः] करोऽस्यास्ति = करी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । एक्म्-करवान् नरः । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ॥छ।।
वर्णाद् ब्रह्मचारिणि ॥ ७।२।६९ ॥ [वर्णात्] वर्ण पञ्चमी ङसि ।
[ ब्रह्मचारिणि] ब्रह्मन् 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । ब्रह्म चरतीत्येवंशीलः = ब्रह्मचारी । 'व्रता-ऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।१।१५७) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः, तस्मिन् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[वर्णी ब्रह्मचारीत्यर्थः] वर्णो ब्रह्मचर्यमस्यास्ति = वर्णी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । ब्रह्मचारीत्यर्थः । . [त्रैवर्णिको वर्णी] त्रि-वर्ण । त्रयो वर्णास्त्रिवर्णाः, तेषु भवः = त्रैवर्णिको वर्णीत्युच्यते । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । विधानसामर्थ्यादस्य न लुप् । 'प्रयोजनम्' (६४|११७) इति वा इकण् अस्य च प्राग्जितीयत्वाभावात् न 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) इति लुप् । स हि विद्याग्रहणार्थमुपनीतो ब्रह्म चरति न शूद्र इति ।
[वर्णवान्] वर्णोऽस्यास्ति = वर्णवान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चम०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ॥छ।।

Page #147

१२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
पुष्करादेर्देशे ॥ ७।२७० ॥ [पुष्करादेः] पुष्कर आदिर्यस्य सः = पुष्करादिः, तस्मात् । [ देशे] देश सप्तमी ङि। [ पुष्करिणी] पुष्करं देशविशेषोऽस्यामस्ति = पुष्करिणी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । [पद्मिनी] पद्मं देशविशेषोऽस्यामस्ति = पद्मिनी । अनेन इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[पुष्करवान् हस्ती] पुष्करं करिकराग्रमस्यास्ति = पुष्करवान् हस्ती । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।
यवासशब्दोऽब्जादौ पुष्करादौ चाधीतस्तत्र देशो(शे) इदं सूत्रं प्रवर्तते, औषधौ तु पूर्वसूत्रमिति विवेकः ।
अत्र गणपाठात् कुमुदिनी इत्येव प्राप्नोति कथं मत्प्रत्ययो भवतीत्याह - यद्वा अयमर्थः अत्र 'नड-शादाद् वलः' । (६।२।७५) इत्यनेन नड्वल-नड्वान्शब्दाभ्यां देश उच्यते, अतो देशे अभिधेये केन सूत्रेण प्रत्ययो भविष्यतीत्याशङ्कायामाह- [अत्रोत्तरं - 'नडकुमुद०' इत्यादिना चातुरथिकेन मतुना भविष्यति इति मध्यमवृत्तौ]
[कुमुद्वती सरसी] कुमुदान्यस्यां सन्ति । कुमुर्देनिवृत्ता । कुमुदानामदूरभवा । कुमुदानां निवासः = कुमुद्वती सरसी । [कुमुद्वान् हृदः] कुमुदान्यत्र सन्ति । कुमुदैनिवृत्तम् । कुमुदानां निवासः । कुमुदानामदूरभवः = कुमुद्वान् हृदः ।
[नड्वान्, नड्वलम्] नडा अत्र सन्ति । नडैनिवृत्तः । नडानां निवासः । नडानामदूरभवः = नड्वान् । 'नडकुमुद-वेतस-महिषाडित्' (६।२७४) डिद् मतुप्र० →. मत् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । 'मावर्णान्तोपान्ता०' (२।१।९४) म० → वत्वम् । एवम्-नड्वलमिति 'नड-शादाद् वलः' (६।२।७५) डिद् वलप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ॥छ।।
सूक्त-साम्नोरीयः ॥७२७१ ॥ [सूक्तसाम्नोः] सूक्तं च साम च = सूक्तसाम्नी, तयोः = सूक्तसाम्नोः । सप्तमी ओस् । [ईयः] ईय प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[अच्छावाकीयम् ] अच्छ 'वचं भाषणे' (१०९६) वच् । अच्छं वक्तीति अच्छावाकः । 'कर्मणोऽण्' (५।१।७२) अण्प्र० → अ । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । पृषोदरादित्वाद्दीर्घत्वम् । अच्छावाकशब्दोऽत्र सूक्तेऽस्ति = अच्छावाकीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । __ [मैत्रावरुणीयम् ] मैत्रश्च वरुणश्च = मैत्रावरुणम् । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आ । 'मैत्रावरुणशब्दोऽत्र सूत्रे(क्ते) अस्ति = मैत्रावरुणीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[यज्ञायज्ञीयम् ] यज्ञायज्ञशब्दोऽत्र साम्न्यस्ति = यज्ञायज्ञीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अशनापिपासीयम् ] अशनं च पिपासा च = अशनापिपासा । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आ । अशनापिपासाशब्दोऽत्र साम्न्यस्ति = अशनापिपासीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । - [वारतन्तवीयं साम] वारतन्तुशब्दोऽत्र साम्न्यस्ति = वारतन्तवीयं साम । अनेन ईयप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव' (७।४७०) अव् ।

Page #148

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१२५
[अस्यवामीयं सूक्तम् ] अस्यवामशब्दोऽत्र सूत्रे(क्ते) अस्ति = अस्यवामीयं सूक्तम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[कयानश्चित्रीयं साम] कयानश्चित्रशब्दोऽत्र साम्न्यस्ति = कयानश्चित्रीयं साम । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
यत एवामी अखण्डा अनुकरणशब्दा अत एव तेनैवानुकार्येणार्थेनार्थवत्त्वान्नामत्वे प्रथमान्ततायां प्रथमान्तात् प्रत्यय उत्पन्नः, अन्यथा वाक्यत्वात् अस्यवामशब्दात् प्रथमा न स्यात् । सूक्त-साम्नी ग्रन्थविशेषौ ॥छ।।
लुब वाऽध्याया-ऽनुवाके ॥ ७।२७२ ॥ [लुप्] लुप् प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[अध्यायाऽनुवाके] अध्यायश्च अनुवाकश्च = अध्यायाऽनुवाकम्, तस्मिन् । अनु 'बॅग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । अनुब्रवीति = अनुवाकः । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'न्य ङ्कद्ग-मेघाऽऽदयः' (४।१।११२) अनुवाकनिपात्यते ।
अध्याया-ऽनुवाकयोरर्थान्तरत्वात् पूर्वेण न प्राप्नोतीत्याह-अध्यायाऽनुवाकौ ग्रन्थविशेषौ । . [गर्दभाण्डः, गर्दभाण्डीयोऽध्यायोऽनुवाको वा] गर्दभाण्डशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति गर्दभाण्डः, गर्दभाण्डीयोऽध्यायोऽनुवाको वा । अनेन ईयप्र० आनीयते-लुप्यते विकल्पेन ।
[दीर्घजीवितः, दीर्घजीवितीयः] दीर्घजीवितशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति दीर्घजीवितः, दीर्घजीवितीयः । . अनेन ईयप्र०-लुप् च विकल्पेन ।
[पलितस्तम्भः, पलितस्तम्भीयः] पलितस्तम्भशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति पलितस्तम्भः, पलितस्तम्भीयः । अनेन ईयप्र०-लुप् च वा । __[पलितः, पलितीयः] पलितशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति पलितः, पलितीयः । अनेन ईयप्र० आनीयतेविकल्पेन लुप्यते च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[स्तम्भः, स्तम्भीयः] स्तम्भशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति स्तम्भः, स्तम्भीयः । अनेन ईयप्र० आनीयतेविकल्पेन लप्यते च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[उच्छिष्टः, उच्छिष्टीयः] उच्छिष्टशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति उच्छिष्टः, उच्छिष्टीयः । अनेन ईयप्र० आनीयतेविकल्पेन लुप्यते च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । __[ द्रुमपुष्पः, द्रुमपुष्पीयः] द्रुमपुष्पशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्तीति द्रुमपुष्पः, द्रुमषुप्पीयः । अनेन ईयप्र० आनीयते-विकल्पेन लुप्यते च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
विमुक्तादेरण् ॥ ७।२७३ ॥ [विमुक्तादेः] विमुक्त आदिर्यस्य सः = विमुक्तादिः, तस्मात् । [अण्] अण् प्रथमा सि ।

Page #149

१२६
[वैमुक्तः ] विमुक्तशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्ति = वैमुक्तः । अनेन अण्प्र० तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४२६८) अलुक् ।
[ दैवासुरः ] देवासुरशब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्ति = दैवासुरः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) अलुक् ।
गणोऽत्र ॥छ ।
घोषदादेरकः ॥ ७२॥७४॥
[ घोषदादेः ] घोषत् आदिर्यस्य सः =
घोषदादिः, तस्मात् ।
[ अकः ] अक प्रथमा सि । 'सो रुः' (२|१|७२) स०र० ।
[ घोषदकः ] घोषच्छब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्ति घोषकः । अनेन अकप्र० ।
[ गोषदकः ] गोषच्छब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्ति = गोषदकः । अनेन अकप्र० ।
[ इषेत्वकः ] इषेत्व (त्वा) शब्दोऽस्मिन्नध्यायेऽनुवाके वास्ति (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
गणोऽत्र ॥छ ||
=
→

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
→ अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति
=
=
[प्रकारे ] प्रकार सप्तमी ङि । [ जातीयर् ] जातीयर् प्रथमा सि ।
सामान्यस्य भिद्यमानस्य यो विशेषो विशेषान्तरानुप्रवृत्तः स प्रकारः । [ पटुजातीयः ] पटुः प्रकारोऽस्य = पटुजातीयः । अनेन जातीयप्र० [ मृदुजातीय: ] मृदुः प्रकारोऽस्य मृदुजातीयः । अनेन जातीयप्र० यज्जातीयः । अनेन जातीयप्र०
[ यज्जातीयः] यत्प्रकारोऽस्य → जातीय । [ तज्जातीय: ] तत्प्रकारोऽस्य तज्जातीयः । अनेन जातीयप्र० जातीय । [ नानाजातीयः ] नानाभूतः प्रकारोऽस्य नानाजातीयः । अनेन जातीयप्र० → जातीय । [ एवंजातीयः ] एवंभूतः प्रकारोऽस्य = एवंजातीयः । अनेन जातीयप्र० जातीय ।
[ यथाजातीय: ] येन प्रकारेण = यथा । 'प्रकारे था' (७२ १०२) थाप्र० । यथा प्रकारोऽस्य अनेन जातीयप्र० → जातीय ।
-
=
=
इषेत्वकः । अनेन अकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य'
प्रकारे जातीयर् ॥ ७।२।७५ ॥
→
जातीय ।
→ जातीय ।
[ तथाजातीय: ] तेन प्रकारेण = तथा । 'प्रकारे था' (७।२।१०२) थाप्र० । तथा प्रकारोऽस्य
जातीय
जातीय ।
->
→>>>
=
=
यथाजातीयः ।
[ कथंजातीयः ] केन प्रकारेण = कथम् । 'कथमित्थम्' (७।२।१०३) "कथम् " निपात्यते । कथं प्रकारोऽस्य = कथंजातीयः । अनेन जातीयप्र० → जातीय ।
तथाजातीयः । अनेन

Page #150

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ इत्थंजातीय: ] अनेन प्रकारेण = इत्थम् । 'कथमित्थम् ' ( ७|२|१०३ ) इत्थम् निपात्यते । इत्थं प्रकारोऽस्य इत्थंजातीयः । अनेन जातीयप्र० → जातीय ।
रित्करणं 'रिति' (३।२।५८) इत्यनेन सूत्रेण पुंवद्भावार्थः ॥छ
कोण्वादेः ॥ ७२७६ ॥
[ कोऽण्वादेः ] क प्रथमा सि । 'सो रुः ' (२1१/७२ ) स०र० । अणुरादिर्यस्य सः = अण्वादिः, तस्मात् ।
[ अणुकः पटः ] अणुः प्रकारोऽस्य = अणुकः पटः । अनेन कप्र० ।
[ स्थूलकः पटः ] स्थूलः प्रकारोऽस्य = स्थूलकः पटः । अनेन कप्र० ।
[ अणुका माषा: ] अणुः प्रकार एषाम्
[ स्थूलका माषा: ] स्थूलः प्रकार एषां
=
[ माषकं हिरण्यम् ] माषः प्रकारोऽस्य तत् = माषकं हिरण्यम् । अनेन कप्र० । [ इषुका ] इषुः प्रकारोऽस्याः
इषुका । अनेन कप्र० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । [ गोलिका ] गोलिका इषुवत् धनुषा या क्षिप्यते । अनेन कप्र० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ ।
गणोऽत्र ॥छ ||
जीर्ण-गोमूत्रा-वदा - सुरा-यव-कृष्णाच्छाल्याच्छादन - सुरा - ऽहि-व्रीहि तिले ॥ ७२॥७७॥
[ जीर्णगोमूत्राऽवदातसुरायवकृष्णात् ] जीर्णं च गोमूत्रश्च अवदातश्च सुरा च यवश्च कृष्णश्च ऽवदातसुरायवकृष्णम्, तस्मात् ।
=
= अणुका: माषाः । अनेन कप्र० । जस् ।
स्थूलकाः माषाः । अनेन कप्र० । जस् ।
[ कृष्णकास्तिलाः ] कृष्णः प्रकार एषां

[ शाल्याच्छादनसुराऽहिव्रीहितिले ] शालिश्च आच्छादनं च सुरा च अहिश्च व्रीहिश्च तिलश्च = शाल्याच्छादनसुराऽ हिव्रीहितिलम्, तस्मिन् ।
[ जीर्णकाः शालयः ] जीर्णः प्रकार एषां जीर्णकाः शालयः । अनेन कप्र० । प्रथमा जस् ।
[ गोमूत्रकमाच्छादनम् ] गोमूत्रवर्ण (:) प्रकारोऽस्य = गोमूत्रकमाच्छादनम् । अनेन प्र० ।
[ अवदातिका सुरा ] अवदातः प्रकारोऽस्य = अवदातिका सुरा । अनेन कप्र० । 'आत्' (२|४|१८) आपूप्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्- क्षिपकादीनाम् ' (२|४|१११ ) इ ।
=
=
[ सुरकोऽहिः ] सुरावर्णः प्रकारोऽस्य = सुरकोऽहिः । अनेन कप्र० । 'यादीदूतः के' (२|४|१०४) ह्रस्वत्वम् ।
[ यवका व्रीहयः ] यवः प्रकार एषां = यवका व्रीहयः । अनेन कप्र० । प्रथमा जस् ।
कृष्णकास्तिलाः । अनेन कप्र० । प्रथमा जस् ||छ||
१२७
=
भूतपूर्वे प्रद् ॥ ७२॥७८॥
[ भूतपूर्वे ] भूतपूर्व सप्तमी ङि ।
[ प्वरद् ] प्चरट् प्रथमा सि ।
अतः परं प्रायः स्वार्थिकाः प्रत्ययाः । तत्रोपाधिः प्रकृतेर्विज्ञायते स प्रत्ययस्य द्योत्यो भवति ।
=
गोमूत्र -

Page #151

१२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[आढ्यचरः] पूर्वं भूतः = भूतपूर्वः । भूतपूर्व आढ्यः = आढ्यचरः । अनेन प्चरट्प्र० → चर । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
[दर्शनीयचरः] भूतपूर्वो दर्शनीयः = दर्शनीयचरः । अनेन प्चरटप्र० → चर । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) । स० → र० ।
टकारो ङ्यर्थः । पकारः पुंवद्भावार्थः । यथा
[आढ्यचरी] आढ्या भूतपूर्वा = आढ्यचरी । अनेन प्चरटप्र० → चर । 'क्यङ्-मानि पित्तद्धिते' (३।२।५०) पंवद्भावः । 'अणजेयेकण-न-स्न-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[दर्शनीयचरी] दर्शनीया भूतपूर्वा = दर्शनीयचरी । अनेन प्चरट्प्र० नेचर । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
भूतशब्दो वर्तमानेऽप्यस्ति । पूर्वशब्दो दिगादावपीति अतिक्रान्त-कालप्रतिपत्त्यर्थमुभयोरुपादानम् । प्रत्यासत्तेः शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य भूतपूर्वत्वेऽयं प्रत्यय इतीह न भवति "अर्जुनो माहिष्मत्यां भूतपूर्वः" ॥छ।।
गोष्ठादीनञ् ॥ ७।२७९ ॥ [गोष्ठात् ] गोष्ठ पञ्चमी ङसि । [ईनञ्] ईनञ् प्रथमा सि ।
[गौष्ठीनो देशः] गोष्ठ । गोष्ठो भूतपूर्वः = गौष्ठीनो देशः । अनेन ईनप्र० → ईन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
षष्ठ्या रूप्य-प्चरट् ॥ ७।२।८० ॥ [षष्ठ्याः ] षष्ठी पञ्चमी ङसि । [रूप्यप्चरट ] रूप्यश्च प्चरट् च = रूप्यप्चरट् । प्रथमा सि । भूतपूर्व इतीह प्रत्ययार्थः । [ देवदत्तरूप्यो गौः, देवदत्तचरः ] देवदत्तस्य भूतपूर्वः = देवदत्तरूप्यो गौः, देवदत्तचरः । अनेन रूप्यप्र०-प्चरटप्र० → चर । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
पकार-टकारौ पुंवद्भाव-डीप्रत्ययार्थौ ।
[देवदत्तचरी ] देवदत्ताया भूतपूर्वा = देवदत्तचरी । अनेन प्वरटप्र० → चर । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवत् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ॥छ।।
व्याश्रये तसुः ॥ ७।२।८१ ॥ [व्याश्रये] वि-आयूर्व० "श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । 'विविधमाश्रयणं व्याश्रयस्तस्मिन् । यद्वा-नानापक्षाश्रयो व्याश्रयस्तस्मिन् । 'भू-,यदोऽल्' (५।३।२३) अल्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[तसुः] तसु प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।

Page #152

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१२९
उकारः 'अधणतस्वाद्या शसः' (१९३२) इत्यत्र विशेषणार्थः ।
[देवा अर्जुनतोऽभवन् ] अर्जुनस्य पक्षे = अर्जुनतः । अनेन तसुप्र० → तस् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[आदित्यः कर्णतोऽभवत् ] कर्णस्य पक्षे = कर्णतः । अनेन तसुप्र० → तस् ।
अर्जुन-कर्णयोर्विवदमानयोरर्जुनस्य पक्षे देवाः, कर्णस्य पक्षे आदित्योऽभवदित्यर्थः । . [यत्तोऽभवत् ] यस्य पक्षे = यत्तः । अनेन तसुप्र० → तस् । तसु(सोः) उकारानुबन्धत्वात् 'आ द्वेरः' (२।१।४१) इति न भवति ।
[तत्तोऽभवत् ] तस्य पक्षे = तत्तः । अनेन तसुप्र० → तस् ।। [त्वत्तोऽभवत् ] तव पक्षे = त्वत्तोऽभवत् । अनेन तसुप्र० → तस् । [मत्तोऽभवत् ] मम पक्षे = मत्तोऽभवत् । अनेन तसुप्र० → तस् ॥छ।।
रोगात् प्रतीकारे ॥ ७।२।८२ ॥ [रोगात् ] रोग पञ्चमी ङसि । [प्रतीकारे ] प्रतीकार सप्तमी ङि ।
[प्रवाहिकातः कुरु] प्र 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह । प्रवहणं = प्रवाहिका-प्रोह्यतेऽनयेति वा । 'नाम्नि पुंसि च' (५।३।१२१) णकप्र० → अक । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ । प्रवाहिकायाः प्रतीकारः = प्रवाहिकातः । अनेन तसुप्र० → तस् ।
[प्रच्छर्दिकातः कुरु ] प्र 'छर्दण् वमने' (१६५९) छर्ट्स । प्रच्छर्दनं-प्रच्छद्यतेऽनयेति वा = प्रच्छदिका । 'नाम्नि पुंसि च' (५।३।१२१) णकप्र० → अक । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । प्रच्छर्दिकायाः प्रतीकारः = प्रच्छर्दिकातः । अनेन तसुप्र० → तस् । अस्य रोगस्य चिकित्सां कुर्वित्यर्थः ॥छ।।
पर्यभेः सर्वोभये ॥ ७।२।८३ ॥ [पर्यभेः] परिश्च अभिश्च = पर्यभिस्तस्मात् । [ सर्वोभये] सर्वश्च उभयश्च = सर्वोभयम्, तस्मिन् । [परितः ] परि - सर्वस्मात् = परितः । अनेन तसुप्र० → तस् । सर्वत इत्यर्थः । [अभितः ] अभि - उभयस्मात् = अभितः । अनेन तसुप्र० → तस् । उभयत इत्यर्थः ॥छ।
आद्यादिभ्यः ॥ ७।२८४ ॥ [आधादिभ्यः] आदिरादिर्येषां ते = आद्यादयः, तेभ्यः = आद्यादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [आदितः] आदौ आदेर्वा = आदितः । [मध्यतः] मध्ये = मध्यतः । [अन्ततः] अन्ते = अन्ततः ।

Page #153

१३०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[अग्रतः] अग्रे = अग्रतः । [वक्षस्तः ] वक्षसि = वक्षस्तः । [पार्श्वतः] पार्वे = पार्श्वतः ।। [पृष्ठतः] पृष्ठे = पृष्ठतः । [मुखतः ] मुखे = मुखतः । [सर्वतः] सर्वस्मिन् = सर्वतः । [विश्वतः] विश्वस्मिन् = विश्वतः । [उभयतः] उभयस्मिन् = उभयतः । [अन्यतः ] अन्यस्मिन् = अन्यतः । [पूर्वतः] पूर्वस्मिन् = पूर्वतः । [एकतः] एकस्मिन् = एकतः । [इतः ] इदम् । अस्मिन् = इतः । अनेन तसुप्र० → तस् । पृषोदरादित्वात् इनिपातः । [प्रमाणतः] प्रमाणेन प्रमाणाद्वा = प्रमाणतः । [पृष्ठतोऽङ सेवेत ] पृष्ठेन = पृष्ठतः । अनेन तसुप्र० → तस् । [पार्श्वतः ] पाइँन = पार्श्वत: । अनेन तसुप्र० → तस् । [इतः] अनेन = इतः । अनेन तसुप्र० → तस् । [स्वरतो वर्णतो वा] स्वरेणः = स्वरतः वर्णतः । अनेन तसुप्र० → तस् । [शब्दतः] शब्देन = शब्दतः । [अर्थतः] अर्थेन = अर्थतः । [अभिधानतः] अभिधानेन = अभिधानतः ।। [यतः] येन यस्मिन् वा = यतः ।
[ततः] तेन तस्मिन् वा = ततः । अनेन तसुप्र० → तस् । पृषोदरादित्वात् दलुप् निपातः । 'आ ढेरः' (२२११४१) इति तु न तसादावित्यधिकारात् । अयं तु उदनुबन्धः ॥छ।
क्षेपा-ऽतिग्रहा-ऽव्यथेष्वकर्तुस्तृतीयायाः ॥ ७।२।८५ ॥ [क्षेपाऽतिग्रहाऽव्यथेषु] क्षेपश्च अतिग्रहश्च अव्यथश्च = क्षेपाऽतिग्रहाऽव्यथाः, तेषु । [अकर्तुः] न कर्ता = अकर्ता, तस्मात् । [ तृतीयायाः] तृतीया पञ्चमी ङसि । 'आपो ङितां यै-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) ङसि० → यास् । [वृत्ततः क्षिप्तः] वृत्तेन क्षिप्तः = वृत्ततः क्षिप्तः । वृत्तेन निन्दित इत्यर्थः ।

Page #154

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१३१
अतिक्रम्य ग्रहणमतिग्रहः - [वृत्ततोऽतिगृह्यते ] वृत्तेनातिगृह्यते = वृत्ततोऽतिगृह्यते । साधुवृत्तोऽन्योऽनतिक्रम्य वृत्तेन गृह्यते साध्वाचार इति सम्भाव्यत इत्यर्थः । अतिशयेन वा ग्रहणमतिग्रहः । तत्रातिशयेन गृह्यत इत्यर्थः ।
अचलनमक्षोभणमव्यथा अभीतिर्वा - [वृत्ततो न व्यथते] वृत्तेन न व्यथते = वृत्ततो न व्यथते । अनेन तसुप्र० → तस् । वृत्तेन न चलति, न बिभेति चेत्यर्थः ॥छ।
पाप-हीयमानेन ॥७।२।८६ ॥
[पापहीयमानेन] पापं च हीयमानं च = पापहीयमानम्, तेन । [वृत्ततः पापः ] वृत्तेन पापः = वृत्ततः पापः । [वृत्ततो हीयते ] वृत्तेन हीयते = वृत्ततो हीयते ।
[शब्दतो हीनः, स्वरतो वर्णतो वा] शब्देन हीयते, स्वरेण हीयते = शब्दतः, स्वरतः । वर्णेन हीयते = वर्णतः । सर्वत्र अनेन तसुप्र० → तस् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ॥छ।।
प्रतिना पञ्चम्याः ॥ ७।२८७ ॥ [प्रतिना] प्रति तृतीया टा । 'टः पुंसि ना' (१।४।२४) ना । [पञ्चम्याः ] पञ्चमी पञ्चमी ङसि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङसि० → दास्० → आस् ।
[अभिमन्युरर्जुनात् प्रति अभिमन्युरर्जुनतः प्रति ] अभिमन्युरर्जुनात् प्रति = अभिमन्युरर्जुनतः प्रति । अनेन तसुप्र० → तस् । अर्जुनस्य प्रतिनिधिरित्यर्थः ।
[माषानस्मै तिलेभ्यः प्रति यच्छति तिलतः प्रति यच्छति ] माषानस्मै तिलेभ्यः प्रति यच्छति तिलतः प्रति . यच्छति । अनेन तसुप्र० तस् ।
अहीय-रुहोऽपादाने ॥ ७।२८८ ॥ [अहीयरुहः ] अहीयश्च रुह् च = अहीयरुह्, तस्मात् । [अपादाने] अपादान सप्तमी ङि । [ग्रामादागच्छति, ग्रामत आगच्छति ] ग्रामादागच्छति = ग्रामत आगच्छति । अनेन तसुप्र० → तस् । [चौराद्विभेति, चौरतो बिभेति ] चौराद्विभेति = चौरतो बिभेति । अनेन तसुप्र० → तस् ।
[सार्थात् हीयते] 'ओहांक् त्यागे' (११३१) हा । जहाति सार्थो देवदत्तः स एवं विवक्षते नाहं जहामि किन्तु सार्थात् स्वयमेव हीयते देवदत्त इत्यर्थः । [भूमित उज्जिहीते] भूमेरुज्जिहीते = भूमितः । अनेन तसुप्र० → तस् । उज्जिहीते - उत्तिष्ठते इत्यर्थः ॥छ।।
किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः पित् तस् ॥ ७।२।८९ ॥ [किमद्वयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोः] द्विरादिर्यस्य सः = व्यादिः, न व्यादिरद्व्यादिः, सर्व आदिर्यस्य सः = सर्वादिः, अव्यादिश्चासौ सर्वादिश्च = अद्वयादिसर्वादिः, वैपुल्ये बहु = वैपुल्यबहु, न वैपुल्यबहु = अवैपुल्यबहु । किम् च । अव्यादिसर्वादिश्च अवैपुल्यबहु च = किमव्यादिसर्वाद्यवैपुल्यबहु, तस्मात् ।

Page #155

१३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[पित् ] प् इदनुबन्धो यस्य सः = पित् । प्रथमा सि । [ तस्] तस् प्रथमा सि । पञ्चम्या इत्यनुवर्तते । [कुतः] किम् । कस्मात् = कुतः । अनेन तस्प्र० । 'इतोऽतः कुतः' (७।२।९०) किम्० → कु० । [सर्वतः] सर्वस्मात् = सर्वतः । अनेन तस्प्र० । [विश्वतः] विश्वस्मात् = विश्वतः । अनेन तस्प्र० ।
[यतः] यस्मात् = यतः । अनेन तस्प्र० । 'आवरः' (२।१।४२) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[ततः] तस्मात् = ततः । अनेन तस्प्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[बहुतः] बहुभ्यः = बहुतः । अनेन तस्प्र० । किमः सर्वादित्वेऽपि व्यादिवर्जनान प्राप्नोतीति पृथगुपादानम् । [द्वितः] द्वाभ्याम् = द्वितः । [त्वत्तः] त्वत् = त्वत्तः । [मत्तः] मत् = मत्तः । [युष्मत्तः] युष्मत् = युष्मत्तः । [अस्मत्तः] अस्मत् = अस्मत्तः । सर्वत्र 'अहीय-रुहोऽपादाने' (७।२।८८) इत्यनेन तसुप्र० → तस् । अनेन हि तस्विधाने 'आ द्वेरः' (२११२४१) इत्यत्वं स्यात् । पित्करणं पुंवद्भावार्थम् ।
[बहुतः] बहु । 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । बह्वीभ्यः = बहुतः । अनेन तस्प्र० । 'क्यङ्-मानिपित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवत्-ङीगता इत्यर्थः ।
न तु अपादान एव विहितपञ्चम्यन्तात्, किन्तु पञ्चम्यन्तमात्रादयं विधिः । [सर्वतो हीयते] सर्वस्मात् = सर्वतो हीयते । अत्र अपादाने पञ्चमी । [ सर्वतो रोहति ] सर्वस्मात् = सर्वतो रोहति । [सर्वतो हेतोः] सर्वस्मात् = सर्वतो हेतोः । वाक्ये 'सर्वादेः सर्वाः' (२।१।११९) पञ्चमी ।
[सर्वतः पूर्वम् ] सर्वस्मात् = सर्वतः पूर्वम् । 'प्रभृत्यन्याऽर्थ-दिक्शब्द-बहिरारादितरैः' (२।२।७५) पञ्चमी । सर्वत्र अनेन तस्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ॥छ।।
इतोऽतः-कुतः ॥ ७।२।९० ॥ [इतोऽतःकुतः] इतस् च अतस् च कुतस् च = ते । जस् । सूत्रत्वात् (लोपः) ।

Page #156

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ इत: ] इदम् । अस्मात् = इतः । अनेन तस्प्र० - इदम्स्थाने "इ" निपातः । इदम् । कुत्सितात् अल्पात् अज्ञातात् अस्मात् = इमकस्मात् । 'लोकात् ' (१|१|३) "अम्" विश्लेषियइ । 'त्यादि - सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७|३|२९) अक्प्र० । 'दो मः स्यादौ' (२|१|३९) द० म० । 'सर्वादेः स्मैस्मात् (तौ) ' (१।४।७) ङसिस्थाने "स्मात् " आदेशे वाक्यसाधनेयं इमकस्मात् = इत: । अनेन तस्प्र० - इमकस्थाने "इ" आदेशश्च ।
[ अतः ] एतद् । एतस्मात् अतः । अनेन तस्प्र० एतद्स्थाने "अ" देशश्च । कुत्सित एषः = एतकस्मात् । ‘लोकात्' (१।१।३) “अद्" विश्लेषियइ । 'त्यादि - सर्वादे: ० ' ( ७|३|२९) अक्प्र० । एतकस्मात् = अत: । अनेन तस्प्र०एतकस्थाने "अ" देशश्च ।
=
१३३
[ कुत: ] किम् । कस्मात् = कुतः । अनेन तस्प्र० - किम्स्थाने "कु" देशश्च ।
इह पञ्चम्या इति नानुवर्त्तते । लक्षणान्तरेण तसि तसौ वा सिद्धे आदेशमात्रं विधीयते । तेन
[ इतो भवान् ] इदम् । अयं भवान् । 'भवत्वायुष्मद्-दीर्घायुर्देवानांप्रियैकार्थात्' (७२।९१) तस्प्र० । अनेन "इ"देश: ।
[ अतो भवान् ] एतद् । एष भवान् । 'भवत्वायुष्मद्-दीर्घायुर्देवानांप्रियैकार्थात्' (७।२।९१) तस्प्र० । अनेन "अ" देशः ।

[ इत आस्यताम्] इदम् । अस्मिन् = इतः । 'आद्यादिभ्यः' (७२।८४) तसुप्र० तस् । 'आसिक् उपवेशने' (१११९) आस् । पञ्चमी ताम् । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० य ॥छा
भवत्वायुष्मद्-दीर्घायुर्देवानांप्रियैकार्थात् ॥ ७।२।९१ ॥
[ भवत्वायुष्मद्दीर्घायुर्देवानांप्रियैकार्थात् ] भवतुश्च आयुष्मांश्च दीर्घायुश्च देवानांप्रियश्च = भवत्वायुष्मद्दीर्घायुर्देवानांप्रियाः । भवत्वायुष्मद्दीर्घायुर्देवानांप्रियैः एकार्थं भवत्वायुष्मद्दीर्घायुर्देवानांप्रियैकार्थम्, तस्मात् ।
[ स भवान्, ततो भवान् ] तद् मण्ड्यते । स भवान् ततः ।
[ तौ भवन्तौ, ततो भवन्तौ ] तौ भवन्तौ, ततः ।
[ ते भवन्तः,
ततो भवन्तः ] ते भवन्तः, ततः ।
[ तं भवन्तम्,
ततो भवन्तम् ] तं भवन्तम्, ततः ।
[ तेन भवता, ततो भवता] तेन भवता, ततः । [तस्मै भवते, ततो भवते ] तस्मै भवते, ततः ।
[ तस्माद्भवतः, ततो भवतः ] तस्माद् भक्तः, ततः ।
[ तस्य भवतः, ततो भवतः ] तस्य भवतः, ततः ।
[तस्मिन् भवति, ततो भवति ] तस्मिन् भवति, ततः । अनेन तस्प्र० सर्वत्र ।
[ अयं भवान्, इतो भवान् ] इदम् । अयं भवान् इतः । अनेन तस्प्र० । 'इतोऽतः कुतः' (७२।९०) "इ" देशश्च ।
[ को भवान् कुतो भवान् ] किम् । कस्मात् = कुतः । अनेन तस्प्र० । 'इतोऽतः कुतः' (७२।९० ) " कु" देशश्च । 5 इदमुदाहरणं बृहद्वृत्तौ नास्ति ।
=

Page #157

१३४
[ स आयुष्मान्, तत आयुष्मान् ] स आयुष्मान्, ततः ।
[ स दीर्घायुः, ततो दीर्घायुः ] स दीर्घायुः, ततः ।
[ स देवानांप्रियः, ततो देवानांप्रियः ] स देवानांप्रियः, ततः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ अयमायुष्मान् इत आयुष्मान् ] अयमायुष्मान् इतः । अनेन तस्प्र० । [ क आयुष्मान्, कुत आयुष्मान् ] क आयुष्मान् कुतः । अनेन तस्प्र० । भवत्वित्युकारः, सर्वादिपरिग्रहार्थ:, तेन मतुशत्रन्तव्युदासः || ||
त्रप् च ॥ ७।२।९२ ॥
[त्रप्] त्रप् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ स भवान्, तत्र भवान् ] स भवान्, तत्र ।
[ तौ भवन्तौ, तत्र भवन्तौ ]
तौ भवन्तौ, तत्र । [ ते भवन्तः, तत्र भवन्तः ] ते भवन्तः, तत्र ।
[ तं भवन्तम्, तत्र भवन्तम् ] तं भवन्तम्, तत्र ।
[ तेन भवता, तत्र भवता] तेन भवता, तत्र ।
[ तस्मै भवते, तत्र भवते ] तस्मै भवते, तत्र ।
[ तस्माद्भवतः, तत्र भवतः ] तस्माद् भवतः, तत्र ।
[ तस्य भवतः, तत्र भवतः ] तस्य भवतः, तत्र ।
[तस्मिन् भवति, तत्र भवति ] तस्मिन् भवति, तत्र । सर्वत्र अनेन त्रप्प्र० ।
योगविभागश्चकारेण पुनस्तस्विधानार्थः, तेन सप्तम्यन्तादपि तस् भवति ।
[ततो भवति, तत्र भवति ] तस्मिन् भवति = ततो भवति, तत्र भवति । अनेन तस्- त्रप् च प्रत्ययः । अन्यथा हि 'ततः सप्तम्याः' (७|२|९४ ) इति परत्वात् त्रबेव स्यात् ।
केचित्तु भवच्छब्दस्यामन्त्रणे सौ भो इत्यादेशं कुर्वन्ति
[ ततो भोः, तत्र भोः ] भवत् आमन्त्रणे सि । तन्मते भवच्छब्दस्य स्थाने भोस् इत्यस्य सिद्धत्वात् ।
केचित्तु भवदाद्ययोगेऽपि त्रप् - तसाविच्छन्ति
[ क्व गमिष्यसि ] किम् । कस्मिन् गमिष्यसि = क्व । तन्मते अनेनैव त्रप्प्र० । 'क्व - कुत्रा - ऽत्रेह' (७|२|९३) किम्स्थाने क्व त्रप्स्थाने अ० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । अग्रे लिखितं वाक्यं ज्ञेयं मूलप्रतौ ॥छ |

'इतोऽतः कुतः ' ( ७।२।९० ) "इ"देश: ।
इतोऽतः कुतः ' ( ७२ ९० ) " कु" देश: ।
क्व - कुत्रा - ह ॥ ७।२।९३ ॥
[ क्वकुत्राऽत्रेह ] क्वश्च कुत्रश्च अत्रश्च इहश्च = क्वकुत्राऽत्रेह । प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।

Page #158

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१३५
[क्व] किम् । कस्मिन् = क्व । 'सप्तम्याः ' (७।२।९४) त्रप्र० । अनेन किमः क्वादेश:-त्रपश्च अकारः । [कुत्र ] किम् । कस्मिन् = कुत्र । 'सप्तम्या:' (७।२।९४) त्रप्प्र०-किम: "कु"देशश्च ।
[अत्र ] एतद् । एतस्मिन् = अत्र । 'सप्तम्याः' (७२।९४) त्रप्प्र० । अनेन एतद्स्थाने "अ" । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा एतस्मिन् = एतकस्मिन् । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वान्त्यात् पूर्वोऽक' (७३।२९) अक् । इयं वाक्यनिष्पत्तिः । एतकस्मिन् = अत्र । 'सप्तम्याः' (७।२।९४) त्रप्र० →त्र । अनेन एतकस्थाने अ०।
[इह] इदम् । अस्मिन् = इह । 'सप्तम्या:' (७।२।९४) त्रप्र० । अनेन इदमस्थाने इकारादेशः-त्रपश्च हादेशः । इमकस्मिन् = इह । 'सप्तम्याः' (७।२।९४) त्रप्र० । अनेन इमकस्थाने इ-त्रपश्च हादेशः ।
[क्व भवान्, कुत्र भवान् ] को भवान् = क्व-कुत्र भवान् । [अत्र भवान्, इह भवान् ] एषो भवान् = अत्र-अयं भवान्, इह ।। [क्वायुष्मान्, कुत्रायुष्मान् ] क आयुष्मान् = क्व-कुत्रायुष्मान् । [अत्रायुष्मान्, इहायुष्मान्] एष आयुष्मान् = अत्रायुष्मान्, अयमायुष्मान् = इहायुष्मान् । एवमग्रेऽपि अनेन पूर्ववन्निपात्यते ॥छ।
सप्तम्याः ॥ ७।२।९४ ॥ [सप्तम्याः ] सप्तमी पञ्चमी ङसि । 'स्त्रीदूतः' (१।४।२९) ङसि० → दास्० → आस् । [कुत्र ] किम् । कस्मिन् = कुत्र । अनेन त्रप्प्र० । 'क्व-कुत्रा-ऽत्रेह' (७।२।९३) किमः स्थाने "कु"देशः । [सर्वत्र ] सर्वस्मिन् = सर्वत्र । अनेन त्रप्प्र० → त्र ।
[तंत्र ] तद् । तस्मिन् = तत्र । अनेन त्रप्र० →त्र । "आ द्वेरः' (२।१।४२) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[बहुत्र ] बहुषु = बहुत्र । अनेन त्रप्प्र० → त्र । पकारः पुंवद्भावार्थ:
[बहुत्र ] बहु 'स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी । बह्वीषु = बहुत्र । अनेन त्रप्प्र० → त्र । 'क्यङ्-मानिपित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवत् ॥छ।।
किम्-यत्-तत्-सर्वैका-ऽन्यात् काले दा ॥ ७।२।९५ ॥ [किम्यत्तत्सर्वैकाऽन्यात् ] किम् च यच्च तच्च सर्वश्च एकश्च अन्यश्च = किम्यत्तत्सर्वैकाऽन्यत्, तस्मात् । [काले] काल सप्तमी ङि । [दा ] दा प्रथमा सि । सूत्रत्वात् सिलुप् । [कदा ] कस्मिन् काले = कदा । अनेन दाप्र० । 'किम: कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम्० → क० ।
[यदा ] यस्मिन् काले = यदा । अनेन दाप्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।

Page #159

१३६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ तदा ] तस्मिन् काले = तदा । अनेन दाप्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३)
अलुक् ।
[सर्वदा] सर्वस्मिन् काले =
[ एकदा ] एकस्मिन् काले
[ अन्यदा ] अन्यस्मिन् काले
= अन्यदा । अनेन दाप्र० ।
[ क्व देशे ] कस्मिन् = क्व । 'क्व - कुत्रा - ऽत्रेह' (७२।९३) "क्व" निपात्यते ॥छ ।
सदा-ऽधुनेदानीं - तदानीमेतर्हि ॥ ७।२।९६ ॥
[ सदाऽधुनेदानींतदानीमेतर्हि ] सदा च अधुना च इदानीं च तदानीं च एतर्हिश्च = सदाऽधुनेदानींतदानीमेतर्हि । प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[ सदा सर्वदा ] सर्वस्मिन् काले
= सदा । अनेन दाप्र०- सर्वशब्दस्य सभावो निपात्यते । सर्वदेति पूर्वेण ।
अधुना । अनेन धुनाप्र० - इदम्स्थाने अकारादेशश्च निपात्यते ।
इदानीम् । अनेन दानीम्प्र० - इदम्स्थाने इकारादेशश्च निपात्यते ।
[ तदानीम् ] तस्मिन् काले = तदानीम् । अनेन दानीम्प्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
[ एतर्हि ] अस्मिन् काले = एतर्हि । अनेन हिप्र० - इदम्स्थाने एतदेशश्च निपात्यते ॥छ||
सद्यो ऽद्य परेद्यव्यह्नि ॥ ७२९७ ॥
[ सद्योऽद्यपरेद्यवि ] सद्यस् च अद्यश्च परेद्यविश्च सद्योऽद्यपरेद्यवि । प्रथमा जस् । सूत्रत्वात् (लोपः) ।
[ अह्नि] अहन् सप्तमी ङि ।
[ सद्यः] समानेऽह्नि
सद्यः । अनेन द्यस्प्र० - समानस्य च सभावो निपात्यते ।
[ अद्य ] अस्मिन्नहनि = अद्य । अनेन द्यप्र० - इदम्शब्दस्य अकारादेशश्च निपात्यते ।
[ परेद्यवि ] परस्मिन्नहनि परेद्यवि । अनेन एद्यविप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ पूर्वा ऽपरा - ऽधरोत्तरा - ऽन्या - ऽन्यतरेतरादेद्युस् ॥ ७२९८ ॥
[ अधुना ] अस्मिन् काले
[ इदानीम् ] अस्मिन् काले
=
=
=
=

सर्वदा । अनेन दाप्र० ।
एकदा । अनेन दाप्र० ।
=
[ अपरेद्युः ] अपरस्मिन्नहनि 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ पूर्वाऽपराऽधरोत्तराऽन्याऽन्यतरेतरात् ] पूर्वश्च अपरश्च अधरश्च उत्तरश्च अन्यश्च अन्यतरश्च इतरश्च = पूर्वाऽपराऽधरोत्तराऽन्याऽन्यतरेतरम्, तस्मात् ।
[एद्युस्] एद्युस् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् - व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५) सिलुक् ।
[पूर्वेद्युः ] पूर्वस्मिन्नहनि 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
=
=
=
पूर्वेद्युः । अनेन एद्युस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि ।
अपरेद्युः । अनेन एस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७७४२६८) अलुक् । प्रथमा सि ।

Page #160

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ अधरेद्युः ] अधरस्मिन्नहनि = अधरेद्युः । अनेन एस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ उत्तरेद्युः] उत्तरस्मिन्नहनि 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ अन्येद्युः ] अन्यस्मिन्नहनि 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
=
अन्येद्युः । अनेन एस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि ।
अन्यतरेद्युः । अनेन एद्युस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा
[ इतरेद्युः ] इतरस्मिन्नहनि इतरेद्युः । अनेन एस्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७७४२६८) अलुक् । प्रथमा सि ।
'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ॥छ ।
=
[ अन्यतरेद्युः ] अन्यतरस्मिन्नहनि
सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
उत्तरेद्युः । अनेन एस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि ।
=

उभयाद् द्युस् च ॥ ७२॥९९ ॥
[ उभयात् ] उभय पञ्चमी ङसि ।
[स्] द्युस् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ उभयद्युः, उभयेद्युः] उभयस्मिन्नहनि = उभयद्युः, उभयेद्युः । अनेन घुस् - एस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८)
अलुक् छा
१३७
ऐषम: - परुत्-परारि वर्षे ॥ ७२॥१०० ॥
[ ऐषमः परुत्परारि ] ऐषमश्च परुच्च परारिश्च = ऐषमः परुत्परारि ।
[ वर्षे ] वर्ष सप्तमी ङि ।
->>
[ ऐषमः ] अस्मिन् संवत्सरे = ऐषमः । अनेन समसिण्प्र० समस्-इदम्स्थाने “इ”देशश्च निपात्यते । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'नाम्यन्तस्था - कवर्गात् ० ' (२|३|१५ ) षत्वम् ।
इमकस्मिन् = ऐषमः । अनेन समसिण्प्र० समस्- इमकशब्दस्य "इ" देशश्च निपात्यते । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् ' (२।३।१५) षत्वम् ।
[ परुत्] पूर्वस्मिन् परस्मिन् वा संवत्सरे
परुत् । अनेन उत्प्र०-पूर्व-परयोः परादेशश्च निपात्यते ।
[परारि ] पूर्वतरे परतरे वा संवत्सरे
परारि । अनेन आरिप्र० - पूर्वतरस्य परतरस्य वा परदेशश्च निपात्यते ॥छ । अनद्यतने र्हिः ॥ ७।२।१०१ ॥
=
=
[ अनद्यतने] न अद्यतनमनद्यतनम्, तस्मिन् । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१२९) अन् ।
[:] हि प्रथमा सि ।
[ कर्हि ] कस्मिन्ननद्यतने काले = कर्हि । अनेन हिप्र० । 'किमः कस्तसादौ च ' (२|१|४०) किम् ० → क० ।

Page #161

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[यर्हि ] यस्मिन्ननद्यतने काले यहि । अनेन हिप्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
१३८
[ तर्हि ] तस्मिन्ननद्यतने काले = तर्हि । अनेन हिप्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
[ अन्यर्हि ] अन्यस्मिन्ननद्यतने काले अन्यहि । अनेन प्रि० ।
[ एतर्हि ] एतस्मिन् काले = एतर्हि । अनेन हिप्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
एतदः साकस्य इदमस्तु अनेन नेष्यते ।
=
[ अमुर्हि ] अदस् । अमुष्मिन् काले = अमुर्हि । अनेन हिप्र० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । ‘मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२|१|४७) अ० उ० ।
[ बहुर्हि ] बहुषु कालेषु = बहुर्हि । अनेन हिप्र० ।
[ यत्र ] यस्मिन्ननद्यतने भोजने = यत्र । 'सप्तम्याः' (७।२।९४) त्रप्प्र ० ० ।
[ यदा] यस्मिन् काले = यदा । 'किम्-यत्-तत्- सर्वैका - ऽन्यात् काले दा' (७|२|९५) दाप्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[ कदा] कस्मिन् काले = कदा । ‘किम्-यत्-तत्- सर्वैका - ऽन्यात् काले दा' (७।२।९५) दाप्र० ।
[ यदा] यस्मिन् काले = यदा । ‘किम्-यत्-तत्- सर्वैका - ऽन्यात् काले दा' (७।२।९५) दाप्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
=
[ तदा] तस्मिन् काले = तदा । 'किम्-यत्-तत्- सर्वैका - ऽन्यात् काले दा' (७२।९५) दाप्र० । 'आ द्वेरः ' (२।१।४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
[ तदानीम् ] तस्मिन् काले तदानीम् । ‘सदा-ऽधुनेदानीं तदानीमेतर्हि' (७२।९६) दानीम्प्र० । 'आ द्वेरः ' (२|१|४१) द० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् ।
[ अन्यदा ] अन्यस्मिन् काले = अन्यदा । ‘किम्-यत्-तत्- सर्वैका - ऽन्यात् काले दा' (७ २९५) दाप्र० ।
। शेषं पूर्ववत् । अत्र पश्चात्
[ अमुत्र काले ] अमुष्मिन् = अ (मु)त्र काले । 'सप्तम्याः' (७२।९४) त्रप्प्र० काले इत्यनेन सम्बन्धः ||छ||
प्रकारे था || ७|२।१०२ ॥

=
=
[ प्रकारे ] प्रकार सप्तमी ङि ।
[ था ] था प्रथमा सि ।
सप्तम्या इति निवृत्तम् । इष्टितो ह्यधिकाराणां प्रवृत्तिर्निवृत्तिर्वा यथाविभवं (सम्भवं ) विभक्ति: ।
सामान्यस्य भिद्यमानस्य भेदान्तरानुप्रवृत्तो भेदः प्रकारः ।
[ सर्वथा ] सर्वेण प्रकारेण
सर्वथा । अनेन थाप्र० ।

Page #162

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१३९
[यथा] येन प्रकारेण = यथा । अनेन थाप्र० । 'आ द्वेरः' (२११।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[तथा] तेन प्रकारेण = तथा । अनेन थाप्र० । 'आ द्वेरः' (२।१४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
[उभयथा ] उभयेन प्रकारेण = उभयथा । अनेन थाप्र० । [अन्यथा ] अन्येन प्रकारेण = अन्यथा । अनेन थाप्र० । [अपरथा] अपरेण प्रकारेण = अपरथा । अनेन थाप्र० । [इतरथा] इतरेण प्रकारेण = इतरथा । अनेन थाप्र० । बहोस्तु परत्वात् 'संख्याया धा' (७२।१०४) इत्यनेन धाप्र० भवति ॥छ।
कथमित्थम् ॥ ७२।१०३ ॥ [कथमित्थम् ] कथम् च इत्थम् च = कथमित्थम् । [कथम् ] केन प्रकारेण = कथम् । 'प्रकारे था' (७।२।१०२) इत्यस्य प्राप्तौ अनेन थम्प्र०-निपात्यते । [ इत्थम् ] अनेन एतेन वा प्रकारेण = इत्थम् । अनेन थम्प्र०-इदम्-एतदश्च "इत्"देशश्च निपात्यते ॥छ।।
संख्याया धा ॥ ७।२।१०४ ॥ [संख्यायाः] संख्या पञ्चमी ङसि । [धा] धा प्रथमा सि । [एकधा] एकेन प्रकारेण = एकधा । . [द्विधा ] द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां = द्विधा ।
[त्रिधा ] त्रिभिः प्रकारैः = त्रिधा । [चतुर्धा ] चतुभिः प्रकारैः = चतुर्धा । [पञ्चधा ] पञ्चभिः प्रकारैः = पञ्चधा । [बहुधा ] बहुभिः प्रकारैः = बहुधा । [गणधा ] गणेन प्रकारेण = गणधा । [कतिधा ] कतिभिः प्रकारेण(रैः) = कतिधा । [तावद्धा ] तावद्भिः प्रकारैः = तावद्धा । अनेन सर्वत्र धाप्र० ॥छ।
विचाले च ॥ ७।२।१०५ ॥ [विचाले] विचलनं = विचालः । 'भावा-ऽकर्बोः' (५।३।१८) घप्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः, तस्मिन् ।

Page #163

१४०
[च] च प्रथमा सि ।
द्रव्यस्य पूर्वसंख्यायाः प्रच्युतिः संख्यान्तरापत्तिः एकस्यानेकीभावः अनेकस्य चैकीभावः विचालः । [ द्वौ क्रियते, द्विधा क्रियते ] एको राशिद्वौ क्रियते = द्विधा क्रियते । अनेन धाप्र० । [ त्रिधा क्रियते ] एको राशिस्त्रयः क्रियते = त्रिधा क्रियते । अनेन धाप्र० ।
[ द्वौ भवति, द्विधा भवति ] एको राशिद्वौ भवति [ त्रिधा भवति ] एको रास्त्रियो भवति त्रिधा भवति । अनेन धाप्र० ।
[ द्वौ करोति, द्विधा करोति ] एकं राशि द्वौ करोति = द्विधा करोति ।
[ त्रिधा करोति ] एकं राशि त्रयः करोति = त्रिधा करोति । अनेन धाप्र० ।
[ शतधा ] शतेन = शतधा । अनेन धाप्र० ।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां बुण्डिकायां ।

= द्विधा भवति । अनेन धाप्र० ।
यदि मे यतमानाया, वचनं न करिष्यसि । उन्मत्तः शतधा मूर्धा, तवैषोऽद्य फलिष्यति ॥१ ॥
[ शतधा मूर्धा ] एको मूर्धा शतेन भागैः । [ एकधा क्रियते ] अनेक एकः क्रियते [ एकधा भवति ] अनेक एको भवति [ एकधा करोति ] अनेकमेकं करोति
= एकधा क्रियते । अनेन धाप्र० । एकधा भवति । अनेन धाप्र० । = एकधा करोति । अनेन धाप्र० ।
[ त्रिधा द्विधा एकधा वा क्रियन्ते ] पञ्च राशयस्त्रयो द्वौ एको वा क्रियन्ते = त्रिधा द्विधा एकधा वा क्रियन्ते ।
[ त्रिधा द्विधा एकधा वा भवन्ति ] पञ्च राशयस्त्रयो द्वौ एको वा भवन्ति
= त्रिधा द्विधा एकधा वा भवन्ति ।
[ त्रिधा द्विधा एकधा वा करोति ] पञ्च राशीन् त्रीन् द्वौ एकं वा करोति
त्रिधा द्विधा एकधा वा करोति ।
[ गणधा ] एको राशिः गणः क्रियते = गणधा ।
[ कतिधा ] एको राशिः कति क्रियते = कतिधा ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ एकात् ] एक पञ्चमी ङसि ।
[ ध्यमञ्] ध्यमञ् प्रथमा सि ।
[ ऐकध्यम्, एकधा भुङ्क्ते ] एकेन प्रकारेण ध्यम् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१)
[ तावद्धा ] एको राशिस्तावत् क्रियते = तावद्धा । अनेन धाप्र० । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।१।४१) अम् । 'अव्ययस्य' (३।२७) लुप् ।
चकार उत्तरत्र प्रकारे विचाले चेत्युभयोः समुच्चयार्थः || ||
वैकाद् ध्यमञ् ॥ ७।२।१०६ ॥
=
ऐकध्यम्, एकधा भुङ्क्ते । अनेन विकल्पेन ध्यमञ्प्र० → वृद्धिः ऐ । पक्षे - 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० ।

Page #164

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१४१
[ऐकध्यं करोति, एकधा करोति] अनेकमेकं करोति = ऐकध्यम्-एकधा करोति । अनेन ध्यमप्र० → ध्यम् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः ऐ । पक्षे-'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० । अकार उच्चारणार्थः ॥छा।
द्वि-त्रेधमजेधौ वा ॥ ७।२।१०७ ॥ [द्वित्रेः] द्विश्च त्रिश्च = द्वित्रि, तस्मात् । [धमत्रेधौ] धमञ् च एधा च = धमजेधौ । [वा] वा प्रथमा सि ।
[द्वैधम, द्वेधा, द्विधा भुङ्क्ते] द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां = द्वैधम्, द्वेधा । अनेन धमप्र० → धम् - एधाप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् । एवम्-द्विधा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० । भुङ्क्ते ।
[त्रैधम्, त्रेधा, त्रिधा भुङ्क्ते] त्रिभिः प्रकारैः = त्रैधम्, त्रेधा । अनेन धमञ्प्र० → धम्-एधाप्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । द्वितीये-'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । एवम्-त्रिधा । 'संख्याया धा' (७।२।१०४) धाप्र० । भुङ्क्ते ।
[द्वैधम्, द्वेधा, द्विधा करोति] एकं राशि द्वौ करोति = द्वैधम्-द्वेधा । अनेन धमप्र० → धम्-एधाप्र० । 'वृद्धिः स्वरे.' (७४।१) वृद्धिः ऐ । द्वितीये-'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक । एवम्-द्विधा । 'विचाले च' (७।२।१०५) धाप्र० । करोति ।
[त्रैधम्, त्रेधा, त्रिधा करोति ] एकं राशि त्रीन् करोति = त्रैधम्, त्रेधा । अनेन धमप्र० → धम्-एधाप्र० । '' 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । द्वितीये-'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । एवम्-त्रिधा । "विचाले च' (७।२।१०५) धाप्र० । करोति ॥छ।
तद्वति धण् ॥ ७।२।१०८ ॥ [तद्वति] तद् । तौ-प्रकारविचालावौँ अस्य स्तः सः = तद्वान्, तस्मिन् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चम०' (२।१।९४) म० → वत्वम् ।
[धण्] धण् प्रथमा सि ।
[वैधानि] द्वौ प्रकारौ विभागौ वा एषां = द्वैधानि । अनेन धणप्र० →ध । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।।
[त्रैधानि] त्रयः प्रकारा विभागा वा एषां = वैधानि । अनेन धण्प्र० → ध । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० , शि० , इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । "नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[राजद्वैधानि ] द्वैधानि पूर्ववत् । राज्ञो द्वैधानि = राजद्वैधानि । [राजनैधानि] त्रैधानि पूर्ववत् । राज्ञस्त्रैधानि = राजत्रैधानि ।

Page #165

१४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[द्वैधीभावः] द्वौ प्रकारौ विभागौ वास्य = द्वैधम् । अनेन धणप्र० → ध । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । अद्वैधस्य द्वैधस्य भवनं = द्वैधीभावः । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । पूर्वमुक्तं वाक्यम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) , च्चिलोपः ।
[त्रैधीभावः] त्रयः प्रकारा विभागा वास्य = त्रैधम् । अनेन धणप्र० → ध० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अत्रैधस्य त्रैधस्य भवनं = वैधीभावः । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । पूर्वमुक्तं वाक्यम् । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७२।१२६) विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या-ऽनव्ययस्य' (४।३।१११) ई । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) विलोपः ॥छ।
वारे कृत्वस् ॥ ७।२।१०९ ॥
[वारे] वार सप्तमी ङि।
.
[कृत्वस्] कृत्वस् प्रथमा सि । संख्याया इति वर्त्तते, वारो धात्वर्थस्यायौगपद्येन वृत्तिः, तत्कालो वा । [पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते ] पञ्च वारा अस्य = पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते । अनेन कृत्वस्प्र० । [षट्कृत्वः] षड् वारा अस्य = षट्कृत्वः । [शतकृत्वः] शतं वारा अस्य = शतकृत्वः । [सहस्त्रकृत्वोऽधीते ] सहस्रं वारा अस्य = सहस्रकृत्वोऽधीते । [बहुकृत्वः] बहवो वारा अस्य = बहुकृत्वः । [गणकृत्वः ] गणो वारा अस्य = गणकृत्वः । [कतिकृत्वः] कति वारा अस्य = कतिकृत्वः । [तावत्कृत्वः] तावत् वारा अस्य = तावत्कृत्वः । अनेन सर्वत्र कृत्वस्प्र० । भुज्यर्थो वारवानिति भुज्यर्थस्येदं विशेषणम् ॥छा।
द्वि-त्रि-चतुरः सुच् ॥ ७।२।११० ॥
[द्वित्रिचतुरः] द्विश्च त्रिश्च चतुरश्च(चतुश्च) = द्वित्रिचतुर, तस्मात् । [सुच्] सुच् प्रथमा सि । [द्विर्भुङ्क्ते ] द्वौ वारावस्य = द्विर्भुङ्क्ते । [त्रिर्भुङ्क्ते] वयो वारा अस्य = त्रिभुङ्क्ते ।
[चतुर्भुङ्क्ते] चत्वारो वारा अस्य = चतुर्भुङ्क्ते । अनेन सुचप्र० → स० । 'रात् सः' (२।१।९०) इति सलोपः सर्वत्र । 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् ।

Page #166

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
इह तु [ द्विस्तावान् प्रासादः, द्विस्तावान् भवति ] भवत्यर्थो गम्यः । द्वौ वारौ भवनस्य = द्विः । अनेन सुच्प्र० स् --ति अयमभिप्रायो वारप्रतिपादको धातुप्रयोगो नास्ति, कथं प्रत्ययो भवतीत्याह - गम्यमानेऽपि वारे भवति । चकारः 'सुचो वा' (२।३।१० ) इत्यत्र विशेषणार्थः ॥छ ।
एकात् सकृच्चास्य ।। ७।२।१११ ॥
[ एकात् ] एक पञ्चमी ङसि ।
[ सकृत् ] सकृत् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ अस्य ] इदम् षष्ठी ङ्स् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् । 'अनक्' (२१३६) इद० अ । 'टाङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) "स्य " देश: ।
१४३
=
[ सकृद् भुङ्क्ते ] एक मण्ड्यते । एकवारं भुङ्क्ते सकृत् । अनेन सुच्प्र०स् एकस्य "सकृत् " देशश्च । ‘पदस्य' (२।१५८९) इति सुचो लोपः । एको वारो यथा भवत्येवं भुङ्क्ते इत्यर्थः । 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । बहोर्धाऽऽन्ने ॥ ७।२।११२ ॥
[ बहोः ] बहु पञ्चमी ङसि ।
[धा ] धा प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ आसन्ने] आ 'षद्लूं विशरण - गत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः आसीदति स्म = आसन्नः । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः' (५/१/११) क्तप्र० न०, तस्मिन् ।
[ बहुधा भुङ्क्ते ] बहव आसन्ना वारा अस्य = बहुधा भुङ्क्ते । अनेन धाप्र० ।
[ बहुधा पिबति ] बहव आसन्ना वारा अस्य = बहुधा पिबति । अनेन धाप्र० ।
[ बहुकृत्वो मासस्य भुङ्क्ते ] बहवो वारा अस्य । 'वारे कृत्वस्' (७|२|१०९) कृत्वस्प्र० । मासस्य इत्यत्र 'नवा सुज: काले' (२२/९६ ) इति सप्तमी वा भवतीति द्वितीयपक्षे 'शेषे' (२२८१) षष्ठी । भुङ्क्ते ।
आसन्नवारेऽपि वारमात्रे द्योत्ये कृत्वस् प्रत्ययो भवत्येव ।

सोऽष्ट्यै- ष्ठिव ष्वष्कः' (२।३।९८) सद् । त । 'रदादमू०' (४/२/६९) द्-त० →
[ बहुकृत्वोऽह्नो भुङ्क्ते ] बहवो वारा अस्य = बहुकृत्व (:) । 'वारे कृत्वस्' (७|२|१०९) कृत्वस्प्र० । अ भुङ्क्ते । 'नवा सुजधैः काले' (२२९६) वा सप्तमी ।
आसन्नता तु प्रकरणादिना गम्यते ।
[ गणधा भुङ्क्ते ] गणस्य आसन्ना वारा अस्य = गणधा भुङ्क्ते । मतान्तरे धाप्र० ।
[ तावद्धा भुङ्क्ते ] तावत आसन्ना वारा अस्य = तावद्धा भुङ्क्ते । मतान्तरे धाप्र० छ दिक्शब्दाद् दिग्-देश-कालेषु प्रथमा - पञ्चमी - सप्तम्याः ॥ ७।२।११३ ॥ [ दिक्शब्दात् ] दिशि प्रसिद्धः शब्दः, यद्वा दिशि दृष्टः शब्दः = दिक्शब्दस्तस्मात् ।

Page #167

१४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[दिग्देशकालेषु] दिक् च देशश्च कालश्च = दिग्देशकालाः, तेषु । [प्रथमापञ्चमीसप्तम्याः] प्रथमा च पञ्चमी च सप्तमी च, तस्य ।
[प्राग्रमणीयम्] प्र 'अञ्चूग् गतौ च' (८९०) अञ्च् । प्राञ्चतीति क्विप् । “अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी । 'अच्च् प्राग् दीर्घश्च' (२२११०४) अच् → च-पूर्वस्वरस्य दीर्घः । प्राची दिग् रमणीया = प्राग् । अनेन धाप्र० । 'लुबञ्चेः' (७२।१२३) धाप्रत्ययस्य लुप् । 'ड्यादेौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः । एवं स्त्रीलिङ्गेऽपि अग्रेतनेऽपि । प्राग्देशो रमणीयः = प्राग्रमणीयम् । प्राक्काले रमणीयः = प्राग्रमणीयम् । अनेन धाप्र० । 'लुबञ्चेः ' (७।२।१२३) धालुप् ।
[प्रागागतः] प्राच्या दिश आगतः, प्राचो देशादागतः, प्राचः कालादागतः = प्रागागतः । अनेन सर्वत्र धाप्र० । 'लुबञ्चेः' (७।२।१२३) धालुप् । 'ङ्यादेhणस्या०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः ।
[प्राग्वसति] प्राच्यां दिशि वसति, प्राचि देशे वसति, प्राचि काले वसति = प्राग्वसति । सर्वत्र अनेन धाप्र० । 'लुबञ्चेः' (७२।१२३) धालुप् । 'झ्यादेर्गौणस्या०' (२।४।९५) डीनिवृत्तिः ।
[ऐन्द्री दिक] इन्द्रो देवता अस्य = ऐन्द्री दिक् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ। 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'अणजेयेकण-नञ्' (२।४।२०) ङी ।.. दिग-देश-कालेषु विष्वेव वर्तमाना दिक्शब्दा गृह्यन्ते, तेन केवलायां दिशि ककुभप्रभृतिभ्यो न भवति ॥छ।
ऊर्ध्वाद् रि-रिष्टातौ उपश्चास्य ॥ ७।२।११४ ॥ [ऊर्ध्वात् ] ऊर्ध्व पञ्चमी उसि । [रिरिष्टातौ] रिश्च रिष्टाच्च = रिरिष्टातौ । [ उपश्च] उप प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[अस्य] इदम् षष्ठी ङस् । 'आ द्वेरः' (२।१२४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । 'अनक्' (२।१।३६) इद० → अ । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) "स्य"देशः । . [उपरि रमणीयम्, उपरिष्टात् रमणीयम् ] ऊर्ध्वा दिग् देशः कालो वा रमणीयः = उपरि रमणीयम्, उपरिष्टात् रमणीयम् । अनेन रि-रिष्टात्प्र० → ऊर्ध्वशब्दस्य "उप"देशश्च ।
[ उपर्यागतः, उपरिष्टादागतः] ऊध्वार्या दिश आगतः, ऊर्ध्वात् देशात्-कालाद्वा आगतः = उपर्यागतः, उपरिष्टादागतः । अनेन रि-रिष्टात्प्र०-ऊर्ध्वशब्दस्य "उप"आदेशश्च ।
[उपरि वसति, उपरिष्टात् वसति] ऊर्ध्वायां दिशि वसति, ऊर्श्वे देशे काले वसति = उपरि वसति, उपरिष्टात् वसति । अनेन रि-रिष्टात्प्र०-ऊर्ध्वशब्दस्य "उप"देशश्च ॥छ।
पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् ॥ ७।२।११५ ॥ [पूर्वाऽवराऽधरेभ्यः ] पूर्वश्च अवरश्च अधरश्च = पूर्वाऽवराऽधराः, तेभ्यः = पूर्वाऽवराऽधरेभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [असस्तातौ] अस् च अस्तात् च = असस्तातौ । [पुरवधः] पुर् च अव् च अध् च = पुरवधः । जस् ।

Page #168

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[च] च प्रथमा सि । [ एषाम् ] इदम् षष्ठी आम् ।
[पुरो रमणीयम्, पुरस्ताद्रमणीयम् ] पूर्वा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = पुरः-पुरस्ताद्रमणीयम् । अनेन अस्अस्तात्प्र०-पूर्वशब्दस्य "पुर्"देशश्च ।
[पुर आगतः, पुरस्तादागतः ] पूर्वस्या दिश आगतः, पूर्वात् देशात् कालाद्वा आगतः = पुरः-पुरस्तादागतः । अनेन अस्-अस्तात्प्र०-पूर्वशब्दस्य "पुर्"देशश्च ।
[पुरो वसति, पुरस्ताद्वसति] पूर्वस्यां दिशि वसति, पूर्वस्मिन् देशे काले वा वसति = पुरः-पुरस्ताद् वसति । अनेन अस्-अस्तातूप्र०-"पुर्"देशश्च ।
[अवो रमणीयम्, अवस्ताद्रमणीयम् ] अवरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = अव:-अवस्ताद्रमणीयम् । अनेन अस्-अस्तात्प्र०-अवरशब्दस्य "अव्"देशश्च । __ [अव आगतः, अवस्तादागतः] अवरस्या दिश आगतः, अवरस्मात् देशात् कालाद्वा आगतः = अव:अवस्तादागतः । अनेन अस्-अस्तात्प्र०-अवरशब्दस्य "अव्"देशश्च ।
[अवो वसति, अवस्ताद्वसति] अवरस्यां दिशि वसति, अवरस्मिन् देशे काले वा वसति = अव:-अवस्ताद्वसति । अनेन अस्-अस्तात्प्र०-अवरशब्दस्य "अ"देशश्च । .. [अधो रमणीयम्, अधस्ताद्रमणीयम् ] अधरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = अध:-अधस्ताद्रमणीयम् । अनेन अस्-अस्तात्प्र०-अधरशब्दस्य "अध्"आदेशश्च । ____ [अध आगतः, अधस्तादागतः] अधरस्या दिश आगतः, अधरात् देशात् कालाद्वा आगतः = अध:-अधस्तादागतः । . अनेन अस्-अस्तात्प्र०-अधरशब्दस्य "अध्"आदेशश्च ।
[अधो वसति, अधस्ताद्वसति] अधरस्यां दिशि वसति, अधरस्मिन् देशे काले वा वसति = अधः-अधस्ताद्वसति । अनेन अस्-अस्तात्प्र०-अधरशब्दस्य "अध्"आदेशश्च ॥छ।। .
परा-ऽवरात् स्तात् ॥ ७।२।११६ ॥ [पराऽवरात्] परश्च अवरश्च = पराऽवरम्, तस्मात् । [स्तात् ] स्तात् प्रथमा सि । [परस्तांद्रमणीयम् ] परा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = परस्ताद्रमणीयम् । अनेन स्तात्प्र० ।[परस्तादागतः] परस्या दिश आगतः, परस्तात् देशात् कालाद्वा आगतः = परस्तादागतः । अनेन स्तात्प्र० । [परस्तावसति ] परस्यां दिशि वसति, परस्मिन् देशे काले वा वसति = परस्तावसति । अनेन स्तात्प्र० । [अवरस्ताद्रमणीयम् ] अवरा दिग्-देशः-कालो वा रमणीयः = अवरस्ताद्रमणीयम् । अनेन स्तात्प्र० । [अवरस्तादागतः] अवरस्याः दिश आगतः, अवरात् देशात् कालाद्वा आगतः = अवरस्तादागतः । अनेन स्तात्प्र० । [अवरस्ताद्वसति] अवरस्यां दिशि वसति, अवरस्मिन् देशे काले वा वसति = अवरस्ताद्वसति । अनेन स्तात्प्र०
॥छ।।

Page #169

१४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
.
दक्षिणोत्तराच्चाऽतस् ॥ ७।२।११७ ॥ [दक्षिणोत्तरात्] दक्षिणश्च उत्तरश्च = दक्षिणोत्तरम्, तस्मात् । [च] च प्रथमा सि । [अतस् ] अतस् प्रथमा सि । दक्षिणशब्दः काले न संभवतीति दिग्देशवृत्तिर्गह्यते ।
[दक्षिणतो रमणीयम् ] दक्षिणा दिग-देशो वा रमणीयः = दक्षिणतो रमणीयम् । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[ दक्षिणत आगतः] दक्षिणस्या दिश आगतः, दक्षिणस्मात् देशात् आगतः = दक्षिणत आगतः । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[दक्षिणतो वसति] दक्षिणस्यां दिशि वसति, दक्षिणस्मिन् देशे वसति = दक्षिणतो वसति । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[उत्तरतो रमणीयम् ] उत्तरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = उत्तरतो रमणीयम् । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[उत्तरत आगतः] उत्तरस्या दिश आगतः, उत्तरस्मात् देशात् कालाद्वा आगतः = उत्तरत आगतः । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[उत्तरतो वसति] उत्तरस्यां दिशि वसति, उत्तरस्मिन् देशे काले वा वसति = उत्तरतो वसति । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[परतो रमणीयम् ] परा दिग्-देशः-कालो वा रमणीयः = परतो रमणीयम् । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[परत आगतः] परस्या दिश आगतः, परस्मात् देशात् कालाद्वा आगतः = परत आगतः । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[परतो वसति] परस्यां दिशि वसति, परस्मिन् देशे काले वा वसति = परतो वसति । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[अवरतो रमणीयम् ] अवरा दिग्-देशः-कालो वा रमणीयः = अवरतो रमणीयम् । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[अवरत आगतः] अवरस्या दिश आगतः, अवरस्मात् देशात् कालाद्वा आगतः = अवरत आगतः । अनेन अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[अवरतो वसति] अवरस्यां दिशि वसति, अवरस्मिन् देशे काले वा वसति = अवरतो वसति । अनेन अतसूप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
अवः, अवस्तात्, अवरतः, अवरस्तात् एवं चाऽवरशब्दस्य चातूरूप्यं भवति । अकारस्तसोऽस्य अतसो भेदार्थः, तेन अतः अतस्तात् 'क्वेहा-ऽमा-त्र-तसस्त्यच्' (६।३।१६) इति त्यच् न भवति ।

Page #170

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१४७
[पारतम् ] परतो भवं = पारतम् । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४।६५) अस्लोपः ॥छ।।
अधरा-ऽपराच्चाऽऽत् ॥ ७।२।११८ ॥
[अधराऽपरात्] अधरश्च अपरश्च = अधराऽपरम्, तस्मात् ।
[च] च प्रथमा सि ।
[आत्] आत् प्रथमा सि ।
[अधराद्रमणीयम् ] अधरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = अधराद्रमणीयम् । अनेन आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[अधरादागतः] अधरस्या दिश आगतः, अधरात् देशात् कालाद्वा आगतः = अधरादागतः । अनेन आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[अधराद्वसति] अधरस्यां दिशि वसति, अधरस्मिन् देशे काले वा वसति = अधराद्वसति । अनेन आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
एवं च अधरशब्दस्य त्रैरूप्यम्, अधः-अधस्तात्-अधरात् । - [पश्चाद्रमणीयम् ] अपरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = पश्चाद्रमणीयम् । अनेन आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) पश्चदेशोऽदन्तः कार्यः, पश्चार्द्धमित्यादि सिद्ध्यर्थं, ततः 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[पश्चादागतः ] अपरस्या दिश आगतः, अपरस्मात् देशात् कालात् वा आगतः = पश्चादागतः । अनेन आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) पश्चादेशः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[पश्चाद्वसति] अपरस्यां दिशि वसति, अपरस्मिन् देशे काले वा वसति = पश्चाद्वसति । अनेन आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) पश्चादेशः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
पश्चाद्रमणीयम] दक्षिणा च सा अपरा च = दक्षिणापरा, दक्षिणापरा दिग रमणीया = दक्षिणपश्चाद्रमणीयम । अनेन आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य०' (७।२।१२४) पश्चादेशः ।
[दक्षिणपश्चादागतः ] दक्षिणापरस्या दिश आगतः = दक्षिणपश्चादागतः । अनेन आत्प्र० । 'पश्चोऽपरस्य०' (७२।१२४) "पश्च"देशः ।
. [दक्षिणपश्चाद्वसति] दक्षिणापरस्यां दिशि वसति = दक्षिणपश्चाद्वसति । अनेन आतप्र० । 'पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति' (७।२।१२४) "पश्च"देशः ।
[दक्षिणाद्रमणीयम्] दक्षिणा दिग-देशो वा रमणीयः = दक्षिणाद्रमणीयम् । यत्र दक्षिणशब्दस्तत्र काले वाक्यं न कार्यम् । [दक्षिणादागतः ] दक्षिणस्या दिशः, दक्षिणात् देशाद्वा आगतः = दक्षिणादागतः । अनेन आत्प्र० । [दक्षिणाद्वसति ] दक्षिणस्यां दिशि, दक्षिणस्मिन् देशे वसति = दक्षिणाद्वसति । अनेन आत्प्र० ।

Page #171

१४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[उत्तराद्रमणीयम्] उत्तरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = उत्तराद्रमणीयम् । अनेन आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[उत्तरादागतः ] उत्तरस्या दिशः, उत्तरस्मात् देशात् कालाद्वा आगतः = उत्तरादागतः । अनेन आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[ उत्तराद्वसति] उत्तरस्यां दिशि, उत्तरस्मिन् देशे काले वा वसति = उत्तराद्वसति । अनेन आतप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ॥छ।
वा दक्षिणात् प्रथमा-सप्तम्या आः ॥ ७।२।११९ ॥
[वा] वा प्रथमा सि । [दक्षिणात्] दक्षिण पञ्चमी ङसि ।
[प्रथमासप्तम्याः] प्रथमा च सप्तमी च = तत्, तस्मात् ।
[आः] आ प्रथमा सि ।
[दक्षिणा रमणीयम्, दक्षिणतो रमणीयम्, दक्षिणाद्रमणीयम् ] दक्षिणा दिग् देशो वा रमणीयः = दक्षिणा रमणीयः । अनेन आप्र० । पक्षे-'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प्र० । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० ।
[दक्षिणा वसति, दक्षिणतो वसति, दक्षिणाद्वसति] दक्षिणस्यां दिशि, दक्षिणस्मिन् देशे वसति । अनेन आप्र० । पक्षे-'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प्र० । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
यत्र दक्षिणशब्दस्तत्र काले वाक्यं न कार्यम् । पञ्चम्यां सावकाशावतसातावाकारो बाधेत इति वाग्रहणम् ।
[दक्षिणत आगतः] दक्षिणस्या दिशः, दक्षिणाद्देशादागतः = दक्षिणत आगतः । 'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७१२।११७) अतस्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[दक्षिणादागतः ] दक्षिणस्या दिशः, दक्षिणाद्देशादागतः = दक्षिणादागतः । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ॥छ।।
आ-ऽऽही दूरे ॥ ७।२।१२० ॥ [आऽऽही ] आश्च आहिश्च = आऽऽही । 'औरीः' (१।४।५६) ई। [दूरे] दूर सप्तमी ङि ।
[ग्रामाइक्षिणा रमणीयम्, दक्षिणाहि रमणीयम् ] ग्रामारा दक्षिणा दिग्-देशो वा रमणीयः = ग्रामाद्दक्षिणा रमणीयम् । एवम्-दक्षिणाहि । अनेन आ-आहिप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[ग्रामादूरा दक्षिणा वसति, दक्षिणाहि वसति] नामाहूरा दक्षिणस्यां दिशि, दक्षिणस्मिन् देशे वा वसति = ग्रामादूरा दक्षिणा वसति । एवम्-दक्षिणाहि । अनेन आ-आहिप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।

Page #172

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१४९
[दक्षिणतः, दक्षिणात्, दक्षिणा रमणीयम्] दक्षिणत:-'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प्र० । दक्षिणात्'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । दक्षिणा रमणीयम् 'वा दक्षिणात् प्रथमा-सप्तम्या आः' (७२।११९) आप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ॥छ।।
वोत्तरात् ॥ ७।२।१२१ ॥ [वा] का प्रथमा सि । [उत्तरात्] उत्तर पञ्चमी ङसि । योगविभागाद् दूर इति नानुवर्तते ।
[उत्तरा रमणीयम्, उत्तराहि रमणीयम्, उत्तरतः, उत्तरात्] उत्तरा दिग्-देश:-कालो वा रमणीयः = उत्तरा रमणीयम्, उत्तराहि रमणीयम् । अनेन आ-आहिप्र० । पक्षे-'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७२।११७) अतस्प्र० । 'अधराऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[उत्तरा वसति, उत्तराहि वसति, उत्तरतः, उत्तरात् ] उत्तरस्यां दिशि, उत्तरस्मिन् देशे काले वा वसति = उत्तरा वसति, उत्तराहि वसति । अनेन आ-आहिप्र० । पक्षे-'दक्षिणोत्तराच्चाऽतस्' (७।२।११७) अतस्प्र० । 'अधराऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् ॥छ।।
अदूरे एनः ॥ ७।२।१२२ ॥ [अदूरे] अदूर सप्तमी ङि । [एनः ] एन प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१२७२) स० → र० ।
वोत्तरादिति नानुवर्तते । 'द्वितीया-षष्ठ्यावेनेनाऽनञ्चे:' (२।२।११७) इत्यत्र अञ्चेवर्जनात्, अत्र पञ्चम्या अग्रहणाद् वा। __ [पूर्वेणास्य रमणीयम् ] अस्मात् पूर्वा अदूरा दिग् रमणीया, अस्मात् पूर्वो देशः-कालो वा रमणीयः = पूर्वेणास्य रमणीयम् । अनेन एनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । __ [पूर्वेणास्य वसति] अस्मात् पूर्वस्यां अदूरायां दिशि वसति, अस्मात् पूर्वस्मिन् अदूरे देशे काले वा वसति = पूर्वेणास्य वसति । अनेन एनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लक ।
[अपरेणास्य रमणीयम् ] अस्मात् अपरा अदूरा दिग् रमणीया, अस्मात् अपरो देशः-कालो वा रमणीयः = अपरेण अस्य रमणीयम् । अनेन एनप्र० ।
[अपरेणास्य वसति] अस्मादपरस्यां अदूरायां दिशि वसति, अस्मात् अपरस्मिन् देशे काले वा वसति = - अपरेण । अनेन एनप्र० ।
_[दक्षिणेन ] अस्माद्दक्षिणा अदूरा दिग् रमणीया, अस्माद्दक्षिणो अदूरो देशो रमणीयः = दक्षिणेन । अनेन एनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[उत्तरेण] अस्मादुत्तरा अदूरा दिग् रमणीया, अस्मादुत्तरो अदरो देश:-कालो वा रमणीयः = उत्तरेण । अनेन एनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।

Page #173

१५०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[अधरेण] अस्मादधरा अदूरा दिग् रमणीया, अस्मादधरो अदरो देश:-कालो वा रमणीयः = अधरेण । अनेन एनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[पुरो रमणीयम्] पूर्वा दिग् रमणीया = पुरो रमणीयम् । पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम्' (७।२।११५) अस्प्र०-पूर्वशब्दस्य "पुर्"देशश्च ।
[पुरो वसति] पूर्वस्यां दिशि वसति = पुरो वसति । 'पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ०' (७।२।११५) अस्प्र०पूर्वशब्दस्य "पुर्"देशश्च ।
[पुर आगतः] पूर्वस्या दिश (आ)गतः = पुर (आ)गत: । 'पूर्वा-ऽवरा-ऽधरेभ्योऽसस्तातौ०' (७।२।११५) अस्प्र०-पूर्वशब्दस्य "पुर्"देशश्च ।
दिग्देशकालमात्रे द्योत्ये ये सामान्यप्रत्यया उक्ता अदूरे अपि सामान्यविवक्षायां ते भवन्त्येव, प्रकरणादेश्चाऽदूरता गम्यते इति नाऽर्थो न प्रयोजनं वाग्रहणेन । एवं तर्हि 'आ-ऽऽही दूरे' (७२।१२०) इत्यत्र कथमुक्तम् ? विशेषविहितेन आहिना बाधो मा भूदित्येवमर्थमिति अनेनैव प्रकारेण सिद्धत्वात्, सत्यम्, सोऽपि प्रकारोऽस्तीति ज्ञापनार्थम् ॥छा।
लुबञ्चेः ॥ ७।२।१२३ ॥ [लुप्] लुप् प्रथमा सि ।
[अञ्चेः] अञ्चि पञ्चमी ङसि । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां ङसि-ङसो र:' (१।४।३५) ङसि० → र० ।
[प्राग्रमणीयम् ] प्र 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् । प्राञ्चतीति क्विप् । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् ।। 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । 'अञ्चः' (२।४।३) ङी । प्राची दिग् अदूरा दूरा वा रमणीया, प्राग् देश:-कालो वा अदरो दुरो वा रमणीयः = प्राग्रमणीयम् । 'दिकशब्दाद दिग-देश-कालेषु प्रथमा-पञ्चमी-सप्तम्याः' (७।२।११३) धाप्र० । अथवा 'अदूरे एनः' (७२।१२२) एनप्र० । अनेन लुप् । 'यादेौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः ।।
[प्रागागतः] प्राच्या दिश अदूराया दूराया वा आगतः = प्रागागतः । प्राचो देशात् कालाद्वा आगतः = प्रागागतः । 'दिक्शब्दाद् दिग्-देश-कालेषु प्रथमा०' (७२।११३) धाप्र० । अथवा 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । अनेन लुप् । 'ङ्यादेौणस्याक्विप०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः ।
[प्राग्वसति] प्राच्यां दिशि अदूरायां दूरायां वा वसति = प्राग्वसति । 'दिक्शब्दाद् दिग्-देशकालेषु०' (७।२।११३) धाप्र० । अथवा 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । अनेन लुप् । 'ङ्यादेौणस्या०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः ।
[प्रत्यक् रमणीयम् ] प्रतीची दिग् अदूरा दूरा वा रमणीया, प्रत्यग् देशः-कालो वा अदूरो दूरो वा रमणीयः = प्रत्यक् । 'दिक्शब्दाद्' (७।२।११३) धाप्र० । अथवा 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । अनेन लुप् । 'ङ्यादेर्गौणस्याक्विप०' (२।४।९५) डीनिवृत्तिः ।
[अवाक् ] अवाची दिग् अदूरा दूरा वा रमणीया, अवाक् देश:-कालो वा अदूरो दूरो वा रमणीयः = अवाक् । 'दिक्शब्दाद्'० (७।२।११३) धाप्र० । अथवा 'अदूरे एनः' (७।२।१२२) एनप्र० । अनेन लुप् । 'ङ्यादेगौणस्याक्विप०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः ॥छ।

Page #174

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१५१
पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाऽऽति ॥ ७।२।१२४ ॥ [पश्चः] पश्च प्रथमा सि । [अपरस्य] अपर षष्ठी ङस् । [दिक्पूर्वस्य ] दिग्वाची शब्दः पूर्वो यस्य सः = दिक्पूर्वस्तस्य । [च] च प्रथमा सि । [आति] आत् सप्तमी ङि ।
[पश्चाद्रमणीयम् ] अपरा दिग-देश:-कालो वा रमणीयः = पश्चाद्रमणीयम् । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । अनेन "पश्च"देशः अपरशब्दस्य ।
[पश्चादागतः] अपरस्या दिशः, अपरस्मात् देशात् कालाद्वा आगतः = पश्चादागत: । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । अनेन अपरशब्दस्य “पश्च"देशः ।
[पश्चाद्वसति] अपरस्यां दिशि, अपरस्मिन् देशे काले वा वसति = पश्चाद्वसति । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । अनेन अपरशब्दस्य "पश्च"देशः ।
दिक्पूर्वात् - [दक्षिणपश्चाद्रमणीयम् ] दक्षिणा च सा अपरा च = दक्षिणापरा । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवद्भावः । संज्ञायाम्-'दिगधिकं संज्ञा-तद्धितोत्तरपदे' (३।१।९८) इत्यनेन समासः । दक्षिणापरा दिग् देशो वा रमणीयः = दक्षिणपश्चाद्रमणीयम् । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । अनेन "पश्च"देशः । ___ [दक्षिणपश्चादागतः] दक्षिणाऽपरस्या दिशः, दक्षिणापरात् देशाद्वा आगतः = दक्षिणपश्चादागतः । 'अधराऽपराच्चाऽऽत्' (७२।११८) आत्प्र० । अनेन “पश्च"देशः ।
[दक्षिणपश्चाद्वसति ] दक्षिणापरस्यां दिशि, दक्षिणापरे देशे वा वसति = दक्षिणपश्चाद्वसति । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । अनेन "पश्च"देशः ।
[उत्तरपश्चाद्रमणीयम् ] उत्तरा च सा अपरा च = उत्तरापरा । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२।६१) पुंवत् । उत्तरापरा दिग्-देशो वा रमणीयः = उत्तरपश्चाद्रमणीयम् । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । 'अनेन "पश्च"देशः ।
[उत्तरपश्चादागतः ] उत्तरापरस्या दिशः, उत्तरापरस्माद्देशाद् वा आगतः = उत्तरपश्चादागतः । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७।२।११८) आत्प्र० । अनेन "पश्च"देशः ।
[उत्तरपश्चाद्वसति] उत्तरापरस्यां दिशि, उत्तरापरस्मिन् देशे वा वसति = उत्तरपश्चाद्वसति । 'अधरा-ऽपराच्चाऽऽत्' (७२।११८) आत्प्र० । अनेन "पश्च"देशः ॥छ।
वोत्तरपदेऽढें ॥ ७।२।१२५ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [उत्तरपदे] उत्तरपद सप्तमी ङि । [अ॰] अर्द्ध सप्तमी ङि। [पश्चार्द्धम्, अपरार्द्धम् ] अपरमर्द्ध = पश्चार्द्धम् । अनेन अपरशब्दस्य "पश्च"देशः विकल्पेन ।

Page #175

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[दक्षिणपश्चार्द्धः, दक्षिणापरार्द्धः ] दक्षिणा चासौ अपरा च = दक्षिणापरा । 'सर्वादयोऽस्यादौ' ( ३।२२६१) पुंवत् । दक्षिणापरस्या अर्द्धः = दक्षिणपश्चार्द्धः । अनेन विकल्पेन अपरशब्दस्य " पश्च" देशः ।
१५२
[ उत्तरपश्चार्द्धः, उत्तरापरार्द्धः ] उत्तरा चासौ अपरा च = उत्तरापरा । 'सर्वादयोऽस्यादौ' (३।२२६१) पुंवत् । उत्तरापरस्या अर्द्ध: उत्तरपश्चार्द्धः । अनेन विकल्पेन अपरशब्दस्य " पश्च" देशः ॥छ ||
=
कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे स्विः ॥ ७।२।१२६ ॥
[ कृभ्वस्तिभ्याम् ] भूश्च अस्तिश्च = भ्वस्ति, काश्च (का च) भ्वस्तिश्च (च) कृभ्वस्तिभ्याम् । तृतीया भ्याम् ।
[ कर्मकतृभ्याम् ] कर्म च कर्ता च = कर्मकर्तृणी, ताभ्याम् = कर्मकर्तृभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् ।
[ प्रागतत्तत्त्वे ] न तद् मण्ड्यते । न सः = असः, अतस्य भावः = अतत्त्वम् । 'भावे त्व- तल्' (७/११५५) त्वप्र० । प्राक् पूर्वं तत्त्वं = प्रागतत्तत्त्वम्, तस्मिन् ।
अभूततद्भाव इत्यर्थः । अविद्यमानस्य विद्यमानत्वे इत्यर्थः ।
[च्विः ] च्चि प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२१।७२ ) स०र० ।
द्रव्यस्य गुणक्रियाद्रव्यसम्बन्धसमूहविकारयोगे प्रागतत्तत्त्वमुदाहार्यम् ।
[ शुक्लीकरोति पटम् ] अशुक्लं शुक्लं करोति = शुक्लीकरोति पटम् । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्चाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४|३|१११) अ० ई० । 'अप्रयोगीत्' ( १ । १ । ३७) विलोपः । प्रागशुक्लं शुक्लं करोतीत्यर्थः ।
[ शुक्लीक्रियते पटः ] अशुक्लः शुक्लः क्रियते = शुक्लीक्रियते पटः । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' (४|३|१११) अ० ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१|१| ३७) विलोपः । प्रागशुक्लः शुक्लः क्रियत इत्यर्थः ।
[ शुक्लीकरणम् ] अशुक्लस्य शुक्लस्य करणं = शुक्लीकरणम् । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' ( ४ | ३|१११ ) अ० ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१|१|३७) च्चिलोपः ।
=
=
[ शुक्लीभवति पट: ] अशुक्लः शुक्लः भवति शुक्लीभवति पटः । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' (४|३|१११) अ० ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१ । ३७) विलोपः । प्रागशुक्लः पट इदानीं शुक्लो भवतीत्यर्थः ।

कृभ्वस्तिनी, ताभ्याम् =
[ शुक्लीभवनम् ] अशुक्लस्य शुक्लस्य भवनं = शुक्लीभवनम् । अनेन विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' ( ४|३|१११ ) ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) विलोपः ।
अ०→
[ शुक्लीस्यात् पटः ] अशुक्लः शुक्लः स्यात् शुक्लस्यात् पटः । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४|३|१११) अ० ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) च्चिलोपः । प्रागशुक्लः पट इदानीं शुक्लः स्यादित्यर्थः ।
= कारकीकरोति । अनेन च्चिप्र० ।
[कारकीकरोति चैत्रम् ] अकारकं कारकं करोति [कारकीभवति ] अकारकः कारको भवति [कारकीस्याच्चैत्रः ] अकारकः कारकः स्यात् = कारकीस्याच्चैत्रः । अनेन च्चिप्र० ।
कारकीभवति ।
[ दण्डीकरोति चैत्रम् ] अदण्डिनं दण्डिनं
करोति = दण्डीकरोति चैत्र: (त्रम्) ।
[ दण्डीभवति ] अदण्डी दण्डी भवति
दण्डीभवति ।
=
=
=

Page #176

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[ दण्डीस्याच्चैत्रः ] अदण्डी दण्डी स्यात् = दण्डीस्याच्चैत्रः । अनेन च्चिप्र० । असत्पर इत्यधिकारस्य 'रात् सः' (२|१|९०) इत्यत्र स्थितत्वात् 'नाम्नो नोऽनन : ' (२।१।९१) नलुक् । 'दीर्घश्च्वि - यङ् - यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[ राजपुरुषीकरोति चैत्रम् ] राज्ञः पुरुषः = राजपुरुषः । अराजपुरुषं राजपुरुषं करोति = राजपुरुषीकरोति चैत्रम् ।
[ राजपुरुषीभवति ] अराजपुरुषो राजपुरुषो भवति राजपुरुषीभवति ।
[ राजपुरुषीस्याच्चैत्रः ] अराजपुरुषः राजपुरुषः स्यात् = राजपुरुषीस्याच्चैत्रः ।
[ सङ्घीकरोति गाः ] असङ्कं सङ्कं करोति = सङ्घीकरोति । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्याऽनव्ययस्य' (४|३|१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत्' (१|१|३७) च्चिलोपः ।
[सङ्घीभवन्ति ] असङ्घा सङ्घा भवन्ति = सङ्घीभवन्ति ।
[ सङ्घस्युर्गावः ] असङ्घाः सङ्घाः स्युः = सङ्घीयुर्गावः । अनेन विप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' ( ४ | ३ | १११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत्' (१|१| ३७) च्चिलोपः ।
[ घटीकरोति मृदम् ] अघटां घटां करोति
[ घटीभवति ] अघटा घटा भवति घटीभवति ।
=
=

[ घटीस्यान्मृत्] अघटा घटा स्यात् = घटीस्यान्मृत् । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' ( ४ | ३ | १११) ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) विलोपः ।
[ पटीकरोति तन्तून् ] अपटान् अपटान् करोति पटीकरोति तन्तून् ।
[पटीभवन्ति ] अपटाः पटा भवन्ति = पटीभवन्ति ।
=
घटीकरोति मृदम् ।
=
=
[[पटीस्युस्तन्तवः ] अपटाः पटाः स्युः अ० ई० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
[ भस्मीकरोति काष्ठम् ] अभस्य भस्म करोति
भस्मीकरोति काष्ठम् ।
भस्मीभवति काष्ठम् ।
[ भस्मीभवति काष्ठम् ] अभस्म भस्म भवति [ भस्मीस्यात् काष्ठम् ] अभस्म भस्म स्यात्
=
भस्मीस्यात् काष्ठम् । अनेन विप्र० ।
एककालमतत्तत्त्वे न भवति, भवति हि एको भावः कश्चिदेककालं शुक्लोऽशुक्लश्च देशभेदेन चित्रपटीवत् ।
[ भद्राकरोति शिरः ] अभद्रं भद्रं करोति भद्राकरोति । 'मद्र-भद्राद् वपने' (७।२।१४४) डाच्प्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् ।
=
१५३
पटीस्युस्तन्तवः । अनेन च्चिप्र० । 'ईश्च्वाववर्णस्या० ' ( ४|३|१११ )
=
[ निष्कुलाकरोति दाडिमम् ] अनिष्कुलं निष्कुलं करोति = निष्कुलाकरोति दाडिमम् । 'निष्कुलान्निष्कोषणे' (७।२।१३९) डाच्प्र० आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् ॥छ ।
अरुर्मनश्चक्षुश्चेतो- रहो- रजसां लुक् च्वौ ॥ ७।२।१२७ ॥
[ अरुर्मनश्चक्षुश्चेतोरहोरजसाम् ] अरुश्च मनश्च चक्षुश्च चेतश्च रहश्च रजश्च = अरुर्मनश्चक्षुश्चेतोरहोरजांसि तेषाम् । [ लुक् ] लुक् प्रथमा सि ।

Page #177

१५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[च्चौ] च्चि सप्तमी ङि ।
[अरूकरोति, अरूभवति, अरूस्यात् ] अनरु: अरुः करोति = अरूकरोति । अनरुः अरुः भवति = अरूभवति । अनरुः अरुः स्यात् = अरूस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७२।१२६) विप्र० । अनेन लुक् सकारस्य । 'दीर्घश्च्वि -यङ्-यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[महारूकरोति, महारूभवति, महारूस्यात्] महदर्यस्य = महारुः । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२७०) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अल्लुक् । अमहारुषं महारुषं करोति = महारूकरोति । अमहारु: महारुर्भवति = महारूभवति । अमहारु: महारुः स्यात् = महारूस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (७२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'दीर्घश्च्चि०' (४।३।१०८) दीर्घः ।
[मनीकरोति, मनीभवति, मनीस्यात् ] अमनो मनः करोति = मनीकरोति । अमनो मनोभवति = मनीभवति । अमनो मनः स्यात् = मनीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (७२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) अ० → ई० ।
[उन्मनीकरोति, उन्मनीभवति, उन्मनीस्यात्] उद्गतं मनो यस्य स = उन्मनाः । अनुन्मनसं उन्मनसं करोति = उन्मनीकरोति । अनुन्मना उन्मना भवति = उन्मनीभवति । अनुन्मना उन्मनाः स्यात् = उन्मनीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) अ० → ई० ।
[चर्करोति, चर्भवति, चक्षूस्यात्] अचक्षुः चक्षुः करोति = चर्करोति । अचक्षुः चक्षुर्भवति = चक्षूभवति । अचक्षुः चक्षुः स्यात् = चक्षूस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'दीर्घश्च्वि०' (४।३।१०८) दीर्घः ।।
[उच्चस्करोति, उच्चक्षूभवति, उच्चक्षूस्यात् ] उद्गतं चक्षुर्यस्य । अनुच्चक्षुषं उच्चक्षुषं करोति = उच्चक्षूकरोति । अनुच्चक्षुः उच्चक्षुर्भवति = उच्चक्षूभवति । अनुच्चक्षुरुच्चक्षुः स्यात् = उच्चक्षूस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (१२।१२६) विप्र० । अनेन सलुक् । 'दीर्घश्च्वि०' (४।३।१०८) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (११।३७) विलोपः । .
[चेतीकरोति, चेतीभवति, चेतीस्यात् ] चेतस् । अचेतश्चेतः करोति = चेतीकरोति । अचेतश्चेतोभवति = चेतीभवति । अचेतश्चेत: स्यात् = चेतीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) अ०'→ ई० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विलोपः ।
[विचेतीकरोति, विचेतीभवति, विचेतीस्यात् ] विशिष्टं चेतो यस्य सः = विचेताः । अविचेतसं विचेतसं करोति = विचेतीकरोति । अविचेतो विचेतोभवति = विचेतीभवति । अविचेतो विचेतः स्यात् = विचेतीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (७२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विलोपः ।
[रहीकरोति, रहीभवति, रहीस्यात् ] अरहो रहः करोति = रहीकरोति । अरहो रहोभवति = रहीभवति । अरहः रहः स्यात् = रहीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) च्विप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्विलोपः ।
[विरहीकरोति, विरहीभवति, विरहीस्यात् ] विगतं रह:-एकान्तं यस्य । अविरहसं विरहसं करोति = विरहीकरोति । अविरहो विरहोभवति = विरहीभवति । अविरहो विरहः स्यात् = विरहीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७।२।१२६) विप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत्' (१११३७) विलोपः ।

Page #178

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
अरजो रजः स्यात् = रजीस्यात् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४|३|१११) अ०
[रजीकरोति, रजीभवति, रजीस्यात् ] अरजो रजः करोति = रजीकरोति । अरजो रजोभवति = रजीभवति । 'कृ - भ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां०' (७२ १२६) च्चिप्र० । अनेन सलुक् । ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१|१|३७) च्चिलोपः ।
[विरजीकरोति, विरजीभवति, विरजीस्यात् ] विगतं रजो यस्य । अविरजसं विरजसं करोति = विरजीकरोति । अविरजो विरजोभवति = विरजीभवति । अविरजाः विरजाः स्यात् = विरजीस्यात् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (७|२।१२६) च्चिप्र० । अनेन सलुक् । 'ईश्च्वाववर्णस्या०' (४।३।१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) च्चिलोप: ।
बहुवचनं तदन्तानामपि परिग्रहार्थम् ||छ ||
इसोर्बहुलम् ॥ ७।२।१२८ ॥
[ इसुसो: ] इस् च उस् च = इसुसौ, तयोः = इसुसोः । षष्ठी ओस् ।
[ बहुलम् ] बहुल प्रथमा सि ।
=
[ सर्पीकरोति नवनीतम् ] असर्पिः सर्पिः करोति सर्पीकरोति नवनीतम् । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः' (७२ १२६) च्चिप्र० । अनेन सलुक् । 'दीर्घश्च्चि यङ् - यक्- क्येषु च ' ( ४ | ३ | १०८) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) च्चिलोपः ।
[[ धनूभवति वंश ] अधनुर्धनुर्भवति = धनूभवति । 'कृभ्वस्तिभ्यां०' (७/२/१२६) च्चिप्र० । अनेन सलुक् । 'दीर्घश्च्वि - यङ् - यक् - क्येषु च ' ( ४।३।१०८) दीर्घः । 'अप्रयोगीत्' ( १ । १ । ३७) च्चिलोपः ।
बहुलाधिकारादग्रेतनयोरुदाहरणयोः (सर्पिर्भवति, धनुर्भवति) अनेन सलुक् न भवति ॥
व्यञ्जनस्यान्त ईः ॥ ७।२।१२९ ॥
१५५
[ व्यञ्जनस्य ] व्यञ्जन षष्ठी ङस् ।
[ अन्तः ] अन्त प्रथमा सि । 'सो रुः' (२१/७२ ) स०र० ।
[ई] ई प्रथमा सि ।
[ दृषदीभवति शिला, दृषद्भवति ] अदृषद् दृषद्भवति दृषदीभवति शिला । 'कृ - भ्वस्तिभ्यां कर्म० ' ( ७२ १२६) च्चिप्र० । अनेन ई प्रायः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (१|१|३७) सिलुप् । दृषद्भवति ।
=
[ समिधीभवति काष्ठम्, समिद्भवति ] असमित् समिद्भवति = समिधीभवति । 'कृभ्वस्तिभ्यां कर्म० '
( ७२ १२६) च्चिप्र० । अनेन ई प्रायः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् । समिद्भवति ॥छ ।
व्याप्तौ स्सात् ॥ ७।२।१३० ॥
[ व्याप्तौ ] व्याप्ति सप्तमी ङि ।
[स्सात्] सकारादिः सात् = स्सात् । प्रथमा सि ।
- वस्तिभ्यां कर्म-कर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्व इति वर्त्तते । प्रागतत्तत्वस्य कर्म चेद् व्याप्तिः सर्वात्मना द्रव्येणाभिसम्बन्धो भवति । द्विसकारपाठः षत्वनिषेधार्थः ।

[ अग्निसात् करोति काष्ठम्, अग्निसाद्भवति, अग्निसात् स्यात् ] सर्वं काष्ठं प्रागनग्निमग्निं करोति अग्निसात् करोति । अनग्निरग्निर्भवति अग्निसाद्भवति । अनग्निरग्निः स्यात् = अग्निसात् स्यात् । अनेन सात्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
=
=

Page #179

१५६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[उदकसात् करोति लवणम्, उदकसाद्भवति, उदकसात् स्यात्] सर्वं लवणं प्रागनुदकमुदकं करोति = उदकसात् करोति । अनुदकमुदकं भवति = उदकसाद्भवति । अनुदकमुदकं स्यात् = उदकसात् स्यात् । अनेन सात्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२१७) सिलुप् ॥छ।।
जातेः सम्पदा च ॥ ७।२।१३१ ॥
[जातेः] जाति षष्ठी ङस् । [सम्पदा] सम्पद् तृतीया टा । [च] च प्रथमा सि ।
[अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमग्निसात् करोति दैवम्, अग्निसाद्भवति, अग्निसात् स्यात् ] अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमनग्निमग्नि करोति = अग्निसात् करोति । अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमनग्निरग्निर्भवति = अग्निसाद्भवति । अस्यां . सेनायां सर्वं शस्त्रमनग्निरग्निः स्यात् = अग्निसात् स्यात् । अनेन सात्प्र० ।
[अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमग्निसात् संपद्यते] अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमनग्निरग्निः संपद्यते = अग्निसात् संपद्यते । अनेन सात्प्र० ।
[वर्षास सर्वं लवणमुदकसात् करोति मेघः, उदकसाद्भवति, उदकसात् स्यात्, उदकसात् संपद्यते] वर्षासु सर्वे . लवणमनुदकमुदकं करोति = उदकसात् करोति मेघः । अनेन सात्प्र० । अनुदकः उदको भवति = उदकसाद्भवति । अनुदकः उदक: स्यात् = उदकसात् स्यात् । अनुदक: उदकः संपद्यते = उदकसात् संपद्यते । अनेन. सात्प्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
अनेकव्यक्त्याधारा हि जातिः, तीरीतोमरादयो हि जातेरवयवाः, तेषां प्रागतत्तत्त्वेन सम्बन्धे जातेरपि व्याप्तिर्भवतीति अन्यथा जातेरेकत्वात् व्याप्तिर्न स्यादिति चकार उत्तरत्रोभयोः कृभ्वस्तिसम्पद्योः समुच्चयार्थः ॥छ।।
तत्राऽधीने ॥ ७।२।१३२ ॥
[तत्र] तत्र प्रथमा सि ।
[अधीने] अधि इनो यत्तदधीनम्, तस्मिन् । कृभ्वस्तिभ्यां संपदा चेत्यनुवर्तते । कर्मकर्तभ्यां प्रागतत्तत्त्वे इति च निवृत्तम् ।
[राजसात् करोति, राजसाद्भवति, राजसात् स्यात्, राजसात् संपद्यते ] राजन् । राजन्यधीनं करोति = राजसात् करोति । अनेन सात्प्र० । राजस्वामिकं करोतीत्यर्थः । राजन्यधीनं भवति = राजसाद्भवति । राजन्यधीनं स्यात् = राजसात् स्यात् । राजन्यधीनं संपद्यते = राजसात् संपद्यते । अनेन सात्प्र० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१९१) नलुक् ।
[आचार्यसात् करोति, आचार्यसाद्भवति, आचार्यसात् स्यात्, आचार्यसात् संपद्यते] आचार्येऽधीनं करोति = आचार्यसात् करोति । आचार्येऽधीनं भवति = आचार्यसाद्भवति । आचार्येऽधीनं स्यात् = आचार्यसात् स्यात् । आचार्येऽधीनं संपद्यते = आचार्यसात् संपद्यते । अनेन सात्प्र० ॥छा।
देये त्रा च ॥ ७।२।१३३ ॥ [ देये ] देय सप्तमी ङि । [त्रा] त्रा प्रथमा सि ।

Page #180

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१५७
[च] च प्रथमा सि ।
चकारो न स्सातोऽनुकर्षणार्थः, तस्याधीनतामात्रविवक्षायां पूर्वेणैव सिद्धत्वात्, किन्तु कृभ्वस्तिभ्यां संपदा चेत्यस्यानुकर्षणार्थः, तेनोत्तरत्र नानुवर्त्तते ।
[देवत्रा करोति द्रव्यम्, देवत्रा भवति, देवत्रा स्यात्, देवत्रा संपद्यते ] देव । देवेऽधीनं देयं करोति = देवत्रा करोति द्रव्यम् । अनेन त्राप्र० । देवाय दातव्यमिति यत् स्थापितं तदिदानी देवाय ददातीत्यर्थः । देवेऽधीनं देयं भवति = देवत्रा भवति । देवेऽधीनं देयं स्यात् = देवत्रा स्यात् । देवेऽधीनं देयं संपद्यते = देवत्रा संपद्यते । अनेन त्राप्र० ।
[गुरुत्रा करोति, गुरुत्रा भवति, गुरुत्रा स्यात्, गुरुत्रा संपद्यते] गुरुषु अधीनं देयं करोति = गुरुत्रा करोति । गुरुषु अधीनं देयं भवति = गुरुत्रा भवति । गुरुषु अधीनं देयं स्यात् = गुरुत्रा स्यात् । गुरुषु अधीनं देयं संपद्यते = गुरुत्रा संपद्यते । अनेन त्राप्र० । [ राजसाद्भवति राष्ट्रम् ] राजन्यधीनं भवति = राजसाद्भवति राष्ट्रम् । 'तत्राऽधीने' (७।२।१३२) सात्प्र० ॥छ।।
सप्तमी-द्वितीयाद् देवादिभ्यः ॥ ७।२।१३४ ॥ [सप्तमीद्वितीयात् ] सप्तमी च द्वितीया च = सप्तमीद्वितीयम्, तस्मात् । [ देवादिभ्यः ] देव आदिर्येषां ते = देवादयः, तेभ्यः = देवादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [ देवत्रा वसति ] देवेषु वसति = देवत्रा वसति । [ देवत्रा भवति ] देवेषु भवति = देवत्रा भवति । [ देवत्रा स्यात् ] देवेषु स्यात् = देवत्रा स्यात् । [ देवत्रा करोति ] देवान् करोति = देवत्रा करोति । [ देवत्रा गच्छति ] देवान् गच्छति = देवत्रा गच्छति । [मनुष्यत्रा वसति] मनुष्येषु वसति = मनुष्यत्रा वसति । . [ मनुष्यत्रा गच्छति ] मनुष्यान् गच्छति = मनुष्यत्रा गच्छति । [मर्त्यत्रा वसति] मत्र्येषु वसति = मर्त्यत्रा वसति । [मर्त्यत्रा गच्छति] मान् गच्छति = मर्त्यत्रा गच्छति । [पुरुषत्रा वसति ] पुरुषेषु वसति = पुरुषत्रा वसति । [पुरुषत्रा गच्छति ] पुरुषान् गच्छति = पुरुषत्रा गच्छति । [बहुत्रा वसति ] बहुषु वसति = बहुत्रा वसति ।
[बहुत्रा गच्छति ] बहून् गच्छति = बहुत्रा गच्छति । सर्वत्र अनेन त्राप्र० । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ॥छ।।
तीय-शम्ब-बीजात् कृगा कृषौ डाच् ॥ ७।२।१३५ ॥ [तीयशम्बबीजात् ] तीयश्च शम्बश्च बीजश्च = तीयशम्बबीजम्, तस्मात् ।

Page #181

१५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[कृगा] कृग् तृतीया टा। [कृषौ] कृषि सप्तमी ङि । [डाच्] डाच् प्रथमा सि ।
[द्वितीयाकरोति क्षेत्रम् ] द्वितीयं वारं करोति क्षेत्रं = द्वितीयाकरोति । अनेन डाचप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । द्वितीयं वारं कृषतीत्यर्थः ।
[तृतीयाकरोति क्षेत्रम् ] तृतीयं वारं करोति क्षेत्रं = तृतीयाकरोति क्षेत्रम् । अनेन डान्प्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । तृतीयं वारं कृषतीत्यर्थः । _ [शम्बाकरोति क्षेत्रम् ] शम्बशब्दस्तिर्यगर्थः । शम्बं करोति क्षेत्रं = शम्बाकरोति । अनेन डाचप्र अनुलोमकृष्टं प्राञ्जलकृष्टमित्यर्थः । पुनस्तिर्यग् कृषतीत्यर्थः ।
अन्ये तु शम्बं लोहकण्ठी वर्धकुण्डलिका वा तत् साधनं कारकं यस्य शम्बसाधनः कृषिरिति शम्बेन कृषतीत्यर्थः । . एके तु
[शम्बाकरोति कुलिवम् ] शम्बं करोति कुलिवं = शम्बाकरोति कुलिवम् । मतान्तरेण अनेन डाचप्र० । शम्बपूर्वोक्तं तत् कुलिवस्य करोतीत्यर्थः ।
[बीजाकरोति क्षेत्रम्] बीजं करोति-खोटयति क्षेत्रं = बीजाकरोति क्षेत्रम् । अनेन डान्प्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । उप्ते पश्चाद् बीजैः सह कृषतीत्यर्थः ।
ननु प्रथमं क्षेत्रस्य उत्पन्ने कथं द्वितीयेत्याशङ्का यदाप्येवं विग्रहः क्षेत्रस्य द्वितीयां कृषि, कर्ष, कर्षणं करोति । शम्बं करोति क्षेत्रस्य कुलिवस्य वा बीजं करोति क्षेत्रस्येति तदापि द्वितीयाकरोति क्षेत्रमित्यादौ क्षेत्रात् द्वितीया भवति । द्वितीयाकरोतीत्यादयो हि मुण्डयतीत्यादिवत् क्रिया शब्दाः तेषां च क्षेत्रादि कर्म भवति । चकारो 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) इत्यत्र विशेषणार्थः ॥छ।।
संख्यादेर्गुणात् ॥ ७।२।१३६ ॥ [संख्यादेः] संख्या चासावादिश्च = संख्यादिस्तस्मात् । [गुणात्] गुण पञ्चमी ङसि ।
[द्विगुणाकरोति क्षेत्रम् ] द्विगुणं कर्षणं करोति क्षेत्रस्य = द्विगुणाकरोति क्षेत्रम् । अनेन डाचप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अलुक् । क्षेत्रस्य द्विगुणं विलेखनं करोतीत्यर्थः ।
[त्रिगुणाकरोति क्षेत्रम्] त्रिगुणं कर्षणं करोति क्षेत्रस्य = त्रिगुणाकरोति क्षेत्रम् । अनेन डाचप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अलुक् । क्षेत्रस्य त्रिगुणं विलेखनं करोतीत्यर्थः ॥छ।।
समयाद् यापनायाम् ॥ ७।२।१३७ ॥ [समयात्] समय पञ्चमी ङसि । [ यापनायाम् ] यापना सप्तमी ङि ।
[समयाकरोति तन्तुवायः] समयं करोति = समयाकरोति तन्तुवायः । कुविन्दः कालिक इत्यर्थः । अनेन डाचप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । अद्य श्वस्ते (श्वो वा) पटं दास्यामीति कालक्षेपं करोतीत्यर्थः ।

Page #182

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[समयं करोति ] समयं करोति । सङ्केतमित्यर्थः ॥छ।।
सपत्र-निष्पत्रादतिव्यथने ॥ ७।२।१३८ ॥ [सपत्रनिष्पत्रात्] सपत्रश्च निष्पत्रश्च = सपत्रनिष्पत्रम्, तस्मात् । [अतिव्यथने ] अतीव व्यथनम् = अतिव्यथनम्, तस्मिन् ।
[सपत्राकरोति मृगम्] पत्रं-शरः । सह पत्रमनेनेति सपत्रः । 'एकार्थं चाऽनेकं च' (३।१।२२) इति समासः । तं करोति = सपत्राकरोति मृगम् । अनेन डान्प्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । शरमस्य शरीरे प्रवेशयतीत्यर्थः ।
[निष्पत्राकरोति] निर्गतं पत्रमस्मादिति निष्पत्रम्, तं करोति = निष्पत्राकरोति । अनेन डाचप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । शरमस्यापरपाइँन निष्क्रमयतीत्यर्थः ।।
[सपत्राकरोति वृक्षं वायुः] सपत्रं करोति = सपत्राकरोति वृक्षं वायुः । [निष्पत्राकरोति वृक्षं वायुः ] निष्पत्रं करोति = निष्पत्राकरोति वृक्षं वायुः । अत्र पत्रशातनमेवातिव्यथनम् । सपत्राकरोतीत्यपि मङ्गलाभिप्रायेण वृक्षस्य निष्पत्राकरणमेवोच्यते । यथा दीपो नन्दतीति विध्वंसः ॥छ।।
निष्कुलान्निष्कोषणे ॥ ७।२।१३९ ॥ [निष्कुलात् ] निष्कुल पञ्चमी ङसि । [निष्कोषणे] निष्कोषण सप्तमी ङि । निष्कृष्टं कुलमवयवसङ्घातोऽस्मादिति निष्कुलम् । अन्तरवयवानां बहिनिष्कासनं = निष्कोषणम् ।
[निष्कुलाकरोति दाडिमम्] निष्कुलं करोति = निष्कुलाकरोति दाडिमम् । अनेन डाचप्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । निष्कुष्णातीत्यर्थः । [निष्कुलाकरोति पशुं चण्डाल:] निष्कुलं करोति = निष्कुलाकरोति पशुं चण्डालः । अनेन डाचप्र० छ।
प्रिय-सुखादानुकूल्ये ॥ ७।२।१४० ॥ [प्रियसुखात् ] प्रियश्च सुखं च = प्रियसुखम्, तस्मात् । [आनुकूल्ये ] परचित्ताराधनमानुकूल्यम् । अनुकूलस्य भावः = आनुकूल्यम्, तस्मिन् । [प्रियाकरोति गुरुम् ] प्रियं करोति = प्रियाकरोति । अनेन डाचप्र० → आ । [सुखाकरोति गुरुम् ] सुखं करोति = सुखाकरोति । अनेन डाचप्र० → आ । गुरुमाराधयतीत्यर्थः ॥छ।
दुःखात् प्रातिकूल्ये ॥ ७।२।१४१ ॥ [दुःखात् ] दुःख पञ्चमी ङसि ।
[प्रातिकूल्ये] कूलं प्रतिगतः = प्रतिकूलम् । प्रतिकूलस्य भावः = प्रातिकूल्यम्, तस्मिन् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक । विपरीतकरणमित्यर्थः ।

Page #183

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[दुःखाकरोति शत्रुम् ] दुःखं करोति दुःखाकरोति शत्रुम् । अनेन डाच्प्र० । शत्रोः प्रातिकूल्यं करोति । प्रतिकूलमाचरति । अनभिमतानुष्ठानेन तं पीडयतीत्यर्थः ॥छ ।
शूलात् पाके ॥ ७।२।१४२ ॥
१६०
-
[ शूलात् ] शूल पञ्चमी ङसि ।
[ पाके] पाक सप्तमी ङि ।
[ शूलाकरोति मांसम् ] शूलं करोति = शूलाकरोति मांसम् । अनेन डाच्प्र० । शूले पचतीत्यर्थः ।
[ शूलं करोति कदन्नम् ] शूल द्वितीया अम् । करोति । कुत्सितमन्नं = कदन्नम् । 'को: कत् तत्पुरुषे' ( ३।२।१३०) कु० → कत्देशः ॥छ ।
सत्यादशपथे ॥ ७।२।१४३ ॥
[ सत्यात् ] सत्य पञ्चमी ङसि ।
[ अशपथे ] न शपथ: = अशपथस्तस्मिन् ।
[ सत्याकरोति वणिग् भाण्डम् ] सत्यं करोति = सत्याकरोति वणिग् भाण्डम् । अनेन डाच्प्र० । कार्षापणादिदानेन मयावश्यमेवैतत् क्रेतव्यमिति विक्रेतारं प्रत्याययति - प्रत्ययमुत्पादयतीत्यर्थः ॥छ॥
मद्र भद्राद् वपने ॥ ७।२।१४४ ॥
[ मद्रभद्रात् ] मद्रं च भद्रं च = मद्रभद्रम्, तस्मात् ।
[ वपने] वपन सप्तमी ङि ।
[ मद्राकरोति ] मद्रं वपनं करोति = मद्राकरोति । अनेन डाच्प्र० आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ।
आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः'
[ भद्राकरोति नापित: ] भद्रं करोति भद्राकरोति नापितः । अनेन डाच्प्र० (२|१|११४) अलुक् । शिशोर्मङ्गल्यं केशच्छेदनं करोतीत्यर्थः ।
मद्र- भद्रशब्दौ मङ्गल्यवचनौ ||छ ||
=

अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात् कृ-भ्वस्तिनाऽनितौ द्विश्च ॥ ७।२।१४५ ॥
[ अव्यक्तानुकरणात् ] अव्यक्तस्य अनुकरणम् = अव्यक्तानुकरणम्, तस्मात् ।
[ अनेकस्वरात् ] न विद्यते एकः स्वरो यस्य तत् = अनेकस्वरम् तस्मात् ।
[ कृभ्वस्तिना ] कृश्च ( का च) भूश्च अस्तिश्च = कृभ्वस्ति, तेन ।
[ अनितौ ] न इति = अनिति, तस्मिन् ।
[ द्वि: ] द्वौ वारावस्य = द्विः । 'द्वि-त्रि- चतुरः सुच्' (७२।११०) सुच्प्र०
→
[च] च प्रथमा सि ।
यस्मिन् ध्वनावकारादयो वर्णा विशेषरूपेण नाभिव्यज्यन्ते सोऽव्यक्तः, तस्यानुकरणमव्यक्तानुकरणम्, तस्मात् । द्विश्चास्य डाच्प्रत्ययस्य प्रकृतिरुच्यते । प्रत्ययस्य द्विर्वचनानर्थक्यात् ।
स् । 'अव्ययस्य' (३।२।७) लुप् ।

Page #184

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१६१
[पटपटा करोति] पटत् मण्ड्य ते । पटत् करोति = पटपटा करोति । अनेन डान्प्र० → आ-द्विर्वचनम् । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) इति द्विवचनतकारलोपः ।
[ पटपटा भवति ] पटत् भवति = पटपटा भवति । अनेन डाचप्र०-द्विर्वचनम् । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) द्विर्वचनतकारलोपः ।
[ पटपटा स्यात् ] पटत् स्यात् = पटपटा स्यात् । अनेन डान्प्र०-द्विवचनम् । शेषं पूर्ववत् । [दमदमा करोति] दमत् करोति = दमदमा करोति । [ दमदमा भवति ] दमत् भवति = दमदमा भवति ।
[ दमदमा स्यात् ] दमत् स्यात् = दमदमा स्यात् । अनेन डाचप्र०-द्विवचनम् । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) द्विर्वचनतकारलोपः ।
[ असअसा करोति ] असत् करोति = असअसा करोति । अनेन डाचप्र०-द्विवचनम् । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) तलुक् ।
___+ खटखटा करोति ] खटत् करोति = खटखटा करोति । अनेन डाचप्र०-द्विवचनम् । 'डाच्यादौ' (७।२।१४९) तलुक् ।
अव्यक्तवर्णस्यापि कथञ्चिद् ध्वनिमात्रसादृश्यात् व्यक्तवर्णमनुकरणं भवति ।
[पटिति करोति ] पटत् इति । द्वितीया अम् । 'अव्ययस्य' (३।२।७) अम्लुप् । 'इतावतो लुक्' (७।२।१४६) अल्लुक् ॥छ।
इतावतो लुक् ॥ ७।२।१४६ ॥ [इतौ ] इति सप्तमी ङि। [अतः] अत् षष्ठी ङस् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि । [पटिति ] पटत् इति मण्ड्यते । अनेन अत्लुक् । [झटिति ] झटत् इति मण्ड्यते । अनेन अत्लुक् । [छमिति] छमत् इति मण्ड्यते । अनेन अत्लुक् । [घटिति ] घटत् इति मण्ड्यते । अनेन अत्लुक् । 'असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे' (न्या० सं० वक्ष०(१)/सूत्र(२०)) इति लुकि सति तृतीयत्वं न भवति ।
[जगदिति] अम (३९२)-द्रम (३९३)-हम्म (३९४)-मीमृ (३९५)-'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । गच्छतीत्येवंशीलम् । 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू-वाक्-प्राट-धी-श्री-द्रू-तू-ज्वायतस्तू-कटप्रू-परिव्राट-भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्र० । निपातनात् द्वित्वम् । 'गमां क्वौ' (४।२।५८) मलोपः । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) ॐ मध्यमवृत्तौ-बृहवृत्तौ-मसमसा करोति । ॐ मध्यमवृत्तौ-बृहवृत्तौ-खरटखरटा करोति ।

Page #185

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अथवा गच्छति वृद्धिक्षयमिति जगत् । 'गमेडिद् द्वे च' (उणा० ८८५) डित् कतृप्र०-द्विश्च ॥छ।।
न द्वित्वे ॥ ७।२।१४७ ॥ [न] न प्रथमा सि । [द्वित्वे] द्वित्व सप्तमी ङि । [ पटत्पटदिति ] पटत् मांडणीयइ-अग्रे इति । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विवचनम् । [घटत्घटदिति ] घटत् मांडणीयइ-अग्रे इति । वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विवचनम् । [झटतझटदिति] झटत् मांडणीयइ-अग्रे इति । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विवचनम् ॥छ।।
तो वा ॥७।२।१४८ ॥
[तः] त् षष्ठी ङस् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[पटत्पटेति करोति, पटत्पटदिति करोति ] पटत् इति । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विवचने सति अनेनः । मूलप्रकृतितलोपः । ___ [घटत्घटेति करोति, घटत्घटदिति करोति ] घटत् इति । 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) द्विवचने सति अनेन मूलप्रकृतितलोपः ॥छ।
डाच्यादौ ॥ ७।२।१४९ ॥ [डाचि] डाच् सप्तमी ङि । [आदौ ] आदि सप्तमी ङि ।
[पटपटा करोति ] पटत् करोति = पटपटा करोति । 'अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात् कृभ्वस्तिनाऽनितौ द्विश्च' (७।२।१४५) डाचप्र०-द्विर्वचनं च । अनेन त्लुक् प्रकृतिसम्बन्धिनोऽतः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् ।
[दमदमा करोति ] दमत् करोति = दमदमा करोति । 'अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात्०' (७।२।१४५) डाचप्र०द्विर्वचनं च । अनेन त्लुक् प्रकृतिसम्बन्धिनोऽतः । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । . __[पतपता करोति ] पतं करोति = पतपता करोति । 'अव्यक्तानुकरणादनेकस्वरात्०' (७।२।१४५) डाचप्र०-द्विवचनं च । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ॥छ।।
बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा-ऽनिष्टे शस् ॥ ७।२।१५० ॥ [ बह्वल्पार्थात् ] बहुश्च अल्पश्च = बह्वल्पौ, बह्वल्पौ अर्थौ यस्य सः = बह्वल्पार्थः, तस्मात् । [कारकात्] कारक पञ्चमी ङसि । [इष्टानिष्टे] इष्टं च अनिष्टं च, तस्मिन् । [शस्] पित् शस् = एशस् । प्रथमा सि ।

Page #186

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
इष्टं - प्राशित्रादि बोटतकम् । अनिष्टं श्राद्धादि ।
[ग्रामे बहवो ददति, बहुशो ददति ] ग्रामे बहवो ददति = बहुशो ददति । अनेन प्शस्प्र० शस् । सर्वेषु उदाहरणेषु शस्प्रत्यये 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२७) लुप् । 'अधण्तस्वाद्या शसः ' (१|१३२) इत्यनेन अव्ययसंज्ञा ।
[ बहु धनं ददाति, बहुशो धनं ददाति ] बहु धनं ददाति = बहुशो धनं ददाति ।
[ विवाहे बहून् कार्षापणान्, बहुश: कार्षापणान् ददाति ] विवाहे बहून् कार्षापणान् ददाति = बहुश: कार्षापणान्
ददाति ।
[ विवाहे बहुभिर्भुक्तमतिथिभिः, बहुशो भुक्तमतिथिभिः ] विवाहे बहुभिर्भुक्तमतिथिभिः
बहुशो भुक्तम् ।
बहुशो ऽतिथिभ्यो ददाति ।
= बहुशः ।
[ बहुभ्योऽतिथिभ्यो ददाति, बहुशोऽतिथिभ्यो ददाति ] बहुभ्योऽतिथिभ्यो ददाति [ बहुभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छति, बहुशो ग्रामेभ्य आगच्छति ] बहुभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छति = बहुशः । [ बहुषु ग्रामेषु वसति, बहुशो ग्रामेषु वसति ] बहुषु ग्रामेषु वसति [ भूरिशः ] भूरिभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छ भूरिशः । अनेन प्शस्प्र० [ प्रभूतशः ] प्रभूतेभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छति = प्रभूतशः । अनेन प्शस्प्र० [ गणश: ] गणेषु ग्रामेषु वसति = गणशः । अनेन प्शस्प्र० शस् । अल्पार्थे - [ अल्प आगच्छति, अल्पश आगच्छति ] अल्प आगच्छति = अल्पशः । [ अल्पं धनं ददाति, अल्पशो धनं ददाति ] अल्पं धनं ददाति = अल्पशो धनं ददाति ।
[ श्राद्धे अल्पैर्भुक्तम्, अल्पशो भुक्तम् ] श्राद्धे अल्पैर्भुक्तम् = अल्पशः ।
[ अल्पेभ्यो ददाति, अल्पशो ददाति ] अल्पेभ्यो ददाति = अल्पशो ददाति ।
[ अल्पेभ्य आगतम्, अल्पश आगतम् ] अल्पेभ्य आगतः (तम्) = अल्पश: । [ अल्पेषु वसति, अल्पशो वसति ] अल्पेषु वसति = अल्पशः । अनेन प्शस्प्र० [ स्तोकश: ] स्तोकं ददाति = स्तोकशः ।
[ कतिपयश: ] कतिपयं ददाति = कतिपयशः । अनेन शस्प्र० शस् । पकारः पित्कार्यार्थः ॥छ |
[संख्यैकार्थात्] संख्या च एकार्थश्च = संख्यैकार्थम्, तस्मात् ।
[ वीप्सायाम् ] वीप्सा सप्तमी ङि ।
[शस् ] शस् प्रथमा सि ।
[ एकशो ददाति ] एकैकं ददाति

=
संख्यैकार्थाद् वीप्सायां शस् ॥ ७।२।१५१ ॥
=
एकशो ददाति ।
शस् ।
शस् ।
१६३
→
=
शस् ।

Page #187

१६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[द्विशः] द्वौ द्वौ ददाति = द्विशः । [त्रिशः] त्रीणि (२) ददाति = त्रिशः । [तावच्छः ] तावत् (२) ददाति = तावच्छः । [कतिशः ] कति (२) ददाति = कतिशः । [गणशः] गणं (२) ददाति = गणशः । अनेन सर्वत्र शस्प्र० । [एकशो दीयते ] एकैकेन दीयते = एकशो दीयते । [द्विशः ] द्वाभ्यां (२) दीयते = द्विशः ।
[त्रिशः] त्रिभिः (२) दीयते = त्रिशः । अनेन शस्प्र० । 'प्लुप् चादावेकस्य स्यादेः' (७।४।८१) इति द्विर्वचनंआदिविभक्तेश्च लुक् । एवमग्रेऽपि कार्यम् ।
[तावच्छः ] तावता (२) दीयते = तावच्छः । [कतिशः ] कतिभिः (२) दीयते = कतिशः । [गणशः] गणेनासौ दीयते = गणशः । अनेन शस्प्र० । एकार्थम् - [माषशो देहि] माषं माषं देहि = माषशो देहि । [कार्षापणशः ] कार्षापणं (२) देहि = कार्षापणशः । [पणशः] पणं (२) देहि = पणशः । [पादशः] पादं (२) देहि = पादशः । [पलशः] पलं (२) देहि = पलशः । [प्रस्थशः] प्रस्थं (२) देहि = प्रस्थशः । [अर्द्धशः] अर्द्ध (२) देहि = अर्द्धशः । [पर्वशः ] पर्वणि (२) देहि = पर्वशः । [तिलशः] तिलान् (२) देहि = तिलशः । [ सङ्घशः ] सङ्घाय (२) देहि = सङ्घशः । [पूगशः] पूगं (२) देहि = पूगशः । [वृन्दशः ] वृन्दे (२) प्रविशति = वृन्दशः । [पङ्किशः] पङ्कौ (२) प्रविशति = पङ्किशः । [वनशः] वने (२) प्रविशति = वनशः । [कूपीशः खनति ] कूप । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।१९) ङी । कूपी(२) खनति = कूपीशः । [कुम्भीशो ददाति ] कुम्भ । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।१९) ङी । कुम्भी(२) ददाति = कुम्भीशः ।

Page #188

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१६५
[कलशीशो ददाति ] कलश । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङी:' (२।४।१९) ङी । कलशी(२) ददाति = कलशीशो ददाति । अनेन शस्प्र० सर्वत्र ।
[क्रमशः] क्रमेण(२) ददाति = क्रमशः । अनेन शसप्र० । यद्यपि क्रमं एकस्तथापि क्रमवतां भेदात् क्रमेण क्रमेणेति वीप्सा भवति ।
[ तानेकैकशः पृच्छेत् ] एकैकं पृच्छेत् = एकैकशः पृच्छेत् । 'बह्वल्पार्थात्०' (७।२।१५०) शस्प्र० → शस् ।
[एकैकशोऽपि निघ्नन्ति ] एकैकं निघ्नन्ति = एकैकशोऽपि निघ्नन्ति । 'बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा-ऽनिष्टे एशस्' (७२।१५०) प्रशस्प्र० → शस् ।
[एकैकशो ददाति ] एकैकं ददाति = एकैकशो ददाति । 'बह्वल्पार्थात्-कारकादिष्टा०' (७।२।१५०) एशस्प्र० → शस् ॥छ। .
संख्याऽऽदेः पादादिभ्यो दान-दण्डे चाऽकल् लुक् च ॥ ७।२।१५२ ॥ [संख्याऽऽदेः ] संख्या चासावादिश्च = संख्यादिः, तस्मात् । [पादादिभ्यः] पाद आदिर्येषां ते = पादादयः, तेभ्यः = पादादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [दानदण्डे ] दानं च दण्डं च = दानदण्डम्, तस्मिन् । [च] च प्रथमा सि । [अकल्] अकल् प्रथमा सि । 'दीर्घयाब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[द्विपदिकां ददाति] द्वौ पादौ ददाति = द्विपदिकां ददाति । अनेन अकल्प्र० अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद्० → पद्देशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ । अम् ।
[त्रिपदिकां ददाति ] त्रीन् पादान् ददाति = त्रिपदिकां ददाति । अनेन अकल्प्र० → अक - अकारलुक् । 'य-स्वरे पाद:०' (२।१।१०२) पाद् → पद्देशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
[द्विशतिकां व्यवसृजति] द्वे शते व्यवसृजति = द्विशतिकां व्यवसृजति । अनेन अकल्प्र० → अकअन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
[द्विमोदकिकां त्यजति] द्वौ मोदकौ त्यजति = द्विमोदकिकां त्यजति । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
[त्रिमोदकिकां त्यजति] त्रीन् मोदकान् त्यजति = त्रिमोदकिकां त्यजति । अनेन अकल्प्र० → अकअन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । अम् ।
दण्डे - [द्विपदिकां दण्डितः] द्वौ पादौ दण्डितः = द्विपदिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अकारलुक् । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) पाद्० → पद्भावः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११).इ । अम् ।

Page #189

१६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[त्रिपदिकाम्] 'दण्डण् दण्डनिपातने' (१८६८) दण्ड् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच् । द्विकर्मकोऽयम् । दण्ड्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । इट् । 'सेट्क्तयोः' (४।३।८४) णिच्लुक् । त्रीन् पादान् दण्डितः = त्रिपदिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अकारलुक् । 'य-स्वरे०' (२।१।१०२) पाद्० → पद्भाव: । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
[द्विशतिकाम्] द्वे शते दण्डितः = द्विशतिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अकारलुक् च । 'आत्' (२।४।१८) । आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
[द्विमोदकिकाम्] द्वौ मोदको दण्डितः = द्विमोदकिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अकारलुक् च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
[त्रिमोदकिकाम्] त्रीन् मोदकान् दण्डितः = त्रिमोदकिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अकारलुक् च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । अम् ।
वीप्सायाम् - [द्विपदिकां भुङ्क्ते ] द्वौ द्वौ पादौ भुङ्क्ते = द्विपदिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'य-स्वरे पादः०' (२।१।१०२) पाद्० → पद्भावः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ।
[त्रिपदिकाम्] त्रीन् २ पादान् भुङ्क्ते = त्रिपदिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । “य-स्वरे पाद:०' (२।१।१०२) पाद्० → पद्भावः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११). इ ।
[द्विशतिकाम्] द्वे (२) शते भुङ्क्ते = द्विशतिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
[त्रिशतिकाम् ] त्रीणि (२) शतानि भुङ्क्ते = त्रिशतिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ। __ [द्विमोदकिकाम्] द्वौ (२) मोदको भुङ्क्ते = द्विमोदकिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
- [त्रिमोदकिकाम्] त्रीन् (२) मोदकान् भुङ्क्ते = त्रिमोदकिकाम् । अनेन अकल्प्र० → अक-अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । __[द्वौ द्वौ माषौ ददाति ] द्वौ द्वौ माषौ ददाति । दान-वीप्सयोर्द्वयोः सद्भावे पुनराप्राप्ति परं पदादयो नाम सन्ति अतोऽकल्प्रत्ययो न भवति ।
चकारो वीप्साया अनुकर्षणार्थः । - ननु अकलि प्रत्यये 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इति प्रकृत्यन्तस्य लुग्भवति किमर्थं लुग्वचनमित्याशङ्का-लुग्वचनं अनिमित्तलुगर्थम्, तेन पादः पद्भावो भवति । परनिमित्तायां तु लुचि 'स्वरस्य परे०' (७४।११०) इति परिभाषया स्थानिवद्भावान्न स्यात् ॥छ।।
तीयाट्टीकण न विद्या चेत् ॥ ७।२।१५३ ॥ [तीयात् ] तीय पञ्चमी ङसि । [टीकण्] टीकण् प्रथमा सि । [न] न प्रथमा सि । प्रसज्य प्रकटनार्थम्, एवं निर्देशः ।

Page #190

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१६७
[विद्या] विद्या प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्' (१।४।४५) सिलुक् । [चेत् ] चेत् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[द्वितीयम्, द्वैतीयीकम्, द्वैतीयीकी शाटी] द्वितीयमेव = द्वैतीयीकम्, द्वितीयम् । अनेन विकल्पेन टीकण्प्र० → ईक । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । टकारो ङ्यर्थः । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[तृतीयम्, तार्तीयीकम्, तार्तीयीकी शाटी] तृतीयमेव = तार्तीयीकम् । अनेन टीकण्प्र० → ईक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[मुखतीयः] मुखे = मुखतः । 'आधादिभ्यः' (७।२८४) तसुप्र० → तस् । मुखतो भवः = मुखतीयः । 'गहादिभ्यः' (६।३।६३) ईयप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४/६५) अस्लुक् ।
[पार्श्वतीयः] पार्वे = पार्श्वतः । 'आद्यादिभ्यः' (७।२।८४) तसुप्र० → तस् । पार्श्वतो भवः = पार्श्वतीयः । 'गहादिभ्यः' (६।३।६३) ईयप्र० । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७४।६५) अस्लुक् । इति तीयस्यानर्थकत्वान्न भवति ॥छ।।
निष्फले तिलात् पिञ्ज-पेजौ ॥ ७।२।१५४ ॥ [निष्फले] निष्फल सप्तमी ङि । [तिलात् ] तिल पञ्चमी ङसि । [पिजपेजौ] पिजश्च पेजश्च = पिञ्जपेजौ। [तिलपिञ्जः, तिलपेजः] निष्फलस्तिलः = तिलपिञ्जः, तिलपेजः । अनेन पिञ्ज-पेजप्र० ॥छा।
प्रायोऽतोयसट्-मात्रट् ॥ ७।२।१५५ ॥ [प्रायः ] प्रायस् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । [अतोः] अतु पञ्चमी ङसि । [द्वयसमात्रट्] द्वयसट् च मात्रट् च = द्वयसटमात्रट । प्रथमा सि ।
[यावद्द्वयसम्, यावन्मात्रम् ] यावत् मण्ड्यते । यावदेव = यावद्द्वयसम्, यावन्मात्रम् । अनेन द्वयसटप्र० → द्वयस-मात्रटप्र० → मात्र । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) त० → द० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) द० → न० ।
[तावद्द्वयसम्, तावन्मात्रम् ] तावदेव = तावद्द्वयसम्, तावन्मात्रम् । अनेन द्वयसप्र० → द्वयस-मात्रटप्र० → मात्र । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) त० → द० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) द० → न० ।
[एतावद्द्वयसम्, एतावन्मात्रम् ] एतावदेव = एतावद्द्वयसम्, एतावन्मात्रम् । अनेन द्वयसटप्र० → द्वयस-मात्रटप्र० → मात्र । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) द० → न० ।
[कियवयसम्, कियन्मात्रम् ] कियदेव = कियद्वयसम्, कियन्मात्रम् । अनेन द्वयसटप्र० → द्वयस-मात्रटप्र० → मात्र । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) त० → द० । 'प्रत्यये च' (१।३।२) द० → न० ।
[यावतीद्वयसी, यावद्वयसी] स्त्रियां यावतीद्वयसी । सामान्यविवक्षायां प्रत्यये पश्चात् स्त्रीत्वे यावद्वयसी । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ॥छा।
.
.

Page #191

१६८
[] वर्णाऽव्ययात् ] वर्णश्च अव्ययं च = वर्णाऽव्ययम्, तस्मात् ।
[ स्वरूपे] स्वरूप सप्तमी ङि ।
[कार: ] कार प्रथमा सि ।
[ अकार: ] अ एव = अकारः । अनेन कारप्र० ।
[ इकारः ] इरेव इकारः । अनेन कारप्र० ।
=
[ ककारः ] क एव = ककारः । अनेन कारप्र० ।
[ खकारः] ख एव = खकारः । अनेन कारप्र० ।
-
अव्यय
।
[ स्वाहाकार: ] स्वाहैव = स्वाहाकारः अनेन कारप्र० । [ स्वधाकारः ] स्वधैव = स्वधाकारः । अनेन कारप्र० । [ वषट्कार:] वषडेव = वषट्कारः । अनेन कारप्र० ।
[हन्तकारः ] हन्तैव = हन्तकारः । अनेन कारप्र० ।
[ नमस्कारः ] नमस् एव नमस्कारः अनेन कारप्र० । 'सो रु' (२ १७२) स०र० भ्रातुष्पुत्र- कस्कादयः' (२|३|१४) २० स० ।
[ ओंकारः] ओमेव = ओंकारः । अनेन कारप्र० ।
[ चकारः ] च एव = चकारः । अनेन कारप्र० ।
[ इतिकारः ] इत्येव
इतिकारः । अनेन कारप्र० ।
[ एवकार: ] एवैव
[ हुंकार: ] हुमेव = हुंकारः । अनेन कारप्र० ।
=

वर्णाऽव्ययात् स्वरूपे कार: ॥ ७।२।१५६ ॥
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
= एवकारः अनेन कारप्र० ।
[ पूत्कार: ] पूदेव = पूत्कारः । अनेन कारप्र० ।
[ सीत्कार ] सीदेव
सीत्कारः अनेन कारप्र० ।
।
[ सूत्कारः ] सूदेव
सूत्कारः । अनेन कारप्र० ।
अः विष्णुः, इः कामः, कः ब्रह्मा, खमाकाशम्, ओं ब्रह्म, वर्षाडिन्द्राय स्वाहाग्नये, स्वधा पितृभ्य इत्यर्थपरतायां न भवति ।
=
=
[ रात्] र पञ्चमी ङसि ।
[मनस्कार: ] मन एव मनस्कारः अनेन कारप्र० 'सो रु' (२ १७२) स०र० मनसुशब्दः स्वरादित्वात् अयमव्यय: चित्ताभोगे वर्तते । 'भ्रातुष्पुत्र-कस्कादयः' (२।३।१४ ) इत्यनेन स० ।
[ अहङ्कारः ] अहमेव = अहङ्कारः । अनेन कारप्र०
रावेफः ।। ७।२।१५७ ।।

Page #192

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
[एफः] एफ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[रेफः] र एव = रेफः । अनेन एफप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रायोवचनात् र एव = रकारः । 'वर्णा-ऽव्ययात् स्वरूपे कारः' (७।२।१५६) कारप्र० ॥छ।।
नाम-रूप-भागाद् धेयः ॥ ७।२।१५८ ॥ [नामरूपभागात् ] नाम च रूपं च भागश्च = नामरूपभागम्, तस्मात् । [धेयः] धेय प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र०।। [नामधेयम् ] नामैव = नामधेयम् । अनेन धेयप्र० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । सि-अम् । [ रूपधेयम् ] रूपमेव = रूपधेयम् । अनेन धेयप्र० । सि-अम् । [भागधेयम् ] भाग एव = भागधेयम् । अनेन धेयप्र० । सि-अम् ॥छ।।
मादिभ्यो यः ॥ ७।२।१५९ ॥ [मर्तादिभ्यः] मर्त्त आदिर्येषां ते = मर्त्तादयः, तेभ्यः = मर्त्तादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [यः] य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [ मर्त्यः] मर्त्त एव = मर्त्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [ सूर्यः] सूर एव = सूर्यः । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [क्षेम्यः ] क्षेम एव = क्षेम्य: । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [यविष्यः] यविष एव = यविष्यः । अनेन यप्र० । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्०' (२।३।१५) स० → ष० [भाग्यम् ] भाग एव = भाग्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । [अपराध्यम् ] अपराध एव = अपराध्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[रव्यम् ] रव एवं = रव्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[लव्यम् ] लव एव = लव्यम् । अनेन यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।।
नवादीन-तन-लं च नू चास्य ॥ ७।२।१६० ॥ [नवात् ] नव पञ्चमी ङसि । [ईनतननम् ] ईनश्च तनश्च लश्च = ईनतनत्नम् । [च] च प्रथमा सि । [नू] नू प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [च] च प्रथमा सि । [अस्य ] इदम् षष्ठी ङस् ।
[नवीनम्, नूतनम्, नूत्नम्, नव्यम्] नव । नवमेव = नवीनम्, नूतनम्, नूत्नम्, नव्यम् । अनेन ईन-तन-नयप्र० ॥छ।

Page #193

१७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
___प्रात् पुराणे नश्च ॥ ७।२।१६१ ॥ [प्रात्] प्र पञ्चमी ङसि ।। [पुराणे] पुराण सप्तमी ङि । [नश्च] न प्रथमा सि । 'सो रुः' (२२११७२) स० → र० । च प्रथमा सि ।
[प्रणम्, प्रीणम्, प्रतनम्, प्रत्नम्] प्रगतं कालेनेति वाक्यम् । प्रशब्देन पुराणमुच्यते । प्रणम्, प्रीणम्, प्रतनम्, प्रत्नम् । अनेन न-इन-तन-त्नप्र० । सि-अम् ।।छ।।
देवात् तल् ॥ ७।२।१६२ ॥ [देवात्] देव पञ्चमी ङसि । [तल्] तल् प्रथमा सि । [ देवता] देव एव = देवता । अनेन तलप्र० → त० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । लित्करणं स्त्र्यर्थम् ॥छ।
होत्राया ईयः ॥ ७।२।१६३ ॥ [होत्रायाः] होत्रा पञ्चमी ङसि । 'आपो ङितां यै-यास्-यास्-याम्' (१।४।१७) ङसि० → यास् । [ईयः] ईय प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । [होत्रीयम् ] होत्रैव = होत्रीयम् । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् ॥छ।।
भेषजादिभ्यष्ट्यण् ॥ ७।२।१६४ ॥ [भेषजादिभ्यः ] भेषज आदिर्येषां ते = भेषजादयः, तेभ्यः = भेषजादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् । [ट्यण्] ट्यण् प्रथमा सि ।।
[ भैषज्यम् ] भेषजमेव = भैषज्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ। 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[आनन्त्यम् ] अनन्त एव = आनन्त्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । ___ [आवसथ्यम् ] आवसथ एव = आवसथ्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[ऐतिह्यम्] इतिह इत्येव = ऐतिह्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
इतिहेति निपातसमुदाय उपदेशपारम्पर्ये वर्त्तते ।
[चातुर्वर्ण्यम्] चत्वार एव वर्णाश्चातुर्वर्ण्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'अनुशतिकादीनाम्' (७।४।२७) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[चातुराश्रम्यम् ] चत्वार एव आश्रमाः = चातुराश्रम्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'अनुशतिकादीनाम्' (७।४।२७) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।

Page #194

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१७१
[चातुर्वैद्यम् ] चत्वारो वेदाः = चातुर्वैद्यम् । चतस्रो विद्या वा = चातुर्वि(4)द्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'अनुशतिकादीनाम्' (७४।२७) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । 'व्यञ्जनात् पञ्चमाऽन्तस्थायाः सरूपे वा' (१।३।४७) यलोपः । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् ।
[त्रैवैद्यम् ] त्रयो वेदाः-तिस्रो विद्या वा = त्रैवैद्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । शेषं पूर्ववत् ।
[त्रैलोक्यम् ] त्रि-लोक उदाहरण मांडणी । त्रयाणां लोकानां समाहारः = त्रिलोकी । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलुक्, इति वाक्यनिष्पत्तिः । त्रिलोक(की) एव = त्रैलोक्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् ।
[ऐकभाव्यम् ] एकेन भवनम् = एकभावः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । एकभाव एव = ऐकभाव्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एकत्वम् ।
[द्वैभाव्यम् ] द्वयोर्भवनं = द्विभावः । 'भावा-ऽकोंः' (५।३।१८) घप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । द्विभाव एव = द्वैभाव्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । द्वित्वम् ।
[त्रैभाव्यम् ] त्रयाणां भवनं = त्रिभावः । 'भावा-ऽकोंः' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । त्रिभाव एव = त्रैभाव्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धि: ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । त्रित्वम् । ।
[आन्यभाव्यम् ] अन्यभाव एव = आन्यभाव्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।। - [सार्ववैद्यम् ] सर्वविद्यैव = सार्ववैद्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'अनुशतिकादीनाम्' (७।४।२७) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) आलुक् । 'व्यञ्जनात् पञ्चमाऽन्तस्थायाः सरूपे वा' (१।३।४७) यलोपः । सि-अम् ।
- [सार्वलौक्यम् ] सर्वलोक एव = सार्वलोक्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'अनुशतिकादीनाम्' (७।४।२७) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ।।
[षागुण्यम् ] षष्-गुण मण्ड्यते । षट् च ते गुणाः = षड्गुणाः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ष० → ड० । षड्गुणा एव = षाड्गुण्यम् । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । .
[शैलीयमाचार्यस्य ] शीलमेव = शैली । अनेन ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'व्यज्जनात् तद्धितस्य' • (२।४।८८) यलुक् । इदम् प्रथमा सि । 'अयमियम् पुंस्त्रियोः सौ' (२।१।३८) इदमिसंडे इयम् देशः । आचार्यस्य ।
भैषज्या आनन्त्या आवसथ्या ऐतिह्यशब्दा यदि स्त्रियां स्युस्तदा अजादिषु द्रष्टव्याः । 'अजादेः' (२।४।१६) इत्यनेन - आप भवतीत्यर्थः, अन्यथा ट्यणन्तत्वात् 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी स्यात् ॥छ।
प्रज्ञादिभ्योऽण् ॥ ७।२।१६५ ॥ [प्रज्ञादिभ्यः] प्रज्ञा(ज्ञ) आदिर्येषां ते = प्रज्ञादयः, तेभ्यः = प्रज्ञादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।

Page #195

१७२
[ अण् ] अण् प्रथमा सि ।
[प्राज्ञः, प्राज्ञी कन्या ] प्र 'ज्ञांश् अवबोधने' (१५४०) ज्ञा । प्रजानातीति प्रज्ञ: । 'नाम्युपान्त्य - प्री-कृ-गृ-ज्ञः कः ' (५/१/५४) कप्र० अ । 'इडेत् - पुसि चाऽऽतो लुक् (४।३।९४) आलुक् । प्रज्ञ एव = प्राज्ञः । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । स्त्रियां तु 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२|४|८६ ) अलुक् । कन्या ।
[प्राज्ञा कन्या ] प्रज्ञा अस्यास्तीति प्राज्ञा कन्या । प्रज्ञा श्रद्धा ऽर्चा - वृत्तेर्ण:' (७|२|३३) णप्र० स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० [ वाणिजः ] वणिगेव वाणिजः । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । [ विदत् ] विशिष्टा दन्ता यस्य = विदत् । 'वयसि दन्तस्य दतृः' (७|३ | १५१) दन्तशब्दस्य दतृदेश:
→ दत् ।
[ षोडत् ] षोडत् इति 'एकादश- षोडश - षोडन्- षोडा - षड्ढा ' ( ३।२।९१ ) इत्यनेन निपात्यते ।
[ सत्वस् ] सत्व 'अंसण् दृष्टिसमाहारे' ( सत्व उणादयः निपातः ।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
) अंस् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३|४|१७) णिच्प्र० । सत्वमंसयति
[ वरिवस्कृत ] वरिवस्शब्दस्य वत्सकषभाभ्यामव्ययत्वप्रतिपादनात् कस्कादित्वम्, तस्य फलमिदम् । 'भ्रातुष्पुत्र- ' कस्कादयः' (२|३|१४) सत्वम् ।

अ । 'वृद्धिः
आ ।
[ आग्नीधी आग्नीध्रा वा शाला ] अग्नि 'ञिइन्धैपि दीप्तौ' (१४९८) इन्धू । 'अग्निमिन्द्धे अग्नीध् । क्विप्प्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५ ) नलुक् । 'अप्रयोगीत् ' (१|१|३७ ) क्विप्लुक् । अग्नीध इयम् । 'गृहेऽग्नीधो रण् धश्च' (६।३।१७४) रण्प्र० र । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । आग्नीध्रा एव = आग्नीध्री । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । आग्नीध्रा वा शाला । [ साधारणी साधारणा वा भूमिः ] साधारणं करोति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३|४|४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । साधारयतीति साधारणः । ' नन्द्यादिभ्योऽनः' (५/१/५२) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४|३|८३) णिच्लोपः । साधारण एव = साधारणी- साधारणा वा । अनेन अण्प्र० अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । द्वितीये 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ ॥छ ।
श्रोत्रौषधि-कृष्णाच्छरीर - भेषज - मृगे ॥ ७।२।१६६ ॥ [ श्रोत्रौषधिकृष्णात् ] श्रोत्रश्च ओषधिश्च कृष्णश्च = श्रोत्रौषधिकृष्णम्, तस्मात् ।
[ शरीरभेषजमृगे ] शरीरं च भेषजं च मृगश्च = शरीरभेषजमृगम्, तस्मिन् ।
[ श्रौत्रं शरीरम्, श्रोत्रमेवान्यत् ] श्रोत्रमेव = श्रौत्रं शरीरम् । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । श्रोत्रमेवान्यत् ।
=
[ औषधं भेषजम्, ओषधिरेवान्यत् ] ओषधिरेव औषधं भेषजम् । अनेन अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । ओषधिरेवान्यत् ।
=

Page #196

सप्तमाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥
१७३
[काो मृगः, कृष्ण एवान्यः] कृष्ण एव = कार्णो मृगः । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । कृष्ण एवान्यः ॥छ।।
.
कमणः सान्ट । कर्मणः सन्दिष्टे ॥ ७।२।१६७ ॥
[कर्मणः] कर्मन् पञ्चमी ङसि । [सन्दिष्टे] सन्दिष्ट सप्तमी ङि । अन्येनान्योऽन्यस्मै यदाह त्वयेदं कर्तव्यमिति तत् सन्दिष्टं कर्म ।
[कार्मणं करोति ] कर्मैव = कार्मणं करोति । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धि: आ । .सन्दिष्टं कर्म करोतीत्यर्थः । वशीकरणमपि वृद्धपरम्परोपदेशात् क्रियते इति कार्मणमुच्यते ॥छ।।
वाच इकण् ॥ ७।२।१६८ ॥ [वाचः] वाच् पञ्चमी ङसि । [इकर्ण] इकण् प्रथमा सि । अन्येनान्योऽन्यस्मै यां वाचमाह सा सन्दिष्टा वाक् ।
[वाचिकं कथयति ] वागेव = वाचिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । सन्दिष्टं वाचं कथयतीत्यर्थः ॥छ।।
विनयादिभ्यः ॥७।२।१६९ ॥ [विनयादिभ्यः] विनय आदिर्येषां ते = विनयादयः, तेभ्यः = विनयादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[वैनयिकम् ] विनय एव = वैनयिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।।
[सामयिकम्] समय एव = सामयिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ॥छ।।
उपायाद्धस्वश्च ॥ ७।२।१७० ॥ [उपायात्] उपाय पञ्चमी ङसि । [हूस्वश्च] हुस्व प्रथमा सि । च प्रथमा सि ।
[औपयिकम् ] उपाय = एव औपयिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक-हुस्वश्च । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
मृदस्तिकः ॥ ७।२।१७१ ॥ [ मृदः] मृद् पञ्चमी ङसि । [तिकः ] तिक प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [ मृत्तिका ] मृद् मण्ड्यते । मृदेव = मृत्तिका । अनेन तिकप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।

Page #197

१७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
स-स्नौ प्रशस्ते ॥ ७।२।१७२ ॥ [सस्नौ ] सश्च स्नश्च = सस्नौ । [प्रशस्ते ] प्रशस्त सप्तमी ङि ।
[ मृत्सा, मृत्स्ना] प्रशस्ता मृत् = मृत्सा, मृत्स्ना । रूपप्रत्ययापवादः । अनेन स-स्नप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० ।
[ मृद्रूपा] प्रशस्ता मृत् = मृद्रूपा । मतान्तरे "त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्" (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।
इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वत्तौ तद्धितस्य षष्ठः पादः समाप्तः । छ।।
उत्साहसाहसवता भवता नरेन्द्र !, धाराव्रतं किमपि तद्विषमं सिषेवे । यस्मात् फलं न खलु मालवमात्रमेव, श्रीपर्वतोऽपि तव कन्दुककेलिपात्रम् ॥१॥
यदेकशय्यां गतापि नारी नोपभुज्यते तद्धाराव्रतमुच्यते ॥

Page #198

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१७५
॥ अहम् ॥ ॥ अथ सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
प्रकृते मयट् ॥ ७॥३॥१॥ [प्रकृते ] प्रकृत सप्तमी ङि। [मयट्] मयट् प्रथमा सि । प्राचुर्येण प्राधान्येन वा कृतं = प्रकृतम्, तस्मिन् । [अन्नमयम् ] अन्नं प्रकृतम् = अन्नमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । [घृतमयम् ] घृतं प्रकृतं = घृतमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । [दधिमयम् ] दधि प्रकृतं = दधिमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय । [यवागूमयी ] यवागूः प्रकृता = यवागूमयी । अनेन मयट्प्र० → मय । 'अणजेयेकण्-नञ्' (२।४।२०) ङी ।
[यवागूमयम् ] अतिवर्त्तन्ते त्यजन्ति स्वार्थिकाः प्रकृत(ति)लिङ्गवचनानीति यवागूः प्रकृता = यवागूमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय ।
[आपूपिकम्, अपूपमयम् ] अपूपाः प्रकृताः = आपूपिकम् । 'कवचि-हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-अपूपमयम् । अनेन मयट्प्र० →मय ।
[शाष्कुलिकम्, शष्कुलीमयम्] शष्कुल्यः प्रकृताः = शाष्कुलिकम् । 'कवचि-हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । एवम्-शष्कुलीमयम् । अनेन मयट्प्र० → मय ॥छ।।
अस्मिन् ॥ ७।३।२ ॥ [अस्मिन् ] अस्मिन् सप्तमी ङि । सूत्रत्वात् (लोपः) । [अन्नमयं भोजनम् ] अन्नं प्रकृतमस्मिन् = अन्नमयं भोजनम् । अनेन मयट्प्र० → मय । [अपूपमयं पर्व] अपूपाः प्रकृता अस्मिन् = अपूपमयं पर्व । अनेन मयट्प्र० → मय ।
[वटकमयी यात्रा] वटका प्रकृता अस्यां सा = वटकमयी यात्रा । अनेन मयदप्र० → मय । 'अणजेयेकण.' (२।४।२०) ङी ।
-

Page #199

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ यवागूमयी इष्टिः ] यवागूः प्रकृता अस्यां सा = यवागूमयी इष्टिः । अनेन मयट्प्र० मय । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । यवागूशब्देन खीरिरुच्यते ||छ ।
तयोः समूहवच्च बहुषु ॥ ७|३ | ३ ||
१७६
[ तयोः ] तद् सप्तमी ओस् ।
[समूहवत् ] समूहे इव
[च] च प्रथमा सि ।
=
समूहवत् । 'तत्र' (७|१|५३) वत्प्र० ।
[ बहुषु ] बहु सप्तमी सुप् ।
[ आपूपिकम्, अपूपमयम् ] अपूपाः प्रकृताः आपूपिकम् । अनेन विहितः 'कवचि - हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४ ) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम् अपूपमयम् । अनेन मयट्प्र० मय ।
=
[ मौदकिकम्, मोदकमयम् ] मोदकाः प्रकृताः = मौदकिकम् । 'कवचि - हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४ ) इकण्प्० → इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम् मोदकमयम् । अनेन मयट्प्र० मय ।
[ शाष्कुलिकम्, शष्कुलीमयम् ] शष्कुल्यः प्रकृताः = शाष्कुलिकम् । अनेन इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) ईलुक् । एवम् - शष्कुलीमयम् । अनेन मयट्प्र० मय । [ धैनुकम्, धेनुमयम् ] धेनु । धेनवः प्रकृताः धैनुकम् । 'धेनोरनञः' (६।२।१५) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः । 'ऋवर्णोवर्ण- दोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७|४|७१) इकारलुक् । एवम् - धेनुमयम् । अनेन मयट्प्र० मय ।
=
[ आपूपिकम्, अपूपमयं पर्व ] अपूपाः प्रकृता अस्मिन् = आपूपिकम् । 'कवचि - हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४ ) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम् अपूपमयम् । अनेन मयट्प्र०
मय ।
=
[ मौदकिकी, मोदकमयी पूजा ] मोदकाः प्रकृता अस्मिन् मौदकिकी । अनेन इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । एवम् - मोदकमयी पूजा । अनेन मयट्प्र० → मय । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[गाणिक्या, गणिकामयी यात्रा ] गणिकाः प्रकृता अस्यां यात्रायां = गाणिक्या । 'गणिकाया ण्यः' (६।२।१७) ण्यप्र०य । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । एवम् - गणिकामयी यात्रा । अनेन मयट्प्र० मय । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी ।

[ अश्वीया, अश्वमयी यात्रा ] अश्वाः प्रकृता अस्यां यात्रायाम् अश्वीया । 'वाऽश्वादीय:' ( ६ २१९ ) ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । एवम् अश्वमयी यात्रा । अनेन मयट्प्र० मय । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी |छ ||
=
निन्द्ये पाशप् ॥ ७।३।४ ॥
[ निन्द्ये ] 'णिदु कुत्सायाम्' (३११) णिद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निद् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । निन्द्यत इति । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५|१|१७) घ्यण्प्र०य, तस्मिन् ।

Page #200

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ पाशप्] पाशप् प्रथमा सि
[ वैयाकरणपाश: ] वैयाकरण मांडणीय । निन्द्यो वैयाकरणः
वैयाकरणपाशः । अनेन पाशपुप्र० → पाश ।
[ छान्दसपाश: ] छन्दस् । छन्दोऽधीते = छान्दसः । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । निन्द्यः छान्दसः = छान्दसपाशः । अनेन पाशपूप्र० पाश ।
पकारः पुंवद्भावार्थ:
[कुमारपाशा ] कुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) ङी 'अस्य ड्यां लुक्' (२२४१८६) अलुक् कुत्सिता कुमारी I कुमारपाशा । अनेन पाशप्प्र० पाश 'क्यङ् मानि पित्तद्धिते' (३२५०) पुंवद्भावः ङीगतेत्यर्थः । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र ० आ ।
[ किशोरपाशा ] किशोर 'वयस्यनन्त्ये' किशोरी = किशोरपाशा । अनेन पाशप्प्र० 'आत्' (२।४।१८) आपूप्र० आ ॥ छा
(२।४।२१ ) ङी 'अस्य लुक् (२२४१८६) अलुक् । कुत्सिता पाश । 'क्यङ् मानि - पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः-ङीगतेत्यर्थः ।
प्रकृष्टे तमप् ॥ ७।३५ ॥
[ प्रकृष्टे] प्र 'कृषत् विलेखने' (१३१९) कृष् । प्रकर्षणं = प्रकृष्टम् । 'क्लीबे क्तः' (५|३|१२३) क्तप्र० त । 'तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च - टवर्गी' (१।३।६०) त०ट० । प्रकृष्टमस्यास्ति । 'अभ्रादिभ्यः' (७|२|४६) अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) अलुक् तस्मिन् ।
[ तमप्] तमप् प्रथमा सि ।

=
प्रकृष्टः प्रकर्षोऽतिशय: एक एव त्रीणि नामानि स च गुणक्रिययोरेव न जातिद्रव्ययोः । [ शुक्लतमः ] सर्वे इमे शुक्ला: । अयमेषां प्रकृष्टः शुक्लः = शुक्लतमः । अनेन तमप्प्र० [ शुक्लतमौ ] सर्वे इमे शुक्ला: । इमावेषां प्रकृष्टौ शुक्लौ शुक्लतमौ। अनेन तमप्प्र० । [ शुक्लतमा: ] सर्वे इमे शुक्ला: । इमे एषां प्रकृष्टा: शुक्ला: = शुक्लतमा: । अनेन तमप्प्र०
तम । जस् ।
[ आढ्यतमः ] सर्वे इमे आढ्याः । अयमेषां प्रकृष्टः आढ्यः = आढ्यतमः । अनेन तमप्प्र० → तम ।
[सुकुमारतमः ] सु 'कुमारण् क्रीडायाम्' (१९११) कुमार 'चुरादिभ्यो णिच्' ( ३।४।१७) णिच्प्र० । सुखेन कुमारयतीति सुकुमार: । 'अच्' (५|१|४९) अच्प्र० अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लोपः । सर्वे इमे सुकुमाराः । अयमेषां प्रकृष्टः सुकुमारः = सुकुमारतमः । अनेन तमप्प्र० तम ।
→
१७७
→
=
तम । सि ।
तम । औ । ।
1
तम ।
[ कारकतमः ] सर्वे इमे कारकाः । अयमेषां प्रकृष्टः कारकः = कारकतमः । अनेन तमप्प्र० [ साधकतमः ] सर्वे इमे साधकाः । अयमेषां प्रकृष्टः साधकः = साधकतमः । अनेन तमप्प्र० [ प्रकृष्टतमः ] सर्वे इमे प्रकृष्टाः । अयमेषां प्रकृष्टः प्रकृष्टः = प्रकृष्टतमः । अनेन तमप्प्र० → तम । गौरयं यः सुसन्नहनः शकटं वहति सुसम्बद्धः । एतत्प्रयोगापेक्षया अग्रेतनप्रयोगे प्रकर्षप्रतीति गोतम इति
[ गोतमोऽयं यः सुलक्षणः शकटं सीरं च वहति ] प्रकृष्टो गौः = गोतमोऽयं यः सुलक्षणः शकटं सीरं च वहति । प्रकृष्टगुणं च द्रव्यवतश्चैत्रादेः परमार्थतस्तमप् न प्राप्नोति बाहुलकातु भवतीति
तम ।

Page #201

१७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[गोतमेयं या समां समां विजायते स्त्रीवत्सा च] प्रकृष्टा गौः = गोतमा इयं या समां समां विजायते । चैत्ररूपस्य द्रव्यस्यापेक्षया द्रव्यान्तरवस्त्रादि तत्समवायिना सूक्ष्मत्वादिना प्रकृष्टगुणं च द्रव्यवतश्चैत्रादेः परमार्थतस्तमप् न प्राप्नोति बाहुलकात्तु भवतीति स्त्रीवत्सा चेति स्त्री वत्सा यस्याः सा, तथा सवत्सेत्युक्ते सह वत्सेन वत्सया वा वर्तते इति संशयः । स्यात् ।
द्रव्यान्तरसमवायिना च प्रकृष्टेन गुणेन कृत्वा प्रकृष्टे द्रव्ये तद्वतः प्रत्ययो भवति ।
[सूक्ष्मवस्त्रतमः ] अतिशयेन सूक्ष्माणि वस्त्राण्यस्य = सूक्ष्मवस्त्रतमः । अनेन तमप्र० → तम । प्रकर्षप्रत्ययान्ताच्च प्रकर्षस्यापि प्रकर्षविवक्षायां प्रत्ययो भवति । यथा
[युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणाम् ] युधिष्ठिरः । 'शंसू स्तुतौ च' (५५०) शंस्, प्रपूर्व० । प्रशस्यत इति प्रशस्यम् । 'शकि-तकि-चकि-चति-यति-शसि-सहि-यजि-भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।८५) नलुक् । इदं प्रशस्यं(२), इदमनयोर्मध्येऽतिशयेन प्रशस्यं = श्रेष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७३।९) इष्ठप्र० । 'प्रशस्यस्य श्रः' (७।४।३४) प्रशस्यस्थाने "श्र"देशः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । प्रकृष्टः श्रेष्ठः = श्रेष्ठतमः । अनेन तमपप्र०
→ तम । कुरु । कुरोरपत्यानि । 'दु-नादि-कुर्वित्-कोशला-ऽजादाव्यः ' (६।१।११८) ज्यप्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) लुप् । तेषां = कुरूणाम् ।
[सूक्ष्मतमवस्त्रः] प्रकृष्टं सूक्ष्म = सूक्ष्मतमम् । अनेन तमप्र० → तम । सूक्ष्मतमं वस्त्रं यस्य सः = सूक्ष्मतम [सूक्ष्मवस्त्रतमः ] प्रकृष्टः सूक्ष्मवस्त्रः = सूक्ष्मवस्त्रतमः । अनेन तमप्र० → तम ।
[बह्वाट्यतमकः ] प्रकृष्टा आढ्याः = आढ्यतमाः । अनेन तमप्प्र० → तम । बहव आढ्यतमा यत्र सः = बह्वाट्यतमः । बह्वाट्यतम एव = बाढ्यतमकः । स्वार्थे कप्र० । द्वयोः प्रकर्षे तरपो विधानात् बहूनां प्रकर्षेऽयं विधिः ।
[प्रधानतमोऽयं ग्रामे] प्रकृष्टः प्रधानं = प्रधानतमोऽयं ग्रामे । अनेन तमपप्र० → तम ।
[आढ्यतमोऽयं नगरे] प्रकृष्टः आढ्यः = आढ्यतमः । अनेन तमप्र० , तम । - ग्रामपुरुषयोर्द्वयोः प्रकर्षे न प्राप्नोतीति कथमर्थः ? एकस्मिन्नपि नगरे ग्रामे वा निर्दिष्टे समुदाये तदन्तर्गतावयवान्तरापेक्षया प्रकर्षे भविष्यति ।
[महत्सर्षपं महान् हिमवानिति] महत्सर्षपमित्यत्र प्राधान्यनामत्वात् पुंस्त्वे प्राप्ते बाहुलकानपुंसकत्वम्, शुक्लापेक्षया च कृष्णे मा भूत् तरप् ।
अदूरविप्रकर्षे समानगुणक्रिययोश्च स्पर्धा भवति, न हि निष्कधनः शतनिष्कधनेन स्पर्धते । आढ्याभिरुपौ वा गन्तुपाचकौ वा । तथा च तन्निमित्तः प्रकर्षोऽपि नास्ति ।
[अहिंसकः श्रेयान् पापीयान् प्राणिनां हन्ता] प्रशस्यस्य साधना पूर्वलिखिता ज्ञेया । अयं प्रशस्य:(२), अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन प्रशस्यः = श्रेयान्, अहिंसक(:) । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसप्र० । 'प्रशस्यस्य श्रः' (७।४।३४) "श्र"देशः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए । प्रथमा सि । पापिन् मण्डयते । प्रकृष्टः पापी = पापीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) । ईयस्प्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् । प्राणिनां हन्तेत्यत्र तरबर्थे ईयस् । नैतयोः परस्परं स्पर्धा, किं तर्हि ? अन्यापेक्षा । श्रेयः पापीयसोविषमगुणत्वात् स्पर्धाभावे प्रकर्षाभावादित्याशयः ।
पकारः पुंवद्भावार्थः -

Page #202

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ शुक्लतमा शाटी] शुक्ला । प्रकृष्टा शुक्ला शुक्लतमा शाटी । अनेन तमप्प्र० तम । 'क्यङ् - मानिपित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ छ
द्वयोर्विभज्ये च तरप् ॥ ७|३|६ ॥
=
[द्वयोः ] द्वि सप्तमी ओस् ।
[विभज्ये ] 'भजीं सेवायाम्' (८९५) भज्, विपूर्व० । विभज्यते सहि-यजि - भजि-पवर्गात्' (५।१।२९) यप्र०, तस्मिन् ।
[च] च प्रथमा सि ।
[तरप्] तरप् प्रथमा सि ।
अनेन तरप्प्र० → तर ।
[ पटुतरः] द्वाविमौ पटू, अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः पटुः = पटुतरः । [ सुकुमारतरः ] द्वाविमौ सुकुमारौ, अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः सुकुमारः [ पाचकतर: ] द्वाविमौ पाचकौ, अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः पाचकः = पाचकतरः । अनेन तरपूप्र० → तर ।
सुकुमारतरः । अनेन तरप्प्र० तर ।
[ गोतरो यः शकटं वहति सीरं च] द्वाविमौ गावौ अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो गौ: गोतरो यः शकटं शी (सी) रं च वहति । अनेन तरप्प्र० तर ।
=

=
[ गोतरा या समां समां विजायते स्त्रीवत्सा च] द्वे इमे गावौ इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा गौः तर । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । स्त्रीवत्सा च ।
तरप्प्र
यथौषधिरसाः सर्वे, मधुन्याहितशक्तयः ।
अविभागेन वर्त्तन्ते, तां संख्यां तादृशीं विदुः ॥ १ ॥
१७९
विभज्यम् । 'शकि- तकि- चति-यति-शसि
=
[ दन्ताः स्निग्धतराः ] दन्ताश्च ओष्ठौ च = दन्तौष्ठम् । 'प्राणि- तूर्याङ्गाणाम्' (३|१|१३७) इत्यनेन एकत्वम् । दन्तौष्ठस्य मध्ये स्निग्धतराः । मध्ये इति अर्थकथनकारणे भणितोऽस्ति मूलवाक्ये न ।
[पाणी सुकुमारतरौ ] पाणी च पादौ च = पाणिपादम् । 'प्राणि- तूर्याङ्गाणाम् ' ( ३।१।१३७) एकत्वम् । पाणिपादस्य मध्ये = पाणी सुकुमारतरौ ।
अभेदैकत्वसंख्या इति शब्दा व्याख्यायते । न विद्यते भेदो यस्याः सा = अभेदा, सा चासावेकत्वसंख्या च = अभेदैकत्वसंख्या ।
गोतरा । अनेन
चैत्रेण चैत्राभ्यां चैत्रैर्वा भूयते इत्यत्र या संख्या सा अभेदैकत्वसंख्येति । यदा इतरेतरयोगस्तदा बह्वर्थप्रकर्ष इति तमबेव भवति ।
[ परुद्भवान् पटुरासीत् पटुतर ऐषमः ] परुद्भवान् पटुरासीत् पटुतरः ऐषमः । अनेन तरप्प्र० तर ।
विभज्ये [ सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका आढ्यतराः, अभिरूपतराः, सुकुमारतराः ] सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रकाः, इमे आढ्याः, इमे आढ्याः, अमी अमीभ्यः अतिशयेन आढ्याः = आढ्यतराः । अनेन तरप्प्र० → तर । जस् । इमे अभिरूपाः, इमे अभिरूपाः, अमी अमीभ्यः अतिशयेन अभिरूपाः = अभिरूपतराः । अनेन तरप्प्र० तर । स् । इमे सुकुमाराः (२), अमी अमीभ्यः अतिशयेन सुकुमाराः = सुकुमारतराः । अनेन तरप्प्र० तर । जस् ।

Page #203

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
सांकाश्यकादिषु पाटलिपुत्रकादीनामप्रवेशात् विभागः पृथग्भावः विभज्यस्य च विशेषणमप्याढ्याद्यर्थः प्रकृष्टं विभज्यं भवति विशेषणात् ततः प्रत्ययः ।
१८०
[ गवां कृष्णा: [ गौ: ] संपन्नक्षीरतमा ( : ) ] गवां कृष्णाः प्रकृष्टाः संपन्नक्षीराः = संपन्नक्षीरतमाः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । विभज्यश्च भेदरूपमापन्नानां भवति, अत्र तु गोत्वेन सर्वा अपि कृष्णा गावोऽभिन्नाः ।
[ सांकाश्यकानां पाटलिपुत्रकाणां च पाटलिपुत्रका आढ्यतमाः] सांकाश्यकानां पाटलिपुत्रकाणां च पाटलिपुत्रकाः प्रकृष्टाः आढ्याः = आढ्यतमाः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र ० तम । जस् ।
विभज्यग्रहणमद्वित्वार्थम् ।
[ शुक्लतरा शाटी] शुक्ला इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा शुक्ला = शुक्लतरा शाटी । अनेन तरप्प्र० तर । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । ॥छ ।
क्वचित् स्वार्थे ॥ ७३॥७ ॥
[ क्वचित् ] क्वचित् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । ('अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप्) ।
[ स्वार्थे ] स्वार्थ सप्तमी ङि ।
=
[ अभिन्नतरकम् ] अभिन्नमेव अभिन्नतरकम् । अनेन तरप्प्र० तर । अनत्यन्तं अभिन्नतरमभिन्नतरकम् । 'क्तात् तमबादेश्चानत्यन्ते' (७|३|५६) कप्प्र० क ।
[ उपपन्नतरकम् ] उपपन्नमेव = उपपन्नतरकम् । अनेन तरप्प्र० तर । उपपन्न (तर) मेव तमबादेश्चानत्यन्ते' (७|३|५६) कप्प्र० क ।
[ उच्चैस्तराम् ] उच्चैरेव = उच्चैस्तराम् । अनेन तरप्प्र० तर सि-अम् ॥छ|| किं-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम् ॥ ७३॥८ ॥ किंत्याद्येऽव्ययात् ] किञ्च त्यादिश्च एश्च अव्ययं च = किंत्याद्येऽव्ययम्, तस्मात् । असत्त्वम्, तस्मिन् ।
[ असत्त्वे ] सीदतो लिङ्गं (ङ्ग) - संख्येऽस्मिन्निति सत्त्वम् । न सत्त्वम् =
[ तयोः ] तद् सप्तमी ओस् ।
[ अन्तस्य ] अन्त षष्ठी ङस् ।
[ आम्] आम् प्रथमा सि ।
[ किंतरां पचति ] इदमनयोरतिशयेन किं पचति = किंतरां पचति । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० तर । अनेन अन्तस्य आम् ।
[ किंतमां पचति ] इदमेषामतिशयेन किं पचति = किंतमां पचति । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्रतम् । अनेन अन्तस्य आम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (७२|७) । सिलुप् ।
= उपपन्नतरकम् । ‘तात्
[ पचतितराम् ] द्वाविमौ पचतः, अयमनयोरतिशयेन पचति = पचतितराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० → तर । अनेन अन्तस्य आम् ।
[ पचतितमाम् ] सर्वे इमे पचन्ति, अयमेषां प्रकृष्टं पचति = पचतितमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० → तम । अनेन अन्तस्य आम् ।
म० वृत्तौ अभिन्नमेव अभिन्नतरकम् । 'यावादिभ्यः कः' (७|३|१५) क प्र० ।
卐

Page #204

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ पूर्वाह्णेतरां भुङ्क्ते ] पूर्वमह्नः "अह्न" देशश्च तस्मिन् । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं पूर्वाह अनेन अन्तस्य आम् । 'कालात् तन-तर-तम- काले' (३।२।२४) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
=
=
[ पूर्वाह्णतमां भुङ्क्ते ] पूर्वमह्नः पूर्वाह्णः । 'सर्वां - ऽश संख्या- ऽव्ययात् (७|३|११८) अट्समासान्तः “अह्न”देशश्च, तस्मिन् । एषां मध्ये प्रकृष्टं पूर्वाहणे = पूर्वाह्णतमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० तम । अनेन अन्तस्य आम् । कालात् तन-तर-तम-काले' (३।२।२४) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
4
[ अपराह्णेतराम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं अपराह्णे = अपराह्णेतराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० → तर । अनेन अन्तस्य आम् । 'कालात् तन-तर-तम- काले' ( ३।२।२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
[ अपराह्णेतमाम् ] एषां मध्ये प्रकृष्टं अपराहणे = अपराह्णेतमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|४|५) तमप्प्र० → तम । अनेन अन्तस्य आम् । ‘'कालात् तन-तर-तम- काले' ( ३।२।२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
पूर्वाह्णः । 'सर्वां - ऽश - संख्या - ऽव्ययात् ' ( ७|३|११८) अट्समासान्तः पूर्वाहणेतराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० → तर ।
[ प्राह्णेतराम् ] प्रकृष्टमह्नः = प्राण: । 'सर्वां - ऽश - संख्या -ऽव्ययात्' (७|३|११८) अट्समासान्तः "अह्न" देशश्च, तस्मिन् । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं प्राहणे = प्राहणेतराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० तर । अनेन अन्तस्य आम् । ‘कालात् तन०' ( ३।२।२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
=
=
[ प्राह्णेतमाम् ] प्रकृष्टमह्नः प्राह्णः । 'सर्वां -ऽश - संख्या - ऽव्ययात्' (७|३|११८) अट्समासान्तः "अह्न”देशश्च, तस्मिन् । एषां मध्ये प्रकृष्टं प्राहणे प्राहणेतमाम् । ‘प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० तम । अनेन अन्तस्य आम् । 'कालात् तन०' (३|२|२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
[ प्रगेतराम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं प्रगे = प्रगेतराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० तर । अनेन अन्तस्य आम् । 'कालात् तन० ' ( ३।२।२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
१८१
[ अग्रेतराम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं अग्रे अलुप्समासः ।

-
[ प्रगेतमाम् ] एषां मध्ये प्रकृष्टं प्रगे = प्रगेतमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्रतम । अनेन अन्तस्य आम् । ‘कालात् तन०' (३।२।२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
अग्रेतराम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।२४) इत्यादिना सप्तम्या
=
-
[ अग्रेतमाम् ] एषां मध्ये प्रकृष्टं अग्रे = अग्रेतमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्रतम् । अनेन अन्तस्य आम् । 'कालात् तन तर०' (३।२।२४ ) इत्यादिना सप्तम्या अलुप्समासः ।
अग्रेशब्दोऽपि कालवाची, अथवा विभक्त्यर्थो न द्रष्टव्यम्, तत्प्रकर्षेऽत्र तरप्तमपौ ।
[जेतर:] 'जिं अभिभवे' (८) जि । जयतीति जे । 'मन् वन्- क्वनिप् -विच् क्वचित्' (५।१।१४७) विच्प्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'अप्रयोगीत् ' (१।१।३७) विच्लोपः । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टे जे = जेतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७३।६) तरप्प्र० तर ।
अव्यय - [ नितराम् ] नि एव = नितराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७|३|७) तरप्प्र० तर । अनेन अन्तस्य आम् । [ सुतराम् ] सु एव = सुतराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७|३|७) तरप्प्र० तर । अनेन अन्तस्य आम् ।
[ अतितमाम् ] बहूनां मध्ये प्रकृष्टाऽति = अतितमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्रतम । अनेन अन्तस्य आम् ।

Page #205

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां । [ अतीवतराम् ] अतीव एव = अतीवतराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७।३।७) तरप्प्र० तर । अनेन अन्तस्य आम् ।
तर । अनेन अन्तस्य आम् ।
तर । अनेन अन्तस्य आम् ।
[ नतराम् ] न एव = नतराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७।३।७) तरप्प्र० [ उच्चैस्तराम् ] उच्चैरेव = उच्चैस्तराम् । 'क्वचित् स्वार्थे' (७।३।७) तरप्प्र० [ उच्चैस्तमाम् ] बहूनां मध्ये उच्चैरुच्चैस्तमाम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० [ शीघ्रतरं गच्छति ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं शीघ्रं शीघ्रतरम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । गच्छति ।
तम । अनेन अन्तस्य आम् ।
तर ।
[ किंतरं दारु ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं किं = किंतरम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७३।६) तरप्प्र० → तर 1
१८२
=
[ उच्चैस्तर:, उच्चैस्तमो वृक्षः ] उच्चैस्तरः पूर्ववत् । अग्रेतने पूर्ववत् ।
[ उत्तर: ] उत् मण्ड्यते । अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्ट उत्कृष्ट ऊर्ध्वो वा = उत्तरः |
[उत्तमः ] एषां मध्ये प्रकृष्ट उत्कृष्ट ऊर्ध्वो वा = उत्तम: । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम ॥छा
गुणाङ्गाद् वेष्ठेसू ॥ ७।३।९ ॥
[ गुणाङ्गात् ] गुणोऽङ्गं-प्रवृत्तिनिमित्तं यस्य सः = गुणाङ्गस्तस्मात् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ इष्ठेयसू ] इष्टश्च ईयसु च = इष्ठेयसू । औ । 'इदुतोऽस्त्रे दूत् ' (१।४।२१ ) ऊ ।
यः शब्दो गुणमभिधाय द्रव्ये वर्त्तते स गुणाङ्गः । तमबर्थे इष्टः ।
[पटिष्ठः, पटुतम: ] अयमेषामतिशयेन पटुः = पटिष्ठः । अनेन इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) उलुक् । एवम्पटुतमः । प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० → तम ।
[पटिष्ठौ, पटुतमौ ] इमावेषामतिशयेन पटू पटिष्ठौ । एवम्-पटुतमौ ।
=
[पटिष्ठाः पटुतमा: ] इमे एषामतिशयेन पटवः उलुक् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम ।
[ लघिष्ठः, लघुतमः ] अयमेषामतिशयेन लघुः उलुक् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम ।
पटिष्ठाः पटुतमाः । अनेन इष्ठप्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३)
= लघिष्ठः, लघुतमः । अनेन इष्ठप्र० । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३ )
[ गरिष्ठः, गुरुतमः ] अयमेषामतिशयेन गुरुः = गरिष्ठः । अनेन इष्ठप्र० । प्रिय स्थिर - स्फिरोरु-गुरु- बहुल-तृप्रदीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था- स्फा- वर - गर - बंह- त्रप - द्राघ - वर्ष-वृन्दम्' (७|४|३८) इत्यादिना गुरोः " गर”देशः । एवम् गुरुतमः । ‘प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम ।

[प्रदिष्ठः, मृदुतम: ] अयमेषामतिशयेन मृदुः प्रदिष्ठः । अनेन इष्ठप्र० । 'पृथु-मृदु- भृश- कृश- द्रढ - परिवृढस्य ऋतो रः' (७|४|३९) रत्वम् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । एवम् - मृदुतमः ।
तरबर्थे ईयसु:
=
[ पटीयान्, पटुतर:] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन पटुः = पटीयान् । अनेन ईयसुप्र० ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१|४|७० ) नोऽन्तः । 'न्स्महतो:' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । एवम् - पटुतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७३।६) तरप्प्र०
तर ।
-

Page #206

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१८३
[गरीयान्, गुरुतरः] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन गुरुः = गरीयान् । अनेन ईयसुप्र० → ईयस् । 'प्रिय-स्थिरस्फिरोरु-गुरु-बहुल-तृप्र-दीर्घ-वृद्ध-वृन्दारकस्येमनि च प्रा-स्था-स्फा-वर-गर-०' (७।४।३८) इत्यादिना गुरोः
"गर"देश । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१२४८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । एवम्-गुरुतरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्र० → तर ।
[लघीयान्, लघुतरः] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन लघुः = लघीयान् । अनेन ईयसुप्र० → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) उलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङयाब' (१।४।७०) सिलुक् । एवम्-लघुतरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर ।
[प्रदीयान्, मृदुतरः] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन मृदुः = प्रदीयान् । अनेन ईयसुप्र० → ईयस् । 'पृथु-मृदु-भृशकृश-द्रढ-परिवृढस्य ऋतो रः' (७।४।३९) रत्वम् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । एवम्-मृदुतरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७३।६) तरप्प्र० → तर ।
[परुद्भवान् पटुरासीत् पटीयानैषमः, पटुतरः] परुद्भवान् पटुरासीत्, द्वयोर्मध्ये पटुः = पटीयानैषमः । अनेन ईयसुप्र०, → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलोपः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । एवम्-पटुतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३६) तरप्प्र० → तर ।
- [माथुरेभ्यः पाटलिपुत्रकाः पटीयांसः, पटुतराः] माथुरेभ्यः पाटलिपुत्रकाः, इमे एषामतिशयेन पटवः = पटीयांसः । अनेन ईयसुप्र० → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलोप: । प्रथमा जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । एवम्-पटुतराः । 'द्वयोविभज्ये च तरप' (७।३।६) तरप्र० → तर । जस् ।
[गोतमः ] पूर्ववत् साध्यः । [गोतरः] पूर्ववत् साध्यः । [पाचकतरः] पूर्ववत् साध्यः । [पाचकतमः ] पूर्ववत् साध्यः । [दन्ताः स्निग्धतराः ] पूर्ववत् साध्यः ।
[परुद्भवान् विद्वानासीत् ऐषमो विद्वत्तरः] परुद्भवान् ‘विदक् ज्ञाने' (१०९९) विद् । वेत्तीति विद्वान् । 'वा वेत्तेः क्वसुः' (५।२।२२) क्वसुप्र० → वस् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घयाब्' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१६८९) सलुक् । आसीत् । द्वयोर्मध्ये विद्वान् = विद्वत्तरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर । 'संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२२११६८) स० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । अत्र जातिक्रियाङ्गत्वान्न भवति । - [शुक्लतमम्, शुक्लतरं रूपम् ] प्रकृष्टं शुक्लं = शुक्लतमं रूपम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । अत्र हि गुण एव वृत्तिर्न तदुपसर्जने द्रव्य इति न भवति ।
ईयसोरुकार उदित्कार्यार्थः
[पटीयसी] पटु । स्वरादुतो गुणादखरोः' (२।४।३५) ङी। इयमनयोर्मध्ये पट्वी = पटीयसी । अनेन ईयसुप्र० → ईयस् । 'जातिश्च णि-तद्धितय-स्वरे' (३।२।५१) पुंवद्भावः । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ॥छ।।

Page #207

१८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप् ॥ ७।३।१० ॥ [त्यादेश्च ] तिरादिर्यस्य सः = त्यादिः, तस्मात् । च प्रथमा सि । [प्रशस्ते] प्रशस्त सप्तमी ङि । [रूपप्] रूपप् प्रथमा सि । [पचतिरूपम् ] प्रशस्तं पचति = पचतिरूपम् । अनेन रूपप्प्र० → रूप । [पचतोरूपम्] प्रशस्तं पचतः = पचतोरूपम् । अनेन रूपप्प्र० → रूप ।
त्याद्यन्तानां क्रियाप्रधानत्वात्तस्याश्च साध्यत्वेन लिङ्गसंख्याभ्यामयोगात् रूपबन्तस्यौत्सर्गिकमेकवचनं नपुंसकलिङ्गं च भवति ।
[वैयाकरणरूपः ] प्रशस्तो वैयाकरणः = वैयाकरणरूपः । अनेन रूपप्प्र० → रूप। । [पण्डितरूपः] प्रशस्तः पण्डितः = पण्डितरूपः । अनेन रूपपप्र० → रूप ।
[वृषलरूपोऽयमपि पलाण्डुना सुरां पिबेत्] प्रशस्तो वृषलः = वृषलरूपः । अनेन रूपप्प्र० → रूप ! अयमपि पलाण्डुना सुरां पिबेत् । 'सम्भावनेऽलमर्थे तदर्थानुक्तौ' (५।४।२२) इत्यादिना सप्तमी ।
[दस्युरूपोऽयमप्यक्ष्णोरञ्जनं हरेत् ] पशस्तो दस्युः = दस्युरूपः । अनेन रूपप्प्र० → रूप । अयमप्यक्ष्णोरञ्जनं
हरेत् ।
[पटुतमरूपः ] प्रशस्तः पटुतमः = पटुतमरूप: । अनेन रूपप्प्र० → रूप । [पटुतररूपः] प्रशस्तः पटुतरः = पटुतररूपः । अनेन रूपप्प्र० → रूप ।
[शोभनरूपाः ] शोभन 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । प्रशस्ताः शोभनाः = शोभनरूपाः । अनेन रूपप्र० → रूप । जस् । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः ।
[दर्शनीयरूपा] दर्शनीय 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । प्रशस्ता दर्शनीया = दर्शनीयरूपा । अनेन रूपप्प्र० → रूप । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः ॥छ।।
अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर् ॥ ७।३।११ ॥ [अतमबादेः ] तमप् आदिर्यस्य सः = तमबादिः, न तमबादिरतमबादिस्तस्मात् । [ईषदसमाप्ते ] ईषदसमाप्तः = ईषदसमाप्तस्तस्मिन् । [कल्पपदेश्यप्देशीयर् ] कल्पप् च देश्यप् च देशीयर् च = कल्पप्देश्यप्देशीयर् । त्यादेश्चेति वर्त्तते । पदार्थानां पूर्णता समाप्तिः, सा किञ्चिदूना ईषदसमाप्तिः ।
[पचतिकल्पम्, पचतिदेश्यम्, पचतिदेशीयम् ] ईषदसमाप्तं पचति = पचतिकल्पम्, पचतिदेश्यम्, पचतिदेशीयम् । अनेन कल्पप्-देश्यप्-देशीयप्र० → कल्प-देश्य-देशीय । सि-अम् ।
[पचतःकल्पम्, पचतोदेश्यम्, पचतोदेशीयम्] ईषदपरिसमाप्तं पचतः = पचत:कल्पम्, पचतोदेश्यम्, पचतोदेशीयम् । अनेन कल्पप्-देश्यप-देशीयप्र० → कल्प-देश्य-देशीय । सि-अम् ।

Page #208

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
पचन्तिकल्पम्, पचन्तिदेश्यम्, पचन्तिदेशीयम् ] ईषदपरिसमाप्तं पचन्ति
पचन्तिदेशीयम् । सि-अम् ।
[ पक्ष्यतिकल्पम् ] ईषदपरिसमाप्तं पक्ष्यति = पक्ष्यतिकल्पम् । अनेन कल्पप्प्र०कल्प ।
[ अपाक्षीत्कल्पम् ] ईषदपरिसमाप्तं अपाक्षीत् पूर्ववन्नपुंसकत्वमेकवचनं च ।
इदमेव त्यादिग्रहणं ज्ञापकम् - शेषस्तद्धितो नाम्न एव भवति । [ पटुकल्पः, पटुदेश्यः, पटुदेशीयः ] ईषदसमाप्तः पटुः देश्यप्-देशीय० → कल्प-देश्य - देशीय ।
=
=
=

=
=
अपाक्षीत्कल्पम् । अनेन कल्पपुप्र० →>> कल्प |
[ कारककल्पः, कारकदेश्यः, कारकदेशीयः ] ईषदपरिसमाप्तः कारकः कारकदेशीयः । अनेन कल्पप्-देश्यप् - देशीयप्र०कल्प - देश्य - देशीयप्र० । [कृतकल्पम् ] ईषदपरिसमाप्तं कृतं = कृतकल्पम् । अनेन कल्पप्प्र० → कल्प । सि-अम् । [ भुक्तदेश्यम् ] ईषदपरिसमाप्तं भुक्तं भुक्तदेश्यम् । अनेन देश्यप्प्र०देश्य । सि-अम् । [ गुडकल्पा द्राक्षा, गुडदेश्या, गुडदेशीया ] ईषदसमाप्तो गुडः = गुडकल्पा द्राक्षा । गुडदेशीया । अनेन कल्पप्-देश्यप्-देशीयप्र० → कल्प-देश्य-देशीय । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र ०
=
[ पयस्कल्पा यवागूः] पयस् मण्ड्यते । ईषदपरिसमाप्तं पयः = पयस्कल्पा यवागूः । अनेन कल्पप्प्र० → कल्प | 'सो रुः' (२।१।७२ ) स०र० । 'प्रत्यये' (२३६) इत्यनेन र० स० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
आ ।
[ चन्द्रकल्पं मुखम् ] ईषदपरिसमाप्त: (सं) चन्द्रं = चन्द्रकल्पं मुखम् । अनेन कल्पप्प्र०कल्प ।
[ तैलकल्पा प्रसन्ना ] ईषदपरिसमाप्तं तैलं = तैलकल्पा प्रसन्ना । अनेन कल्पप्प्र०कल्प । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ ।
यदुतः स्वार्थिकाः प्रत्ययाः केचित् प्रकृतिलिङ्गान्यतिवर्त्तन्ते-त्यजन्तीत्यर्थः । यथा
कुटीर: । 'कुटी - शुण्डाद् रः' (७|३|४७) रप्र० ।
[कुटीर: ] ह्रस्वा कुटी [ शुण्डार : ] ह्रस्वा शुण्डा = शुण्डारः । 'कुटी - शुण्डाद् र:' ( ७|३|४७) रप्र० । [शमीरुः, शमीर: ] हूस्वा शमी
शमीरुः, शमीर: । 'शम्या रु-रौ' (७।३।४८) रु-रप्र० ।
[ दैवतम् ] देवस्य भावः कर्म वा = देवता । 'भावे त्व - तल्' (७|१|५५) तल्प्र०त । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ । देवतैव = दैवतम् । 'प्रज्ञादिभ्योऽण्' (७।२।१६५) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
१८५
पचन्तिकल्पम्, पचन्तिदेश्यम्,
पटुकल्पः, पटुदेश्यः, पटुदेशीयः । अनेन कल्पप्
[ औपयिकम् ] उपाय एव = औपयिकम् । ‘उपायाछ्रस्वश्च' (७।२।१७०) इकण्प्र० इक ह्रस्वः । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
= कारककल्पः, कारकदेश्यः,
एवम् - गुडदेश्या, आ ।
[ औषधम् ] ओषधिरेव = औषधम् । 'श्रोत्रौषधि - कृष्णाच्छरीर- भेषज-मृगे' (७/२/१६६) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
- पकारस्याकारस्य

Page #209

१८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[वाचिकम् ] वाच । सन्दिष्टा वाक् = वाचिकम् । 'वाच इकण्' (७।२।१६८) इकण्प्र० → इक । केचित्तु नातिवर्तन्ते-न त्यजन्तीत्यर्थ:
[यावकः] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । यवनं = यवः । 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङि ति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । यवानां विकारः = यावः । . "विकारे' (६।२।३०) अणप्र० - अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । याव एव = यावकः । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० ।
[मणिकः] मणिरेव = मणिकः । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० ।
[बृहतिका] बृहती । बृहत्येव = बृहतिका । 'तनु-पुत्रा-ऽणु-बृहती-शून्यात् सूत्र-कृत्रिम-निपुणा-ऽऽच्छादन-रिक्ते'. (७३।२३) कप्र० । 'झ्यादीदूतः के (२।४।१०४) हुस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[ मृत्तिका ] मृदेव = मृत्तिका । 'मृदस्तिकः' (७।२।१७१) तिकप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[कासूतरी] हुस्वा कासू = कासूतरी । 'कासू-गोणीभ्यां तरट्' (७।३।५०) तरट्प्र० → तर । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[गोणीतरी] हुस्वा गोणी = गोणीतरी । 'कासू-गोणीभ्यां तरट्' (७।३।५०) तरट्प्र० → तर । 'अणंजेयेकण्०' . . (२।४।२०) डी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
_ [व्यावक्रोशी] वि-अव 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश् । व्यवक्रोशनं = · व्यवक्रोशः । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । व्यवक्रोश एव = व्यावक्रोशी । 'नित्यं ज-जिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी।
[व्यावहासी] वि-अव 'हसे हसने' (५४५) हस् । व्यवहसनं = व्यवहासः । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । व्यवहास एव = व्यावहासी । 'नित्यं त्र-जिनोऽण' (७।३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी।
[पटुकल्पतमः] ईषदपरिसमाप्तः पटुः = पटुकल्प: । अनेन कल्पप्प्र० → कल्प । प्रकृष्टः पटुकल्पः = पटुकल्पतमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७३।५) तमप्प्र० → तम ।
[पटुकल्पतरः] ईषदपरिसमाप्तः पटुः = पटुकल्प: । अनेन कल्पप्प्र० → कल्प । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टः पटुकल्प: = पटुकल्पतरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर ।
[पटुदेश्यतमः] ईषदपरिसमाप्तः पटुः = पटुदेश्यः । अनेन देश्यप्प्र० → देश्य । प्रकृष्टः पटुदेश्य: = पटुदेश्यतमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम ।
[पटुदेश्यतरः] ईषदपरिसमाप्तः पटुः = पटुदेश्यः । अनेन देश्यप्प्र० → देश्य । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टः पटुदेश्यः = पदेश्यतरः । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर ।
[पटुकल्परूपः] ईषदपरिसमाप्तः पटुः = पटुकल्पः । अनेन कल्पप्प्र० → कल्प । प्रशस्तः पटुकल्पः = पटुकल्परूपः । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप ।

Page #210

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१८७
[पटुदेश्यरूपः] ईषदपरिसमाप्तः पटुः = पटुदेश्यः । अनेन देश्यप्प्र० → देश्य । प्रशस्तः पटुदेश्यः = पटुदेश्यरूपः । 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपप्प्र० → रूप ।
पकारौ पुंवद्भावार्थो ।
[दर्शनीयकल्पा] दर्शनीया मण्ड्यते । ईषदपरिसमाप्ता दर्शनीया = दर्शनीयकल्पा । अनेन कल्पपप्र० → कल्प । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[दर्शनीयदेश्या] दर्शनीया मण्ड्यते । ईषदपरिसमाप्ता दर्शनीया = दर्शनीयदेश्या । अनेन देश्यप्प्र० → देश्य । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[स्त्रौनदेशीया, पञ्चमदेशीया] स्रुघ्नो देवता अस्या सा = स्रौघ्नी । 'देवता' (६।२।१०१) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी । अत्रापि पुंवदर्थः पकारः क्रियताम् । किं करणेन ? सत्यम्, 'तद्धिताऽककोपान्त्य-पूरण्याख्याः' (३।२।५४) इति पूरणीप्रत्ययान्तत्वात् पञ्चमदेशीयेत्यत्र पुंवद्भावस्य निषेधः प्राप्नोति स मा भूदिति करणम् । पञ्चन् । पञ्चानां पूरणी = पञ्चमी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप्र० → म । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक् (२।४।८६) अलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१२९१) नलुक् । ईषदसमाप्ता स्रौनी = स्रौघ्नदेशीया । ईषदसमाप्ता पञ्चमी = पञ्चमीदेशीया । अनेन देशीयप्र० → देशीय । अनयोः 'तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्त-विकारे' (३।२।५५) -'तद्धिताऽककोपान्त्य-पूरण्यारव्याः' (३।२।५४) इत्याभ्यां निषिद्धोऽपि 'रिति' (३।२।५८) इत्यनेन पुंवद्भावः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
नाम्नः प्राग्बहुर्वा ॥ ७।३।१२ ॥ [नाम्नः ] नामन् पञ्चमी ङसि । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । [प्राग्] प्राग् प्रथमा सि । [बहुः] बहु प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
पञ्चम्यर्थद्वितीयमानत्वात् अस्य बहोः प्रत्ययत्वात् 'परः' (७।४।११८) इति तु परिभाषा अत्र प्राग्ग्रहणेन बाध्यते । एवं सर्वादिरित्यत्रापि ।
[बहुपटुः] ईषदसमाप्तः पटुः = बहुपटुः । अनेन पूर्वं बहुप्रत्ययः । [ बहुमृदुः] ईषदसमाप्तो मृदुः = बहुमृदुः । अनेन बहुप्र० । [ बहुभुक्तम् ] ईषदसमाप्तं भुक्तं = बहुभुक्तम् । अनेन बहुप्र० । [ बहुपीतम् ] ईषदसमाप्तं पीतं = बहुपीतम् । अनेन बहुप्र० । [बहुगुडो द्राक्षा] ईषदसमाप्तः गुडः = बहुगुडो द्राक्षा । अनेन पूर्वं बहुप्र० । [ बहुतैलं प्रसन्ना ] ईषदसमाप्तं तैलं = बहुतैलं प्रसन्ना-वारुणी सुरा । अनेन पूर्वं बहुप्र० । [बहुपयो यवागूः] ईषदसमाप्तं पयः = बहुपयो यवागूः । अनेन पूर्वं बहुप्र० । [ बहुचन्द्रो मुखम् ] ईषदसमाप्तश्चन्द्रः = बहुचन्द्रो मुखम् । अनेन पूर्वं बहुप्र० । नामग्रहणं त्याद्यन्तनिवृत्त्यर्थम् ॥छ।

Page #211

१८८
[न] न प्रथमा सि ।
[तमबादिः ] तमप् आदिर्यस्य सः = तमबादि: । 'धुटस्तृतीयः' (२२१७६) प०→ ब० ।
[ कप: ] कप् पञ्चमी ङसि ।
[ अच्छिन्नादिभ्यः ] छिन्न आदिर्येषां ते = छिन्नादयः । न छिन्नादयः = अच्छिन्नादयः, तेभ्यः अच्छिन्नादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[पटुकः] अयमेषां प्रकृष्टः - कुत्सितो - ऽल्पो ऽज्ञातो वा पटुकः । 'कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र०
→क ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
न तमबादिः कपोऽच्छिन्नादिभ्यः ॥ ७।३।१३ ॥
[ पटुकः ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः पटुकः ।
[ पटुतमकः ] प्रकृष्टः पटुः = पटुतमः । ‘प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । अयमेषामतिशयेन कुत्सितः पटुतम: = पटुतमकः । 'कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० → क ।
[ पटुतरकः] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन पटुः = पटुतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७|३|६) तरप्प्र० तर । कुत्सितः पटुतरः पटुतरक: । 'कुत्सिता - ऽल्पा०' (७।३।३३) कप्प्र० क ।
=
[ पटुरूपकः] प्रशस्तः पटुः = पटुरूपः | 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (७।३।१०) रूपपप्र०
रूप । कुत्सितः पटुरूपः = पटुरूपकः । कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७|३|३३) कप्प्र० क । अयमेषां अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः पटुः = पटुरूपकः । न कश्चित् प्रत्ययः सर्वत्र ।
=
=
[ पटुकल्पकः, पटुदेश्यकः, पटुदेशीयकः ] ईषदसमाप्तः पटुः = पटुकल्पः, पटुदेश्यः, पटुदेशीयः । ‘अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप्-देशीयर्' (७३।११) कल्पप्-देश्यप् - देशीयप्र० कल्प-देश्य-देशीय । कुत्सितो -ऽल्पो ऽज्ञातो वा पटुकल्पः पटुदेश्यः पटुदेशीयो वा = पटुकल्पकः, पटुदेश्यकः, पटुदेशीयकः । 'कुत्सिताऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० क । अयमेषां अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः पटुः पटुकल्पकः, पटुदेशीयकः । न कश्चित् प्रत्ययः ।
=
[ कुटीरतमः ] ह्रस्वा कुटी कुटीर: । 'कुटी - शुण्डाद् र:' ( ७|३|४७) रप्र० । अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः कुटीर: कुटीरतम: । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० तम ।

→>>
[ लोहितकतमो मणि: ] लोहित एव = लोहितकः । ‘लोहितान्मणौ' ( ७।३।१७) कप्र० । प्रकृष्टो लोहितकः लोहितकतमो मणिः । प्रकृष्टे तमप् (७|३|५) तमप्प्र० तम ।
=
[ लोहितकतममक्षि कोपेन ] लोहितमेव लोहितकम् । 'रक्ता - ऽनित्यवर्णयोः' (७|३|१८) कप्र० । प्रकृष्टं लोहितकं लोहितकतममक्षि कोपेन । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० तम । सि-अम् ।
[ छिन्नकतमः: ] कुत्सितो - ऽल्पो ऽज्ञातो वा छिन्नः = छिन्नकः । कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते (७।३।३३) कप्प्र०
क । अयमेषामतिशयेन छिन्नकः = छिन्नकतमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७३५) तमप्प्र० तम ।
[ छिन्नकतरः] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टः छिन्नकः = छिन्नकतरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर ।
=

Page #212

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[छिनकरूपः] प्रशस्त छिनकः
छिन्नकरूपः | 'त्यादेश्च प्रशस्ते रूपप्' (अ३|१०) रूपपुप्र० → रूप |
[ छिन्नककल्पः ] ईषदपरिसमाप्तः छिन्नकः = छिन्नककल्पः । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते०' (७|३|११) कल्पप्प्र०
कल्प छ ।
[ अनत्यन्ते ] न अत्यन्तम् = अनत्यन्तम्, तस्मिन् ।
[ छिन्नकम् ] अनत्यन्तं छिन्नं = छिन्नकम् । इदमेषां प्रकृष्टं छिन्नं = छिन्नकम् । इदमनयोः प्रकृष्टं छिन्नं छिन्नकम् । 'क्तात् तमबादेश्चानत्यन्ते' (७|३|५६) कप्प्र० → क ।
[ भिन्नकम् ] अनत्यन्तं भिन्नं = भिन्नकम् । इदमेषां प्रकृष्टं भिन्नं = भिन्नकम् । इदमनयोः प्रकृष्टं भिन्नं = भिन्नकम् | 'क्तात् तमबादेश्चानत्यन्ते' (७।३।५६) कप्प्र० → क ।
=
[ छिन्नतमकम् ] प्रकृष्टं छिन्नं छिन्नतमम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० तम । अनत्यन्तं छिन्नतमं छिनतमकम् । 'वात् तमवादेश्चानत्यन्ते' (७|३|५६) कप्प्र०क सि अम् ।
अनत्यन्ते ।। ७।३।१४ ।।
[ भिन्नतमकम् ] प्रकृष्टं भिन्नं । भिन्नतमम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० भिन्नतमकम् । 'क्तात् तमबादेश्चानत्यन्ते' (७|३|५६) कपूप्र०क । सि-अम् ।
[ छिन्नतरकम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं छिन्नं = छिन्नतरम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० तर । अनत्यन्तं छिन्नतरं = छिन्नतरकम् । 'क्तात् तमबादेश्चानत्यन्ते' (७|३|५६) कप्प्र० → क । सि-अम् ।
तम । अनत्यन्तं भिन्नतमं
=
तस्मात् ।
१८९
=

[ भिन्नतरकम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं भिन्नं भिन्नतरम्। 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७२३६) तरप्प्र० तर अनत्यन्तं भिन्नतरं = भिन्नतरकम् । 'क्तात् तमबादेश्चानत्यन्ते'
(७|३|५६) कप्प्र० → क । सि-अम् ॥छ यावादिभ्यः कः ॥ ७।३।१५ ॥
[ यावादिभ्यः ] याव आदिर्येषां ते यावादयः तेभ्यः यावादिभ्यः पञ्चमी भ्यस् ।
=
[ कः ] क प्रथमा सि ।
[ यावक: ] याव एव = यावकः । अनेन कप्र० ।
[ मणिक: ] मणिरेव मणिकः अनेन कप्र० ।
= ।
[ अविकः] अविरेव = = अविकः । अनेन कप्र० ।
[कुमारीक्रीडनेयसोः ] कुमारीणां क्रीडनं
गणोऽत्र ।
[ लात्र ] लातुर्धर्म्य = लाव 'ऋनरादेरण्' (६|४|५१) अण्प्र० अ ऋतो रस्तद्धिते' (११२२६) ० ० ।
[ भिन्नतरकम् ] भिन्नतरमेवभिन्नतरकम् । अनेन कप्र० ।
=
[ बहुतरकम् ] द्वयोर्मध्ये बहु बहुतरम् । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' ( ७३६) तरप्प्र० तर बहुतरमेव बहुतरकम् । अनेन कप्र० ॥
कुमारीक्रीडनेयसोः ॥ ७।३।१६ ॥
=
कुमारीक्रीडनम् । कुमारीक्रीडनं च ईयसु च = कुमारीक्रीडने
=
=

Page #213

१९०
[ कन्दुक: ] कन्दुरेव = कन्दुकः । अनेन कप्र० ।
[ उत्कण्ठकः ] उत्-ऊर्ध्वः कण्ठः = उत्कण्ठः । उत्कण्ठ एव = उत्कण्ठकः । अनेन कप्र० । घटादिकण्ठः ।
[ गिरिकः ] गिरिरेव = गिरिकः । अनेन कप्र० । दडउ भण्यते ।
समुद्गकः । अनेन कप्र० ।
दोलिका । अनेन कप्र० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । ई० ।
[ समुद्गकः ] समुद्ग एव =
=
[ दोलिका ] दोला । दोलैव 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२|४|१०७) आ०
[ भ्रमरकः ] भ्रमर एव = भ्रमरकः । अनेन कप्र० ।
[ शृङ्गकम् ] शृङ्गमेव = शृङ्गकम् । अनेन कप्र० ।
T
[ श्रेयस्कः ] श्रेयस् मण्ड्यते श्रेय एव (२३६) र० स० ।
[ ज्यायस्कः ] वृद्ध मण्ड्यते। द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टो वृद्धः प्रशस्यो वा 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसौ (सू)' (७३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । 'वृद्धस्य च ज्य:' ( ७|४|३५) वृद्धशब्दस्य ज्यदेश: ईयस्प्रत्ययस्य ईकारस्य आकारश्च । ज्यायानेव ज्यायस्क: । अनेन कप्र० । 'सो रु' (२१७२) स०र० । 'प्रत्यये' (२|३|६) र० स० ।
=
[ लोहितात् ] लोहित पञ्चमी ङसि ।
[मणौ ] मणि सप्तमी ङि ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अशातकर्तृकायां बुण्डिकायां ।
श्रेयस्कः अनेन कप्र० । सो रु' (२१।७२) स० २० । 'प्रत्यये'
[ भूयस्कः ] बहु मण्ड्यते । द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टो बहुः = भूयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७३।९) ईयसुप्र० ईयस् । 'भूर्लुक् चेवर्णस्य' (७|४|४१) बहुस्थाने "भू" देश: - ईयस ईलोपश्च । भूयानेव ईयस ईलोपश्च । भूयानेव भूयस्कः अनेन कप्र० । 'सो रु: ' (२१७२) स०र० 'प्रत्यये' (२३६) २०स०॥छ ।
।
लोहितान्मणी ।। ७।३।१७ ।।
[ लोहितको मणिः ] लोहित एव = लोहितको मणिः । अनेन कप्र० । “प्रश्निस्तिथ्यशनी मणिः" इत्यादिना पुंस्त्रीलिङ्ग इत्युक्तं लिङ्गानुशासने । 'नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम्' (न्या० सं० वक्ष० ( १ ) / सूत्र१६ ) ) इति न्यायात् ।

[ लोहिनिका मणिः ] लोहित । श्येतैत-हरित भरत रोहिताद् वर्णात् तो नक्ष' (२२४३६) डी त०] "न" देशश्च । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । लोहिन्येव = लोहिनिका मणिः । अनेन कप्र० । 'यादीदूतः के' (२|४|१०४) ह्रस्वः ।
-
=
=
=
[ लोहितिका मणिः ] लोहिता । लोहितैव = लोहितिका अनेन कप्र० 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्यापरे' (२|४|१०७) इ । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ ।
'वा ऽऽच्द्यात्' (६|१|११ ) इत्यनेन विहितमहावाधिकारात् विकल्पाधिकारान्न भवति अग्रेतने ॥ छ
रक्ताऽनित्यवर्णयोः ।। ७।३।१८ ॥
=
[ रक्ताऽनित्यवर्णयोः ] नित्यश्चासौ वर्णश्च = नित्यवर्णः, न नित्यवर्णः - अनित्यवर्णः, रक्तख अनित्यवर्णश्च = रक्ताऽनित्यवर्णौ तयोः रक्ताऽनित्यवर्णयोः ।
[ लोहितकः पटः ] लोहित एव = लोहितको मणि: (पट) । अनेन कप्र० ।

Page #214

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणात् -
[लोहिनिका शाटी] लोहित । 'श्येतैत-हरित-भरत०' (२।४।३६) ङी-त० → न० देशश्च । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलोपः । लोहिन्येव = लोहिनिका शाटी । अनेन कप्र० । 'ङ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) हुस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[लोहितिका पटी] लोहिता । लोहितैव = लोहितिका । अनेन कप्र० । 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) आ० → इ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
अनित्यवर्णे - [लोहितकमक्ष्णो रूपं कोपेन ] लोहितमेव = लोहितकम् । अनेन कप्र० । अक्ष्णो रूपं कोपेन ।
[लोहिनिका, लोहितिका कन्या कोपेन] लोहिन्येव = लोहिनिका । अनेन कप्र० । 'ङ्यादीदूतः के (२२४१०४) हुस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । लोहितैव = लोहितिका । अनेन कप्र० । 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) आ० → इ० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
वाऽधिकारान्न भवति । अग्रेतने उदाहरणे वाक्यो ज्ञेयः । नित्योऽपि रक्तो वर्णोऽस्ति । यथा-कृमिरागादि रक्ते(:) पट इति रक्तग्रहणम् । रक्तेऽनित्येऽपि भवतीत्यर्थः । सत्येवाश्रयद्रव्येऽपयन्निहानित्य उच्यते । वर्णग्रहणं द्रव्यनिवृत्त्यर्थम् । असति वर्णग्रहणे स्त्रीणामार्त्तवे द्रव्ये स्यात् । ऋतो(तौ) भवम् = आर्तवं रुधिरम् । तद्धि सत्यं(त्ये)वाश्रये स्त्रियां कदाचिन्न भवति लोहितशब्दवाच्यं च ॥छ।
कालात् ॥ ७।३।१९ ॥ [कालात्] काल पञ्चमी ङसि । [कालकः पटः ] काल एव = कालकः पटः । अनेन कप्र० । अनित्यवर्णे - [कालकं मुखं वैलक्ष्येण ] कालमेव = कालकं मुखं । अनेन कप्र० । वैलक्ष्येण । वाधिकारान्न भवत्यपि ॥छ।।
शीतोष्णादृतौ ॥ ७।३।२० ॥ [शीतोष्णात् ] शीतश्च उष्णश्च = शीतोष्णम्, तस्मात् । [ऋतौ] ऋतु सप्तमी ङि। [शीतक ऋतुः] शीत एव = शीतक ऋतुः । अनेन कप्र० । [उष्णक ऋतुः] उष्ण एव = उष्णक ऋतुः । अनेन कप्र० ॥छ।।
लून-वियातात् पशौ ॥ ७।३।२१ ॥ [लूनवियातात्] लूनश्च वियातश्च = लूनवियातम्, तस्मात् । [ पशौ] पशु सप्तमी ङि। [लूनकः] लून एव = लूनकः । अनेन कप्र० । [वियातकः पशुः] वियात एव = वियातकः । अनेन कप्र० । पशुः ।
[विहानकः पशुः] विगतं हान-गमनमस्य = विहानः । विहान एव = विहानकः पशुः, क्षीणरेता इत्यर्थः । अनेन कप्र० ॥छ।

Page #215

१९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
.
स्नाताद् वेदसमाप्तौ ॥ ७।३।२२ ॥ [स्नातात् ] स्नात पञ्चमी ङसि । [ वेदसमाप्तौ] वेदस्य समाप्तिः = वेदसमाप्तिस्तस्याम् । [स्नातकः] वेदं समाप्य स्नातः = स्नातकः । अनेन कप्र० ॥छ।।
तनु-पुत्रा-ऽणु-बृहती-शून्यात् सूत्र-कृत्रिम-निपुणा-ऽऽच्छादन-रिक्ते ॥ ७।३।२३ ॥ [तनुपुत्राऽणुबृहतीशून्यात् ] तनुश्च पुत्रश्च अणुश्च बृहती च शून्यं च = तनुपुत्राऽणुबृहतीशून्यम्, तस्मात् ।
[सूत्रकृत्रिमनिपुणाऽऽच्छादनरिक्ते] सूत्रं च कृत्रिमश्च निपुणश्च आच्छादनं च रिक्तश्च = सूत्रकृत्रिमनिपुणाऽऽच्छादनरिक्तम्, तस्मिन् ।
[ तनुकं भङ्गादिमयं कल्पादि च] तनोः सूत्रे । तनु सूत्रं = तनुकम् । अनेन कप्र० । भङ्गादिमयं कल्पादि च । [पुत्रकः] पुत्रात् कृत्रिमे । कृत्रिमस्तक्षादिव्यापारनिष्पादितः । कृत्रिमः पुत्रः = पुत्रकः । अनेन कप्र० ।
[औरसः पुत्रः] उरस् । उरसा कृतः = औरसः । 'उरसो या-ऽणौ' (६।३।१९६) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः औ।।
[अणुकः] अणोनिपुणे । निपुणो निष्णातोऽणुः = अणुकः । अनेन कप्र० ।
[बृहतिका आच्छादनविशेषः] बृहत्या आच्छादने । आच्छादनविशेषो बृहती = बृहतिका । अनेन कप्र० । 'ङ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) हुस्वः । बृहती शब्देन रिंगणी उच्यते ।
[शून्यकः रिक्तश्चेत् ] शून्याद्रिक्ते । रिक्तो धनप्रज्ञादिना । शून्य एव = शून्यकः । अनेन कप्र० । [शून्यम् ] श्वन् मांडणीयइ । शुने हितं = शून्यम् । 'शुनो वश्चोदूत्' (७।१।३३) यप्र०-व० → ऊकारश्च ॥छ।।
भागेऽष्टमाञः ॥७३॥२४॥ [भागे] भाग सप्तमी ङि। [अष्टमात्] अष्टम पञ्चमी ङसि । [ञः] प्रथमा सि ।
[आष्टमो भागः] अष्टम एव = आष्टमो भागः । अनेन उप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अष्टमो जिनः चन्द्रप्रभः] अष्टन् मण्ड्यते । अष्टानां पूरणः = अष्टमो जिनश्चन्द्रप्रभः । 'नो मट्' (७।१।१५९) मट्प्र० → म । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) नलुक् ॥छ।।
षष्ठात् ॥ ७।३।२५ ॥ [षष्ठात् ] षष्ठ पञ्चमी ङसि ।
[षाष्ठो भागः] षष्ठ एव = षाष्ठो भागः । अनेन अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।
माने कश्च ॥ ७।३।२६ ॥ [माने] मान सप्तमी ङि ।

Page #216

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१९३
~~~~~
[कश्च] क प्रथमा सि । च प्रथमा सि । मीयते येन तन्मानम्, तस्मिन् ।
[षष्ठकः, षाष्ठो भागः मानं चेत् ] षष्ठ एव = षष्ठकः, षाष्ठो भागः । अनेन क-अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[षाष्ठो भागोऽन्यः] षष्ठ एव = षाष्ठः । 'षष्ठात्' (७३।२५) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
एकादाकिन् चासहाये ॥ ७।३।२७ ॥ [एकात् ] एक पञ्चमी ङसि । [आकिन्] आकिन् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [असहाये] न सहायः = असहायस्तस्मिन् ।
[एकाकी, एककः] एक एव = एकाकी, एककः । अनेन आकिन्प्र०-कप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घयाब्' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ॥छ।।
प्राग्नित्यात् कप् ॥ ७।३।२८ ॥ [प्राक् ] प्राक् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । [नित्यात् ] नित्य पञ्चमी ङसि । [कप्] कप् प्रथमा सि । 'नित्यं ब-बिनोऽण' (७३।५८) इत्यधिकारो वेदितव्यो ज्ञेयः । [अश्वकः] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा अश्वः = अश्वकः । अनेन कप्प्र० → क। पकारः पुंवद्भावार्थः।
[दारदिका] दरद् । दरदां राज्ञी । 'पुरु-मगध-कलिङ्ग०' (६।१।११६) अण्प्र० → अ । 'दूरबणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) अणलुप्, ततः कुत्सिता दरद् = दारदिका । अनेन कप्प्र० → क । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) इत्यनेन अण्लोपनिवृत्तिरूपे पुंवद्भावे 'आत्' (२।४।१८) इत्याप् । 'अस्याऽयत्-तत्-०' (२।४।१११) इत्यादिना इत्वम् । यदा त्वपत्ये. अण् तदा गोत्रं च चरणैः सहेति जातित्वे 'स्वाङ्गान्डीर्जातिश्चाऽमानिनि' (३६२५६) पुंवन्निषेध: स्यात् । प्राग नित्यादित्यवध्यर्थम् । अन्यथा अपवादबाधितो नोत्तरत्रानुवर्तेत, परतोऽपि अनुवर्तेत ॥छ।।
त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक् ॥ ७।३।२९ ॥ [त्यादिसर्वादेः] त्यादिश्च सर्वादिश्च = त्यादिसर्वादि, तस्य । [स्वरेषु] स्वर सप्तमी सुप् । [अन्त्यात्] अन्ते भवोऽन्त्यः, तस्मात् । [पूर्वः] पूर्व प्रथमा सि । [अक्] अक् प्रथमा सि ।

Page #217

१९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
प्राग् नित्यात् कपोऽपवादः । [पचतकि] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा पचति = पचतकि । सा सर्वत्र नपुंसकमिति भावार्थः ज्ञेयः । 'लोकात्' (१।१३) "इ"अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० ।
[पचतकः] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा पचतः = पचतकः । 'लोकात्' (१।१।३) अस् अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० ।
[पचन्तकि] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा पचन्ति = पचन्तकि । 'लोकात्' (१२१३) "इ" अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० ।
सर्वादि-[ सर्वके] कुत्सिता अल्पा अज्ञाता वा सर्वे = सर्वके । 'लोकात्' (११॥३) "अ"अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । जस् । 'जस इ:' (१।४।९) जस्स्थाने इ । 'अवर्णस्येवर्णादि०' (१।२।६) ए।
[विश्वके] कुत्सिता अल्पा अज्ञाता वा विश्वे = विश्वके । 'लोकात्' (११११३) "अ" अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । जस् । 'जस इ:' (१।४।९) जस्० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६।) ए ।
[सर्वकस्मै] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा सर्वः = सर्वकः, तस्मै । 'लोकात्' (१।१।३) "अ"अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । 'सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) डेस्थाने स्मै । ___ [विश्वकस्मै ] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा विश्वः = विश्वकः, तस्मै । 'लोकात्' (१।१।३) "अ" अग्रे विश्लेषियइ। अनेन अप्र० । 'सर्वादेः स्मै०' (१।४७) डे० → स्मै० ।
[यकत्पिता] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा यः = यकः । 'लोकात्' (१।१३) "अद्"विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । यकत् चासौ पिता च = यकत्पिता । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) ऋलोपः ।
[तकत्पिता] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा सः = सकः । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्" विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । तकंश्चासौ (तकत् चासौ) पिता च = तकत्पिता । प्रथमा सि ।
[त्वकत्पिता] युष्मद् मण्ड्यते । कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा त्वम् = त्वकम् । 'लोकात्' (११।३) "अद्"विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन्' (२।१।११) "त्व"देशः । त्वकत् चासौ पिता च = त्वकत्पिता ।
[मकत्पिता] अस्मद् मण्ड्यते । कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा अहम् = अहकम् । 'लोकात्' (१।१३) "अद्"विश्लेषियइ । अनेन अप्र० । त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे०' (२२१११) "म"देशः । मकत् चासौ पिता च = मकपिता ।
[परमसर्वके] परमाश्च ते सर्वे च = परमसर्वे । कुत्सिताः परमसर्वे = परमसर्वके । 'लोकात्' (१११३) "अ"अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । जस् । 'जस इ.' (१।४।९) इ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । तदन्तस्यापि सर्वादित्वमस्तीत्यत्राप्यक् ।
[परमविश्वके] परमाश्च ते विश्वे च = परमविश्वे । कुत्सिताः परमविश्वे = परमविश्वके । 'लोकात्' (१।१।३। "अ"अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । जस् । 'जस इ.' (१।४।९) इ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । तदन्तस्यापि सर्वादित्वमस्तीत्यत्राप्यक् ॥छ।।

Page #218

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः ॥ ७।३।३० ॥
[ युष्मदस्मदः ] युष्मच्च अस्मच्च =
युष्मदस्मद्, तस्य ।
[ असोभादिस्यादेः ] स् च ओ च भश्च = सोभा (:) । सोभा आदिर्यस्यासौ सोभादिः । न सोभादिरसोभादिः । असोभादिश्चासौ स्यादिश्च = असोभादिस्यादिस्तस्य । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ए । 'एदोद्भ्यां ङसि - ङसो र ' (१।४।३५) ङस्०र० ।
युष्मदस्मदोः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वस्यापवादः ।
[ त्वयका ] कुत्सितेन त्वया = त्वयका । 'त्व - मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ' (२|१|११) युष्मस्थाने "त्व" देश: । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'टा- योसि य:' (२।१।७) दस्य "य" देशः । अनेन स्यादिपूर्वं अक् ।
[ मयका ] कुत्सितेन मया = मयका । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ' (२|१|११ ) अस्मस्थाने "म" देशः । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलोप: । 'टा - ज्योसि य: ' (२1१1७) दस्य "य" देशः । अनेन स्यादिपूर्वं अक् । [ त्वयकि] कुत्सिते त्वयि
त्वयकि ।
=
[ मयकि] कुत्सिते मयि
मयकि ।
[ युष्माकम् ] कुत्सितानां युष्माकं = युष्माककम् । षष्ठी आम् ।' लोकात् ' (१।११३) "अद्" विश्लेषियइ । 'आम आकम्' (२।१।२०) “आकम्" देशः । 'शेषे लुक्' (२१८) दलुक् । अनेन अक्प्र० ।
१९५
=
[ अस्माकम् ] कुत्सितानां अस्माकम् = अस्माककम् । षष्ठी आम् । 'लोकात्' (१|१|३) "अद्" विश्लेषियइ । 'आम अकम्' (२|१|२० ) " आकम्" देश: । 'शेषे लुक्' (२१८) दलुक् । अनेन अक्प्र० ।
[ परमत्वयका ] परमश्चासौ त्वं च = परमत्वम्, तेन परमत्वया । कुत्सितेन परमत्वया = परमत्वयका । तृतीया टा । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे० ' (२।१।११) "त्व" देश: । 'टा- योसि य: ' (२१७) द० य० । अनेन अप्र० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलोपः ।
=
[परममयका ] परमश्चासौ अहं च = परमाहम्, तेन = परममया । कुत्सितेन परममया = परममयका । तृतीया टा । 'त्व-मौ प्रत्ययोत्तरपदे० ' (२|१|११) "म" देश: । 'टा - ङ्योसि यः ' (२।१।७) द० य० । अनेन अक्प्र० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलोपः ।
[ तकया ] कुत्सितया अल्पया अज्ञातया वा तया = तकया । तृतीया टा । 'लोकात् ' (११११३) "अद्" विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र ० आ । 'टौस्येत्' (१।४।१९) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।१।२३) अय् ।
[याकया ] कुत्सितया अल्पया अज्ञातया वा यया = यकया। तृतीया टा। 'लोकात् ' (१।१।३) "अद्" विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक्प्र० । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) द० अ० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ । 'टौस्येत्' (१।४।१९) ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।

[ सर्वकेण ] कुत्सितः सर्वः = सर्वकस्तेन सर्वकेण । 'लोकात् ' (१|१|३) "अ" विश्लेषियइ । 'त्यादि - सर्वादेः ० ' ( ७।३।२९) अक्प्र० ।
[विश्वकेन ] कुत्सितेन विश्वेन विश्वकेन । ‘लोकात्’ (१।१।३) "अ" विश्लेषियइ । 'त्यादि सर्वादे: ०' (७।३।२९) अक्प्र० ।
=

Page #219

१९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[इमकेन] इदम् । कुत्सितेन अल्पेन अज्ञातेन वा अनेन = इमकेन । 'लोकात्' (१।१३) "अम्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । 'दो मः स्यादौ' (२।१।३९) द० → म० । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । तृतीया टा | 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येव०' . (१।२।६) ए।
[अमुकेन] अदस् । कुत्सितेन अल्पेन अज्ञातेन वा अमुना = अमुकेन । 'लोकात' (१९१३) "अस"विश्ले 'त्यादि-सर्वादे:०' (७३।२९) अक् । 'आ द्वेरः' (२०४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१४५) द० → म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ। तृतीया टा । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येव०' (१।२।६) ए।
[इमकैः] इदम् । कुत्सितैः अल्पैः अज्ञातैर्वा एभिः = इमकैः । तृतीया भिस् । 'लोकात्' (१।१।३) "अम्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७३।२९) अक् । 'दो मः स्यादौ' (२।१।३९) द० → म० । 'आ द्वेरः' . (२।१।४१) म० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । 'इदमदसोऽक्येव' (१।४।३) ऐस् । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) ऐ।
[अमुकैः] अदस् । कुत्सितैरल्पैरज्ञातैर्वा अमीभिः = अमुकैः । तृतीया भिस् । 'लोकात्' (१।१।३) "अस्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्व०' (७।३।२९) अक् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) स० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० → म० । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७) उ । ' 'इदमदसोऽक्येव' (१।४।३) ऐस् । ‘ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) ऐ।
[भवकन्तौ] कुत्सितौ भवन्तौ = भवकन्तौ । 'लोकात्' (१।१।३) "अत्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् । औ । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । ।
[भवकन्तः] कुत्सिता भवन्ताः = भवकन्तः । 'लोकात्' (१।१।३) "अत्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् । जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।
[भवतका] कुत्सितेन भवता = भवतका । तृतीया टा । मतान्तरे अनेन अक् । [भवतके ] कुत्सिताय भवते = भवतके । चतुर्थी उ । मतान्तरे अनेन अक् । [भवतकः] कुत्सितात् भवतः = भवतकः । पञ्चमी ङसि । मतान्तरे अनेन अक । [भवतकि] कुत्सिते भवति = भवतकि । सप्तमी ङि । मतान्तरे अनेन अक् ।
[युष्मकासु] कुत्सितेषु युष्मासु = युष्मकासु । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् । सप्तमी सुप् । 'युष्मदस्मदोः' (२।१६) द० → आ० ।
[अस्मकासु] कुत्सितेषु अस्मासु = अस्मकासु । 'लोकात्' (१।१३) "अद"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । सप्तमी सुप् । 'युष्मदस्मदोः' (२।१६) द० → आ० ।
[युवकयोः] कुत्सितयोः युवयोः = युवकयोः । 'लोकात्' (१।१३) "अद्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । ओस् । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२०१०) युव० । 'टा-ङ्योसि यः' (२।१७) द० → य० ।
[आवकयोः] कुत्सितयोरावयोः = आवकयोः । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् । ओस् । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) आव० । 'टा-ङ्योसि यः' (२।१७) द० → य० ।

Page #220

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
१९७
[युवकाभ्याम् ] कुत्सिताभ्यां युवाभ्यां = युवकाभ्याम् । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरे०' (७।३।२९) अक् । भ्याम् । 'मन्तस्य युवाऽऽवौ द्वयोः' (२।१।१०) युव० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[आवकाभ्याम् ] कुत्सिताभ्यामावाभ्याम् = आवकाभ्याम् । 'लोकात्' (१।१।३) "अद"विश्लेषियइ । 'त्यादिसर्वादेः स्वरे०' (७।३।२९) अक् । भ्याम् । 'मन्तस्य०' (२।१।१०) आव० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ।
[युष्मकाभिः ] कुत्सितैर्युष्माभिः = युष्मकाभिः । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक् । तृतीया भिस् । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ ।
[अस्मकाभिः] कुत्सितैरस्माभिः = अस्मकाभिः । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । तृतीया भिस् । 'युष्मदस्मदोः' (२।१।६) द० → आ० ॥छ।।
अव्ययस्य को द् च ॥ ७।३।३१ ॥ [अव्ययस्य] अव्यय षष्ठी ङस् । [कः] क् षष्ठी ङस् । [द्] द् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि ।
[उच्चकैः] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा उच्चैः = उच्चकैः । क्रियाविशेषणं अव्ययविशेषणं नपुंसकमित्युक्ते लिङ्गानुशासने । 'लोकात्' (१।१।३) "ऐस्"विश्लेषियइ । अनेन अक् । सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) लुप् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । विसर्गः ।
[मीचकैः] नीचैस् । कुत्सितं नीचैः = नीचकैः । 'लोकात्' (१।१।३) "ऐस्"विश्लेषियइ । अनेन अक् । सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) लुप् । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । विसर्गः ।
[धकिद् ] कुत्सितं धिक् = धकिद् । “लोकात्" (१।१।३) "इक्" विश्लेषियइ । अनेन अक्-क्० → द्० । [हिरकुद् ] कुत्सितं हिरुक् = हिरकुद् । 'लोकात्' (१।१।३) "उक्" विश्लेषियइ । अनेन अक्-क्० → ० । [पृथकद् ] कुत्सितं पृथक् = पृथकद् । 'लोकात्' (१।१।३) "अ" विश्लेषियइ । अनेन अक्-क् → द्० । चकारो अन्वाचये, तेन सर्वस्याव्ययस्याक् भवति, ककारान्तस्य तु अक्-द् अन्तादेशश्च ।
[अशाशक ] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । भृशं पुनः पुनर्वा अशक्नोत् । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) यङ् प्र० → य । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) लुप् । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "शक्"द्वित्वम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । ह्यस्तनी दिव् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'व्यञ्जनाद् देः सश्च दः' (४।३।७८) द्लुक् । 'लोकात्' (१।१।३) "अक्"विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् ॥छ।।
तूष्णीकाम् ॥ ७॥३॥३२॥ [तूष्णीकाम् ] तूष्णीकाम् सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । अव्ययविशेषणं नपुंसकम् ।

Page #221

१९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[तूष्णीकामास्ते-तिष्ठति] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा तूष्णीम् = तूष्णीकाम् । अनेन म्पूर्वं का नीयते । सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ॥छ।।
कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते ॥ ७।३।३३ ॥ [कुत्सिताऽल्पाऽज्ञाते] कुत्सितश्च अल्पश्च अज्ञातश्च = कुत्सिताऽल्पाऽज्ञातम् तस्मिन् ।
कुत्सितं निन्दितम् । अल्पं महत्प्रतियोगि-प्रतिपक्षमित्यर्थः । अज्ञातं प्रकृत्युपात्तधर्मव्यतिरेकेण केनचित् स्वत्वादिना धर्मेणानिश्चितम्, सर्वथा त्वज्ञाते प्रयोगाऽयोगात् ।
[अश्वकः] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा अश्वः = अश्वकः । अनेन 'प्राग्नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प्र० → क। [गर्दभकः] कुत्सितो-ऽल्पो-ऽज्ञातो वा गर्दभः = गर्दभकः । अनेन 'प्राग्नित्यात् कप्' (७३।२८) कप्प्र० → क।
[घृतकम् ] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा घृतं = घृतकम् । अनेन 'प्राग्नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प्र० → क । [ तैलकम् ] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा तैलं = तैलकम् । अनेन 'प्राग्नित्यात् कप्' (७।३।२८) कप्प्र० → क।
[पचतकि] कुत्सितं पचति = पचतकि । 'लोकात्' (१।१।३) "इ"विश्लेषियइ । अनेन 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक् ।
[भिन्द्धकि] कुत्सितं भिन्द्धि = भिन्द्धकि । 'लोकात्' (१।१।३) "इ"विश्लेषियइ । अनेन 'त्यादि-सर्वादे:०' (७३।२९) अक् ।
[सर्वके ] कुत्सिताः सर्वे = सर्वके । 'लोकात्' (१।१।३) "अ" अग्रे विश्लेषियइ । अनेन 'त्यादि-सर्वादेः स्वरे०' . (७।३।२९) अक् । जस् । 'जस इ:' (१।४।९) जस्० → इ० । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए।
[विश्वके] कुत्सिता विश्वे = विश्वके । 'लोकात्' (१।१३) "अ"अग्रे विश्लेषियइ । अनेन 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । जस् । 'जस इ:' (१।४।९) जस्० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए।
[उच्चकैः ] कुत्सितमुच्चेरुच्चकैः । अव्ययविशेषणं नपुंसकम् । 'लोकात्' (१।१।३) "ऐस्"विश्लेषियइ । अनेन 'अव्ययस्य को द् च' (७।३।३१) अक् । सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।।
[नीचकैः] कुत्सितं नीचैः = नीचकैः । 'लोकात्' (१।१।३) "ऐस्"विश्लेषियइ । अनेन 'अव्ययस्य को द् च' (७।३।३१) अक् । 'सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[तूष्णीकाम् ] कुत्सितमल्पमज्ञातं वा तूष्णीम् = तूष्णीकाम् । अनेन 'तूष्णीकाम् (७।३।३२) म्पूर्व का । [कुत्सितकः] कुत्सितः = कुत्सितकः । अनेन कप्र० । [अल्पकः] अल्पः = अल्पकः । अनेन कप्र० । [अज्ञातकः] अज्ञातः = अज्ञातकः । अनेन कप्र० । [राधकः ] कुत्सितो राधः = राधकः । अनेन कप्प्र० → क। [ पूर्णकः ] कुत्सितः पूर्णः = पूर्णकः । अनेन कप्प्र० → क । [शूद्रकः] कुत्सितः शूद्रः = शूद्रकः । अनेन कप्प्र० → क।

Page #222

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
तेनान्यैरिव-‘अज्ञाते कुत्सिते चैव, संज्ञायामनुकम्पने । तद्युक्तनीतावल्पेऽर्थे वाच्ये ह्रस्वे च कः स्मृतः ॥१॥
अनेकार्थं ग्रन्थे पूर्णकस्वर्णरूवके पूर्णका नासिका स्थित्याम् ।
[ व्याकरणकेन नाम त्वं गर्वितः ] कुत्सितो व्याकरणः = व्याकरणकस्तेन नाम त्वं गर्वितः । अनेन कप्प्र० → क ।
[ याज्ञिक्यकेन नाम त्वं विकत्थसे ] याज्ञिक । याज्ञिकानां धर्म आम्नाय : । 'छन्दोगौक्त्थिक- याज्ञिक - बह्वृचाच्च धर्मा - ऽऽम्नाय - सङ्घ' (६ | ३ | १६६ ) इत्यनेन व्यप्र० -> य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । कुत्सितो याज्ञिक्यः = याज्ञिक्यकम् । अनेन कप्प्र० → क, तेन = याज्ञिक्यकेन नाम त्वं विकत्थसे इत्यादौ अवक्षेपणमपि कुत्सितमेव । व्याकरणं कुत्सनं वैयाकरणस्तु कुत्सित इति व्याकरणात् कथं प्रत्यय इत्याह-न ह्यकुत्सितेनावक्षिप्यते ॥छ ||
अनुकम्पा - तद्युक्तनीत्योः ॥ ७|३|३४ ॥
[ अनुकम्पातद्युक्तनीत्योः ] अनुकम्पा च तद्युक्तनीतिश्च अनुकम्पातद्युक्तनीती, तयोः सप्तमी ओस् ।
अनुकम्पातद्युक्तनीत्योः ।
अनुकम्पा कारुण्येन परस्यानुग्रहः, तया अनुकम्पया युक्ता नीतिस्तद्युक्तनीति: । नीतिः सामादिप्रयोगः । तत्रानुकम्पायां सामोपप्रदाने एव न भेददण्डौ, तयोः = भेददण्डयोः अनुकम्पाया अप्रयोगात् ।
[ पुत्रकः] अनुकम्प्यः अनुकम्पितो वा पुत्रः पुत्रकः । अनेन कप्प्र० क । [ वत्सकः ] अनुकम्प्यो वत्सः = वत्सकः । अनेन कप्प्र० → क । [ बालकः ] अनुकम्प्यो बालः = बालकः । अनेन कप्प्र० → क । [बुभुक्षितकः] अनुकम्प्यो बुभुक्षितः = बुभुक्षितकः । अनेन कप्प्र० [ ज्वरितकः ] अनुकम्प्यो ज्वरितः = ज्वरितकः । अनेन कप्प्र०
क ।
=
[शनकैः] अनुकम्प्यः शनैः शनकैः । अनेन परं येन प्राप्यते तेन नीयते । 'अव्ययस्य को द् च' (७|३|३१) अक् । 'लोकात् ' (१|१|३ ) " ऐस् " विश्लेषियइ ।

=
=
=
[ तूष्णीकाम्] अनुकम्प्यं तूष्णीम् = तूष्णीकाम् । अनेन 'तूष्णीकाम्' (७|३ | ३२) म् पूर्वं का निपात्यते ।
[ स्वपितकि] अनुकम्प्यं स्वपिति = स्वपितकि । अनेन 'त्यादि - सर्वादे: ०' (७|३|२९) इ प्राक् अक् । [ स्वपिषकि ] अनुकम्प्यं स्वपिषि स्वपिषकि । अनेन 'त्यादि - सर्वादे: ० ' ( ७|३|२९) इ प्राक् अक् । [ जल्पतकि] अनुकम्प्यं जल्पति = जल्पतकि । अनेन 'त्यादि - सर्वादे: ०' (७|३|२९) इ प्राक् अक् । [ एहकि] अनुकम्प्यं एहि = एहकि । अनेन 'त्यादि - सर्वादे: ० ' (७३।२९) इ प्राक् अक् ।
अनुकम्पमान एवं प्रयुङ्क्ते विहित इति सर्वत्र ज्ञेयः ।
[ एहकि] अनुकम्प्यं एहि = एहकि । अनेन कप्प्र० क ।
[ उत्सङ्गके उपविश ] अनुकम्प्य उत्सङ्गः उत्सङ्गकः, तस्मिन् । अनेन कप्प्र० → क । [ कर्दमकेनासि ] अनुकम्प्यः कर्दमः = कर्दमक:, तेन । अनेन कप्प्र० दिग्धकः] अनुकम्प्यो दिग्धः दिग्धकः । अनेन कप्प्र०क ।
क ।
=
=
क ।
१९९
=

Page #223

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ कण्टकस्ते लग्नकः ] अनुकम्प्यः कण्टकः = कण्टककः । अनेन कप्प्र० क । अनुकम्प्यो लग्नः = लग्नकः । अनेन कप्प्र ० क ।
२००
[ वत्सकः ] अनुकम्प्यो वत्सः = वत्सकः । अनेन कप्प्र० क ।
[ तूष्णीकां तिष्ठ ओदनं भोक्ष्यसे ] तूष्णीकां पूर्ववत् ।
[ हन्त ते गुडका हन्त ते धानका अद्धकि ] हन्त ते गुडेन मिश्रा धानाः = गुडा:, अनुकम्प्या गुडाः गुडका: । अनेन कप्प्र ० क - धानाशब्दलुक् । द्वितीये उदाहरणे 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) गुडशब्दलुक् । अनेन अक् । 'इच्चाऽपुंसोऽनित्क्याप्परे' (२।४।१०७) इति नवा इत्-ह्रस्वौ । जस् । 'अदं भक्षणे' (१०५९) अद् । पञ्चमी हि । 'हु-धुटो हेधि:' ( ४।२।८३) हि०धि० । अनुकम्प्यमद्धि = अद्धकि | 'त्यादि-सर्वादेः स्वरे० ' ( ७।३।२९) इ पूर्वमक् ।
[ नक ] कुत्सितो न = नक। 'अव्ययस्य को द् च' (७|३|३१) अक् ।
[त्वकम् ] कुत्सितस्त्वं = त्वकम् । 'युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः' (७|३|३०) अम्पूर्वमक् ।
[ पुत्रकः ] कुत्सितः पुत्रः = पुत्रकः । 'कुत्सिता - ऽल्पा - ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र ० क । आमन्त्र्ये सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् ।
=
[ असकौ ] अदस् । कुत्सितोऽसौ असकौ । 'लोकात् ' (१|१|३) अस् अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादि - सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७३।२९) अक् । 'आ द्वेरः' (२ ११४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|१११) अलुक् । 'अदसो दः सेस्तु डौ' (२।१।४३) दस्य सः - सि० डौ० औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् ।
वृक्षकः । अनेन प्र०,
[ काकको वृक्षके] अनुकम्प्य काकः = काककः । अनेन कप्र० । अनुकम्प्यः वृक्षः तस्मिन् ।
[ उच्चकैः प्रणिलीयते ] कुत्सितमुच्चैरुच्चकैः । 'लोकात् ' (१|१|३) "ऐस्" अग्रे विश्लेषियइ । 'अव्ययस्य को द् च' (७|३|३१) अक् । 'लींच् श्लेषणे' (१२४८) ली, प्र- निपूर्व० । वर्त्तमाना ते । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । 'अक - खाद्यषान्ते पाठे वा' (२|३|८० ) णत्वम् ।
अनुकम्पायां प्रत्यासत्तेरनुकम्प्यमानादेव स्यात्, नान्यस्मात्, उत्सङ्गादेस्ततोऽपि यथा स्यादिति तद्युक्तनीतिग्रहणम् ॥छ अजातेर्नृनाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा ॥ ७।३।३५ ॥
क्तिप्र०
[ अजाते:] 'जनैचि प्रादुर्भावे ' (१२६५) जन् । जायतेऽभिधानप्रत्ययोऽस्यामिति जाति: । 'वादिभ्यः' (५/३/९२) ->> ति । 'आ: खनि - सनि जनः' (४/२/६०) न० आ० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । न जातिरजातिस्तस्मात् ।
[ नृनाम्नः ] नुर्नाम = नृनाम, तस्मात् ।
[ बहुस्वरात् ] बहवः स्वरा यस्य सः = बहुस्वरस्तस्मात् ।
[ इयेकेलम् ] इयश्च इक्च इलश्च = इयेकेलम् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
तद्युक्तनीताविति न वर्त्तते, अनुकम्प्यादेव प्रत्ययविधानात् । नृनाम्न इत्युक्ते नृनाम्नो हि अनुकम्पैव घटते, न तन्नीतिः ।

=

Page #224

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२०१
[देवियः, देविकः, देविलः, देवदत्तकः] अनुकम्पितो देवदत्तः = देवियः, देविका, देविलः । अनेन इय-इकइलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) दत्तशब्दलोपः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-देवदत्तकः । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) कप्प्र० → क ।
[जिनियः, जिनिकः, जिनिलः, जिनदत्तकः] अनुकम्पितो जिनदत्तः = जिनियः, जिनिकः, जिनिलः । अनेन इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) दत्तशब्दलोपः । एवम्-जिनदत्तकः । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) कप्प्र० → क ।
[महिषकः] अनुकम्पितो महिषः = महिषकः । जातिः प्रवृत्तिनिमित्तं नाम च । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) कप्प्र० → क ।
[वराहकः] अनुकम्पितो वराहः = वराहकः । 'अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० → क ।
[शूकरकः] अनुकम्पितः शूकरः = शूकरकः । 'अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० → क । [गर्दभकः] अनुकम्पितो गर्दभः = गर्दभकः । 'अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० → क । . एते जातिशब्दा मनुष्यनामानि च । [व्याघ्रिलः ] अनुकम्पितो व्याघ्रः = व्याघ्रिलः ।
[सिंहिलः] अनुकम्पितः सिंहः = सिंहिलः । मतान्तरे अनेनैव इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । अन्यथा व्याघ्र सिंह इत्येवंविधा द्विस्वरैव प्रकृतिः, न तु व्याघ्रदत्त सिंहदत्त इत्यनेकस्वराः, द्विस्वरयोरेवानयोर्जातिवाचित्वात् बहुस्वरादित्यपि प्रायिकमित्यस्यासङ्गतार्थत्वापत्तेश्च । मतान्तरे अनेनैव इलप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[सुसीमकः सीमा स्फुटा] अनुकम्पितः सुसीमा = सुसीमकः । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) कप्प्र० → क । सीमा स्फुटा-सीमन् शब्दः ।
[ अनुकम्पितो देवदत्तो हस्ती देवदत्तकः ] अनुकम्पितो देवदत्तो हस्ती देवदत्तकः । कस्यचित् हस्तिनो देवदत्त इति नाम । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) कप्प्र० → क ।
[मद्रबाहुकः] मद्रौ बाहू यस्य सः = मद्रबाहुः । अनुकम्पितो मद्रबाहुः = मद्रबाहुकः । 'अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० → क । विशेषणमेतन्नाम ।
[रामकः] अनुकम्पितो रामः = रामकः । 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) कप्प्र० → क । [गुप्तकः] अनुकम्पितो गुप्तः = गुप्तकः । 'अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० → क ॥छ।।
वोपादेरडाकौ च ॥ ७।३।३६ ॥
[वा] वा प्रथमा सि ।
[उपादेः] उप आदिर्यस्य सः = उपादिस्तस्मात् । [अडाकौ ] अडश्च अकश्च = अडाकौ । [च] च प्रथमा सि ।

Page #225

२०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिलः, उपेन्द्रदत्तकः] अनुकम्पित उपेन्द्रदत्तः = उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिलः । अनेन अड-अक-इय-इक-इलप्र० । 'आतो नेन्द्र-वरुणस्य' (७।४।२९) इति ज्ञापकात् अकृतसन्धिरेव। 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७३।४१) इति इन्द्रदत्तस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-उपेन्द्रदत्तकः । . 'अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः' (७।३।३४) इत्यादिना कप्प्र० → क छ।।
ऋवर्णोवर्णात् स्वरादेरादेर्लुक् प्रकृत्या च ॥ ७।३।३७ ॥ [ऋवर्णोवर्णात् ] ऋवर्णश्च उवर्णश्च = ऋवर्णोवर्णम्, तस्मात् । [स्वरादेः] स्वरादि षष्ठी ङस् । [आदेः] आदि षष्ठी ङस् ।
[लुक्] लुक् प्रथमा सि । [प्रकृत्या] प्रकृति तृतीया टा। [च] च प्रथमा सि ।
[मातृयः, मातृकः, मातृलः] अनुकम्पितो मातृदत्तः = मातृयः, मातृकः, मातृलः । 'अजातेन॒नाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७३।४१) दत्तशब्दस्य लोपः । अनेन इय- . . इक-इलानामादिलोपः ।
[पितृयः, पितृकः, पितृलः] अनुकम्पित: पितृदत्तः = पितृयः, पितृकः, पितृलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७३।४१) दत्तशब्दस्य लोपः । अनेन इय-इक-इलानामादिलोपः ।
[वायुयः, वायुकः, वायुलः] अनुकम्पितो वायुदत्तः = वायुयः, वायुकः, वायुल: । 'अजाते“नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात्०' (७।३।४१) दत्तशब्दस्य लोपः । अनेन इय-इक-इलानामादिलोपः ।
[भानुयः, भानुकः, भानुलः] अनुकम्पितो भानुदत्तः = भानुयः, भानुकः, भानुलः । 'अजातेन॒नाम्नमे०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात्०' (७३।४१) दत्तशब्दस्य लोपः । अनेन इय-इक-इलानामादिलोपः ।
[देवियः, देविकः, देविलः ] अनुकम्पितो देवदत्तः = देवियः, देविकः, देविलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात्०' (७।३।४१) दत्तशब्दस्य लोपः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[वाचियः, वाचिकः, वाचिलः] वाच्-आशिष । अनुकम्पितो वागाशीः = वाचियः, वाचिकः, वाचिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'षड्व कस्वरपूर्वपदस्य स्वरे' (७।३।४०) इत्येकस्वरादूर्ध्वं लुग्भवति ।
[मद्रबाहुकः] मद्रौ बाहू यस्य सः = मद्रबाहुः । अनुकम्पितो मद्रबाहुः = मद्रबाहुकः । 'अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० → क ॥छ।
लुक्युत्तरपदस्य कपन् ॥ ७।३।३८ ॥ [लुकि ] लुक् सप्तमी ङि । [ उत्तरपदस्य] उत्तरं च तत् पदं च = उत्तरपदम्, तस्य । [कपन्] कप्न् प्रथमा सि ।

Page #226

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ देवकः ] देवदत्तः कप्न्प्र० → क ।
देवः ते लुग्वा' (३।२।१०८) इत्युत्तरपदलोपः । अनुकम्पितो देवः
।
=
[ यज्ञकः ] यज्ञदत्तः = यज्ञः 'ते लुग्वा' ( ३।२।१०८) इत्युत्तरपदलोपः । अनुकम्पितो यशः यज्ञकः । अनेन
कप्न्प्र०
→ क ।
पकारः पुंवद्भावार्थ: । नकारः 'इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे ( २।४।१०७ ) इत्यत्र पर्युदासार्थः । परि समन्तात् उदासो निषेधार्थः इति यावत् ।
[ देवका ] अत्र देवदत्ता प्रकृतेः । 'ते लुग्वा ' ( ३।२।१०८) इत्यनेन दत्तालोपः । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी ' (२२४१९) ङी । 'अस्य ङ्य़ां लुक्' (२|४|८६ ) अलुक् । अनुकम्पिता देवी = देवका । अनेन कपनप्र० क 'क्यङ्-मानिपित्तद्धिते' (३२५०) पुंवद्भावः । अत्र कप्नि सति पित्त्वात्पुंवद्भावे नित्त्वादाप्परेऽपि ककारे 'अस्याऽयत्-तत्क्षिपकादीनाम्' (२|४|१११ ) इत्यादिना इत्वं न भवति ।
[दत्तिका ] देवदत्ता प्रकृतिः । 'ते लुग्वा' ( ३।२।१०८) पूर्वपदस्य लुक् । अनुकम्पिता दत्ता = दत्तिका । 'अनुकम्या- तद्युक्तंनीत्यो:' ( ७|३|३४ ) इत्यादिना कप्प्र० ‘अनुकम्पा-तद्युक्तंनीत्योः’ ( ७।३।३४) इत्यादिना कप्प्र० क । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० 'इच्चापुंसोऽनित्वयाप्यरे' (२।४।१०७) इत्यादिना अकारस्य इकारः ॥छ ।
आ ।
लुक् चाजिनान्तात् ॥ ७।३।३९ ॥
[ लुक् ] लुक् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् - व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५) सिलुक् ।
[च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ अजिनान्तात् ] अजिनमन्ते यस्य तद् = अजिनान्तम्, तस्मात् ।
[ व्याघ्रकः] व्याघ्राजिनो व्याघ्रमहाणिनो वा नाम मनुष्यः । अनुकम्पितो व्याघ्राजिन: व्याघ्रमहाजिनो वा व्याघ्रः । अनेन कप्न्प्र०क उत्तरपदस्य अजिन महाजिनस्य लुक् च ।
सिंहाजिनः । अनुकम्पित सिंहाजिनः = सिंहकः । अनेन
[ सिंहक: ] सिंहस्येव अजिनं कपून्प्र० → क उत्तरपदस्य लुक् च ।
क
-
-
चर्म यस्य सः =
[ शरभकः ] शरभस्येव अजिनं यस्य सः = शरभाजिनः । अनुकम्पितः शरभाजिनः = शरभकः । अनेन कप्न्प्र०
→ क
उत्तरपदस्य लुक् च ।
[ वृषकः ] वृषस्येव अजिनं यस्य सः = वृषाजिनः । अनुकम्पितो वृषाजिनः = वृषकः । अनेन कप्न्प्र० क उत्तरपदस्य लुक् च ।
[ कृष्णक: ] कृष्णमजिनं यस्य सः = कृष्णाजिनः । अनुकम्पितः कृष्णाजिनः
उत्तरपदस्य लुक् च ।

[ उलकः] अनुकम्पितः उलाजिनः उलकः अनेन कपून्प्र० क = ।
२०३
= देवकः । अनेन
[ व्याघ्रकाः ] अनुकम्पिता व्याघ्राजिना व्याघ्रमहाजिना वा व्याघ्रकाः च। 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ ।
-
=
कृष्णकः । अनेन कपनप्र०
उत्तरपदस्य लुक् च ।
अनेन कप्नप्र०क उत्तरपदस्य लुक्

Page #227

२०४
[ सिंहका: ] अनुकम्पिताः सिंहाजिना: (२|४|१८) आप्प्र ० आ ।
=
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
सिंहकाः । अनेन कप्न्प्र०क उत्तरपदस्य लुक् च । 'आत्'
‘आतो नेन्द्र-वरुणस्य' (७।४।२९) इत्येव ज्ञापनादकृतसन्धिरेव । उत्तरपदस्य लुक् 'ते लुग्वा' (३।२।१०८) इति लुकि सिद्धे लुग्वचनमनुकम्पायां 'प्राग्नित्यात् कप्' (७।३।२८) इत्यनेन कपि व्याघ्रजिनक इति निवृत्त्यर्थं वचनम् |||| षड्वर्जेकस्वरपूर्वपदस्य स्वरे ॥ ७।३।४० ॥
[ षड्वर्जेकस्वरपूर्वपदस्य ] षड्वर्गं एकस्वरं पूर्वपदं यस्य तत् = षड्वर्जेकस्वरपूर्वपदम्, तस्य । [ स्वरे ] स्वर सप्तमी ङि ।
[ वाचियः, वाचिकः, वाचिलः ] वागाशीः वागाशीर्दत्तो वा प्रकृतिः । अनुकम्पितो वागाशीः वागाशीर्दत्तो वा = वाचियः, वाचिकः, वाचिल: । 'अजातेर्नृनाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७।३।३५) इय- इक - इलप्र० । अनेन उत्तरपद आशिष् (स्) आशीदर्त्तस्य वा लुक् ।
[ त्वचियः, त्वचिकः, त्वचिलः ] अनुकम्पिता (तः) त्वग्दत्तः = त्वचियः, त्वचिकः, त्वचिलः । 'अजातेर्नृनाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन उत्तरपदस्य लुक् ।
[ स्रुचियः, स्रुचिकः, स्रुचिलः] अनुकम्पिता (तः) स्रुग्दत्तः (७।३।३५) इय-इक - इलप्र० । अनेन उत्तरपदस्य लुक् ।
=
[ उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिलः ] उपेन्द्रेण दत्तः = उपेन्द्रदत्तः । अनुकम्पित उपेंद्रदत्तः = उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिल: । 'वोपादेरडाकौ च' (७।३।३६) अड - अक - इय - इक - इलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) इन्द्रदत्तस्य लोपः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

स्रुचियः, स्रुचिकः, स्रुचिलः । 'अजातेर्नृनाम्नो०""
[ षडियः, षडिकः, षडिलः ] षडङ्गुलि प्रकृतिः । षड् अङ्गुलयो यस्य सः = षडङ्गुलिः । अनुकम्पितः षडङ्गुलिः = षडियः, षडिकः, षडिल: । 'अजातेर्नृनाम्नो० ' ( ७|३|३५) इय - इक - इलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७|३|४१) अङ्गुलिशब्दस्य लुक् ।
[ वागाशीष्कः] अनुकम्पिता वागाशीः (२।१।७२) र० । 'नामिनस्तयोः षः ' (२३८) २० [ वागाशीर्दत्तकः ] अनुकम्पितो वागाशीर्दत्तः
क ॥छ।
=
वागाशीष्कः । ‘अनुकम्पा०' (७।३।३४) कप्प्र० क । सो रुः ' ष० ।
वागाशीर्दत्तकः । 'अनुकम्पा तद्युक्तनीत्यो:' ( ७।३।३४) कप्प्र०
द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम् ॥ ७।३।४१ ॥
[द्वितीयात् ] द्वितीय पञ्चमी ङसि ।
[ स्वरात् ] स्वर पञ्चमी ङसि ।
[ ऊर्ध्वम् ] यदा ऊर्ध्वे देशे वर्त्तमानस्य तदा 'कालाध्व-भाव- देशं वाऽकर्म- चाऽकर्मणाम् ' (२।२।२३) इत्यम् । यदि
वा ऊर्ध्वस्थितस्य तदा क्रियाविशेषणं शब्दरूपं लुग्भवति तदा प्रथमैकवचनम् ।
=
[ देवियः, देविकः, देविलः ] अनुकम्पिने देवदत्तः देवियः, देविकः, देविलः । 'अजातेर्नृनाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७।३।३५) इय- इक - इलप्र० । अनेन उत्तरपदस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

Page #228

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२०५
[उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिलः] अनुकम्पित उपेन्द्रदत्तः = उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिलः । 'वोपादेरडाको च' (७३।३६) अड-अक-इय-इक-इलप्र० । अनेन इन्द्रदत्तस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[पितृयः, पितृकः, पितृलः ] अनुकम्पितः पितृदत्तः = पितृयः, पितृकः, पितृल: । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन उत्तरपददत्तरूपस्य लुक् । 'ऋवर्णोवर्णात् स्वरादेरादेर्लुक् प्रकृत्या च' (७।३।३७) इकारलुक् ।
[वायुयः, वायुकः, वायुलः] अनुकम्पितो वायुदत्तः = वायुयः, वायुकः, वायुलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन उत्तरपदलुक् । 'ऋवर्णोवर्णात् स्वरादे०' (७।३।३७) इकारलुक् ।। ऊर्ध्वग्रहणं सर्वलोपार्थम् ॥छ।।
सन्ध्य क्षरात् तेन ॥ ७।३।४२ ॥ [सन्ध्यक्षरात्] सन्ध्यक्षर पञ्चमी ङसि । [तेन] तद् तृतीया टा।
[कुबियः, कुबिकः, कुबिलः] अनुकम्पितः कुबेरदत्तः = कुबियः, कुबिकः, कुबिलः । 'अजातेन॒नाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन एरदत्तरूपपदस्य लुक् ।
[कहियः, कहिकः, कहिलः] अनुकम्पितः कहोड: = कहियः, कहिकः, कहिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन ओडरूपपदस्य लुक् ।
[लहियः, लहिकः, लहिलः ] अनुकम्पितो लहोड: = लहियः, लहिकः, लहिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन ओडशब्दस्य लुक् ।
[कंपियः, कपिकः, कपिलः ] अनुकम्पितः कपोतरोमा = कपियः, कपिकः, कपिकः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन ओतरोमन् शब्दस्य लुक् ।
[अमियः, अमिकः, अमिलः] अनुकम्पितोऽमोघः अमोघदत्तो वा अमोघजिह्वो वा = अमियः, अमिकः, अमिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन ओघ-ओघदत्त-ओघजिह्वरूपं उत्तरस्य लुक् ।
[गुरुयः, गुरुकः, गुरुलः] अनुकम्पितो गुरुदत्तः = गुरुयः, गुरुकः, गुरुलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) दत्तरूप उत्तरपदस्य लुक् । 'ऋवर्णोवर्णात् स्वरादेरादेर्लुक् प्रकृत्या च' (७३।३७) इकारस्य लुक् ॥छ।।
शेवलाद्यादेस्तृतीयात् ॥ ७।३।४३ ॥ [शेवलाद्यादेः ] शेवल आदिर्यस्य सः = शेवलादिः । शेवलादिरादिर्यस्य तत् = शेवलाद्यादि, तस्य । [तृतीयात्] तृतीय पञ्चमी ङसि । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) इत्यस्यापवादः ।
[शेवलियः, शेवलिकः, शेवलिलः] अनुकम्पितः शेवलदत्तः = शेवलियः, शेवलिकः, शेवलिलः । 'अजाते“नाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्तस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #229

२०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[सुपरियः, सुपरिकः, सुपरिलः] अनुकम्पितः सुपरिदत्तः = सुपरियः, सुपरिकः, सुपरिलः । 'अजातेनूनाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्तस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[विशालियः, विशालिकः, विशालिलः] अनुकम्पितो विशालदत्तः = विशालियः, विशालिकः, विशालिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्तशब्दस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[वरुणियः, वरुणिकः, वरुणिलः] अनुकम्पितो वरुणदत्तः = वरुणियः, वरुणिकः, वरुणिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्तशब्दस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अर्यमियः, अर्यमिकः, अर्यमिलः] अनुकम्पितः अर्यमदत्तः = अर्यमियः, अर्यमिकः, अर्यमिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्तशब्दस्य लुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
अत्राप्यकृतसन्धिरेव लोपः ।
[शेवलिकः] शेवलेन्द्रदत्तोऽनुकम्पितः = शेवलिकः । 'अजातेनूनाम्नो०' (७३।३५) इकप्र० । अनेन इन्द्रदत्तलुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक्, इति यथा स्यात् ।
[सुपरिकः] सुपर्याशीर्दत्तोऽनुकम्पितः = सुपरिकः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इकप्र० । अनेन आशीर्दत्तलुक् । 'ऋवर्णोवर्णात् स्वरादेरादेर्लुक् प्रकृत्या च' (७।३।३७) इकारलुक् ।
. [विशाखिलः] अनुकम्पितो विशाखदत्तः = विशाखिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७३।३५) इलप्र० । मतान्तरे अनेन दत्तलुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।।
[कुमारिलः] अनुकम्पितः कुमारदत्तः = कुमारिलः । 'अजातेनूनाम्नो०' (७।३।३५) इलप्र० । मतान्तरे अनेन दत्तलुक् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
क्वचित् तुर्यात् ॥ ७।३।४४ ॥ [क्वचित् ] क्वचित् प्रथमा सि ।। [तुर्यात् ] तुर्य पञ्चमी ङसि ।
[बृहस्पतियः, बृहस्पतिकः, बृहस्पतिलः ] अनुकम्पितो बृहस्पतिदत्तः बृहस्पतिशर्म वा = बृहस्पतियः, बृहस्पतिकः, बृहस्पतिलः । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्त-शर्मन् शब्दलुक्। 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक्। [प्रजापतियः, प्रजापतिकः, प्रजापतिलः] अनुकम्पितः प्रजापतिदत्तः = प्रजापतियः, प्रजापतिक., प्रजापतिलः ।
बहुस्वरादियकेल वा' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन दत्तलुक् । 'अवर्णवणस्य' (७४।६८) इलुक् । अकृतसन्धिरित्येव पूर्ववत् ।
[प्रजापतिकः] प्रजापत्याशीर्दत्तोऽनुकम्पितः = प्रजापतिकः इति यथा स्यात् । 'अजातेन॒नाम्नो०' (७।३।३५) इकप्र० । अनेन आशीर्दत्तलक । प्रजापत्यिक इति मा भूत् ।
क्वचिद्ग्रहणादिह न भवति - [ उपडः, उपकः, उपियः, उपिकः, उपिलः] अनुकम्पित उपेन्द्रदत्तः = उपडः, उपकः, । शेषं पूर्ववत् ॥छ।।
पूर्वपदस्य वा ॥ ७।३।४५ ॥ [पूर्वपदस्य] पूर्वपद षष्ठी ङस् । [वा] वा प्रथमा सि ।

Page #230

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२०७
[दत्तियः, दतिकः, दत्तिलः, देवियः, देविकः, देविलः] अनुकम्पितो देवदत्तः = दत्तियः, दत्तिकः, दत्तिलः । 'अजातेन॒नाम्नो बहुस्वरादियेकेलं वा' (७।३।३५) इय-इक-इलप्र० । अनेन पूर्वपद"देव" लुक् । वावचनात् पक्षे-एवम्देवियः, देविकः, देविलः । 'द्वितीयात् स्वरादूर्ध्वम्' (७।३।४१) दत्तलुक् ॥छ।।
हस्वे ॥ ७।३।४६ ॥ [हुस्वे] ह्रस्व सप्तमी ङि। दीर्घप्रतियोगि प्रतिपक्षं हूस्वम् । [पटकः] हूस्वः पटः = पटकः । अनेन कप्प्र० → क। [शाटकः] हुस्व: शाटः = शाटकः । अनेन कप्प्र० → क। [पचतकि] हूस्वं-स्तोकं पचति = पचतकि । अनेन "इ"पूर्वात् अक् । [सर्वके] हस्वाः सर्वे = सर्वके । अनेन कप्प्र० → क । जस् । 'जस इ:' (१।४।९) जस्० → इ० । [विश्वके] हुस्वा विश्वे = विश्वके । अनेन कप्प्र० → क । जस् । 'जस इ.' (१।४।९) जस्० → इ० । [उच्चकैः] हुस्वं उच्चैः = उच्चकैः । 'लोकात्' (१।१।३) “ऐस्" अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अक्प्र० । [नीचकैः ] हुस्वं नीचैः = नीचकैः । 'लोकात्' (१।१।३) “ऐस्" अग्रे विश्लेषियइ । अनेन अप्र० । [तूष्णीकाम् ] ह्रस्वं तूष्णीम् = तूष्णीकाम् । अनेन 'तूष्णीकाम्' (७।३।२२) म् प्राक् का । [वंशकः] हस्वो वंशः = वंशकः । अनेन कप्प्र० → क । [वेणुकः] इस्वो वेणुर्वेणुकः । अनेन कप्प्र० → क। [नडकः] हुस्वो नडः = नडकः । अनेन कप्प्र० → क। [लवकः] हुस्वो लवः = लवकः । अनेन कप्प्र० → क। [चरकः] हुस्वश्चरः = चरकः । अनेन कप्प्र० → क ॥छ।।
कुटी-शुण्डाद् रः ॥ ७।३।४७ ॥ [कुटीशुण्डात् ] कुटी च शुण्डा च = कुटीशुण्डम्, तस्मात् । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः । [रः] र प्रथमा सि । कपोऽपवादः । [कुटीरः] हुस्वा कुटी = कुटीरः । अनेन रप्र० । [शुण्डारः] हूस्वा शुण्डा = शुण्डारः । अनेन रप्र० ॥छ।।
शम्या रु-रौ ॥७।३।४८ ॥ . [शम्याः] शमी पञ्चमी ङसि । [रुरौ] रुश्च रश्च = रुरौ।

Page #231

२०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[शमीरुः, शमीरः] ह्रस्वा शमी = शमीरुः, शमीरः । अनेन रु-रप्र० ॥छ।
कुत्वा डुपः ॥ ७।३।४९ ॥ [कुत्वाः ] कुतू पञ्चमी ङसि । [डुपः ] डुप प्रथमा सि । [कुतुपः ] ह्रस्वा कुतूः = कुतुपः । अनेन डुपप्र० → उप । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऊलुक् । कुतूरिति चर्ममयं तैलाधावपनमुच्यते ॥छ।।
कासू-गोणीभ्यां तरट् ॥ ७३५० ॥ [कासूगोणीभ्याम् ] कासू च गोणी च = कासूगोण्यौ, ताभ्याम् = कासूगोणीभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् । [ तरट्] तरट् प्रथमा सि ।
[कासूतरी] 'कस गतौ' (९८७) कस् । कसतीति कासूः । कसि-पद्यादिभ्यो णित् (उणा० ८३५) णिद् ऊप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । हूस्वा कासूः = कासूतरी । अनेन तरट्प्र० → तर । 'अणजेयेकण-नस्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । कासूः शक्तिर्नामायुधम् ।
[गोणीतरी ] ह्रस्वा गोणी = गोणीतरी । अनेन तरट्प्र० → तर० । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य । यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । गोणी धान्यावपनम् ॥छ।।
वत्सोक्षा-ऽश्वर्षभाद्धासे पित् ॥ ७।३।५१ ॥ [वत्सोक्षाऽश्वर्षभात् ] वत्सश्च उक्षा च अश्वश्च ऋषभश्च = वत्सोक्षाऽश्वर्षभम, तस्मात् । [हासे ] हास सप्तमी ङि। [पित्] प् इदनुबन्धो यस्य सः = पित् ।
[वत्सतरः] हसितो वत्सः = वत्सतरः । अनेन तरट्प्र० → तर । वत्सः प्रथमवयस्को गौः, तस्य हासो द्वितीयवयःप्राप्तिः ।
[उक्षतरः] हसित उक्षा = उक्षतरः । अनेन तरट्प्र० → तर । उक्षा द्वितीयवयास्तरुणस्तस्य हासस्तृतीयवयःप्राप्तिः ।
[अश्वतरः] हुसितोऽश्वोऽश्वतरः । अनेन तरट्प्र० → तर । अश्वेनाश्वायां जातोऽश्वस्तस्य हासो गर्दभपितृकता । आशुगमनाद्वाश्वस्तस्य हासो गमने मन्दता । सर्वथाश्वतरशब्दो जातिशब्दः ।
[ ऋषभतरः] इसित ऋषभः = ऋषभतरः । अनेन तरटप्र० → तर । ऋषभोऽनड्वान् बलीयान्, तस्य हासो भारवहने मन्दशक्तिताविष्करणम् ।
पित्करणं पुंवद्भावार्थम् ।
[वत्सतरी] हुसिता वत्सा = वत्सतरी । अनेन तरट्प्र० → तर । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी ।
[अश्वतरी] हसिताश्वा = अश्वतरी । अनेन तरट्प्र० → तर । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ॥छ।

Page #232

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२०९
वैकाद् द्वयोर्निर्धार्ये डतरः ॥ ७॥३५२ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [एकात्] एक पञ्चमी ङसि ।
[द्वयोः] द्वि सप्तमी ओस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) इ० → अ० । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[निर्धार्ये ] निर् 'धृत् स्थाने' (१४६७) धृ । ध्रियमाणं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० → इ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । निर्धार्यते = निर्धार्यः । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक्, तस्मिन् ।
[डतरः] डतर प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३५३) विसर्गः । समुदायादेकदेशो जातिगुणक्रियासंज्ञाद्रव्यैर्निष्कृष्य बुद्ध्या पृथक्रियमाणो निर्धार्यः ।
[एकतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा, एकको भवतोः कठः पटुर्वा, एको भवतोः पटुः] द्वयोर्मध्ये एकः = एकतरः । अनेन डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलोपः । भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा । महावाधिकारेणैव सिद्धे किमर्थं वावचनमित्याशङ्काया उत्तरमाह-वावचनमगर्थम् । यथा एककः, वाक्यं पूर्ववत् । 'लोकात्' (१।१।३) "अ"अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७३।२९) अप्र० । महावाधिकारान्न भवत्यपि अग्रेतने उदाहरणे ॥छ।
यत्-तत्-किमन्यात् ॥ ७॥३५३ ॥ [यत्तत्किमन्यात् ] यच्च तच्च किम् च अन्यच्च = यत्तत्किमन्यत्, तस्मात् । - [यतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा ततर आगच्छतु ] द्वयोर्मध्ये यः = यतरः । अनेन डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । द्वयोर्मध्ये सः = ततरः । अनेन डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[कतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा] द्वयोर्मध्ये कः = कतरः । अनेन डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) "इम्"लुक् ।
[अन्यतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा] द्वयोर्मध्येऽन्यः = अन्यतरः । अनेन डतरप्र० → अतर। 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । महावाधिकारात् प्रत्ययो न भवति अग्रेतने उदाहरणे ॥छ।।
बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा ॥ ७।३५४ ॥ [बहूनाम् ] बहु षष्ठी आम् । [प्रश्ने] प्रश्न सप्तमी ङि । [डतमश्च] डतम प्रथमा सि । च प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।

Page #233

२१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[यतमो यतरो वा भवतां कठस्ततमस्ततरो वा आगच्छतु] बहूनां एषां वा मध्ये यः = यतमः, यतरः । अनेन डतमप्र० → अतम० - डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् । बहूनां मध्ये सः = ततमः, ततरो वा । अनेन डतमप्र० → अतम - डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अद्लुक् । __ [कतमः कतरो वा भवतां कठः] बहूनां मध्ये कः = कतमः, कतरः । अनेन डतमप्र० → अतम - डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) "इम्" लुक् ।
[अन्यतमोऽन्यतरो वा] बहूनां मध्येऽन्योऽन्यतमः, अन्यतरो वा भवतां कठः । अनेन डतमप्र० → अतम - डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् ।
[शुचिवल्कवीतवपुरन्यतमस्तिमिरच्छिदामिव गिरौ भवतः - किराते] तिमिर 'छिदंपी द्वैधीकरणे' (१४७८) छिद् । तिमिरं छिन्दन्ति । क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।११३७) क्विप्लुक्, तेषाम् = तिमिरच्छिदाम् ।
वावचनमगर्थम्
[यको भवतां कठः सक आगच्छतु] बहूनां मध्ये यः = यको भवतां कठः । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्"अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक्' (७।३।२९) अक्प्र० । प्रथमा सि । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द० → अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । बहूनां मध्ये स: = सकः । 'लोकात्' (१।१।३) "अद्" अग्रे विश्लेषियइ । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) अक्प्र० ।
[अन्यक एषां कालापः ] बहूनां मध्येऽन्यः = अन्यकः । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) "अ"पूर्वमक् । बहूनां मध्ये कः क आलापः । 'त्यादि-सर्वादे:०' (७।३।२९) इम् प्राक् अक् । 'किमः कस्तसादौ च' (२२११४०) "क"देशः ।
महावाधिकारात् प्रत्ययो न भवत्यपि । एवं य इत्यत्र न किमपि प्रत्ययः, मतत्रयेऽप्यभिधानमेव श्रेय इति भावार्थः ॥छ।।
वैकात् ॥ ७।३.५५ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [एकात्] एक पञ्चमी ङसि ।
[एकतमो भवतां कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा, एककः, एको भवतां कठः] एषां मध्ये एकः = एकतमः । अनेन डतमप्र० → अतम । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२२११४) अलुक् । भवतां कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा । एवम्-एककः । 'त्यादि-सर्वादेः०' (७।३।२९) अक् । महावाधिकारान्न भवति । एवम्-एकः इत्यत्र न किमपि । पृथग्योगो डतरनिवृत्त्यर्थः ॥छ।।
तात् तमबादेश्चानत्यन्ते ॥ ७।३।५६ ॥ [क्तात्] क्त पञ्चमी ङसि । [तमबादेश्च] तमप् आदिर्यस्य सः = तमबादिः, तस्मात् । च प्रथमा सि । [अनत्यन्ते ] न अत्यन्तम् = अनत्यन्तम्, तस्मिन् । क्रियायाः स्वेनाश्रयेण 'सहार्थे' (२।२।४५) तृतीया । साकल्येन करणे तृतीया । अनभिसम्बन्धोऽनत्यन्तता । [भिन्नकम् ] अनत्यन्तं भिन्नं = भिन्नकम् । अनेन कप्प्र० → क । सि-अम् ।

Page #234

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२११
[छिन्नकम्] अनत्यन्तं छिन्नं = छिनकम् । अनेन कप्प्र० → क । सि-अम् ।
[भिन्निका घटी] अनत्यन्तं भिन्ना = भिन्निका । अनेन कप्प्र० → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) इत्यादिना पुंवद्भावः । 'अस्याऽयत्-तत्-क्षिपकादीनाम्' (२।४।१११) इ ।
[छिन्निका रज्जुः] अनत्यन्तं छिन्ना = छिनिका रज्जुः । अनेन कप्प्र० → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवद्भावः । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
तमबाद्यन्तात् क्तात्
[भिन्नतमकम् ] प्रकृष्टं भिन्नं = भिन्नतमम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्र० → तम । अनत्यन्तं भिन्नतमं = भिन्नतमकम् । अनेन कप्प्र० → क।
[भिन्नतंरकम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं भिन्नं = भिन्नतरम् । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तर प्र० → तर । अनत्यन्तं भिन्नतरं = भिन्नतरकम् । अनेन कप्प्र० → क ।
[भिन्नकल्पकम् ] ईषदपरिसमाप्तं भिन्नं = भिन्नकल्पम् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्-देश्यप-देशीयर' (७।३।११) कल्पपप्र० - कल्प । अनत्यन्तं भिन्नकल्पं = भिन्नकल्पकम् । अनेन कपप्र० → क । - [छिन्नतमकम् ] प्रकृष्टं छिन्नं = छिनतमम् । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३।५) तमप्प्र० → तम । अनत्यन्तं छिनतमं = छिनतमकम् । अनेन कप्प्र० → क।
[छिन्त्रतरकम् ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं छिन्नं = छिनतरम् । 'द्वयोविभज्ये०' (७३।६) तरपप्र० → तर । अनत्यन्तं छिनतरं = छिनतरकम् । अनेन कप्प्र० → क ।
[छिन्नकल्पकम् ] ईषदपरिसमाप्तं छिन = छिनकल्पम् । 'अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पप्०' (७।३।११) कल्पप्प्र० → कल्प । अनत्यन्तं छिनकल्पं = छिन्नकल्पकम् । अनेन कप्प्र० → क । तमबाद्यन्तेषु क्तान्तता नास्तीति तमबादिग्रहणम् । असमासस्तमबादेरित्यत्रापि क्तादित्यस्य सम्बन्धार्थः ॥छ।
न सामिवचने ॥ ७।३५७ ॥ [न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[सामिवचने] सामिवचन सप्तमी ङि । सामि अर्द्धः, सामि वक्तीति सामिवचनः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१।५२) अनप्र०, तस्मिन् ।
[सामि अनत्यन्तं भिन्नम्] सामि अनत्यन्तं भिन्नमिति वाक्यमेव, न कप् । [कृतम्] सामि अनत्यन्तं कृतमिति वाक्यमेव । न कप् । [भुक्तम् ] सामि अनत्यन्तं भुक्तमिति वाक्यमेव, न कप् । [पीतम्] सामि अनत्यन्तं पीतमिति वाक्यमेव, न कप् । [भिन्नतमम् ] सामि अनत्यन्तं भिन्नतममिति वाक्यमेव, न कप् । [भिन्नतरम् ] सामि अनत्यन्तं भिन्नतरमिति वाक्यमेव, न कप् ।

Page #235

२१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
वचनग्रहणं पर्यायार्थम्
[अर्द्धमनत्यन्तं भिन्नम्] अर्द्धमनत्यन्तं भिन्नं । [नेममनत्यन्तं भिन्नम् ] नेममनत्यन्तं भिन्नम् । एवं शकलं-खण्डमित्यादि । अन्ये तु समास एवोदाहरणम् -- [सामिकृतम् ] सामि कृतं = सामिकृतम् । 'स्वयं-सामि क्तेन' (३।१।५८) समासः ।
[अर्द्धकृतम्] अर्द्धं च तत् कृतं च = अर्द्धकृतम् । 'विशेषणं विशेष्येणैकार्थं कर्मधारयश्च' (३।१।९६) इत्यादिना समासः ।
ननु साम्यादिभिरेवानत्यन्तताया अभिहितत्वादुक्तार्थत्वेन कप् न प्राप्नोतीति व्यर्थः प्रतिषेधः ? उच्यते-साम्यादिभिः समुदायविषयक्रियाया एवानत्यन्तता प्रतीयते न स्वविषये । तत्रानत्यन्तविवक्षायां कप् प्राप्नोतीति प्रतिषेधवचनम् ॥छ।।
नित्यं अ-जिनोऽण् ॥ ७॥३५८ ॥ [नित्यम् ] नित्य प्रथमा सि । [अजिनः ] जश्च जिन् च = अञिन्, तस्मात् । [अण्] अण् प्रथमा सि ।। नित्यग्रहणात् महाविभाषा निवृत्ता ।
[व्यावक्रोशी] वि-अव 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश् । व्यवक्रोशनं = व्यावक्रोशी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । ततोऽनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अणजेयेकण्०' (२४।२०) ङी । 'न ब-स्वा(व)ङ्गादेः' (७४।९) इति वृद्धिरागमनिषेधः ।
[व्यावलेखी] वि-अव 'लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख । व्यवलेखनं = व्यावलेखी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । ततोऽनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'न -स्वा(व)ङ्गादेः' (७।४।९) इति वृद्धिरागमनिषेधः ।।
[व्यावहासी वर्त्तते ] वि-अव 'हसे हसने' (६४५) हस् । व्यवहसनं = व्यावहासी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । ततोऽनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'न ब-स्वा(व)ङ्गादेः' (७।४।९) इति वृद्धिरागमनिषेधः ।
[सांकोटिनम् ] सम्-कोट । समन्तात् कोटः = सांकोटिनम् । 'अभिव्याप्तौ भावेऽन-जिन्' (५।३।९०) जिन्प्र० → इन् । 'अतः' (४।३।८२) अलुप् । ततोऽनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अनपत्ये' (७४।५५) अन्त्यस्वरादिलुबभावः ।
[सांराविणम्] समन्तात् रावः = सांराविणम् । 'अभिव्याप्तौ भावेऽन-जिन्' (५।३।९०) जिन्प्र० → इन् । 'अतः' (४।३।८२) अलुप्, ततोऽनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अनपत्ये' (७४।५५) अन्त्यस्वरादिलुबभावः ।

Page #236

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ साम्मार्गिणम् ( जिनम् ) ] समन्तात् मार्ग: = साम्मार्गिणम् ( साम्मार्जिनम्) । 'अभिव्याप्तौ भावेऽन - जिन्' (५/३/९० ) ञिन्प्र० → इन् । 'अत:' (४।३।८२) अलुप् ततोऽनेन अणूप्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः । ‘अनपत्ये' (७|४|५५) अन्त्यस्वरादिलुबभावः ॥छ |
विसारिणो मत्स्ये ॥ ७।३।५९ ॥
[ विसारिणः ] विसारिन् पञ्चमी ङसि ।
[ मत्स्ये ] मत्स्य सप्तमी ङि ।
[ वैसारिणो मत्स्यः ] वि 'सुं गतौ' (२५) सृ । विसरतीति विसारी, मत्स्यश्चेत् वैसारिणः । 'ग्रहादिभ्यो णिन् ' (५/१/५३) णिन्प्र० इन् । 'नामिनोऽकलि हले:' ( ४।३।५१) वृद्धि: आर्, ततोऽनेन अण्प्र० (७|४|१) वृद्धि: । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२|३|६३) णत्वम् ||||
अ । 'वृद्धिः स्वरे० '
पूगादमुख्यकाञ्ज्यो द्रिः ॥ ७।३।६० ॥
[ पूगात् ] पूग पञ्चमी ङसि ।
[ अमुख्यकात् ] मुख्येऽर्थे कः = मुख्यकः । न मुख्यकः = अमुख्यकः तस्मात् ।
[ ञ्यः ] ञ्य प्रथमा सि ।
[द्रिः ] द्रि प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० ।
नानाजातीया अनियतवृत्तयोऽर्थकामप्रधानाः सङ्घाः पूगाः ।
[ लौहध्वज्यः, लौहध्वज्यौ, लोहध्वजाः ] लोहध्वजा पूगा उच्यन्ते । अलौकिकं वाक्यमन्यथा न प्राप्नोति । लोहध्वज एव = लौहध्वज्यः । लोहध्वजावेव = लौहध्वज्यौ । लोहध्वजा एव = लोहध्वजाः । अनेन व्यप्र० द्रिसंज्ञकः → य । ‘वृद्धिः स्वरेष्वादे॰' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ञ्यलुप् । जस् ।
=
[ शैब्यः, शैब्यौ, शिबयः ] शिबयः पूगा उच्यन्ते । शिबिरेव = शैब्यः । शिबी एव शैब्यौ । शिबय एव = शिबय: । अनेन व्यप्र० → य० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ञ्यलुप् । जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
卐
[ वातक्यः, वातक्यौ, वातकाः ] वातक । वातकाः पूगा उच्यन्ते । वातक एव = वातक्यः, तौ-ते । अनेन ञ्यप्र० → य । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-औ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ञ्यलुप् । जस् ।
[ देवदत्तकः ] देवदत्तो मुख्योऽस्य = देवदत्तकः । 'सोऽस्य मुख्यः' (७|१|१९०) कप्र० ।
[ इन्द्राग्निगुप्तकः पूगः ] इन्द्राग्निगुप्तो मुख्योऽस्य सः = इन्द्राग्निगुप्तकः पूगः । 'सोऽस्य मुख्यः' (७|१|१९०)
कप्र० ॥ छा ।
व्रातादस्त्रियाम् ॥ ७।३।६१ ॥
२१३
[ व्रातात् ] व्रात पञ्चमी ङसि ।
[ अस्त्रियाम् ] न स्त्री
म० वृत्तौ - शैबिरेव

=
= अस्त्री, तस्याम् ।
शैब्यः । शैबी एव = शैब्यौ । शैबय एव = शिबयः ।

Page #237

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
नानाजातीया अनियतवृत्तयः शरीरायासजीविनः सङ्घा वाताः ।
[कापोतपाक्यः, कापोतपाक्यौ, कपोतपाकाः] कपोतपाको वाताः । कपोतपाक एव = कापोतपाक्यः, तौ-ते । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् । अनेन ज्यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यलुप् । सि-औ-जस् ।
[हिमत्यः, वैहिमत्यौ, व्रीहिमताः] व्रीहिमतो वाताः = वैहिमत्यः । व्रीहिमतौ वाताः = नैहिमत्यौ । व्रीहिमता - व्राताः = व्रीहिमताः । अनेन ज्यप्र० → य । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यलुप् । जस् ।
[कपोतपाका ] कपोतपाक एव = कपोतपाका । अत्र प्रत्ययो न कश्चित् । आप् । [व्रीहिमता स्त्री ] हिमतैव = व्रीहिमता । अत्र प्रत्ययो न कश्चित् । आप् ॥छ।।
शस्त्रजीविसङ्घायड् वा ॥ ७।३।६२ ॥ [शस्त्रजीविसङ्घात् ] शस्त्रजीविनां सङ्गः = शस्त्रजीविसङ्घः, तस्मात् । [ज्यट] ज्यट प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[शाबर्यः, शाबयौं, शबराः] शबराः शस्त्रजीविसङ्गः । शबर एव = शाबर्यः । शबरौ एव = शाबौँ । शबरा एव = शबराः । अनेन ज्यटप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-औ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यट्लुप् । जस् ।
[पौलिन्द्यः, पौलिन्द्यौ, पुलिन्दाः] पुलिन्दाः शस्त्रजीविसङ्गः । पुलिन्द एव = पौलिन्द्यः । तौ = पौलिन्द्यौ । ते = पुलिन्दाः । अनेन ज्यटप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यट्लुप् । जस् ।
[कौन्त्यः, कौन्त्यौ, कुन्तयः ] कुन्तेरपत्यं बहवो माणवकाः = कुन्तयः । 'दु-नादि-कुर्वित्-कोशला-ऽजादाभ्यः' (५।१।११८) इत्यादिना ब्यप्र० → य । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यलुप् । ते शस्त्रजीविः । कुन्तिरेव = कौन्त्यः । तौ शस्त्रजीविसङ्घौ । ते शस्त्रजीविसङ्घाः । अनेन ज्यटप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । सि-औ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यट्लुप् । जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
एवं शबरः पुलिन्द इत्यत्र विकल्पेन प्रत्ययो न भवति ।
[मल्लः, मल्ली, मल्लाः ] मल्ला: सङ्घः । मल्ल एव = मल्लः, तौ-मल्लौ । ते-मल्लाः । एतेषु प्रत्ययो न भवति । सि-औजस् ।
[शयण्डः, शयण्डौ, शयण्डाः ] शयण्डः सङ्गः । शयण्ड एव = शयण्डः । तौ-शयण्डौ । ते-शयण्डाः । एतेष प्रत्ययो न भवति । सि-औ-जस् ।
[सम्राट ] सम् 'राजृग् दीप्तौ' (८९३) राज् । सम्राजत इति सम्राट् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'सम्राट' (१।३।१६) इत्यनेन मकारस्य मः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । 'यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-व्रस्च

Page #238

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२१५
परिव्राजः शः षः' (२।१।८७) ज० → ष० । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) ष० → ड० । 'विरामे वा' (१।३।५१) ड० → ट० ।
[वागुरः, वागुरौ, वागुराः] वागुरा अस्यास्ति = वागुरः । वागुरा अनयोरस्ति = वागुरौ । वागुरा एष्वस्ति = वागुराः । 'अभ्रादिभ्यः' (७।२।४६) अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । सि-औ-जस् ।
नैते श्रेणिबद्धा इति न सङ्घाः । टकारो ङ्यर्थः ।
[शाबरी] अनेन निष्पन्नः शाबर्य मण्ड्य ते । 'अणजेयेकण्-नञ्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् ।
[पौलिन्दी ] अनेन निष्पन्नः पौलिन्द्या मण्ड्यते । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् ।
[कौन्ती ] कुन्तेरपत्यं बहवो माणवकास्ते शस्त्रजीविसङ्घः स्त्रीत्वविशिष्टो विवक्षितः । 'दु-नादि-कुर्वित्-कोशलाऽजादाभ्यः ' (६।१।११८) ज्यप्र० । 'कुन्त्यवन्तेः स्त्रियाम्' (६।१।१२१) लुप् । 'नुर्जातेः' (२।४/७२) ङी, ततः 'शस्त्रजीवि० (७३।६२) ज्यटप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् । 'वृद्धि: स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ ॥छ।।
वाहीकेष्वब्राह्मण-राजन्येभ्यः ॥ ७।३।६३ ॥ [वाहीकेषु] वाहीक सप्तमी सुप् ।
[अब्राह्मणराजन्येभ्यः] ब्राह्मणाश्च राजन्याश्च = ब्राह्मणराजन्याः, न ब्राह्मणराजन्याः = अब्राह्मणराजन्याः, तेभ्यः = अब्राह्मणराजन्येभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[कौण्डीविश्यः, कौण्डीविश्यौ, कुण्डीविशाः] कुण्डी 'विशंत् प्रवेशने' (१४१५) विश् । कुण्डीमपि विशन्ति । 'मूलविभुजादयः' (५।१।१४४) कप्र० → अ । जस् । कुण्डीविशाः शस्त्रजीविसङ्घः = कौण्डीविश्यः । कुण्डीविशाः शस्त्रजीविसङ्घौ = कौण्डीविश्यौ । कुण्डीविशाः शस्त्रजीविसङ्घाः = कुण्डीविशाः । अनेन ज्यटप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् । सि-औ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यट्लुप् । जस् ।
[क्षौद्रक्यः, क्षौद्रक्यौ, क्षुद्रकाः] क्षुद्रकाः शस्त्रजीविसङ्घः = क्षौद्रक्यः । क्षुद्रकाः शस्त्रजीविसङ्घौ = क्षौद्रक्यौ । क्षुद्रकाः शस्त्रजीविसङ्घाः = क्षुद्रकाः । अनेन ज्यटप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अवर्णस्य लुक् । सि-औ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यट्लुप् । जस् ।
. [मालव्यः, मालव्यौ, मालवाः] मालवस्यापत्यानि । 'दु-नादि-कुर्वित् कोशला-ऽजादाच्यः' (६।१।११८) ज्यप्र० । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) ज्यलुप् । मालवाः शस्त्रजीविसङ्घः = मालव्यः । मालवाः शस्त्रजीविसङ्घौ = मालव्यौ । मालवाः शस्त्रजीविसङ्घाः = मालवाः । अनेन ज्यटप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् । सि-औ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) लुप् । जस् ।
[शबरः, शबरौ] शबराः शस्त्रजीविसङ्घः = शबर इत्यादि पूर्वसूत्रेणापि विकल्पे ज्यट् प्रत्ययो न भवति ।
[पुलिन्दः, पुलिन्दौ ] पुलिन्दाः शस्त्रजीविसङ्घः = पुलिन्द इत्यादि पूर्वसूत्रेणापि विकल्पे ज्यट् प्रत्ययो न भवति । के म० वृत्तौ-कुण्ड्यां विशन्ति ।
-

Page #239

२१६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां हुण्ढिकायां ।
[गौपालिः, गौपाली] गोपालस्यापत्यानि = गौपालयः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । गौपालयः शस्त्रजीविसङ्घः = गौपालिः । गौपालयः शस्त्रजीविसङ्घौ = गौपाली । सि-औ।
[शालङ्कायनः, शालङ्कायनौ] शलङ्गोरपत्यानि । 'क्रोष्ट्र-शलङ्कोर्लुक् च' (६।१५६) आयनण्प्र० → आयन-उलुक् च । 'वृद्धिः स्वरेष्वा०' (७।४।१) वृद्धिः आ । शालङ्कायनाः शस्त्रजीविसङ्घः = शालङ्कायनः । शालङ्कायनाः शस्त्रजीविसङ्घौ = शालङ्कायनौ सि-औ ।
[राजन्यः, राजन्यौ] राज्ञोऽपत्यानि = राजन्या: । 'जातौ राज्ञः' (६।१२९२) यप्र० । राजन्याः शस्त्रजीविसङ्घः = राजन्यः । राजन्याः शस्त्रजीविसङ्गौ = राजन्यौ । सि-औ ।
[काम्बव्यः, काम्बव्यौ, काम्बव्या ] कम्बु मण्ड्यते । कम्बोरयं = काम्बवः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ। 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ। 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । काम्बवानां राजा - काम्बवस्यापत्यं वा 'दु-नादि-कुवित्०' (६।१।११८) ज्यप्र० । यद्वा कम्बोरपत्यानि । 'दु-नादि-कुवित्-कोशला०' (६।१।११८) ज्यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । काम्बव्याः शस्त्रजीविसङ्घः = काम्बव्यः । काम्बव्याः शस्त्रजीविसङ्घौ = काम्बव्यौ । सि-औ । स्त्रियां तु 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
ज्यटि तु ङी: स्यात् । ब्राह्मणप्रतिषेधे ब्राह्मणविशेषप्रतिषेधः, न हि ब्राह्मणशब्दवाच्यो वाहीकेषु शस्त्रजीविसङ्गोऽस्ति । । राजन्ये तु स्वरूपविशेषस्य प्रतिषेधः । तदर्थमेव बहुवचनम् । अग्रेतनानि उदाहरणानि पूर्ववत् ज्ञेयानि ॥छ।।
वृकाट्टेण्यण् ॥ ७।३।६४ ॥ [वृकात्] वृक पञ्चमी ङसि । [टेण्यण्] टेण्यण् प्रथमा सि ।
[वार्केण्यः, वार्केण्यौ, वृकाः, वार्केणी स्त्री] वृकाः शस्त्रजीविसङ्घः = वार्केण्यः । वृकाः शस्त्रजीविसङ्घौ = वार्केण्यौ । वृकाः शस्त्रजीविसङ्घाः = वृकाः । अनेन टेण्यणप्र० → एण्य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) लुप् । स्त्रियां तु-'अणजेयेकण-नञ्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक् (२।४।८६) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् । वाहीकत्वे नित्यमवाहीकत्वे तु विकल्पेन ब्यटि 'शस्त्रजीवि०' (७।३।६२) इत्यादिना प्राप्ते वचनम् । एवमुत्तरसूत्रत्रयमपि ॥छ।।
यौधेयादेरञ् ॥ ७।३।६५ ॥ [यौधेयादेः] यौधेय आदिर्यस्य सः = यौधेयादिः, तस्मात् । [अञ्] अञ् प्रथमा सि ।
[यौधेयः, यौधेयौ, यौधेयाः] युधाया अपत्यं बहवः कुमाराः । 'द्विस्वरादनद्याः' (६।१।७१) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः = यौधेयः । तौ = यौधेयौ । ते = यौधेयाः । अनेन अप्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-औ-जस् ।
[शौभ्रेयः] शुभ्रस्य अपत्यं बहवः कुमाराः । 'शुभ्रादिभ्यः' (६।१।७३) एयणप्र० → एय । ‘वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः = शौभ्रेयः । अनेन अप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #240

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ शौक्रेयः ] शुक्ल (क्र)स्य अपत्यं बहवः कुमाराः । 'शुभ्रादिभ्यः' (६।१।७३) एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः शौक्रेयः । अनेन अञ्प्र० अ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ घार्त्तेयः] घृताया अपत्यं बहवः कुमाराः = घार्तेयः । 'द्विस्वरादनद्याः ' ( ६ । १।७१ ) एयण्प्र० एय । अथवा घृतेरपत्यं = घार्त्तेयः । ‘द्विस्वरादनद्याः' (६।१।७१ ) एयण्प्र० एय । अथवा घृतेरपत्यं घार्त्तेयः । इतोऽनिञः ' (६।१।७२) एयण्प्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य-इवर्णस्य च लुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः = घार्त्तेयः । अनेन अञ्प्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ धार्त्तेयः ] धृताया अपत्यं बहवः कुमाराः धार्तेयः । द्विस्वरादनद्या:' ( ६।१।७१ ) एयण्प्र० एय । अथवा
धृतेरपत्यं धार्तेयः । इतोऽनिञः' (६ १७२) एयण्प्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धि: आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य- इवर्णस्य च लुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः धार्तेयः । अनेन अञ्प्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
=
ज्यावानेयः ] ज्यावानाया अपत्यं बहवः कुमाराः । 'ङ्याप्त्यूङ्ः' (६ । १।७०) एयण्प्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य लुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः ज्यावानेयः । अनेन अञ्प्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य लुक् ।
=

=
पर्वादेरण् ॥ ७।३।६६ ॥
२१७
यौधेयः ।
अञ्वचनं ‘सङ्घ-घोषा-ऽङ्क-लक्षणेऽञ्- यञिञः' (६।३।१७२ ) इत्यणर्थम् । तेन यौधेयस्य सङ्घादिः 'सङ्घ-घोषा०' (६।३।१७२ ) अण्प्र० अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् इति भवति, अन्यथा 'गोत्राददण्डमाणव- शिष्ये' (६|३ | १६९) इत्यादिना अकञ् स्यात् ।
एय । वृद्धिः ।
अ
वृद्धिः ।
ननु यौधेयादयः सङ्घवचनाः कथं गोत्रं भवन्ति ? उच्यते - भर्गाद्यन्तर्गणो यौधेयादिस्तत्र येऽपत्यप्रत्ययान्तास्ते गोत्रं भवन्ति औपगवादिवत् । 'प्रकृतिग्रहणे स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामपि ग्रहणम्' (न्या० सं० वक्ष० (२) / सूत्र ( १ )) इति न्यायात् । अपत्यं हि गोत्रमपत्यप्रत्ययान्ताच्च स्वार्थिकोऽप्यपत्यग्रहणेन गृह्यते । अत्र चेदमेव अञ्वचनं लिङ्गंचिह्नमित्यर्थः ॥छा |
=
[ पर्वादेः ] पर्शुरादिर्यस्य सः = पर्वादिः, तस्मात् ।
[ अण् ] अण् प्रथमा सि ।
[ पार्शवः, पार्शवौ, पर्शवः ] पर्शोरपत्यं बहवो माणवकाः । 'पुरु- मगध कलिङ्ग०' (६|१|११६) अणूप्र० । 'शकादिभ्यो द्रेर्लुप्' (६।१।१२० ) अण्लुप् । ते शस्त्रजीविसङ्घः सङ्घौ- सङ्घा वा = पार्शव:, पार्शवौ, पर्शवः । अनेन अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेर्ज्जिति०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । सि-औ । बहुत्वे 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) अण्लुप् । जस् । 'अस्येदोत्' (१।४।२२) ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[ राक्षसः, राक्षसौ, रक्षांसि ] रक्षस् मण्ड्यते । रक्षसोऽपत्यं । 'पुरु - मगध - कलिङ्ग०' (६।१।११६) अण्प्र० । ‘शकादिभ्यो द्रेर्लुप्' (६।१।१२०) अण्लुप् । रक्षांसि शस्त्रजीविसङ्घः- सङ्घौ-सङ्घा वा = राक्षसः, राक्षसौ, रक्षांसि । अनेन अण्प्र० → अ । सि-औ । 'शकादिभ्यो द्रेर्लुप्' (६।१।१२० ) इत्यादिना अनेन विहितस्य अणो न लुप् भवत्यप्राकरणिकत्वात् । ‘बहुष्वस्त्रियाम् ' ( ६ । १ । १२४ ) इति अण्लुप् । 'पुनर्द्रिग्रहणादप्राकरणिकस्यापि तत्र ग्रहणम् । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१|४|५५) जस्०शि० इ० । 'धुटां प्राक्' (१|४|६६) नोऽन्तः ।

Page #241

२१८
स्त्रियां तु
[पर्शः] पर्शोरपत्यं बहवो माणवकाः । 'पुरु-मगध-कलिङ्ग०' (६|१|११६) अणुप्र० । 'शकादिभ्यो द्रेर्लुप्' (६।१।१२०) अण्लुप् । ते शस्त्रजीविसङ्घः स्त्रीत्वविशिष्टेऽनेन अण्प्र० । 'द्रेरञणोऽप्राच्य भर्गादेः' (६।१।१२३) अण्लुप् । 'उतोऽप्राणिनश्चायु-रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४।७३) ऊङ्० ऊ । 'समानानां तेन दीर्घः' ( १ २ १) दीर्घः ।
दामन्यादेरीयः ॥ ७३॥६७॥
[ दामन्यादेः ] दामनिरादिर्यस्य सः = दामन्यादिः, तस्मात् ।
[ईय: ] ईय प्रथमा सि ।
[ दामनीयः, दामनीयौ, दामनयः ] दमनस्यापत्यं बहवः कुमाराः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः-सङ्घौ-सङ्घा वा = दामनीयः, दामनीयौ, दामनयः । अनेन ईयप्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-औ । बहुत्वे 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४ ) ईयलुप् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ औलपीयः, औलपीयौ, औलपयः ] उपल (लप) स्यापत्यं बहवः कुमाराः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । ते शस्त्रजीविसङ्घः-सङ्घौ-सङ्घा वा = औलपीयः, औलपीयौ, औलपयः । अनेन ईयप्र० । शेषं पूर्ववत् । जस् ।
[ ककुन्दकि ] काकुन्दकि प्रकृतिः । पृषोदरादित्वात् ह्रस्वत्वम् । ककुन्दकि ।
गणोऽत्र ॥छ ।
श्रुमच्छमीवच्छिखावच्छालावदूर्णावद्विदभृदभिजितो गोत्रेऽणो यञ् ॥ ७।३।६८ ॥
[ श्रुमच्छमीवच्छिखावच्छालावदूर्णावद्विदभृदभिजितः ] श्रुमांश्च शमीवांश्च शिखावांश्च शालावांश्च ऊर्णावांश्च विदभृच्च अभिजिच्च = श्रुमच्छमीवच्छिखावच्छालावदूर्णावद्विदभृदभिजित् तस्मात् ।
[ गोत्रे ] गोत्र सप्तमी ङि ।
[ अण: ] अण् पञ्चमी ङसि ।
[ यञ् ] यञ् प्रथमा सि ।
शस्त्रजीविसङ्घादिति निवृत्तम् ।
मत् ।
[ श्रौमत्यः, श्रौमत्यौ, श्रौमताः ] श्रुरस्यास्ति श्रुमान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७|२|१) मतुप्र० श्रुमतोऽपत्यं = श्रौमत्यः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः औ, ततोऽनेन यञ्प्र० द्रिसंज्ञकः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-औ । 'यञञोऽश्यापर्णान्त - गोपवनादेः' (६।१।१२६) यञ्लुप् । जस् ।
=
[ श्रमत्यः, श्रमत्यौ, श्रैमताः] श्रीमतोऽपत्यं श्रैमत्यः । ‘ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ, ततो मतान्तरेऽनेन यञ्प्र० । सि-औ । 'यञञोश्यापर्णान्त०' ( ६ | १|१२६) यञ्लुप् ।

=
[ शामीवत्यः, शामीवत्यौ, शामीवता: ] शमी विद्यते यस्य । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७/२/१) मतुप्र० → मत् । ‘मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान् मतोर्मो वः' (२।१।९४) म०व० । शमीवतोऽपत्यं - अपत्ये अपत्यानि वा =

Page #242

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२१९
शामीवत्यः, शामीवत्यौ, शामीवताः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धि: आ, ततोऽनेन यप्र० → य । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । सि-औ । बहुत्वे 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) यञ्लुप् । जस् ।
[शैखावत्यः, शैखावत्यौ, शैखावताः ] शिखा विद्यते यस्य । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चम०' (२।१।९४) म० → व० । शिखावतोऽपत्यं - अपत्ये-अपत्यानि वा = शैखावत्यः, शैखावत्यौ, शैखावताः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० + अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ, ततोऽनेन यप्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[शालावत्यः, शालावत्यौ, शालावताः] शाला अस्यास्ति । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान्०' (२।१।९४) म० → व० । शालावतोऽपत्यं - अपत्ये-अपत्यानि वा = शालावत्यः, शालावत्यौ, शालावताः । 'ङसोऽपत्ये' (६१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः, ततोऽनेन यप्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[और्णावत्यः, और्णावत्यौ, और्णावताः] ऊर्णा अस्यास्ति । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपान्तापञ्चमवर्गान' (२।१।९४) म० →व० । ऊर्णावतोऽपत्यं - अपत्ये-अपत्यानि वा = और्णावत्यः, और्णावत्यौ, और्णावताः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ, ततोऽनेन यप्र० । शेषं पूर्ववत् ।
[वैदभृत्यः, वैदभृत्यौ, वैदभृताः ] वेद 'टुडु,ग्क् पोषणे च' (११४०) भृ । वेदं विभर्ति = वेदभृत् । 'क्विप्' (५१।१४८) क्विप्प्र० । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । वेदभृतोऽपत्यं - अपत्ये-अपत्यानि वा = वैदभृत्यः, वैदभृत्यौ, वैदभृताः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ, ततोऽनेन यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । शेष पूर्ववत् ।
[आभिजित्यः, आभिजित्यौ, आभिजिताः] अभि "जिं अभिभवे' (८) जि । अभिजयतीति अभिजित् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । अभिजितोऽपत्यं - अपत्ये-अपत्यानि वा = आभिजित्यः, आभिजित्यौ, आभिजिताः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ, ततोऽनेन यप्र० + य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । शेषं पूर्ववत् । ___ [श्रीमतम्] श्रुमत इदं = श्रीमतम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः औ । सि-अम् ।
[आभिजितो मुहूर्तः] अभिजिता चन्द्रयुक्तेन युक्तो मुहूर्तः = आभिजितो मुहूर्तः । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः आ ।
[आभिजितः स्थालीपाकः] अभिजित् देवताऽस्य = आभिजितः स्थालीपाकः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ ।
अपत्यप्रत्ययान्तात् स्वार्थिकोऽयं यञ् अपत्ये एव वर्त्तते इति तदाश्रयः प्रत्ययो भवति ।
[श्रीमत्यायनः] अनेन पदेन निष्पन्नः श्रीमत्य मण्ड्यते । श्रीमत्यस्यापत्यं युवा = श्रीमत्यायनः । 'यजिजः' (६१५४) आयनण्प्र० → आयन । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #243

२२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
__ [आभिजित्यायनः] अनेन पदेन निष्पन्नः आभिजित्य मण्ड्यते । आभिजित्यस्यापत्यं युवा = आभिजित्यायनः । 'यञिञः' (६।१।५४) आयनणप्र० → आयन । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[श्रीमतकः] श्रीमत्यस्यायं = श्रीमतकः । 'गोत्राददण्डमाणव-शिष्ये' (६।३।१६९) इत्यादिना अकप्र० → अक। वृद्धिः । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् ।
[आभिजितकः] आभिजित्यस्यायं = आभिजितकः । 'गोत्राददण्डमाणव-शिष्ये' (६।३।१६९) अकझ० → अक। वृद्धिः । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् ।
[श्रीमतकम् ] अनेन पदेन निष्पन्न: बहुत्वे श्रीमत मण्ड्यते । श्रीमतानां समूहः = श्रीमतकम् । 'गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्रवृद्धा-ऽजोरभ्र-मनुष्य-राज-राजन्य-राजपुत्रादकञ्' (६।२।१२) अकप्र० → अक । वृद्धिः । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् ।
_ [आभिजितकम् ] अनेन पदेन निष्पन्नः बहुत्वे आभिजित मण्ड्यते । आभिजितानां समूहः = आभिजितकम् । 'गोत्रोक्ष-वत्सोष्ट्र-वृद्धा-ऽजोरभ्र-मनुष्य-राज-राजन्य-राजपुत्रादक' (६।२।१२) अकप्र० → अक । वृद्धिः । 'तद्धितय०' (२।४।९२) यलुक् । __ [श्रीमतम् ] श्रीमत्यस्य सङ्घादि = श्रीमतम् । 'सङ्घ-घोषा-ऽङ्क-लक्षणेऽञ्-यजिञः' (६।३।१७२) अण्प्र० → अ। वृद्धिः । 'तद्धितय०' (२।४।९२) यलुक् । ___ [आभिजितम् ] आभिजित्यस्य सङ्घादि = आभिजितम् । 'सङ्घ-घोषा-ऽङ्क०' (६।३।१७२) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । 'तद्धितय०' (२।४।९२) यलुक् ॥छ।।
समासान्तः ॥७।३।६९ ॥
[समासान्तः ] समासस्य अन्तः = समासान्तः । प्रथमा सि ।
अधिकारोऽयमापादपरिसमाप्तेः । ननु समासग्रहणं किमर्थम् ? अत इति सूत्रं क्रियते, यतोऽन्त इत्यधिकारे सति अग्रेतनाः प्रत्ययाः समासाद्विधीयमानाः सर्वेऽपि, अतः स्वयमेव समास इति लब्धम् । उच्यते-समासग्रहणं विस्पष्टार्थम् । कैः समासैः प्रयोजनम् ? बहुव्रीहव्ययीभावद्विगुद्वन्द्वसंज्ञाः । _[सुजम्भे सुजम्भानौ स्त्रियौ] जम्भ-जम्भु सुपूर्व० । शोभनो जम्भो जम्भवो ययोः ते । 'सु-हरित-तृणसोमाज्जम्भात्' (७।३।१४२) अन्प्र० । 'ताभ्यां वाऽऽप् डित्' (२।४।१५) डित् आप्प्र० → आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२२१२११४) अ-उलुक् । औ । 'औता' (१।४।२०) ए । जम्भशब्दोऽभ्यवहार्यो दंष्ट्रावचनो वा । शोभनो जम्भा ययोः ते । 'सु-हरित-तृण-सोमाज्जम्भात्' (७३।१४२) अन्प्र० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । औ स्त्रियौ । अत्रानो बहुव्रीहिग्रहणेन ग्रहणात् डाप् । 'अनो वा' (२।४।११) इत्यनेन ङीविकल्पः सिद्धः ।
[उपधुरम्] धुरः समीपम् = उपधुरम् । “धुरोऽनक्षस्य' (७३।७७) अत्समासान्तः → अ । प्रथमा सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) सि० → अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलुक् ।
[उपशरदम् ] शरदः समीपम् = उपशरदम् । 'शरदादेः' (७।३।९२) समीपेऽर्थे अत्समासान्तः → अ । प्रथमा सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) सि० → अम्० । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलुक् ।
[द्विधुरी] द्वयोधुरोः समाहारः = द्विधुरी । 'धुरोऽनक्षस्य' (७।३।७७) अत्समासान्तः = अ । 'द्विगो: समाहारात्' (२।४।२२) ङी । 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।

Page #244

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२२१
[त्रिधुरी] त्रयाणां धुरां समाहारः = त्रिधुरी । 'धुरोऽनक्षस्य' (७३।७७) अत्समासान्तः → अ । 'द्विगो: समाहारात्' (२।४।२२) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक् (२।४।८६) अलुक् ।
[वाग्दृषदिनी] वाक् च दृषच्च = वाग्दृषदम् । 'चवर्ग-द-ष-ह: समाहारे' (७।३।९८) अत्समासान्तः → अ । वाग्दृषदमस्यास्ति = वाग्दृषदिनी । 'प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्व-रुग्-निन्द्यात्' (७।२।६०) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे8:' (२।४।१) ङी ।
[स्रक्वचिनी] स्रक् च त्वक् च = स्रक्त्वचम् । 'चवर्ग-द-ष-ह: समाहारे' (७।३।९८) अत्समासान्तः → अ । स्रक्त्वचमस्यास्ति = स्रक्त्वचिनी । 'प्राणिस्थादस्वाङ्गाद् द्वन्द्व-रुग्-निन्द्यात्' (७।२।६०) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतो०' (२।४।१) ङी ॥छ।।
न किमः क्षेपे ॥ ७।३७० ॥ [न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । [किमः ] किम् पञ्चमी ङसि । [ क्षेपे] क्षेप सप्तमी ङि।
क्षेपो निन्दा ।
[किंधूर्या न तथा गुर्वी ] कुत्सिता धूः = किंधूः । 'धुरोऽनक्षस्य' (७।३।७७) इत्यस्य प्राप्तेरनेन निषेधः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ऊ । ।
[किंराजा यो न रक्षति ] कुत्सितो राजा = किंराजा । 'राजन्-सखे:' (७।३।१०६) इत्यस्य प्राप्तेरनेन निषेधः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[स किंसखा योऽभिद्रुह्यति] कुत्सितः सखा = किसखा । 'राजन्-सखेः' (७३।१०६) इत्यस्य प्राप्तेरनेन निषेधः । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यनत्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[किंगौर्यो न वहति ] कुत्सितो गौः = किंगौः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७।३।१०५) इत्यस्य प्राप्तेरनेन निषेधः । [किंधूः शकटम् ] का-कुत्सिता धूरस्य शकटस्य = किंधूः । [किमक्षिाह्मणः] के-कुत्सितेऽक्षिणी यस्य = किमक्षिाह्मणः । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे (७३।१२६) इत्यनेन टो न
भवति ।
- [कुराजः] कुत्सितो राजा = कुराजः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) अन्लुक् । 'गति-क्वन्यस्तत्पुरुषः' (३।१।४२) इत्यादिना समासः ।
[दुःसखः] दुष्टः सखा = दुःसखः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णन (७४।६८) इलुक् । 'दुनिन्दा कृच्छ्रे' (३।१।४३) इत्यादिना समासः ।
[किंसखः] कस्य सखा = किसखः । 'राजन्-सखेः' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ ।

Page #245

२२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[किंगवः] कस्य केषां वा गौः = किंगवः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७३।१०५) अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।।
नञ्तत्पुरुषात् ॥ ७॥३७१ ॥ [ नञ्तत्पुरुषात्] नञा तत्पुरुषः = नञ्तत्पुरुषस्तस्मात् । [अनृक्] न ऋक् = अनृक् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । [अराजा] न राजा = अराजा । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[असखा] न सखा = असखा । 'नबत्' (३।२।१२५) न० → अ० । सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलुक् ।
[अपन्थाः ] न पन्थाः = अपन्थाः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । प्रथमा सि । 'थो न्थ्' (१।४।७८) न्थ्० । 'पथिन-मथिनुभुक्षः सौ' (१।४/७६) आ । 'र: पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१।३।५३) विसर्गः ।
[अपथम् ] न पथः = अपथम् । "पथः संख्याव्ययोत्तरः" इति नपुंसकत्वमित्युक्तं लिङ्गे। न पथमपथम् । सि-अम् । [कुपथम् ] कुत्सितः पथः = कुपथम् ।
[अधुरं शकटम् ] न विद्यते धूरस्य = अधुरं शकटम् । 'धुरोऽनक्षस्य' (७।३।७७) अत्समासान्तः → अ । 'एकार्थं चाऽनेकं च' (३।१।२२) इत्यादिना समासः ।
[अपथोऽयमुद्देशः] न विद्यते पन्था यत्र = अपथ: । 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७।३।७६) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक, अयमुद्देशः ।
[अराजं वर्त्तते ] राज्ञामभावः = अराजम् । 'राजन्-सखे:' (७।३।१०६) अट्समासान्तः → अ ('अनः' (७।३।८८) अत्समासान्तः) । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् ॥छ।।
पूजास्वतेः प्राक् टात् ॥ ७।३७२ ॥ [पूजास्वतेः ] सुश्च अतिश्च = स्वती । पूजायां स्वति(ती) = पूजास्वति(ती), तस्मात् । [प्राक् ] प्राक् प्रथमा सि । [टात्] ट पञ्चमी ङसि ।
[सुधूः ] शोभना धूः = सुधूः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदान्ते' (२१२६४) दीर्घः ।
[अतिधूः ] अतिशायिनी धूः = अतिधूः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
[सुराजा ] शोभनो राजा = सुराजा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [अतिराजा] अतिशयितो राजा = अतिराजा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[सुधूः शकटम् ] शोभनो(ना) धूर्यत्र तत् = सुधूः शकटम् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । ‘पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।

Page #246

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
=
[ अतिधूः शकटम् ] अतिक्रान्ता धूर्येन तद् अतिधूः शकटम् । प्रथमा सि । दीर्घङ्याब्० ' (१|४|४५) सिलुक् । 'पदान्ते' (२।१।६४) दीर्घः ।
[सुसखा ] पूजितः सखा = सुसखा । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस् ० ' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[ अतिसखा ] पूजितः सखा अतिसखा ।
[सुगौ] पूजितो गौ
सुगौः ।
[ अतिगौ: ] पूजितो गौः = अतिगौः ।
→
[ अतिराजः] अतिक्रान्तो राजानमतिराजः । ' राजन् - सखे : ' (७|३|१०६) अट्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
=
[ अतिसखः] अतिक्रान्तः सखायम् = अतिसखः । 'राजन्- सखे:' (७|३|१०६) अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ अतिगवः] अतिक्रान्तो गामतिगवः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७|३|१०५) अट्समासान्तः अ अस्वयम्भुवोऽब्' (७|४७०) अव् । 'अतिरतिक्रमे च' (३११२४५) समास: ।
आप्प्र०
[ परमधुरा ] परमा चासौ धूश्च
परमधुरा 'धुरोऽनक्षस्य' (७३७७) अत्समासान्तः अ 'आत्' (२४१८) आ 'सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् (३|१|१०७ ) इत्यादिना समासः ।
२२३
=
[परमराजः] परमश्चासौ राजा च = परमराजः । 'राजन् - सखेः' (७|३|१०६) अट्समासान्तः → अ । 'सन्महत्परमो०' (३|१|१०७ ) इत्यादिना समासः ।
[परमसखः] परमश्चासौ सखा च = परमसखः । 'राजन् - सखेः' (७|३|१०६) अट्समासान्तः → अ । 'सन्महत्परमोत्तमो०' (३|१|१०७ ) इत्यादिना समासः ।
[ परमगवः] परमश्चासौ गौश्च परमगवः । 'गोस्तत्पुरुषात्' (७७३|१०५) अट्समासान्तः 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४।७० ) अव् । 'सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं० (३।१।१०७) इत्यादिना समासः ।
=
।
[ स्वङ्गुलं काष्ठम् ] शोभना अगुलयो यत्र काष्ठे तत् = स्वङ्गुलं काष्ठम् 'बहुव्रीहेः काष्ठे ट' (७३।१२५) टप्र० → अ 'अवर्णेवर्णस्य (७४६८) इलुक् ।
[बहोः ] बहु पञ्चमी ङसि ।

[ अत्यङ्गुलं काष्ठम् ] पूजिता अङ्गुलयो यस्य तद् = अत्यङ्गुलं काष्ठम् । 'बहुव्रीहेः काष्ठे ट:' ( ७|३|१२५) टप्र०. → अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक् ।
अ ।
[ सुसक्थः, अतिसक्थः ] पूजितं सक्थि यस्य सः = सुसक्थः, अतिसक्थः । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे' (७|३|१२६) अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४.६८) इलुक् ।
टप्र०
[ स्वक्ष:, अत्यक्षः ] पूजिते अक्षिणी यस्य सः स्वक्षः अत्यक्षः 'सध्यक्ष्णः स्वाङ्गे (७३।१२६) टप्र०
अ |छ||
बहोर्डे || ७।३।७३ ॥

Page #247

२२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[डे ] ड सप्तमी ङि ।
[आसन्नबहवः] आसन्ना बहवो येषां ते = आसन्नबहवः । 'आसन्ना-ऽदूरा-ऽधिका-ऽध्य -ऽर्द्धादिपूरणं द्वितीयाद्यन्यार्थे' (३।१।२०) इत्यादिना बहुव्रीहिः समासः । जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ओ । 'ओदौतोऽवाव' . (१।२।२४) अव् ।
[ उपबहवः ] उप-समीपे बहवो येषां ते = उपबहवः । 'अव्ययम्' (३।१।२१) इत्यनेन समासः । जस् । 'जस्येदोत्' (१।४।२२) ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
संख्यार्थेन 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७३।१२८) इत्यस्य प्राप्तौ 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कचपि न भवति ।
[ उपदशाः ] उप-समीपे दश येषां ते = उपदशाः । 'प्रमाणी-संख्याड्डः' (७।३।१२८) डप्र० --> अ । . 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । जस् ।
[प्रियबहुकः] प्रिया बहवोऽस्य = प्रियबहुकः । 'एकार्थं चानेकं च' (३।१।२२) इति सामान्यसमासः, ततः 'प्रमाणी-संख्याः ' ७३।१२८) इत्यत्र प्रतिपदोक्तबहुव्रीहेर्ग्रहणात् बहोर्वैपुल्यर्थत्वेन वा संख्यात्वाभावे डः समासान्तो न भवति, किन्तु 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच् भवति ॥छ।।
इच् युद्धे ॥ ७॥३७४ ॥ [इच्] इच् प्रथमा सि । [युद्धे] युद्ध सप्तमी ङि ।
[केशाकेशि] केशेषु च (२) आदाय कृतं युद्धं = केशाकेशि । अनेन इचप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'इच्यस्वरे दीर्घ आच्च' (३।२।७२) दीर्घः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३२७) सिलुप् । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् ।
[ दण्डादण्डि] दण्डैश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धं = दण्डादण्डि । अनेन इच्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'इच्यस्वरे०' (३२६७२) दीर्घः ।
[मुसलामुसलि] मुसलैश्च (२) मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धं = मुसलामुसलि । अनेन इच्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'इच्यस्वरे०' (३।२।७२) दीर्घः ।
__ [मुष्टामुष्टि] मुष्टिभिश्च (२) प्रहृत्य कृतं युद्धं = मुष्टामुष्टि । अनेन इच्प्र० । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'इच्यस्वरे०' (३।७२) दीर्घः ।
[अस्यसि] असिना च असिना च मिथः प्रहृत्य कृतं युद्धम् = अस्यसि । अनेन इच्प्र० →इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ॥छ।।
द्विदण्ड्यादिः ॥ ७।३७५ ॥ [द्विदण्ड्यादिः] द्विदण्डि इत्येवमादिर्यस्य सः = द्विदण्ड्यादिः ।
[द्विदण्डि प्रहरति] द्वौ दण्डावस्मिन् प्रहरणे = द्विदण्डि प्रहरति । अनेन इच्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' ' (७/४/६८) अलुक् । 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) इत्यनेन सर्वत्र अम् । 'अनतो लुप्' (३।२।६) लुप् । एवमग्रेऽपि ।
[द्विमुसलि] द्वौ मुसलावस्मिन् प्रहरणे = द्विमुसलि । अनेन इच्समासान्तः । [ उभादन्ति ] उभौ दन्तावस्मिन् हनने = उभादन्ति ।

Page #248

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२२५
[उभयादन्ति ] उभयौ दन्तावस्मिन् हनने = उभयादन्ति । [ उभाबाहु] उभौ बाहू अस्मिन् हनने = उभाबाहु । [ उभयाबाहु] उभये बाहवोऽस्मिन् प्रहरणे = उभयाबाहु । [उभाहस्ति पिबति] उभौ हस्तावस्मिन पाने = उभाहस्ति पिबति । [उभयाहस्ति] उभयौ हस्तौ अस्मिन् पाने = उभयाहस्ति । [ उभापाणि ] उभौ पाणी अस्मिन् पाने = उभापाणि । [ उभयापाणि ] उभयौ पाणी अस्मिन् पाने = उभयापाणि । [उभाञ्जलि] उभावञ्जली अस्मिन् = उभाञ्जलि । [ उभयाञ्जलि] उभयावञ्जली अस्मिन् = उभयाञ्जलि । [उभाकर्णि शृणोति ] उभौ को अस्मिन् श्रवणे = उभाकर्णि शृणोति ।
[उभयाकर्णि] उभयौ कर्णावस्मिन् = उभयाकर्णि । अनेन इच्समासान्तः → इ । यथाप्राप्तं 'इच्यस्वरे दीर्घ आच्च' (३।२।७२) दीर्घः आ । सर्वत्र 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य इवर्णस्य च लुक् । 'तिष्ठग्वित्यादयः' (३।१।३६) इत्यनेन समासः । .. [अन्तेवासि तिष्ठति] अन्ते वासोऽस्मिन् स्थाने = अन्तेवासि तिष्ठति । अनेन इच्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[अन्तेवासी गुरोः] अन्त 'वसं निवासे' (९९९) वस् । अन्ते वसतीत्येवंशीलः = अन्तेवासी गुरोः । 'अजातेः ' शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[संहितपुच्छि धावन्ति ] संहितानि पुच्छानि अस्मिन् सरणे-गमने = संहितपुच्छि धावन्ति । अनेन इच्समासान्तः
[एकपदि गच्छति] एकः पादोऽस्मिन् गमने = एकपदि गच्छति । अनेन इच्समासान्तः → इ । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) "पद्"देशः ।
[सपदि गच्छति] समानौ पादावस्मिन् गमने = सपदि । अनेन इच्समासान्तः → इ । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्यघुटि' (२।१।१०२) "पद्"देशः ।
[आच्यपदि शेते] 'अञ्चू गतौ च' (१०५) अञ्च् आपूर्व० । आ अञ्चनं पूर्वं । 'प्राक्काले' (५।४।४७) • क्त्वाप्र० → त्वा । 'अञ्चोऽनर्चायाम्' (४।२।४६) नलुक् । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) क्त्वास्थाने यप् → य । कोऽर्थः ? प्रसार्य प्राप्य वा आच्यपदि शेते । अनेन इच्समासान्तः → इ । 'य-स्वरे०' (२।१।१०२) "पद्"देशः ।।
[प्रोडपदि हस्तिनं वाहयति] प्रोद्यपादौ हस्तिनं वाह्यति = प्रोडपदि । अनेन इच्समासान्तः → इ । 'य-स्वरे०' (२।१।१०२) "पद्"देशः ।।
[निकुच्यकर्णि धावति] निकुच्य कौँ धावति = निकुच्यकर्णि । अनेन इजन्ताः सर्वेऽपि निपात्यन्ते । 'तिष्ठग्वित्यादयः' (३।१।३६) इत्यादिना अव्ययीभावः समासः सर्वत्र ।

Page #249

२२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[उभाबाहु] उभौ बाहू अस्मिन् = उभाबाहु । विभक्त्यलुक्-पादस्य पद्भावः-समानस्य सभावश्चेत्यादि सर्वं निपातनात् सिद्धम् । क्रियाविशेषणाच्चान्यत्र न भवति । [द्विदण्डा] द्वौ दण्डावस्यां शालायां = द्विदण्डा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । [द्विमुसला] द्वौ मुसलावस्यां शालायां = द्विमुसला । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
ऋक्-पूः-पथ्यपोऽत् ॥ ७॥३७६ ॥ [ऋक्पूःपथ्यपः] ऋक् च पूश्च पन्थाश्च अप् च = ऋक्पू:पथ्यप्, तस्मात् । [अत् ] अत् प्रथमा सि ।।
[अर्द्धर्चः(चम्)] ऋचोऽर्द्धम् = अर्द्धर्चम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'समेंऽशेऽर्द्ध नवा' (३१५४) समासः । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१२।६) अर् ।
[उपर्चम् ] ऋचः समीपमुपर्चम् । “विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्यूद्ध्यर्थाभावा-ऽत्यया-ऽसंप्रति-पश्चात्-क्रम-ख्यातियुगपत्-सदृक्-सम्पत्-साकल्यान्तेऽव्ययम्' (३।१।३९) इत्यादिना समासः । अनेन अतसमासान्तः → अ । 'अवर्णस्ये०'. . (१।२।६) अर् ।
[सप्तर्च सूक्तम् ] सप्त ऋचोऽस्मिन् = सप्तच सूक्तम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) अर् ।
[उच्चारितर्चः] उच्चारिता ऋचो यत्र सः = उच्चारितः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णस्ये.' (१।२।६) अर् ।
[ श्रीपुरम् ] श्रियाः पू:-श्रीश्चासौ पूश्चेति वा = श्रीपुरम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [पिष्टपुरम् ] पिष्टपुर् मांडणीयइ । पिष्टस्य पू:, पिष्टा चासौ पूश्च = पिष्टपुरम् । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[त्रिपुरम्] त्रयाणां पुरां समाहारः = त्रिपुरम् । उत्तरपदस्याकारन्तत्वाभावात् स्त्रीत्वाभावः, किन्तु अन्यस्तु सर्वो नपुंसकः । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[स्फीतपुरो देशः ] स्फीता पूर्यस्मिन् देशे = स्फीतपुरो देशः । अनेन अत्समासान्त: → अ। [जलपथः] जल-पथिन् । जलस्य पन्थाः = जलपथः । [स्थलपथः] स्थले पन्थाः = स्थलपथः । [ उपपथम् ] पथः समीपमुपपथम् । [प्रतिपथम्] पन्थानं प्रति = प्रतिपथ:(थम्) ।
[विशालपथं नगरम् ] विशालः पन्था यस्मिन् = विशालपथः(थं) नगरम् । अनेन सर्वत्र अत्समासान्त: → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् ।
[द्वीपम् ] द्वि-अप् मण्ड्यते । द्विर्गता आपोऽस्मिन् = द्वीपम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप्' (३।२।१०९) अप्० → ईप० । 'समानानां तेन दीर्घः' (१२२२१) दीर्घः ।

Page #250

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ समीपम् ] सम्-अप् । सङ्गता आपोऽस्मिन् = समीपम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप्' (३।२।१०९) अप्० ईप् ।
[ प्रतीपम् ] प्रतिगता आपोऽस्मिन् प्रतीपम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप् ( ३।२।१०९) अप्० ईप् । 'समानानां०' (१२1१) दीर्घः ।
[ बहूपं तडागम् ] बह्व्य आपो यस्मिन् तडागे = बह्वपं तडागम् । अनेन अत्समासान्तः अ ।
पुर- पथशब्दाभ्यां सिद्धे पुर्-पथिन् इत्येतयोरुपादानमेतद्विषये प्रयोगनिवृत्त्यर्थम् ॥छा|
धुरोऽस्य ||७|३|७७ ॥
[ धुरः ] धुर् पञ्चमी ङसि ।
[ अनक्षस्य ] न अक्षः = अनक्षस्तस्य = अनक्षस्य । 'अन् स्वरे' ( ३।२।१९२९) अन् ।
[ राज्यधुरा ] राज्यस्य धूः = राज्यधुरा । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र०
=
रणधुरा । अनेन अत्समासान्तः
अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र०
[ रणधुरा ] रणस्य धूः [द्विधुरी ] द्वयोर्धुरोः समाहारः = द्विधुरी ।
=
=
[ त्रिधुरी ] तिसृणां धुरां समाहारः = त्रिधुरी । अनेन अत्समासान्तः अ । बा" (ब) हुलमिति समासान्तविषये व्यञ्जनान्तायाः प्रयोगो न भवतीत्यर्थः इति स्त्रीत्वे 'द्विगोः समाहारात् ' (२।४।२२ ) ङी ।
[ उपधुरम् ] धुरो: (र:) समीपमुपधुरम् । अनेन अत्समासान्तः अ ।
[ महाधुरं शकटम् ] महती धूर्यत्र शकटे त महाधुरं शकटम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'जातीयैकार्थेऽच्वेः' (३।२।७०) डा० आ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः ' (२|१|११४) अत्लुक् ।
=
[ अक्षधूः ] अक्षस्य धूः अक्षधूः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदान्ते' (२|१|६४) दीर्घः । [ दृढधूरक्ष: ] दृढा धूर्यस्य दृढधूः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० ' (१|४|४५) सिलुक् । 'पदान्ते' (२२११६४) दीर्घः । अक्षः ॥छा

२२७
-
संख्या-पाण्डूदक्-कृष्णाद् भूमेः ॥ ७।३।७८ ॥
[ संख्यापाण्डूदकृष्णात् ] संख्या च पाण्डुश्च उदक् च कृष्णश्च = संख्यापाण्डूदकृष्णम्, तस्मात् ।
[ भूमेः ] भूमि पञ्चमी ङसि ।
आ ।
आ ।
=
[द्विभूमम् ] द्वयोर्भूम्योः समाहारः = द्विभूमम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । 'संख्या समाहारे च द्विगुश्चाऽनाम्न्ययम्' (३|१|९९) इत्यादिना समास: ।
[ त्रिभूमम् ] तिसृणां भूमीनां समाहारः = त्रिभूमम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । 'संख्या समाहारे० ' ( ३|१|९९) इत्यादिना समासः ।
[ द्विभूमः ] द्वे भूमी अस्य = द्विभूमः । अनेन अत्समासान्तः
[त्रिभूमः प्रासादः ] तिस्रो भूमयोऽस्य (७|४|६८) इलुक् ।
अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
त्रिभूमः प्रासादः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य'

Page #251

२२८
[ पाण्डुभूमम् ] पाण्डुर्भूमिः = पाण्डुभूमम् । अनेन अत्समासान्तः पाण्डुर्भूमिर्यस्मिन् देशे सः
=
[ पाण्डुभूमो देश: ] 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) इलुक् ।
[ उदग्भूमम् ] उदीची भूमिः = उदग्भूमम् । 'पुंवत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् ङीगता । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ उदग्भूमो देश: ] उदीची भूमिर्यस्मिन् देशे सः 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) इलुक् ।
समासः ॥छ।
[ कृष्णभूमम् ] कृष्णा भूमि: = कृष्णभूमम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । 'पुंवत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् ।
[ कृष्णभूमो देश: ] कृष्णा भूमिर्यस्मिन् देशे सः = कृष्णभूमो देशः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
"भूमोऽसंख्यात एकार्थे" इति पाण्डुभूमादेर्नपुंसकत्वम् ।
[ सर्वभूमिः ] सर्वा चासौ भूमिश्च
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां । अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
पाण्डुभूमो देश: । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[ निरध्वम् ] निष्क्रान्तोऽध्वानं
=
सि-अम् ।
=
[ उपसर्गात् ] उपसर्ग पञ्चमी ङसि ।
[ अध्वनः ] अध्वन् पञ्चमी ङसि ।
[प्राध्वं शकटम् ] प्रगतमध्वानं = प्राध्वं शकटम् । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत- क्रान्त - क्रुष्ट - ग्लान - क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१।४७) इत्यादिना समासः । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् । सि-अम् ।
=
उदग्भूमो देशः । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[प्राध्वो रथ: ] प्रगतोऽध्वानं प्राध्वो रथः । 'प्रात्यव-परि-निरादयो०' (३|१|४७ ) इत्यादिना समासः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
=

[ उपाध्वम् ] उपक्रान्तमध्वानमुपाध्वम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अलुक् । सि-अम् ।
सर्वभूमि: । 'पूर्वकालैक- सर्व - जरत् - पुराण- नव- केवलम् ' ( ३।१।९७) इत्यादिना
उपसर्गादध्वनः ॥ ७।३।७९ ॥
निरध्वम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य०' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ अत्यध्वम् ] अध्वानमतिक्रान्तमत्यध्वम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७|४|६१) अन्लुक् । सि-अम् ॥छा
समवा - ऽन्धात् तमसः ॥ ७।३।८० ॥
[ समवाऽन्धात् ] सम् च अवश्च अन्धश्च = समवाऽन्धम्, तस्मात् ।
[ तमसः ] तमस् पञ्चमी ङसि ।
卐
म० वृत्तौ - पाण्डुर्भूमिरस्य ।
55 हैमलिङ्गानुशासने नपुंसकलिङ्गप्रकरणेऽष्टमश्लोकम् ।

Page #252

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२२९
[सन्तमसम्] सन्ततं तमः, सन्ततं तमसा । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१।४७) इत्यादिना समासः । अनेन अत्समासान्तः → अ । सन्ततं तमोऽस्मिन् वा = सन्तमसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[अवतमसम्] अवहीनं तमः, अवहीनं तमसा, अवहीनं तमोऽस्मिन् वा = अवतमसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ।
[अन्धतमसम्] अन्ध । अन्धं करोति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप्र० → इ । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अन्त्यस्वरादिलोपः । अन्धयतीति । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । अन्धं च तत्तमश्च-अन्धं तमोऽस्मिन्निति वा = अन्धतमसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[अन्धत्मसम्, अन्धतमसे वा] अन्धश्च तमश्चेति अन्धतमसम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । समाहारे वाक्यम् । अन्धतमस औ । 'औरी:' (१।४।५६) ई । इतरेतरे वाक्यम् ।
तप्ता-ऽन्ववाद् रहसः ॥ ७॥३८१ ॥
[तप्ताऽन्ववात् ] तप्तश्च अनुश्च अवश्च = तप्ताऽन्ववम्, तस्मात् । [ रहसः] रहस् पञ्चमी ङसि । रह इति अप्रकाश्यं विजनं वा । [तप्तरहसम् ] तप्तं तप्ताय इवानधिगम्यं रहः = तप्तरहसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [तप्तरहसः ] तप्तं रहोऽस्येति तप्तरहसः । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अनुरहसम्] अनुगतं रहोऽनुगतं रहसा वा = अनुरहसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अनुरहसः ] अनुगतं रहोऽस्येति अनुरहसः । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अवरहसम्] अवहीनं रहोऽवहीनं रहसा वा = अवरहसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अवरहसः] अवहीनं रहोऽस्येति वा = अवरहसः । अनेन अत्समासान्तः → अ ॥छ।।
प्रत्यन्ववात् साम-लोम्नः ॥ ७।३।८२ ॥ [प्रत्यन्ववात्] प्रतिश्च अनुश्च अवश्च = प्रत्यन्ववम्, तस्मात् । [सामलोम्नः ] साम च लोम च = सामलोम, तस्मात् । [प्रतिसामम् ] प्रतिगतं साम = प्रतिसामम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [प्रतिसामः] प्रतिगतं सामास्येति प्रतिसामः । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अनुसामम् ] अनुगतं साम = अनुसामम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अनुसामः ] अनुगतं सामास्य = अनुसामः । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अवसामम् ] अवगतं साम = अवसामम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [अवसामः] अवगतं सामास्य = अवसामः । अनेन अत्समासान्तः → अ ।

Page #253

२३०
[ प्रतिलोमम् ] प्रतिगतानि लोमानि
अन्लुक् ।
[ अनुलोमम्] अनुगतानि लोमानि
[ प्रतिलोमः ] प्रतिगतानि लोमान्यस्य = प्रतिलोमः । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
अन्लुक् ।
[ अवलोमम् ] अवगतानि लोमानि
=
अन्लुक् ।
=
[ अनुलोमः ] अनुगतानि लोमान्यस्य = अनुलोमः । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
प्रतिलोमम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१)
=
अनुलोमम् । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१)
अवलोमम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४६१)
[ अवलोमः ] अवगतानि लोमान्यस्य = अवलोमः । अनेन अत्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।

अव्ययीभावे तु परत्वात् 'नपुंसकाद् वा' (७।३।८९) इत्यनेन विकल्पः ।
[ प्रतिसाम, प्रतिसामम् ] साम साम प्रति, साम्नोऽभिमुखं वा = प्रतिसाम, प्रतिसामम् । 'योग्यता - वीप्साऽर्थानतिवृत्ति - सादृश्ये' (३|१|४० ) इत्यादिना समासः । 'लक्षणेनाऽभि-प्रत्याभिमुख्ये' (३|१|३३) इत्यादिना समासः ।
[ अनुसाम, अनुसामम् ] साम । सामानु सामानु, साम्नः समीपं साम्ना तुल्यायामं वा = अनुसाम, अनुसामम् । 'योग्यता - वीप्सा - ऽर्थानतिवृत्ति - सादृश्ये' (३|१|४० ) इत्यादिना समास: । 'समीपे ' ( ३|१|३५ ) इत्यनेन समासः । 'दैर्घ्येऽनुः' (३।१।३४) इत्यनेन त्रयः समासा ज्ञेयाः ।
[ अनुलोम, अनुलोमम्] अनुलोम २, लोमानि लोमान्यस्तु (नु), लोम्नां समीपं वा = अनुलोम' अनुलोमम् । 'नपुंसकाद् वा' (७|३|८९) इत्यनेन सर्वत्र अत्समासान्तविकल्पः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ निःषाम वचनम् ] निर्गतं निःक्रान्तं वा साम्नः = निःषाम | प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[ निर्लोमा पुरुष: ] निर्गतानि निःक्रान्तानि वा लोमान्यस्य = निर्लोमा पुरुषः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१|४|८५ ) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः ' (२|१|९१) नलुक् ।
[ प्रतिकर्म] प्रसिद्धं कर्म = प्रतिकर्म ॥छ ||
ब्रह्म- हस्ति-राज-पल्याद् वर्चसः ॥ ७।३।८३ ॥
[ ब्रह्महस्तिराजपल्यात् ] ब्रह्मा च हस्ती च राजा च पल्यश्च = ब्रह्महस्तिराजपल्यम्, तस्मात् ।
[ वर्चसः ] वर्चस् पञ्चमी ङसि ।
वर्चस्तेजो बलं वा ।
[ ब्रह्मवर्चसम् ] ब्रह्मणो वर्चः = ब्रह्मवर्चसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) सि० अम् । 'समानादमोऽतः ' (१।४।४६ ) अलुक् ।

Page #254

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२३१
[हस्तिवर्चसम्] हस्तिनो वर्चः = हस्तिवर्चसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययी०' (३।२।२) सि० → अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलुक् ।
[राजवर्चसम्] राज्ञो वर्चः = राजवर्चसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) सि० → अम्० । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलुक् ।
[पल्यवर्चसम्] पल्यस्य वर्चः = पल्यवर्चसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) सि० → अम् । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलुक् ।
पल्यं कटकृतं पलालवर्तिकृतं वा धान्यस्य भाजनम्, हस्तिविधा वा पिण्डः । [ नृपाः सोमार्कवर्चसः ] नृपाः-प्रथमा जस् । सोमार्कवत् वर्षो येषां ते = सोमार्कवर्चसः ।
[कथं त्विषिमान् राजवर्चस्वीति ] राज्ञो वर्चः = राजवर्चः । राजव!ऽस्यास्ति = राजवर्चस्वी । 'अस् तपो-मायामेधा-स्रजो विन्' (७२।४७) विन्प्र० । स् इति । समासान्तविधिरनित्यत्वात् एतच्च 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७३७६) इति निर्देशात् सिद्धम् ॥छ।
प्रतेरुरसः सप्तम्याः ॥ ७३८४ ॥
[प्रतेः] प्रति पञ्चमी ङसि । [ उरसः] उरस् पञ्चमी ङसि । [सप्तम्याः] सप्तमी पञ्चमी ङसि । [प्रत्युरसम्] उरसि [प्रति]वर्तते = प्रत्युरसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । विभक्त्यर्थेऽव्ययीभावः ।
[प्रत्युरसम्] उरसि प्रतिष्ठितं = प्रत्युरसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'प्रात्यव-परि-निरादयो०' (३।११४७) इत्यादिना तत्पुरुषः ।
[प्रत्युरः] प्रतिगत उरः, उरः प्रति वा = प्रत्युरः । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । 'प्रात्यव-परि०' (३।११४७) इत्यादिना, 'लक्षणेनाऽभि-प्रत्याभिमुख्ये' (३।१।३३) इत्यादिना समासः क्रमेण ज्ञेयः ॥छ।।
अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे ॥७।३।८५ ॥ [अक्ष्णः] अक्षि पञ्चमी ङसि । 'दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन्' (१।४।६२) अन्तस्य अन् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् ।
[अप्राण्यङ्गे] प्राणा विद्यन्ते यस्य सः = प्राणी । 'अतोऽनेक०' (७।२।६) इन् । प्राणिनोऽङ्ग = प्राण्यङ्गम् । न प्राण्यङ्गम् = अप्राण्यङ्गम्, तस्मिन् ।
[लवणाक्षम् ] लवणस्याक्षि, लवणमक्षीवेति वा = लवणाक्षम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । 'उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ' (३।१।१०२) इत्यनेन समासः ।
[पुष्कराक्षम् ] पुष्करमक्षीव = पुष्कराक्षम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलक् । [गवाक्षः] गोरक्षीव = गवाक्षः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । [रुद्राक्षम् ] रुद्रस्याक्षीव = रुद्राक्षम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।

Page #255

२३२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[महिषाक्षो गुग्गुलः] महिषस्याक्षीव = महिषाक्षो गुग्गुलः । अनेन अतसमासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[कचराक्षमश्वानां मुखप्रच्छादनं बहुच्छिद्रकम्] कचराक्षीव कचराक्षमश्वानां मुखप्रच्छादनमक्षिकाहरणं बहुच्छिद्रकम् ।
[अजाक्षि ] अजाया अक्षि = अजाक्षि । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । [ उपाक्षि ] अक्ष्णो: समीपम् = उपाक्षि । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । [वामाक्षि ] वामं च तदक्षि च = वामाक्षि । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ॥छ।।
सं-कटाभ्याम् ॥ ७॥३८६ ॥ [संकटाभ्याम्] सं च कटश्च = संकटौ, ताभ्यां = संकटाभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् ।
[समक्षम्] सङ्गतमक्ष्णा = समक्षम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्टग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१४७) इत्यादिना समासः । यद्वा समीपमक्ष्णः = समक्षम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[ कटाक्षः] कटस्याक्षि = कटाक्षः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।। 'लक्षणेनाऽभि-प्रत्याभिमुख्ये' (३।१।३३) इत्यादिना समासः । प्राण्यङ्गार्थं वचनम् ॥छ।
प्रति-परो-ऽनोरव्ययीभावात् ॥ ७।३।८७ ॥ [प्रतिपरोऽनोः] प्रतिश्च परश्च अनुश्च = प्रतिपरोऽनु, तस्मात् ।
[अव्ययीभावात् ] 'व्यंग् संवरणे' (९९३) व्ये, नपूर्व० । न व्ययति-न यातीत्यव्ययम् । 'अच्' (५।१।४९) अच्प्र० → अ । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । 'भू सत्तायाम्' (१) भू । अनव्ययोऽव्ययो भवतीति अव्ययीभावः । 'वा ज्वलादि-दु-नी-भू-ग्रहा-ऽऽस्रोर्णः' (५।१६२) णप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'कृ-भ्वस्तिभ्यां कर्म०' (७२।१२६) विप्र० । 'ईश्च्वावर्णस्या०' (४।३।१११) अ० → ई० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विलुक्, तस्मात् ।
[प्रत्यक्षम्] अक्षिणी प्रति = प्रत्यक्षम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[परोक्षम् ] परसमानार्थः परस्शब्दोऽव्ययम् । अक्ष्णोः परं = परोक्षम् । 'राजदन्ताऽऽदिषु' (३।१।१४९) इत्यनेन परस्शब्दस्य पूर्वनिपातः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । अत्ययेऽव्ययीभावः । 'विभक्ति-समीप-समृद्धि-व्युद्ध्यर्थाभावा-ऽत्यया०' (३।१।३९) इत्यादिना ज्ञेयः ।
[अन्वक्षम् ] अक्ष्णः समीपमन्वक्षम् । अनेन अत्समासान्तः । [प्रत्यक्षोऽर्थः ] प्रत्यक्षमत्रास्ति । 'अभ्रादिभ्यः' (७।२।४६) अप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् ।
अक्षशब्देनेन्द्रियपर्यायेण सिद्धे प्रत्यादिभ्यः परस्याक्षि(क्ष)शब्दस्याव्ययीभावे प्रयोगो मा भूदिति वचनम् ॥छा।

Page #256

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२३३
अनः ॥७॥३८८ ॥ [अनः] अन् पञ्चमी ङसि । [उपराजम्] राज्ञः समीपम् = उपराजम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । [ उपतक्षम् ] तक्ष्णः समीपम् = उपतक्षम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । [अध्यात्मम् ] आत्मन्यधि = अध्यात्मम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[प्रत्यात्मम् ] आत्मानं प्रति = प्रत्यात्मम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक् । 'लक्षणेनाऽभि-प्रत्याभिमुख्ये' (३।१।३३) इत्यादिना समासः । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् ॥छ।।
नपुंसकाद् वा ॥ ७॥३८९ ॥
[नपुंसकात् ] नपुंसक पञ्चमी ङसि । [वा] धा प्रथमा सि ।
- [उपचर्म, उपचर्मम् ] चर्मणः समीपम् = उपचर्म । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।६) सिलुप् । एवम्-उपचर्मम् ।
अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । सि । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) अम् । .. [प्रतिकर्म, प्रतिकर्मम् ] कर्मणः प्रति = प्रतिकर्म । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३२६) सिलुप् । एवम्-उपचर्मम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । सि । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) अम् ।
[प्रतिसाम, प्रतिसामम् ] प्रतिगतं साम्नः = प्रतिसाम । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।६) सिलुप् । एवम्- प्रतिसामम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । सि । 'अमव्ययीभावस्या०' (३।२।२) अम् ।
[अनुलोम, अनुलोमम्] अनुगतं लोम्नः = अनुलोम । प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (३।२।६) सिलुप् । द्वितीये अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । सि । 'अमव्ययीभावस्या०' (३।२।२) अम् । पूर्वेण नित्ये प्राप्ते विकल्पः छा।
गिरि-नदी-पौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवाद् वा ॥ ७।३।१० ॥ [गिरिनदीपौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवात् ] गिरिश्च नदी च पौर्णमासी च आग्रहायणी च अपञ्चमवर्ग्यश्च = गिरिनदीपौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवर्यम, तस्मात् ।
[वा] वा प्रथमा सि । • [अन्तर्गिरम्, अन्तर्गिरि] गिरेरन्तः = अन्तर्गिरम्, अन्तर्गिरि । 'पारे-मध्ये-ऽग्रे-ऽन्तः षष्ठ्या वा' (३।१।३०) इत्यादिना समासः । अनेन प्रथमे अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । द्वितीये 'अनतो लुप्' (३।२।६) लुप् । एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् ।
[उपगिरम्, उपगिरि ] गिरेः समीपम् = उपगिरम्, उपगिरि । [ उपनदम, उपनदि] नद्याः समीपम् = उपनदम्, उपनदि । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः ।

Page #257

२३४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां इण्डिकायां ।
[उपपौर्णमासम्, उपपौर्णमासि] पूर्णो माश्चन्द्रोऽस्यां सा = पौर्णमासी । 'पूर्णमासोऽण्' (७।२।५५) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अणजेयेकण्-नञ्०' (।४।२०) ङी । पौर्णमास्या उपसमीपम् = उपपौर्णमासम्, उपपौर्णमासि ।
[उपाग्रहायणम्, उपाग्रहायणि] अग्रं हायनस्य = अग्रहायन्:(णः) । अग्रहायने(णे)न मृगशिरसा युक्ता पू(पौर्णमासी। 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२६) अण्प्र० → अ। 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ। 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । आग्रहायण्या उप-समीपम् = उपाग्रहायणम्, उपाग्रहायणि । शेषं पूर्ववत् ।
अपञ्चमवर्य - [ उपस्नुचम्, उपस्नुक्] सुचः समीपम् = उपचुचम्, उपनुक् ।। [अधिस्रजम्, अधिस्त्रक्] अधि स्रजि निधेहि = अधिस्रजम्, अधिस्रक् ।
[उपैडविडम्, उपैडविड्] इडविडोऽपत्यं स्री । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिर' (६।१।११४) अप्र० । 'द्रेरणोऽप्राच्य-भर्गादेः' (६।१।१२३) स्रियां लुप् । इडविडः समीपम् = उपैडविडम् । अनेन अत्समासान्ते सति 'जातिश्च णि-तद्धितय-स्वरे' (३।२।५१) इत्यनेन पुंवद्भावे अबो लुप निवृत्तिः, ततो वर्गान्तत्वाभावान्न भवति पुंवद्भाव एव चास्य फलम् । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । एवम्-उपैडविट् । अत्र न कश्चित् प्रत्ययः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[प्रतिमरुतम्, प्रतिमरुत् ] मरुतं प्रति = प्रतिमरुतम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'लक्षणेनाऽभि-प्रत्याभिमुख्ये' (३२११३३) इत्यादिना समासः । सि । 'अमव्ययीभाव०' (३।२।२) अम् ।
[उपदृषदम्, उपदृषद् ] दृषदः समीपम् = उपदृषदम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययी०' (३।२।२) अम् ।
[उपसमिधम्, उपसमित्] समिधः समीपम् = उपसमिधम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययीभावः' (३।२।२) अम् ।
[उपककुभम्, उपककुब्] ककुभः समीपम् = उपककुभम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः ' (३।२।२) अम् ॥छ।
संख्याया नदी-गोदावरीभ्याम् ॥ ७।३९१ ॥
[संख्यायाः] संख्या पञ्चमी ङसि । [नदीगोदावरीभ्याम् ] नदी च गोदावरी च = नदीगोदावयों, ताभ्यां = नदीगोदावरीभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् ।
[पञ्चनदम् ] पञ्च नद्यः समाहृताः = पञ्चनदम् । 'संख्या समाहारे' (३।१।२८) इत्यनेन समासः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलुक् ।
[सप्तनदम् ] सप्त नद्यः समाहृताः = सप्तनदम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलुक् । 'संख्या समाहारे' (३।१।२८) इत्यनेन समासः । .
[द्विगोदावरम् ] गोद 'वृकुट् वरणे' (१२९४) वृ । गोदा आवृणोतीति गोदावरी । 'लिहादिभ्यः' (१।१।५०) अच्प्र० → अ । 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।१९) ङी । द्वे गोदावयौं समाहृते = द्विगोदावरम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । शेषं पूर्ववत् ।

Page #258

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[त्रिगोदावरम् ] तिस्रो गोदावर्यः समाहृताः = त्रिगोदावरम् । अनेन अत्समासान्तः अ शेषं पूर्ववत् ।
[ उपनदि ] नद्याः समीपम् उपनदि 'क्लीवे' (२।४/९७) ह्रस्वः ।
[ एकनदी ] एका नदी = एकनदी । 'सर्वादयोऽस्यादौ ' ( ३।२६१) पुंवद्भावः ।
इह नदीग्रहणं नित्यार्थम् ॥छ
=
[ शरदादे:] शरत् आदिर्यस्य सः शरदादिः तस्मात् ।
=
[ उपशरदम्] शरदः समीपम् उपशरदम् अनेन अत्समासान्तः असि अमव्ययीभाव०' (श२२) अम् ।
= ।
→ ।
[ परमशद्( त्) ] परमा चासौ शरच्च = परमशरत् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ॥छ ।
जराया जरस् च ।। ७।३।१३ ।
[प्रतिजरसम्] जरां (२) प्रति 'अमव्ययीभाव०' (३२२) अम् ॥
शरदादेः ॥ ७।३।९२ ॥
[ जराया: ] जरा पञ्चमी इसि ।
[जरस्] जरस् प्रथमा सि
[च] च प्रथमा सि ।
[ उपजरसम् ] जराया: समीपम् उपजरसम् । अनेन अत्समासान्तः अजराशब्दस्य जरस्आदेशच । सि । 'अमव्ययीभाव०' (३३२२) अम् ।
प्रतिजरसम् । अनेन अत्समासान्तः अजराशब्दस्य जरस्आदेशश्च । सि ।
सरजसोपशुनानुगवम् ॥ ७।३।९४ ॥
[ सरजसोपशुनानुगवम् ] सरजसश्च उपशुनश्च अनुगवश्च = सरजसोपशुनानुगवम् । [ सरजसमभ्यवहरति ] सह रजसा सरजसम् अनेन अत्समासान्तः = । (२२४१) अम् । साकल्येऽव्ययीभावः ।
=
=

[ उपशुनं तिष्ठति ] शुनः समीपम् उपशुनम् अनेन अत्समासान्तः अवस्य उत्वं च निपात्यते । 'विभक्तिसमीप-समृद्धि०' (३|१|३९) इत्यादिना अव्ययीभावः समासः ।
२३५
[ अनुगु यानम् ] गवां पश्चात् = अनुगु ॥छ ।
[ अनुगवम् ] गोः समीपम्, गामन्वायतम् अनुगवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । 'दैर्येऽनुः' (३४१३४ ) इत्यव्ययीभावः ।
।
दैर्ष्यादन्यत्र न भवति ।
→ । ।
अ सहस्य स० क्रियाविशेषणात् '
जात- महद्वृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात् ।। ७।३।९५ ॥
[ जातमहद्वृद्धात् ] जातश्च महच्च वृद्धश्च = जातमहद्वृद्धम्, तस्मात् ।
[उक्ष्णः] उक्षन् पञ्चमी ङसि । 'अनोऽस्य' (२|१|१०८ ) अलुक् । 'र- षृवर्णान्नो ण एकपदे ऽनन्त्यस्या ० ' (२।३।६३ ) णत्वम् ।

Page #259

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[कर्मधारयात् ] कर्मधारय पञ्चमी ङसि ।
[जातोक्षः ] जातश्चासावुक्षा च = जातोक्षः । अनेन अत्समासान्त: → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[महोक्षः] महांश्चासौ उक्षा च = महोक्षः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'जातीयैकार्थेऽच्वेः' (३।२७०) डा० । । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । 'नोऽपदस्य०' (७४/६१) अन्लुक् ।
[वृद्धोक्षः] वृद्धश्चासावुक्षा च = वृद्धोक्षः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ओ ।
[ परमोक्षा] परमश्चासावुक्षा च = परमोक्षा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[उत्तमोक्षा ] उत्तमश्चासावुक्षा च = उत्तमोक्षा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[महाश्मश्रु] महच्च तत् श्मश्रु च = महश्मश्रु | सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[जातोक्षा] जातस्योक्षा = जातोक्षा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) . . सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
[महदुक्षा] महत् उक्षा = महदुक्षा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
[वृद्धोक्षा] वृद्धस्य उक्षा = वृद्धोक्षा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् छ।।
स्त्रियाः पुंसो द्वन्द्वाच्च ॥ ७।३।९६ ॥ [स्त्रियाः ] स्त्री पञ्चमी ङसि । 'स्त्रियाः' (२।१।५४) इय् । [पुंसः ] पुम्स् पञ्चमी ङसि । 'शिड्-हेऽनुस्वारः' (१।३।४०) अनुस्वारः । [द्वन्द्वात्] द्वन्द्व पञ्चमी ङसि । [च] च प्रथमा सि ।
[स्त्रीपुंसम्, स्त्रीपुंसौ, स्त्रीपुंसाः ] स्त्री च पुमांश्च = स्त्रीपुंसम् । स्त्रियौ च पुमांसौ च = स्त्रीपुंसौ । स्त्रियश्च पुमांसश्च = स्त्रीपुंसाः । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि-औ-जस् ।
[स्त्रीपुंसः शिखण्डी] स्त्री चासौ पुमांश्च = स्त्रीपुंसः । अनेन अत्समासान्तः → अ । शिखण्डी-गाङ्गेयघाती महाभारते इत्युक्तम् ।
अग्रेतने "स्त्रीपुंसं विद्धि राक्षसम्" इत्यत्र साधना पूर्ववत् । अम् ।
[स्त्रीपुमान् ] स्त्रियाः पुमान् । 'पुंसोः पुमन्स्' (१।४।७३) पुमन्स् । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।११८९) सलुक् ॥छा।

Page #260

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२३७
ऋक्सामय॑जुष-धेन्वनडुह-वाङ्मनसा-ऽहोरात्र-रात्रिंदिव-नक्तंदिवा-ऽहर्दिवोर्वष्ठीव-पदष्ठीवा-ऽक्षिभ्रुव
दारगवम् ॥७।३।९७ ॥ [ऋक्सामय॑जुषधेन्वनडुहवाङ्मनसाऽहोरात्ररात्रिंदिवनक्तंदिवाऽहर्दिवोर्वष्ठीवपदष्ठीवाऽक्षिध्रुवदारगवम्] ऋक्सामश्च ऋग्यजुषश्च धेन्वनडुहश्च वाङ्मनसश्च अहोरात्रश्च रात्रिंदिवश्च नक्तंदिवश्च अहदिवश्च उर्वष्ठीवश्च पदष्ठीवश्च अक्षिभ्रुवश्च दारगवश्च = ऋक्सामय॑जुषधेन्वनडुहवाङ्मनसाऽहोरात्ररात्रिंदिवनक्तंदिवाऽहर्दिवोर्वष्ठीवपदष्ठीवाऽक्षिध्रुवदारगवम् ।
[ऋक्सामे] ऋक् च साम च = ऋक्सामे । 'न दधिपयआदिः' (३।१।१४५) - संख्याने (३।१।१४६) इत्यनेन समाहारनिषेधः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'औरीः' (१।४।५६) ई ।
[ऋग्यजुषमधीयानान् ] ऋक् च यजुश्च = ऋग्यजुषम् । अनेन अत्समासान्तः । अम् । 'इंफू अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । अधीयते । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५।२।२०) आनशप्र० + आन । 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुव' (२।१।५०) इय् । द्वितीया शस् ।
[धेन्वनडुहौ ] धेनुश्च अनड्वांश्च = धेन्वनडुहौ । अनेन अत्समासान्तः । औ । [धेन्वनडुहाः ] धेनवश्च अनडुहश्च = धेन्वनडुहः । अनेन अत्समासान्तः → अ । जस् । असमाहारार्थं धेन्वनडुहग्रहणम् । [वाङ्मनसे] वाक् च मनश्च = वाङ्मनसे । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'औरी:' (१।४।५६) ई । [अहोरात्रः] अहश्च रात्रिश्च = अहोरात्रः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[रात्रिंदिवम् ] रात्रिश्च दिवा च = रात्रिंदिवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ-मागमश्च । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । अम् ।
[रात्रिंदिवानि पश्यति ] रात्रयश्च दिवा च = रात्रिंदिवानि पश्यति । अनेन अत्समासान्तः → अ-मागमश्च । द्वितीया शस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) शस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१४ा६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[नक्तंदिवम् ] नक्तं च दिवा च = नक्तंदिवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । अत्रापि मोऽन्तः । [अहर्दिवम्] अहश्च दिवा च = अहर्दिवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ। 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । पर्याययोरपि वीप्सायां द्वन्द्वो निपातनात अहरहरित्यर्थः । [ ऊर्वष्ठीवम ] ऊरू च अष्ठीवन्तौ च = ऊर्वष्ठीवम । अनेनं अतसमासान्तः , अ । निपातनादन्त्यस्वरादिलोपः ।
[पदष्ठीवम् ] पादौ च अष्ठीवन्तौ च = पदष्ठीवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । निपातनादन्त्यस्वरादिलोप:पद्भावश्च ।
[अक्षिभ्रुवम् ] अक्षिणी च भ्रुवौ च = अक्षिध्रुवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । उव् ।
[दारगवम् ] दाराश्च गावश्च = दारगवम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । अत्र निपातनात् ध्रुव उवादेशोऽक्षिदारशब्दयोश्च पूर्वनिपातः ।
[ऋक्सामा मुग्धः ] ऋक् साम यस्य सः = ऋक्सामा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।

Page #261

२३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[ऋग्यजुः] ऋग्यजुर्यस्य सः = ऋग्यजुः । प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[धेन्वनड्वान्] धेनोरनड्वान् = धेन्वनड्वान् । प्रथमा सि । 'अनडुहः सौ' (१।४।७२) नोऽन्तः । 'वाः शेषे' (१।४।८२) वा । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१८९) हलुक् ॥छ।।
चवर्ग-द-ष-हः समाहारे ॥ ७।३।९८ ॥ [चवर्गदषहः ] चवर्गश्च दश्च षश्च ह च = चवर्गदषह, तस्मात् । [समाहारे] समाहार सप्तमी ङि । [वाक्त्वचम् ] वाक् च त्वक् च = वाक्त्वचम् । अनेन अत्समासान्त: → अ ।
[वाक्समुच्छम् ] सम् 'उछत् विवासे' (१३४) उच्छ् । समुच्छतीति समुच्छ् । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' । (५।१।१४७) विच्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१२११३७) विच्लोपः । वाक् च समुच्छ च = वाक्समुच्छम् । अनेन अत्समासान्तः → अ।
[श्रीस्रजम्] श्रीश्च स्रज्(क्) च = श्रीस्रजम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [ समिदृषदम् ] समिच्च दृषच्च = समिदृषदम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । [संपद्विपदम् ] संपच्च विपद् च = संपद्विपदम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । [वाक्त्विषम् ] वाक् च त्विष्(ट्) च = वाक्त्विषम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । [वाग्विप्रुषम् ] वाक् च विपुष्(ट्) च = वाग्विप्रुषम् । अनेन अत्समासान्त: → अ । [छत्रोपानहम् ] छत्रं च उपानह च = छत्रोपानहम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । [गोगोदुहम् ] गौश्च गोदुह् च = गोगोदुहम् । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[छत्रोपानहिनी] छत्रं च उपानह् च । अनेन अत्समासान्तः → अ । छत्रोपानहोऽस्यास्ति = छत्रोपानहिनीति । 'प्राणिस्थादस्वाङ्गाद्' (७।२।६०) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे8:' (२।४।१) ङी ।
[दृषत्समित् ] दृषच्च समिच्च । प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'धुटस्तृतीयः' (२।१।७६) ध० → द० । 'विरामे वा' (११३५१) द० → त० ।
[ यकृन्मेदः ] यकृच्च मेदश्च = यकृन्मेदः । [प्रावृट्शरद्भ्याम् ] प्रावृट् च शरच्च = प्रावृट्शरदौ, ताभ्याम् । [अश्वानडुद्भ्याम् ] अश्वश्च अनड्वांश्च = अश्वानडुहौ, ताभ्याम् = अश्वानडुद्भ्याम् । पञ्चमी भ्याम् ।
[पञ्चवाक् ] पञ्च वाच: समाहृताः = पञ्चवाक् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । संख्यापूर्वो द्विगुरयम् ॥छ।।
द्विगोरन्नोऽट् ॥ ७।३।१९ ॥ [द्विगोः] द्विगु पञ्चमी ङसि ।
[अन्नह्नः] अन् च अहश्च = अन्नहन्, तस्मात् । 'अनोऽस्य' (२१२१०८) अलुक् । [अट्] अट् प्रथमा सि ।

Page #262

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२३९
[पञ्चतक्षी, पञ्चतक्षम् ] पञ्च तक्षाणः समाहृताः = पञ्चतक्षी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । “द्विगुरन्नाबन्तान्तो वा" इति स्त्रीत्वम् । 'द्विगोः समाहारात्' (२।४।२२) ङी । एवम्-पञ्चतक्षम् ।
[दशोक्षी, दशोक्षम् ] दशोक्षाण: समाहृताः = दशोक्षी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'द्विगो: समाहारात्' (२।४।२२) ङी । एवम्-दशोक्षम् ।
[शतराजी, शतराजम् ] शतस्य राज्ञां समाहृताः = शतराजी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । 'द्विगो: समाहारात्' (२।४।२२) ङी । एवम्-शतराजम् ।
[व्यहः ] द्वयोरह्नोः समाहारः = व्यहः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । [त्र्यहः ] त्रयाणामह्नां समाहारः = व्यहः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४/६१) अन्लुक् ।
[संतक्षाणः] समाहृतास्तक्षाणः = संतक्षाणः । जस् । 'नि दीर्घः' (१४८५) दीर्घः । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गतक्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१४७) इत्यादिना समासः ।
[समह्नाः] समाहृतान्यहानि = समहाः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः → अ - "अह"च । जस् ।
- [द्वयुक्षा] द्वाभ्यामुक्षभ्यां क्रीतः = व्युक्षा । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । __ [युक्षा] त्रिभिरुक्षभिः क्रीतः = त्र्युक्षा । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
- [व्यह्नः] द्वयोरह्नोर्भवः = व्यह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः → अ - . "अह्न देशश्च ।
[त्र्यह्नः] त्रिषु अहःसु भवः = त्र्यह्नः । 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७।३।११८) अट्समासान्तः → अ"अह"देशश्च ।
अन्नन्तत्वेनैव सिद्धेऽह्न इदमइविधानं समाहारे 'सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात्' (७३।११८) इति परस्याप्यटो बाधनार्थम्, तस्मिन् हि सति अनादेशः स्यात् ॥छा।
द्वि-त्रेरायुषः ॥ ७।३।१०० ॥ [द्वित्रेः] द्विश्च त्रिश्च = तत्, तस्मात् । [आयुषः] आयुस् पञ्चमी ङसि ।
[व्यायुषम् ] द्वयोरायुषोः समाहारः = व्यायुषम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् ।
[व्यायुषम् ] त्रयाणामायुषां समाहारः = व्यायुषम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् ।
[चतुरायुः] चतुर्णामायुषां समाहारः = चतुरायुः । है हैमलिङ्गानुशासने स्त्रीलिङ्गप्रकरणे पञ्चमश्लोकम् ।

Page #263

२४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[व्यायुःप्रियः] द्वे आयुषी प्रियेऽस्य = व्यायुःप्रियः । [त्र्यायुःप्रियः ] त्रीण्यायूंषि प्रियाण्यस्य = त्र्यायुःप्रियः । उत्तरपदद्विगुरयम् ॥छ।
वाऽञ्जलेरलुकः ॥ ७।३।१०१ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [अञ्जलेः] अञ्जलि पञ्चमी ङसि । [अलुकः ] न विद्यते लुक् यस्मात् सः = अलुक्, तस्मात् ।
[द्वयञ्जलम्, द्वयञ्जलि] द्वयोरञ्जल्योः समाहारः = व्यञ्जलम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । सि-अम् । एवम्-व्यञ्जलि । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[त्र्यञ्जलम्, त्र्यञ्जलि] त्रयाणामञ्जलीनां समाहारः = यजलम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' . (७।४।६८) इलुक् । सि-अम् । एवम्-व्यञ्जलि । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[द्वयञ्जलमयम्, व्यञ्जलिमयम् ] द्वाभ्यामञ्जलिभ्यामागतं = व्यञ्जलमयम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृहेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयट्प्र० → मय । सि-अम् । एवम्-व्यञ्जलिमयम् ।
[त्र्यञ्जलमयम्, त्र्यञ्जलिमयम् ] त्रिभ्योऽञ्जलिभ्य आगतं = त्र्यञ्जलमयम् । अनेन अट्समासान्त: → अ । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयट्प्र० → मय । एवम्-त्र्यञ्जलिमयम् ।
[व्यञ्जलरूप्यम्, व्यञ्जलिरूप्यम् ] द्वाभ्यामञ्जलिभ्यामागतं = व्यञ्जलरूप्यम् । अनेन अट्समासान्तः → अ। 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र० । सि-अम् । एवम्-व्यञ्जलिरूप्यम् ।
[त्र्यञ्जलरूप्यम्, व्यञ्जलिरूप्यम् ] त्रिभ्यः अञ्जलिभ्यः आगतं = व्यञ्जलरूप्यम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो०' (६।३।१५६) रूप्यप्र० । सि-अम् । एवम्-त्र्यञ्जलिरूप्यम् ।
[व्यञ्जलप्रियः] द्वावजली प्रियौ यस्य = व्यञ्जलप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[त्र्यञ्जलप्रियः] त्रयोऽञ्जलयः प्रिया अस्य = व्यञ्जलिप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् ।
[द्वयञ्जलिर्घटः ] द्वाभ्यामञ्जलिभ्यां क्रीतः = व्यञ्जलिर्घटः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लुप् ।
[त्र्यञ्जलिर्घटः ] त्रिभिरञ्जलिभिः क्रीतः = व्यञ्जलिर्घटः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लुप् ।
[द्वयञ्जलिः] द्वयोरञ्जलिः = व्यञ्जलिः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० २र० । [व्यञ्जलिः] त्रयाणामञ्जलिः = व्यञ्जलिः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [द्वयञ्जलिकः ] द्वावजली अस्य = व्यञ्जलिकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्० → क। [त्र्यञ्जलिकः] त्रयोऽञ्जलयो अस्य = व्यञ्जलिकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्० → क ।

Page #264

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ।।
२४१
खार्या वा ॥ ७३।१०२ ॥ [खार्याः ] खारी पञ्चमी ङसि । [वा] वा प्रथमा सि । पृथग्योगाद् द्वि-त्रेरिति निवृत्तम् ।
[द्विखारम्, द्विखारि] द्वयोः खार्योः समाहारः = द्विखारम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) ईलुक् । सि । पक्षे-'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः । द्विखारि स्थिते तु अन्यस्तु सर्वो नपुंसक इति क्लीबत्वमेव ।
[पञ्चखारम, पञ्चखारि] पञ्चानां खारीणां समाहारः = पञ्चखारम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । एवम्-पञ्चखारि । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः ।
[द्विखारमयम्, द्विखारीमयम् ] द्वाभ्यां खारीभ्यामागतं = द्विखारमयम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयट्प्र० → मय ।
[पञ्चखाररूप्यम्, पञ्चखारीरूप्यम्] पञ्चभ्यः खारीभ्यः आगतं = पञ्चखाररूप्यम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो०' (६।३।१५६) रूप्यप्र० ।
[द्विखारप्रियः, द्विखारीप्रियः] द्वौ खायौँ प्रियेऽस्य = द्विखारप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) ईलुक् ।
[पञ्चखारधनः, पञ्चखारीधनः] पञ्च खार्यो धनमस्य = पञ्चखारधनः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) ईलुक् ।
[उपखारि] खार्याः समीपम् = उपखारि । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः । [अधिखारि ] खार्यां निधेहि = अधिखारि । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः ।
[द्विखारः, द्विखारम्] द्वाभ्यां खारीभ्यां क्रीतः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । 'ङ्यादेर्गौणस्या०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः । एवम्-द्विखारम् ।
[द्विखारी] द्वे खा? मानमस्याः सा = द्विखारी । 'मात्रट्' (७।१।१४५) मात्रटप्र० । 'द्विगोः संशये च' (७।१।१४४) लुप् । 'परिमाणात् तद्धितलु०' (२।४।२३) ङी । 'अस्य यां लुक् (२।४।८६) अलुक् ॥छ।।
वाऽर्धाच्च ॥७३।१०३ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [अर्धात् ] अर्ध पञ्चमी ङसि । [च] च प्रथमा सि ।
[अर्धखारम्, अर्धखारी] अर्धं खार्याः = अर्धखारम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । सि-अम् । एवम्-अर्धखारी ॥छा।
नावः ॥ ७।३।१०४ ॥ [नावः] नौ पञ्चमी ङसि ।
[अर्धनावम्, अर्धनावी] अर्ध नावः = अर्धनावम् । अनेन अट्समासान्तः → अ ।

Page #265

२४२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
"अर्धपूर्वपदो नावः" इति वचनात् अर्धनावी । अनेन अट्समासान्तः -> अ । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङयां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[द्विनावम् ] द्वयो वोः समाहारः = द्विनावम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । [पञ्चनावम् ] पञ्चानां नावां समाहारः = पञ्चनावम् । अनेन अट्समासान्तः → अ ।
[द्विनावमयम् ] द्वाभ्यां नौभ्यामागतं = द्विनावमयम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयटप्र० → मय ।
[पञ्चनावमयम् ] पञ्चभ्यो नौभ्य आगतं = पञ्चनावमयम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो०' (६।३।१५६) मयट्प्र० → मय ।
[द्विनावरूप्यम् ] द्वाभ्यां नौभ्यामागतं = द्विनावरूप्यम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो०' (६।३।१५६) . रूप्यप्र० ।
[पञ्चनावरूप्यम् ] पञ्चभ्यो नौभ्य आगतं = पञ्चनावरूप्यम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नृ-हेतुभ्यो०' (६।३।१५६) रूप्यप्र० ।
[द्विनावप्रियः ] द्वौ(द्वे) नावौ प्रियौ अस्य = द्विनावप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ। [द्विनावधनः ] द्वौ(द्वे) नावौ धनमस्य = द्विनावधनः । अनेन अट्समासान्तः → अ।
[द्विनौः ] द्वाभ्यां नौभ्यां क्रीतः = द्विनौः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । सि ।
[पञ्चनौः ] पञ्चभिः नौभिः क्रीतः = पञ्चनौः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । सि ।
[द्विनौः ] द्वयो!ः = द्विनौः ।। [राजनौः ] राज्ञो नौः = राजनौः । [परमनौः] परमश्चासौ नौश्च = परमनौः । टकारो ड्यर्थ:[अर्धनावम्, अर्धनावी] अर्धनावीत्यत्र 'द्विगो: समाहारात्' (२।४।२२) ङी ॥छ।।
गोस्तत्पुरुषात् ॥ ७।३।१०५ ॥ [गोस्तत्पुरुषात् ] गो पञ्चमी ङसि । स चासौ पुरुषश्च = तत्पुरुषस्तस्मात् ।
[राजगवः, राजगवी] राज्ञो गौः = राजगवः, राजगवी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । द्वितीये 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[पुङ्गवः] पुंसो गौः = पुङ्गवः । अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[स्त्रीगवी ] स्त्रिया गौः = स्त्रीगवी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी ।

Page #266

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२४३
[अतिगवः] गामतिक्रान्तः = अतिगवः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[अतिगवी] गामतिक्रान्ता = अतिगवी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[पञ्चगवम् ] पञ्च च ते गावश्च = पञ्चगवम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । सि-अम् ।
[दशगवम् ] दश च ते गावश्च = दशगवम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४/७०) अव् । सि-अम् ।
[पञ्चगवमयम् ] पञ्चभ्यो गोभ्य आगतं = पञ्चगवमयम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) मयटप्र० → मय ।
[पञ्चगवरूप्यम् ] पञ्चभ्यो गोभ्य आगतं = पञ्चगवरूप्यम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । 'नृ-हेतुभ्यो०' (६।३।१५६) रूप्यप्र० ।
[पञ्चगवधनः ] पञ्च गावो धनमस्य = पञ्चगवधनः । अनेन अट्समासान्तः । [दशगवधनः ] दश गावो धनमस्य = दशगवधनः । अनेन अट्समासान्तः → अ । [ दशगवप्रियः] दश गाव: प्रिया अस्य = दशगवप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ । [चित्रगुः ] चित्रा गौर्यस्य सः = चित्रगुः । 'गोश्चान्ते हुस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) हुस्वः ।
[पञ्चगुः] पञ्चभिर्गोभिः क्रीतः = पञ्चगुः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इकण्लुप् । 'गोश्चान्ते हुस्वोऽनंशिसमा०' (२।४।९६) हुस्वः ॥छ।।
राजन्-सखेः ॥ ७।३।१०६ ॥ [राजन्सखेः] राजा च सखा च = राजन्सखि, तस्मात् । अलुक इति निवृत्तम् ।
[ अतिराजः, अतिराजी] अतिक्रान्तो राजानमतिराजः, स्त्री चेत् अतिराजी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अणजेयेकण-न-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी ।
[पञ्चराजी] पञ्चानां राज्ञां समाहारः = पञ्चराजी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[दशराजी] दशानां राज्ञां समाहारः = दशराजी । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी।।
[पञ्चराजः, पञ्चराजी] पञ्चभी राजभिः क्रीतः = पञ्चराजः । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[पञ्चराजप्रियः] पञ्च राजानः प्रिया अस्य सः = पञ्चराजप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ ।

Page #267

+
२४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां बुण्डिकायां ।
[ राजसखः] राज्ञः सखा = राजसखः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इवर्णस्य लुक् । [महासखः ] महांश्चासौ सखा च महासखः । अनेन अट्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इवर्णस्य
लुक् ।
[ अतिसखः] सखायमतिक्रान्तः = अतिसखः । अनेन अट्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् ।
[अतिसखी] सखायमतिक्रान्ता सा = अतिसखी । अनेन अट्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४४६८) इवर्णस्य लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[ पञ्चसखम् ] पञ्चानां सखीनां समाहारः = पञ्चसखम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (अ४६८) इवर्णस्य लुक् । सि-अम् ।
[ दशसखम् ] दशानां सखीनां समाहारः
इवर्णस्य लुक् सि अम् ।
-
। । =
दशसखम्। अनेन अट्समासान्तः अ अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८)
[पञ्चसखः ] पञ्चभिः सखिभिः क्रीतः
प्लुप्' (६|४|१४१) लुप् । अनेन अट्समासान्तः
पञ्चसखः 'मूल्यैः क्रीते' (६|४|१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्यद्विः अ
[ पञ्चसखी ] पञ्चभिः सखिभिः क्रीता = पञ्चसखी । 'मूल्यैः क्रीते' (६|४|१५० ) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । अनेन अट्समासान्तः
अ ।
[ पञ्चसखप्रिय: ] पञ्च सखायः प्रिया अस्य सः = पञ्चसखप्रियः । अनेन अट्समासान्तः → अ ।
राजनिति नान्तनिर्देशादनकारान्तान्न भवति
[ मद्रराज्ञी ] मद्र-राजन् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादेर्डी : ' (२|४|१) ङी । 'ई- ङौ वा' (२|१|१०९) अलुक् । मद्राणां राज्ञी = मद्रराज्ञी ।
[विद्याराज्ञी ] विद्यानां राज्ञी = विद्याराज्ञी ।
[महाराशी] महती चासौ राशी च महाराज्ञी । 'जातीयैकार्थेऽच्चे:' ( ३।२७०) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः " (२।१।११४) अत्लुक ।
सखीशब्दात्त्वटि सत्यसति वा न रूपभेदः । सखीशब्दस्य ईकारन्तस्यापि पञ्चानां सखीनां समाहार इति 'क्लीबे' (२४९७) इति ह्रस्वत्वे इदन्तादेवाद् भवति तथा च पञ्चसखमिति । एवमन्यदपि रूपभेदहेतुकमूह्यम् ॥छ ।

राष्ट्राख्याद् ब्रह्मणः ॥ ७।३।१०७ ॥
[ राष्ट्राख्यात् ] राष्ट्र 'चक्षिक व्यक्तायां वाचि' (१९१२२) चक्षु । राष्ट्रमाचष्टे = राष्ट्राख्या (ख्य) स्तस्मात् = राष्ट्राख्यात् । 'चक्षो वाचि क्शांग् - ख्यांग्' (४।४।४) ख्यांग्देशः →ख्या 'आतो डोऽह्वा वा म:' ( ५११७६) डप्र० → अ । “डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) आलुक् ।
-
[ ब्रह्मणः ] ब्रह्मन् पञ्चमी ङसि ।
[ सुराष्ट्रब्रह्म: ] सुराष्ट्रेषु ब्रह्मा = सुराष्ट्रब्रह्म । अनेन अट्समासान्तः अ। 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४६१) अन्लुक् । यः सुराष्ट्रेषु वसति स सौराष्ट्रको ब्राह्मण इत्यर्थः ।

Page #268

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२४५
[अवन्तिब्रह्मः] अवन्तिषु ब्रह्मा = अवन्तिब्रह्मः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७/४/६१) अन्लुक् ।
[काशिब्रह्मः] काशिषु ब्रह्मा = काशिब्रह्मः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । [ देवब्रह्मा नारदः ] देवस्य ब्रह्मा = देवब्रह्मा नारदः । आख्यग्रहणं राष्ट्रवाच्यर्थम् ।।छ।।
कु-महद्भ्यां वा ॥ ७।३।१०८ ॥ [कुमहद्भ्याम् ] कुश्च महांश्च = कुमहान्तौ, ताभ्याम् = कुमहद्भ्याम् । पञ्चमी भ्याम् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[कुब्रह्मः, कुब्रह्मा] पापो ब्रह्मा = कुब्रह्मः, कुब्रह्मा । अनेन विकल्पेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अनूलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१२४८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलुक् ।
[महाब्रह्मः, महाब्रह्मा] महान् ब्रह्मा = महाब्रह्मः, महाब्रह्मा । अनेन विकल्पेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । पापो महांश्च ब्राह्मण एवमुच्यते ॥छ।।
ग्राम-कौटात् तक्ष्णः ॥ ७।३।१०९ ॥ [ग्रामकौटात् ] ग्रामश्च कौटश्च = ग्रामकोटम, तस्मात् । [तक्ष्णः] तक्षन् पञ्चमी ङसि ।
[ग्रामतक्षः] ग्रामस्य तक्षा = ग्रामतक्षः । अनेन अट्समासान्त: → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । ग्रामसाधारण इत्यर्थः ।। . [कौटतक्षः] कुटी-शाला तस्यां भवः = कौट: । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । 'वृद्धि: स्वरे०' (७४।१)
वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलोपः । 'कौटश्चासौ तक्षा च = कौटतक्षः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । स्वापणशालायां यः कर्म करोति स्वतन्त्रो न कस्यचित्प्रतिबद्ध इत्यर्थः ।
[राजतक्षा] राज्ञस्तक्षा = राजतक्षा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) .सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[ग्रामतक्षाणौ ] ग्रामश्च तक्षा च = ग्रामतक्षाणौ । औ । [कौटतक्षा ] कौटस्तक्षास्य । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ॥छ।।
गोष्ठा-ऽतेः शुनः ॥ ७।३।११० ॥ [गोष्ठाऽतेः] गोष्ठश्च अतिश्च = गोष्ठाऽति, तस्मात् ।

Page #269

२४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[शुनः ] श्वन् पञ्चमी ङसि । 'श्वन्-युवन्-मघोनो ङी-स्याद्यघुट्स्वरे व उ:' (२।१।१०६) व० → उत्वम् । [गोष्ठश्वः] गोष्ठे श्वा = गोष्ठश्वः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[अतिश्वो वराहः ] अतिक्रान्तः श्वानम् = अतिश्वो वराहः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । अतिजवन इत्यर्थः । अति 'जुं गतौ' (१९९०) जु इति सौत्रो धातुः । अतिशयेन जवतीत्येवंशीलोऽतिजवनः । 'भूषा-क्रोधार्थ-जु-सृ-गृधि-ज्वल-शुचश्चाऽनः' (५।२।४२) अनप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[अतिश्वः सेवकः] अतिक्रान्तः श्वानम् = अतिश्वः सेवकः । अनेन अट्समासान्तः । सुष्ठ स्वामिभक्त इत्यर्थः ।
[अतिश्वी सेवा] श्वानमतिक्रान्ता = अतिश्वी सेवा । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४/६१) अन्लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । अतिनीचेत्यर्थः ॥छ।।
प्राणिन उपमानात् ॥ ७।३।१११ ॥ [प्राणिनः] प्राणिन् पञ्चमी ङसि । [ उपमानात् ] उपमान पञ्चमी ङसि ।
[व्याघ्रश्वः] व्याघ्र इव = व्याघ्रः । व्याघ्रश्चासौ श्वा च = व्याघ्रश्वः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य.' (७।४।६१) अन्लुक् । प्रथमोक्तत्वेन उपमेयस्य पूर्वनिपाते प्राप्ते 'उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ' (३।१।१०२) इति समासः । अत एव वचनात् श्वनशब्दस्य परनिपातः, मयूरव्यंसकादित्वाद्वा समासः ।
[सिंहश्वः] सिंह इव = सिंहः । स चासौ श्वा च = सिंहश्वः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४/६१) अन्लुक् ।
[वृकश्वः] वृक इव = वृकः । स चासौ श्वा च = वृकश्वः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । - प्राणिन उपमानादिति पूर्वपदविज्ञानादिह न भवति
[वानरश्वा] वानरः श्वेव = वानरश्वा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [फलकश्वा] फलकमिव श्वा = फलकश्वा । प्रथमा सि । [ देवदत्तवा ] देवदत्तस्य श्वा, देवदत्तश्चासौ श्वा वेति देवदत्तश्वा । प्रथमा सि । [व्याघ्रश्वः] व्याघ्रः श्वेव = व्याघ्रश्वः । मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक् । [सिंहश्वः] सिंहः श्वेव = सिंहश्वः । मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् । [वृकश्वः] वृक: श्वेव = वृकश्वः । मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४/६१) अन्लुक् । [पुरुषश्वः] पुरुषः श्वेव = पुरुषश्वः । मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक । तन्मते वानरश्वेत्यत्र समासान्तविधिरनित्यत्वान्न भवति ॥छ।।
अप्राणिनि ॥ ७।३।११२ ॥ [अप्राणिनि] न प्राणी = अप्राणी, तस्मिन् । पूर्वसूत्रे उपमानादिति पूर्वपदस्य विशेषणम्, इह तु शुनः अप्राणिनि वर्त्तते य उपमानवाची श्वन्शब्दस्तदन्तात्...

Page #270

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ आकर्षश्चः ] श्रेव = श्वा । आकर्षश्चासौ श्वा च = आकर्षश्वः । अनेन अट्समासान्तः (७|४|६१) अन्लुक् ।
कुक्कुरवच्छारेऽपि श्वन्शब्दो रूढो नोपमानात् (नम्) ।
[आकर्षश्वः] आकर्षे वा
[] शकटश्व ] शकटे श्वा
[ फलकश्वः] फलक इव = फलकः । फलकश्चासौ श्वा च = फलकश्वः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ वानरश्वा ] वानरः श्वेव = वानरश्वा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१|४|८५) दीर्घः ।
[ आकर्षश्चा] आकर्षे सारिफलके श्रा- आकर्षश्वा सारि कथ्यते । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
आकर्षश्वः मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः ।
।
शकटश्वः । मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः ॥
=
[ पूर्वोत्तरमृगात् ] पूर्वंश्च उत्तरश्च मृगश्च = पूर्वोत्तरमृगम्, तस्मात् ।
[च] च प्रथमा सि ।
पूर्वोत्तरमृगाच्च सक्थ्नः ॥ ७|३|११३ ॥
[ सक्छन: ] सक्थि पञ्चमी ङसि । 'दध्यस्थि सक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्याऽन्' (१।४।६३) अन् 'अनोऽस्य' (२११११०८) अलुक् ।
-
=
[पूर्वसक्थम् ] पूर्व सक्थि पूर्वसक्थम् । 'पूर्वा-पर-प्रथम चरम - जघन्य-समान- मध्य-मध्यम- वीरम्' (३|१|१०३) तत्पुरुषः कर्मधारयः । अथवा सक्छनः पूर्वं पूर्वसक्थम् अनेन अट्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक् ।
=
→ ।
[ उत्तरसक्थम् ] उत्तरं सक्थि = उत्तरसक्थम् । अनेन अट्समासान्तः
अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ मृगसक्थम् ] मृगस्य सक्थिमृगसक्थम् अनेन अट्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक् । । ।
उपमानात् [ फलकसक्यम् ] फलकमिव फलकम् फलकं च तत् सक्थि च फलकम् । फलकं च तत् सक्थि च = फलकम् । अट्समासान्तः । व्याघ्रश्वादिवत्समासः वचनसामर्थ्यात् मयूरव्यंसकादित्वाद् वेत्यर्थः । एतच्च 'प्राणिन उपमानात् ' (७३|१११) इत्यत्र दर्शितमस्ति ।
[अस] उरस् पञ्चमी ङसि ।
[ अग्रे] अग्र सप्तमी हि

२४७
→ अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते'
[कुक्कुटसक्थम् ] कुक्कुटस्य सक्थि = कुक्कुटसक्थम् । मतान्तरे अनेन अट्समासान्तः ॥छ ।
उरसोऽग्रे ।। ७ । ३ । ११४ ॥
अग्रं मुखं प्रधानं वा ।
[अश्वोरसं दृश्यते ] अश्वाश्च ते उरसक्ष
=
अश्वोरसं दृश्यते । अनेन अट्समासान्तः । सेनाया अश्वा मुखमित्यर्थः ।
[ अश्वोरसं वर्जयेत् ] अश्वानामुरः = अश्वोरसं वर्जयेत् । अनेन अट्समासान्तः । अश्वानां मुखमप्रदेशमित्यर्थः ।
।

Page #271

२४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[अश्वोरसम्] अश्वानामुरः = अश्वोरसम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । अश्वानां प्रधानमित्यर्थः । [हस्त्युरसम्] हस्तिनामुरः = हस्त्युरसम् । अनेन अट्समासान्तः । [ रथोरसम्] रथस्योरः = रथोरसम् । अनेन अट्समासान्तः । . [अश्वोरस्यावर्त्तः ] अश्वानामुरः = अश्वोरस्तस्मिन् = अश्वोरस्यावर्त्तः ॥छ।।
___ सरो-ऽनो-ऽश्मा-ऽयसो जाति-नाम्नोः ॥ ७।३।११५ ॥ [ सरोऽनोऽश्माऽयसः ] सराश्च अनाश्च अश्मा च अयाश्च = सरोऽनोऽश्माऽयस्, तस्मात् । [जातिनाम्नोः] जातिश्च नाम च = जातिनाम्नी, तयोः = जातिनाम्नोः । सप्तमी ओस । जातौ अभिधेयायां नाम्नि च विषये इदं च विशेषणं यथासम्भवं क्वापि जातौ क्वापि नाम्नि चेत्यर्थः । [जालसरसम्] जालप्रधानं सरः = जालसरसम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । अम् । [मण्डूकसरसम्] मण्डूकप्रधानं सरः = मण्डूकसरसम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । अम् । एवंनाम्नी सरसी ।
[उपानसम्] उप अनस् मण्ड्यते । उपगतमनः = उपानसम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । अन्नविशेषस्य संज्ञा जातिर्वा ।
[महानसम्] महच्च तद् अनश्च = महानसम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम्' (३।१।१०७) इत्यादिना समासः । 'जातीयैकार्थेऽच्वेः' (३।२।७०) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । पाकस्थानस्य संज्ञा । राज्ञ उपस्थितं ढौकनिकामित्यर्थः इत्येके। . .
[गोनसं जातिः ] गोरन इव = गोनसं जातिः । अनेन अट्समासान्तः → अ । अहिजाति बाहुलकानपुंसकः ।
[स्थूलाश्मः] स्थूलश्चासौ अश्मा च = स्थूलाश्मः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[अमृताश्मः] अमृतश्चासावश्मा च = अमृताश्मः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[कनकाश्मः] कनकश्चासावश्मा च = कनकाश्मः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्यः' (७४/६१) अन्लुक् ।
अश्मजातिविशेषा एते ।
[पिण्डाश्मः संज्ञा जातिर्वा ] पिण्डश्चासावश्मा च = पिण्डाश्मः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक् ।
[कालायसम्] कालं च तद् अयश्च = कालायसम् । अनेन अट्समासान्तः । [ लोहितायसम् ] लोहितमयः = लोहितायसम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । [तीक्ष्णायसम्] तीक्ष्णं च अयश्च = तीक्ष्णायसम् । अयोजातिविशेषा एते ।

Page #272

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२४९
[परमसरः] परमं च तत् सरश्च = परमसरः । [सदनः] संश्चासौ अनश्च = सदनः । [सदश्मा] संश्चासौ अश्मा च = सदश्मा । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [बिन्दुसरः] बिन्दूनां सरः = बिन्दुसरः । [बकसरः] बकानां सरः = बकसरः इति नैषा संज्ञा । रूढ्या ह्यत्र संज्ञाविधानं शूर्पनखीवत् । [शूर्पनखीवत्] शूर्पाकारा नखा यस्याः सा = शूर्पनखी । 'नख-मुखादनाम्नि' (२।४।४०) ङी ॥छ।।
अह्नः ॥ ७।३।११६ ॥ [अह्नः] अहन् पञ्चमी ङसि । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् ।
[ परमाहः] परमं च तद् अहश्च = परमाहः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । .
[उत्तमाहः] उत्तमं च तद् अहश्च = उत्तमाहः । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक् । [एकाहम् ] एकं च तदहश्च = एकाहम् । अनेन अट्समासान्त: → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक् । [पुण्याहम् ] पुण्यं च तदहश्च = पुण्याहम् । अनेन अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४६१) अन्लुक् । [सुदिनाहम् ] सुदिनं च तदहश्च = सुदिनाहम् । अनेन अट्समासान्त: → अ । 'नोऽपदस्य०' (७४।६१) अन्लुक् ॥छ।।
संख्यातादहश्च वा ॥ ७।३।११७ ॥ [संख्यातात् ] संख्यायते स्म = संख्यातम्, तस्मात् । [अह्नः] अह्न प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।
[संख्याताह्नः, संख्याताहः] संख्यातमहः = संख्याताह्नः, संख्याताहः । अनेन अट्समासान्तः - अह्नदेशश्च । सि । द्वितीये 'अह्नः' (७।३।११६) अट्समासान्तः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । अह्नादेशार्थं वचनम्, अट् तु पूर्वेणैव सिद्धः । चकार उत्तरत्राह्लादेशस्याट्संनियोगशिष्टत्वार्थः ॥छ।।
सर्वां-ऽश-संख्या-ऽव्ययात् ॥ ७।३।११८ ॥ [सर्वांऽशसंख्याऽव्ययात्] सर्वश्च अंशश्च संख्या च अव्ययश्च = सर्वांऽशसंख्याऽव्ययम्, तस्मात् । [ सर्वाणः ] सर्वमहः = सर्वाह्नः । अनेन अट्समासान्त:-"अह"देशश्च । 'अतोऽह्रस्य' (२।३।७३) णत्वम् । अंश - [ पूर्वाह्नः ] पूर्वमहः = पूर्वाह्नः । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च । 'अतोऽहस्य' (२।३।७३) णत्वम् । [अपराह्नः] अपरमहः = अपराह्नः । अनेन अट्समासान्तः-"अ"देशश्च । 'अतोऽह्नस्य' (२।३।७३) णत्वम् ।

Page #273

२५०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[मध्याह्नः] मध्यमहः = मध्याह्नः । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च ।
[सायाह्नः] सायमहः = सायाह्नः । अनेन अट्समासान्त:-"अह्र"देशश्च । 'सायाह्रादयः' (३।१।५३) इत्यनेन सायंसम्बन्धिनो म्लुक् ।
[व्यह्नः पटः, व्यही अष्टका] द्वयोरहोर्भवः = व्यह्नः पटः । एवम्-व्यही अष्टका । अनेन अट्समासान्त:"अह्न"देशश्च । 'अणजेयेकण्-नञ्' (२।४।२०) ङी ।
[त्र्यह्नः ] त्रिषु अहःसु भवः = त्र्यह्नः । अनेन अट्समासान्त:-"अह"देशश्च । [त्र्यही ] त्रिषु अहःसु भवा = त्र्यही । अनेन अंट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । चतुर्ध्वपि उदाहरणेषु 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) लुप् । [व्यह्नप्रियः] द्वे अहनी प्रिये अस्य = व्यह्नप्रियः । अनेन अट्समासान्तः-"अ"देशश्च । [त्र्यप्रियः] त्रीण्यहानि प्रियाणि यस्य सः = त्र्यह्नप्रियः । अनेन अट्समासान्त:-"अह"देशश्च । [द्वयह्नजातः] द्वे अहनी जातस्य = व्यह्रजातः । अनेन अट्समासान्त:-"अह"देशश्च ।
[त्र्यह्नजातः] त्रीण्यहानि जातस्य = त्र्यह्रजातः । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च । 'कालो द्विगौ च मेयैः' (३।१।५७) इत्यादिना समासः ।
अव्यय - [अत्यह्नः] अतिक्रान्तमहः = अत्यह्नः । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च ।
[अत्यही कथा] अहरतिक्रान्ता = अत्यही कथा । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[निरह्नः] निःक्रान्तोऽह्नः = निरहः । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च ।
[निरही वेला] नि:क्रान्ता अह्नः = निरही वेला । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी।
[व्यतः] विगतमहः = व्यतः । अनेन अटसमासान्त:-"अह"देशश्च ।
[व्यही ] विगता अह्नः = व्यह्नी । अनेन अट्समासान्त:-"अह्न"देशश्च । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ॥छ।
संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत् ॥ ७।३।११९ ॥ [संख्यातैकपुण्यवर्षादीर्घात् ] संख्यातश्च एकश्च पुण्यं च वर्षा च दीर्घश्च = संख्यातैकपुण्यवर्षादीर्घम्, तस्मात् । [च] च प्रथमा सि । [रात्ररत् ] रात्रि पञ्चमी ङसि । अत् प्रथमा सि । [संख्यातरात्रः] संख्याता रात्रिः = संख्यातरात्रः ।
[एकरात्रः] एका रात्रिः = एकरात्रः ।
[पुण्यरात्रः] पुण्या रात्रिः = पुण्यरात्रः । [वर्षारात्रः] वर्षाणां रात्रिः = वर्षारात्रः ।

Page #274

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२५१
[दीर्घरात्रः] दीर्घा रात्रिः = दीर्घरात्रः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'पुंवत् कर्मधारये' (३।२।५७) पुंवत् । [सर्वरात्रः] सर्वा रात्रिः = सर्वरात्रः । [ पूर्वरात्रः] पूर्वं रात्रेः = पूर्वरात्रः । [अपररात्रः] अपरं रात्रेः = अपररात्रः । [अर्धरात्रः] अर्धं रात्रेः = अर्धरात्रः । [द्वितीयरात्रः] द्वितीयो रात्रेः = द्वितीयरात्रः । [द्विरात्रः] द्वयो रात्र्योः समाहारः = द्विरात्रः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । [त्रिरात्रः] तिसृणां रात्रीणां समाहारः = त्रिरात्रः । अनेन अत्समासान्तः → अ। 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् ।
[द्विरात्रः ] द्वयो रात्र्योर्भवः = द्विरात्रः । अनेन अत्समासान्तः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये यस्वराऽऽदेलुबद्विः' (६।१।२४) लुप् ।
[त्रिरात्रः] त्रिषु रात्रिषु भवः = त्रिरात्रः । अनेन अत्समासान्तः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये.' (६।१।२४) लुप् ।
[द्विरात्रा] द्वयो रात्र्योर्भवा = द्विरात्रा । अनेन अत्समासान्तः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये.' (६।१।२४) लुप् ।
[त्रिरात्रा] तिसृषु रात्रिषु भवा = त्रिरात्रा । अनेन अत्समासान्तः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) लुप् ।
[द्विरात्रप्रियः ] द्वे रात्री प्रिये यस्य सः = द्विरात्रप्रियः । अनेन अत्समासान्तः → अ। [त्रिरात्रप्रियः] तिस्रो रात्रयः प्रिया यस्य सः = त्रिरात्रप्रियः । अनेन अत्समासान्तः → अ ।
[द्विरात्रजातः ] द्वे रात्री जातस्य = द्विरात्रजातः । अनेन अत्समासान्त: → अ । 'कालो द्विगौ च मेयैः' (३।१।५७) इत्यनेन समासः ।
[त्रिरात्रजातः] तिस्रो रात्रयो जातस्य = त्रिरात्रजातः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'कालो द्विगौ च मेयैः' (३।१।५७) इत्यनेन समासः ।
[अतिरात्रः, अतिरात्रा] रात्रिमतिक्रान्तोऽतिरात्रः, स्त्री चेत् अतिरात्रा । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । . [नीरात्रः, नीरात्रा] निर्गता रात्रिः = नीरात्रः । अनेन अत्समासान्तः → अ । 'रो रे लुग् दीर्घश्चाऽदिदुतः' (१।३।४१) रलुक्-पूर्वस्य दीर्घः । एवम् नीरात्रा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[एकाहम् ] एकमहः = एकाहम् । 'अह्नः' (७।३।११६) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
अटि प्रकृतेऽत्विधानं स्त्रियां ड्यभावार्थम् ॥छ।।

Page #275

२५२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
पुरुषायुष-द्विस्ताव-त्रिस्तावम् ॥ ७।३।१२० ॥ [पुरुषायुषद्विस्तावत्रिस्तावम् ] पुरुषायुषश्च द्विस्तावश्च त्रिस्तावश्च = पुरुषायुषद्विस्तावत्रिस्तावम् । [पुरुषायुषम् ] पुरुषस्यायुः = पुरुषायुषम् । अनेन निपातः ।
[द्विस्तावा ] द्विस्तावती = द्विस्तावा । अनेन निपातनात् अतीशब्दलोपम् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । . 'अव्ययं प्रवृद्धादिभिः' (३।१।४८) इत्यनेन समासः ।
[त्रिस्तावा वेदिः] त्रिस्तावती = त्रिस्तावा वेदिः । अनेन निपातनात् अतीशब्दलोपम् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अव्ययं प्रवृद्धादिभिः' (३।१।४८) इत्यनेन समासः ।
वेद्यामनयोः प्रयोगः । प्रकृतौ यावती वेदिस्तावती द्विगुणा त्रिगुणा वा कस्यांचिद्विकृतौ भवति । प्रकृतिविकृती यागविशेषौ । अन्यत्रापि दृश्यते ।
[द्विस्तावोऽग्निः] द्विस्तावती = द्विस्तावोऽग्निः । [त्रिस्तावोऽग्निः ] त्रिस्तावती = त्रिस्तावोऽग्निः । कस्मिंश्चिद् व्याकरणे केनापि सूत्रेण निपात्यते द्विस्ताव-त्रिस्ताव ॥छ।।
श्वसो वसीयसः ॥ ७।३।१२१ ॥
[ श्वसः] श्वस् पञ्चमी ङसि ।
[वसीयसः] वसीयस पञ्चमी ङसि ।
[श्वोवसीयसं कल्याणम्] वसु-द्रव्यं रत्नं वा विद्यतेऽस्य तत् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । इदमनयोर्मध्ये प्रकृष्टं वसुमत् = वसीयः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । “विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७४।३२) मत्लुप् । शोभनं वसीयः = श्वोवसीयसम् । अत्समासान्तः → अ । सि-अम् । कल्याणम् ।
श्वोवसीयमित्यपि विश्वदत्तहलायुधौ तदा डप्रत्ययान्तः ॥छ।।
निसश्च श्रेयसः ॥ ७।३।१२२ ॥
[निसः] निस् पञ्चमी ङसि । [च] च प्रथमा सि । [श्रेयसः] श्रेयस् पञ्चमी ङसि । [निःश्रेयसं निर्वाणम् ] निश्चितं श्रेयः = निःश्रेयसं निर्वाणम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि-अम् । [श्वःश्रेयसम्] शोभनं श्रेयः = श्वःश्रेयसम् । अनेन अत्समासान्तः → अ । सि-अम् ।
नञव्ययात् संख्याया डः ॥ ७।३।१२३ ॥
[नअव्ययात् ] नञ् च अव्ययं च = नत्रव्ययम्, तस्मात् । [संख्यायाः] संख्या पञ्चमी ङसि । [डः ] ड प्रथमा सि ।

Page #276

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२५३
[अदशाः] न दश = अदशाः । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । न्यूना दश इत्यर्थः ।
[अनवाः] न नव = अनवाः । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । न्यूना दश इत्यर्थः ।
नपूर्वोऽयं वैकल्ये हीनतायां दृश्यते ।
[निस्त्रिंशः खड्गः ] निर्गतस्त्रिंशतोऽङ्गुलिभ्यः = निस्त्रिंशः खड्गः । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । 'प्रात्यव-परि-निरादयो गत-क्रान्त-क्रुष्ट-ग्लान-क्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः' (३।१।४७) समासः ।
[निस्त्रिंशः खलः] निस्त्रिंश इव क्रूरकर्मा = निस्त्रिंशः खलः । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लु क् ।
[निस्त्रिंशानि वर्षाणि] त्रिंशतो निर्गतानि = निस्त्रिशानि वर्षाणि । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[निस्त्रिशान्यहानि] त्रिंशतो निर्गतानि = निस्त्रिशान्यहानि । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः (१।४।८५) दीर्घः ।
[निश्चत्वारिंशानि] चत्वारिंशतो निर्गतानि = निश्चत्वारिंशानि । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अत्लुक् । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[मिष्पञ्चाशानि] पञ्चाशतो निर्गतानि = निष्पञ्चाशानि । अनेन डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) अत्लुक् । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[गोत्रिंशत् ] गवां त्रिंशत् = गोत्रिंशत् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । नग्रहणं 'नञ्तत्पुरुषात्' (७।३७१) इति प्रतिषेधे प्राप्ते प्रतिप्रसवार्थम् । [निःशकृत् ] शकृतो निर्गतं = निःशकृत् । प्रथमा सि । [अत्रिः] न विद्यन्ते त्रयो यस्य सोऽत्रिः । [सुत्रिः] शोभनास्त्रयो यस्य = सुत्रिः । [निस्त्रिंशत् ] निर्गतास्त्रिंशदस्य = निस्त्रिंशत् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ॥छ।।
संख्या-ऽव्ययादङ्गुलेः ॥ ७।३।१२४ ॥ [संख्याऽव्ययात् ] संख्या च अव्ययं च = संख्याऽव्ययम्, तस्मात् । [अङ्गुलेः] अङ्गुलि पञ्चमी ङसि । [द्वयङ्गुलम् ] द्वयोरङ्गुल्योः समाहारः = व्यङ्गुलम् ।
-

Page #277

२५४
[त्र्यङ्गुलम् ] तिसृणामङ्गुलीनां समाहारः = त्र्यङ्गुलम् ।
[ द्व्यङ्गुलम् ] द्वे अङ्गुली प्रमाणमस्य = द्व्यङ्गुलम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१ | १४०) मात्रट्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये य-स्वराऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) लुप् । अनेन डः समासान्तः अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) इलुक् । [त्र्यङ्गुलम् ] त्रयोऽङ्गुलयः प्रमाणमस्य = त्र्यङ्गुलम् । 'प्रमाणान्मात्रट्' (७|१|१४०) मात्रट्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये य-स्वराऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४ ) ( 'द्विगो: संशये च ' ) (७|१|१४४) लुप् । अनेन डः समासान्तः ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४ ) इलुक् । सि-अम् ।
-> अ ।
[ द्व्यङ्गुलप्रियः ] द्वे अङ्गुली प्रिये यस्य सः = द्व्यङ्गुलप्रियः । अनेन डः समासान्तः । [त्र्यङ्गुलप्रियः ] त्रयोऽङ्गुलयः प्रिया यस्य = त्र्यङ्गुलप्रियः । अनेन डः समासान्तः ।
निरङ्गुलम् ] निर्गतमङ्गुलेः = निरङ्गुलम् । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४)
अत्यङ्गुलम् । अनेन डः समासान्तः अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः'
उपाङ्गुलि । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्या:' ( ३असर) अम् ।
इलुक् ।
[ अत्यङ्गुलम् ] अङ्गुलिमतिक्रान्तः (२|१|११४ ) इलुक् ।
[ उपाङ्गुलि ] अङ्गुलेः समीपम् 'अनतो लुप्' (१|४|५९) लुप् ।
[ पञ्चाङ्गुलिर्हस्तः ] पञ्च अङ्गुलयो यस्मिन् सः = पञ्चाङ्गुलिर्हस्तः ।
[ आत्माङ्गुलम् ] आत्मनोऽङ्गुलमात्माङ्गुलम् ।
[ प्रमाणाङ्गुलम् ] प्रमाणेनाङ्गुलं = प्रमाणाङ्गुलम् । [ उत्सेधाङ्गुलम् ] उत्सेधेनाङ्गुलमुत्सेधाङ्गुलम् ।
अङ्गुलशब्दः प्रमाणवाची प्रकृत्यन्तरम् ॥छ||
=
=
[ बहुव्रीहेः ] बहुव्रीहि पञ्चमी ङसि ।
[ काष्ठे] काष्ठ सप्तमी ङि ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ठिकायां ।
बहुव्रीहेः काष्ठे टः ॥ ७।३।१२५ ॥
[टः ] ट प्रथमा सि ।
[द्व्यङ्गुलम् ] द्वे अङ्गुली यस्य तत् = द्व्यङ्गुलम् । अनेन टः समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४६८) इलुक् ।

[त्र्यङ्गुलम् ] तिस्रो अङ्गुलयो यस्य तत् = त्र्यङ्गुलम् । अनेन टः समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ चतुरङ्गुलम् ] चतस्रो अङ्गुलयो यस्य तत् = (७|४|६८) इलुक् ।
=
[ पञ्चाङ्गुलम् ] पञ्च अगुलयो यस्य तत् (७४६८) इलुक् ।
चतुरङ्गुलम् । अनेन टः समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य'
पञ्चाङ्गुलम् । अनेन टः समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य'

Page #278

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२५५
अङ्गुलिसदृशावयवं धान्यकण्टकादीनां विक्षेपणकाष्ठमेवमुच्यते ।
[उपाङ्गुलि] अङ्गुले: समीपमुपाङ्गुलि । सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः' (३।२।२) अम् । 'अनतो लुप्' (३।२।६) लुप् ।।
[अत्यगुला यष्टिः] अङ्गुलिमतिक्रान्ता = अत्यगुला यष्टिः । 'संख्या-ऽव्ययादगुलेः' (७३।१२४) ड: समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[पञ्चाङ्गुलिहस्तः] पञ्च अगुलयो यस्मिन् सः = पञ्चागुलिर्हस्तः । 'नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्य०' (न्या० वक्ष०(१)/सूत्र(१६) इत्यनङ्गीकारात् अङ्गुलेरिति निर्देश इत्युक्तम् ।
[द्वयगुलीकं दारु] द्वावमुलीसदृशाववयवौ यस्य तत् = व्यगुलीकं दारु । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र० → क । 'न कचि' (२।४।१०५) इत्यनेन हुस्वत्वाभावः ।
[दीर्घाङ्गुली] दीर्घा अगुलयो यस्यां सा = दीर्घाङ्गुली । अनेन टप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इवर्णस्य लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[तीक्ष्णाङ्गुली यष्टिः] तीक्ष्णा अगुली यस्यां सा = तीक्ष्णाङ्गली यष्टिः । अनेन टप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् । 'अणजेयेकण्o' (२।४।२०) ङी । यष्टिः ॥छ।।
सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे॥ ७।३।१२६ ॥
[सक्थ्यक्ष्णः] सक्थि च अक्षि च = सक्थ्यक्षि, तस्मात् ।
[स्वाङ्गे] स्वस्याङ्गं = स्वाङ्गम्, तस्मिन् । . [दीर्घसक्थः, दीर्घसक्थी] दीर्घ सक्थि अस्य = दीर्घसक्थः । अनेन टः समासान्तः → अ । एवम्-दीर्घसक्थी । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[गौरसक्थः, गौरसक्थी] गौरं सक्थि अस्य = गौरसक्थः । अनेन टः समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । गौरं सक्थि अस्या = गौरसक्थी । अनेन टः समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी।
[विशालाक्षः, विशालाक्षी] विशालमक्षि यस्य यस्या वा = विशालाक्षः, विशालाक्षी । अनेन टः समासान्तः → अ । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[कमलाक्षः, कमलाक्षी] कमलवत् अक्ष्णी(अक्षिणी) यस्य यस्या वा = कमलाक्षः, कमलाक्षी । अनेन टः समासान्तः → अ । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । . [स्वक्षः, स्वक्षी] शोभने अक्ष्णी(अक्षिणी) यस्य यस्या वा = स्वक्षः, स्वक्षी । अनेन टः समासान्तः → अ । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
[सुबाहुः ] शोभनौ बाहू अस्य = सुबाहुः । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । [दीर्घजानुः ] दीर्घ जानुनी अस्य = दीर्घजानुः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [दीर्घसक्थि शकटम् ] दीर्घ सक्थि यस्य तत् = दीर्घसक्थि शकटम् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।

Page #279

२५६
अप्राणिस्थत्वादस्वाङ्गता अत्रोक्ता ।
[ स्थूलाक्षिरिक्षुः ] स्थूले अक्ष्णी (अक्षिणी) यस्य सः = स्थूलाक्षिरिक्षुः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२ ) स० र० । 'अक्ष्णोऽप्राण्यङ्गे' (७।३।८५) इत्यनेनापि न भवति - समासान्तविधिरनित्यत्वात् न्यासः ।
[ परमसक्थि ] परमं च तत् सक्थि च = परमसक्थि । सि । 'अनतो लुप्' (१|४|५९) लुप् ।
[ सदक्षि] सच्च तदक्षि च = सदक्षि । सि । 'अनतो लुप् ' (१|४|५९) लुप् ॥छ ।
द्वि-त्रेर्मूर्ध्ना वा ॥ ७।३।१२७ ॥
[द्वित्रे:] द्विश्च त्रिश्च द्वित्रि, तस्मात् ।
=
[ मूर्ध्नः ] मूर्धन् पञ्चमी ङसि ।
[ वा ] वा प्रथमा सि ।
[ द्विमूर्धः, द्विमूर्धा ] द्वौ मूर्धानौ यस्य सः = द्विमूर्धः । अनेन टः समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् । एवम् - द्विमूर्धा । 'नि दीर्घः' (१|४|८५) दीर्घः ।
[ त्रिमूर्धः, त्रिमूर्धा ] त्रयो मूर्धानो यस्य सः = त्रिमूर्धः । अनेन टः समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते'.. (७|४|६१) अन्लुक् । एवम् त्रिमूर्धा । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[द्विमूर्धी स्त्री ] द्वौ मूर्धानौ यस्याः सा = द्विमूर्धी । अनेन टः समासान्तः अ । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । [द्वमूर्धा ] द्वयोर्मूर्धा द्विमूर्धा । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ॥छ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां तुण्डिकायां ।
प्रमाणी- संख्याड्डुः ॥ ७।३।१२८ ॥
[प्रमाणीसंख्यात् ] प्रमीयतेऽनयेति प्रमाणी । 'करणा - ऽऽधारे' (५|३|१२९) अनट्प्र० अन । 'अणञेयेकण्नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२० ) ङी । प्रमाणी च संख्या च = I प्रमाणीसंख्यम् । 'क्लीबे' (२।४।९७) ह्रस्वः, तस्मात् ।
[ड: ] ड प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० ।
[ स्त्रीप्रमाणा: कुटुम्बिनः ] स्त्री प्रमाणी येषां ते = स्त्रीप्रमाणाः । अनेन डः समासान्तः -> अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४ ) ईलुक् ।
[ भार्याप्रमाणाः श्रेणयः ] भार्या प्रमाणा येषां ते = भार्याप्रमाणाः । अनेन डः समासान्तः अ ।
अ ।
[ कल्याणप्रमाण: ] कल्याणी प्रमाणी अस्य सः कल्याणप्रमाणः । अनेन डः समासान्तः → ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) ईलुक् ।
[द्विदशा: ] द्विदशन् । द्विर्दश अन्लोपः । प्रथमा जस् ।
[ द्वित्राः ] द्वौ वा त्रयो वा = द्वित्रा: । 'सुज्वार्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहि:' ( ३|१|१९) इत्यादिना समासः । पञ्चषाः ] पञ्च वा षड् वा = पञ्चषा: । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।

=
=
द्विदशाः । अनेन डः समासान्तः अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४)

Page #280

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२५७
[त्रिदशाः] त्रि-दशन् । त्रिर्दश = त्रिदशाः । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्य०' (२।१।११४) अन्लोपः । प्रथमा जस् ।
[आसन्नदशाः] आसन्ना दश येषां ते = आसन्नदशाः । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । जस् । 'आसन्ना-ऽदूरा-ऽधिका-ऽध्य -ऽर्धादिपूरणं द्वितीयाद्यन्यार्थे' (३।१।२०) इत्यनेन समासः ।
अदरदशाः 1 अदरा दश येषां ते = अदरदशाः । अनेन डः समासान्तः । अ। 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । जस् । 'आसन्ना-ऽदूरा०' (३।१।२०) इत्यनेन समासः ।
[अधिकदशाः] अधिका दश येषां ते = अधिकदशाः । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । जस् । 'आसन्ना-ऽदूरा०' (३।१।२०) इत्यनेन समासः ।
[ उपदशाः ] उप-समीपे दश येषां ते = उपदशाः । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । जस् । “अव्ययम्' (३।१।२१) इत्यनेन समासः ।
[उपगणाः] उप-समीपे गणा येषां ते = उपगणाः । अनेन डः समासान्तः → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । जस् । 'अव्ययम्' (३।१।२१) इत्यनेन समासः ।
प्रमाणशब्देन सिद्धे प्रमाणीशब्दान्तात् कजभावार्थं वचनम् । [अत्रिः] न विद्यन्ते त्रयो यस्य सोऽत्रिः । [सुत्रिः] शोभना त्रयो यस्य सः = सुत्रिः । [प्रियपञ्चानः ] प्रियाः पञ्च येषां ते = प्रियपञ्चानः । जस् । | प्रियषषः1 प्रियाः षड येषां ते = प्रियषषः । जस ।
[ द्वादश] द्वाभ्यामधिका दश = द्वादश । 'द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् शतादनशीति-बहुव्रीहौ' (३।२।९२) इत्यादिना द्वादश निपात्यते । जस् । 'डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) लुप् ।
[त्रयोदश] त्रिभिरधिका दश = त्रयोदश । "द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक्०' (३।२।९२) इत्यादिना त्रयोदश निपात्यते । जस् । 'डति-ष्णः संख्याया लुप्' (१।४।५४) लुप् ॥छ।।
सुप्रात-सुश्व-सुदिव-शारिकुक्ष-चतुरस्त्रैणीपदा-ऽजपद-प्रोष्ठपद-भद्रपदम् ॥ ७।३।१२९ ॥ [सुप्रातसुश्वसुदिवशारिकुक्षचतुरस्त्रैणीपदाऽजपदप्रोष्ठपदभद्रपदम्] सुप्रातश्च सुश्वश्च सुदिवश्च शारिकुक्षश्च चतुरस्रश्च एणीपदश्च अजपदश्च प्रोष्ठपदश्च भद्रपदश्च = सुप्रातसुश्वसुदिवशारिकुक्षचतुरस्रैणीपदाऽजपदप्रोष्ठपदभद्रपदम् ।
[सुप्रातः] शोभनं कर्म प्रातरस्य = सुप्रातः । अनेन डः समासान्तः → अ । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[सुश्वः] शोभनं कर्म श्वोऽस्य = सुश्वः । अनेन डः समासान्तः → अ। [सुदिवः] शोभनं कर्म दिवाऽस्य = सुदिवः । अनेन डः समासान्तः → अ ।
[शारिकुक्षः] शारेरिव कुक्षिरस्य = शारिकुक्षः । अनेन डः समासान्तः २ अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।

Page #281

२५८
[ चतुरस्रः ] चतस्रोऽस्रयो यस्य = चतुरस्रः । अनेन डः समासान्तो निपात्यते ।
[ एणीपद: ] एण्या इव पादावस्य = एणीपदः मृगशिरः । अनेन डः समासान्तः पद्भावश्च निपात्यते । [ अजपद: ] अजस्येव पादावस्य = अजपदः मेषशिरः । अनेन डः समासान्तः पद्भावश्च निपात्यते ।
[ प्रोष्ठपदः ] प्रोष्ठो गौस्तस्येव पादावस्य = प्रोष्ठपदः । अनेन डः समासान्तः-पद्भावश्च निपात्यते ।
[ भद्रपदः ] भद्रौ पादावस्य = भद्रपदः । अनेन डः समासान्तः- पद्भावश्च निपात्यते ॥छ
पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप् ॥ ७।३।१३० ॥
[ पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्ये ] 'पूरी (रै) चि आप्यायने' (१२६८) पूर् । पूर्यतेऽनयेति । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । 'अणञेयेकण्०' (२४।२०) ङी । 'र- पृवर्णान्नो ण० ' (२२३।६३) णत्वम् । पञ्चमी भ्यस् । तस्या:पूरण्याः प्राधान्यं तत्प्राधान्यम्, तस्मिन् ।
=
[ अप्] अप् प्रथमा सि ।
पूरणप्रत्ययान्तः स्त्रीलिङ्गशब्दः पूरणी ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ कल्याणीपञ्चमा रात्रयः ] कल्याण 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङीः ' (२|४|११ ) ङी । पञ्चन् । पञ्चानां पूरणी पञ्चमी । 'नो मट्' (७|१|१५९) मट्प्र० म । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । कल्याणी पञ्चमी रात्रिर्यासां रात्रीणां ताः = कल्याणीपञ्चमा रात्रयः । अनेन अप्समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) ईलुक् । ‘आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ । जस् । 'परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९) इत्यादिना प्राप्तस्य पुंवद्भावस्य 'नाऽप्-प्रियाऽऽदौ' ( ३।२।५३) पुंवन्निषेधः । अत्र रात्रयः समासार्थः, तासु पञ्चम्यापि रात्रित्वेनानुप्रविष्टेति प्राधान्यम् ।
[ कल्याणीदशमा: ] कल्याणी दशमी रात्रिर्यासां रात्रीणां ताः = कल्याणीदशमाः । शेषं पूर्ववत् । दशानां पूरणी दशमी । 'नो मट्' (७|१|१५९) मट्प्र० म । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी ।
[ कल्याणीद्वितीयाः] द्वयोः पूरणी = द्वितीया । 'द्वेस्तीय:' ( ७|१|१६५) तीयप्र० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । कल्याणी द्वितीया रात्रिर्यासां रात्रीणां ताः = कल्याणीद्वितीयाः । अनेन अप्समासान्तः । शेषं पूर्ववत् ।
[ कल्याणीतुर्याः, कल्याणीतुरीयाः ] चतुर् मण्ड्यते । चतुर्णां पूरणी = तुरीया । 'येयौ चलुक् च' (७|१।१६४) ईयप्र० - चलुक् च । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । कल्याणी तुर्या तुरीया वा रात्रिर्यासां रात्रीणां ताः = कल्याणीतुर्याः, कल्याणीतुरीयाः । अनेन अप्समासान्तः । शेषं पूर्ववत् ।
[ कल्याणपञ्चमका दिवसाः ] कल्याणः पञ्चमो येषां ते कच्प्र० क । जस् ।

[ कल्याणीतृतीयाः ] त्रयाणां पूरणी = तृतीया । 'स्तृ च' (७|१|१६६ ) तीयप्र० - त्रिशब्दस्य तृदेशश्च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । कल्याणी तृतीया रात्रिर्यासां रात्रीणां ताः = कल्याणीतृतीयाः । अनेन अप्समासान्तः । शेषं पूर्ववत् ।
=
[द्वितीयाकल्याणीकाः ] द्वितीया भार्या कल्याणी यासां भार्याणां ताः द्वितीयाकल्याणीका: । 'ऋन्नित्यदितः ' (७|३|१७१) कच्प्र० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० आ । जस् । ' तद्धिताऽककोपान्त्य - पूरण्याख्या:' ( ३।२।५४) इत्यादिना पुंवन्निषेधः ।
=
=
= कल्याणपञ्चमका दिवसाः । शेषाद् वा' (७।३।१७५)

Page #282

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२५९
[कल्याणद्वितीयकान्यहानि] कल्याणं द्वितीयमहो येषामह्नां तानि = कल्याणद्वितीयकान्यहानि । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्प्र० → क । जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४६५) नोऽन्तः । “नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । एवम्-अहानि ।
[कल्याणपञ्चमीकः पक्षः] कल्याणी पञ्चमी यस्य सः = कल्याणपञ्चमीकः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्प्र० → क । 'परतः स्त्री पुम्वत्०' (३।२।४९) इत्यादिना पुंवत् । पक्ष प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।।
नञ्-सु-व्युप-त्रेश्चतुरः ॥ ७।३।१३१ ॥ [नसुव्युपत्रेः] नञ् च सुश्च विश्च उपश्च त्रिश्च = नसुव्युपत्रि, तस्मात् । [चतुरः] चतुर् पञ्चमी ङसि ।
[अचतुरः] अविद्यमानानि अदृश्यानि वा चत्वारि यस्य सोऽचतुरः । अनेन अप्समासान्तः → अ । अत्र सामान्यो बहुव्रीहिः । प्रतिपदोक्तबहुव्रीहिग्रहणे तु 'एकार्थं चानेकं च' (३।१।२२) इति चकारेण विधीयमाने बहुव्रीही अचतुर इत्यादयो न स्युः ।
[सुचतुरः] सदृश्यानि शोभनानि वा चत्वारि यस्य = सुचतुरः । अनेन अप्समासान्तः → अ । सि । [विचतुरः] विसदृशानि विगतानि वा चत्वारि यस्य = विचतुरः । अनेन अप्अप्समासान्तः → अ । सि । [उपचतुराः] चत्वारः समीपे येषां संख्येयानां ते = उपचतुराः । अनेन अप्समासान्तः → अ । जस् ।
[त्रिचतुराः] त्रयो वा चत्वारो वा = त्रिचतुराः । अनेन अप्समासान्तः → अ । जस् ।
समासान्तविधेरनित्यत्वादिह न भवति
[त्रिचत्वा उन्मुग्धः] त्रयश्चत्वारो वा यस्य सः = त्रिचत्वारुन्मुग्धः । सि । 'वाः शेषे' (१।४।८२) उ० → वा० । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [ उपचत्वाः ] उपगताश्चत्वारो येन सः = उपचत्वाः । शेषं पूर्ववत् ॥छ।।
अन्तर्बहिां लोम्नः ॥ ७।३।१३२ ॥ [अन्तर्बहिाम्] अन्तर् च बहिस् च = अन्तर्बहिषौ, ताभ्याम् = अन्तर्बहिया॑म् । पञ्चमी भ्याम् । [ लोम्नः ] लोमन् पञ्चमी ङसि । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् ।
[अन्तर्लोमः ] अन्तर्लोमान्यस्य = अन्तर्लोमः । अनेन अप्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[बाहर्लोमः प्रावारः] बहिर्लोमान्यस्य = बहिर्लोमः प्रावारः कम्बल उच्यते । अनेन अप्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । 'वृगट वरणे' (१२९४) वृ, प्रपूर्व० । प्रवृण्वन्ति तमिति प्रावारः । 'वृगो वस्त्रे' (५।३।५२) इत्यनेन प्राप्तोऽल विकल्पपक्षे 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घप्र० → अ । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३५१) वृद्धि: आर् । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) प्रस्य दीर्घः । प्रावारः कम्बलः स्मृतः ॥छ।।

Page #283

२६०
भान्नेतुः ॥ ७।३।१३३ ॥
[ भात् ] भ पञ्चमी इसि ।
[ नेतुः ] नेतृ पञ्चमी इसि 'ऋतो दुर्' (१।४।३७) सि० हु० उ० डित्यन्त्यस्वरादे: ' (२|१|११४)
I
ऋलोपः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ मृगनेत्रा रात्रयः ] मृगो नेता आसां ताः - मृगनेत्रा रात्रयः । अनेन अप्समासान्तः
अ ।
[ पुष्यनेत्राः ] पुष्यं नेता आसां ताः = पुष्यनेत्राः । अनेन अप्समासान्तः अ । शेषं पूर्ववत् ।
[ देवदत्तनेतृकः] देवदत्तो नेता यस्य सः = देवदत्तनेतृकः । 'ऋनित्यदित:' (अ३ १७१) कच्प्र० क नेत्रशब्देनैव सिद्धे नेतृशब्दात् कच् मा भूदिति वचनम् ॥छ ।
नाभेर्नानि ॥ ७।३।१३४ ॥
[ नाभेः ] नाभि पञ्चमी ङसि ।
[ नाम्नि ] नामन् सप्तमी ङि । [ पद्मनाभः ] पद्मं नाभावस्य [ ऊर्णनाभः ] ऊर्णा नाभावस्य ऊर्णनाभः अनेन अप्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । । । । = 'यापो बहुलं नाम्नि' (२।४।९९) इत्यादिना हूस्वः ।
[हेमनाभः ] हेमं नाभावस्य = हेमनाभः । अनेन अप्रसमासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक् । [ वज्रनाभः ] वज्रं नाभावस्य = वज्रनाभः । अनेन अप्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । [ हिरण्यनाभः ] हिरण्यं नाभावस्य = हिरण्यनाभः । अनेन अप्समासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८)
इलुक् ।
= ।
पद्मनाभः अनेन अप्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक | → । ।
विकसितवारिजनाभिः ] विकसितवारिजं नाभावस्य = विकसितवारिजनाभिः प्रथमा सि सो रु' (२२१७२)
स०र० ।
[ अधोनाभं प्रहतवान् ] अव्ययीभावसमासः । नाभेरधः । अत्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक् ॥छ।

नञ्- बहोर्ऋचो माणव चरणे ।। ७।३।१३५ ।।
[ नञ्बहोः ] नञ् च बहुश्च = नञ्बहु, तस्मात् ।
[ ऋच:] ऋच् पञ्चमी ङसि ।
[माणवचरणे ] माणवक्ष चरणं च =
माणवचरणम् तस्मिन् ।
[ अनृचो माणवः ] न विद्यन्ते ऋचोऽस्य अनृचो माणवः । अनेन अप्समासान्तः
अ ।
[ बह्वचश्चरण] बहु 'स्वरादुतो गुणादखरो:' ( २२४।३५) डी बह्व्य ऋचोऽस्मिन् । अनेन अप्समासान्तः →
अ 'परतः स्त्री०' (श२२४९) पुंवद्भावः । प्रथमा सि सो रु' (२२११७२) स०र० ।
[ अनुकं साम ] न विद्यन्ते ऋचोऽस्मिन् तत् = अनुकं साम
=
'शेषाद् वा' (७७३|१७५) कच्प्र० क

Page #284

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
[ बह्वृक्कं सूक्तम् ] बह्व्य ऋचोऽस्मिन् तत् = बहवृक्कं सूक्तम् । 'शेषाद् वा' (७|३|१७५) कच्प्र० क ।
'ऋक् - पूः - पथ्यपोऽत्' (७|३|७६) इत्येव सिद्धे नियमार्थं वचनम् ॥छ ।
नञ्-सु-दुर्भ्यः सक्ति-सक्थि हलेव ॥ ७।३।१३६ ।।
[ नञ्सुदुर्भ्यः ] नञ् च सुख दुर् च नञ्सुदुः तेभ्यः नञ्सुदुर्भ्यः पञ्चमी भ्यस् ।
सुश्च =
।
[ सक्तिसक्थिहलेर्वा ] सक्तिश्च सक्थिश्च हलिश्च = सक्तिसक्थिहलि, तस्मात् । वा प्रथमा सि ।
[ असक्तः, असक्तिः ] षव्यं सङ्गे' (१७३) षव्न् । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव ष्वष्कः' (२३।९८) सज् । सञ्जनं = सक्ति: । 'स्त्रियां कि' (५/३/९१) प्रि०ति 'चजः क गम्' (२२११८६) ज०ग० अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१।३।५०) ग० क० अविद्यमाना सक्तिरस्य असक्तः अनेन विकल्पेन असमासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' । = । । (७|४|६८) 'इलुक् ।
=
[ सुसक्तः, सुसक्तिः ] शोभना सक्तिरस्य = सुसक्तः । अनेन वा अप्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
२६१
→ ।
[ दुसक्त:, दुसक्ति: ] दुष्टा सक्तिरस्य = दुक्तः । अनेन वा अप्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (४६८) इलुक् ।
[ असक्थ:, असक्थिः] न विद्यते सक्थ्यस्य असक्थः । अनेन वा अप्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[ सुसक्थः, सुसक्थिः] शोभनं सक्थ्यस्य = सुसक्थः । अनेन विकल्पेन अपूसमासान्तः अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० ।
[दुसक्थ:, दुसक्थि: ] दुष्टं सक्थ्यस्य = दुसक्थः । अनेन विकल्पेन अप्समासान्तः अनेन विकल्पेन अप्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) इलुक् । प्रथमा सि सो रु' (२१७२) स० २० ॥
→ ।
[ अहलः, अहलिः ] न विद्यते हलिर्यस्य = अहलः । 'नज' (३१२।१२५) न० अ० । अनेन विकल्पेन अप्समासान्तः → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७७४६८) इलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु' (२१७२) स०र० ।
→ अ । 'अवर्णेवर्णस्य'
[ सुहल:, सुहलिः ] शोभनो हलिर्यस्य = सुहलः । अनेन विकल्पेन अप्समासान्तः (७|४|६८) इलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२२१/७२ ) स०र० ।
[ दुर्हल, दुर्हलि: ] दुष्टो हलिर्यस्य सः = दुर्हलाः । अनेन विकल्पेन अप्समासान्तः अ 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । प्रथमा सि सो रु' (२१७२) स०र० ।
→ ।

[गौरसक्थी स्वी] गौरं सक्थ्यस्या: = गौरसक्थी स्त्री । 'सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे' (७|३|१२६) टः समासान्तः → अ । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी ।
[ दीर्घसक्थि शकटम् ] दीर्घं सक्थ्यस्य तत् = दीर्घसक्थि शकटम् । सि । 'अनतो लुप्' (१|४|५९) लुप् ।
[ बहुहलिः पुरुषः ] बहवो हलयो यस्य सः =
बहुहलिः पुरुषः ।
→
[अहलकः, असक्तकः] न विद्यते हलमस्य अहलकः असक्तकः । शेषाद् वा' (७|३|१७५) कच् क इत्यादि न भवति । अहलक इत्येव अत्राहल इति साध्यं तच्च हलशब्दस्यापि सिध्यति इति सिद्धौ सत्यां यत् हलिशब्दोपादानं तत् ज्ञापयति हलादपि कच् न भवति । हलि प्रति तु विचारशङ्कापि न तेन हल्यन्ताद् वैकल्पिकः कच् स्यादेव ॥छ ।
।

Page #285

२६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
प्रजाया अस् ॥७।३।१३७ ॥ [प्रजायाः] प्रजा पञ्चमी ङसि । [अस् ] अस् प्रथमा सि ।
[अप्रजाः] अविद्यमाना प्रजा अस्य सः = अप्रजाः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) . आलुक् । सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[अप्रजसौ] अविद्यमाना प्रजा अनयोः तौ = अप्रजसौ । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । औ ।
[अप्रजसः] अविद्यमाना प्रजा एषां ते = अप्रजसः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । जस् । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[सप्रजसौ ] शोभना प्रजा ययोः तौ = सप्रजसौ । अनेन अससमासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलक । औ । [ दुष्प्रजसौ ] दुष्टा प्रजा ययोः तौ = दुष्प्रजसौ । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । औ ॥छ।
मन्दा-ऽल्पाच्च मेधायाः ॥ ७।३।१३८ ॥
[मन्दाऽल्पात्] मन्दश्च अल्पश्च = मन्दाल्पम्, तस्मात् ।
[च] च प्रथमा सि । [मेधायाः] मेधा पञ्चमी ङसि ।
[मन्दमेधाः] मन्दा मेधा अस्य = मन्दमेधाः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) आलुक् । सि । 'अभ्वादेरत्वस: सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
[मन्दमेधसौ] मन्दा मेधा अनयोः तौ = मन्दमेधसौ । अनेन असूसमासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । औ।
[मन्दमेधसः] मन्दा मेधा एषां ते = मन्दमेधसः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । जस् ।
[अल्पमेधाः] 'मेधृग् सङ्गमे च' (९०९) मेध् । मेधनं = मेधा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । अल्पा मेधा अस्य = अल्पमेधाः । अनेन अस्समासान्तः । “अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलुक । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[अमेधाः] न विद्यते मेधा अस्य = अमेधाः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[सुमेधाः] शोभना मेधा अस्य = सुमेधाः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घयाब्' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।

Page #286

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२६३
[दुर्मेधाः] दुष्टा मेधा अस्य = दुर्मेधाः । अनेन अस्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) आलुक् । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।।
जातेरीयः सामान्यवति ॥ ७।३।१३९ ॥ [जातेः] जाति पञ्चमी ङसि ।। [ईयः] ईय प्रथमा सि । [सामान्यवति] सामान्यं विद्यतेऽस्य = सामान्यवान्, तस्मिन् ।
[ब्राह्मणजातीयः] ब्राह्मणो जातिरस्य = ब्राह्मणजातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् । अत्र ब्राह्मणशब्देन ब्राह्मणस्था जातिरुच्यते ।
[क्षत्रियजातीयः] क्षत्रियो जातिरस्य = क्षत्रियजातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् । [सुजातीयः] शोभना जातिरस्य = सुजातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । [दुर्जातीयः] दुष्टा जातिरस्य = दुर्जातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । [नानाजातीयः] नाना जातिरस्य = नानाजातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[किञ्जातीयः] का जातिरस्य = किजातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । किमत्र प्रश्ने न क्षेपे अतो न 'किं क्षेपे' (३।१।११०) [न] निषेधः ।
[बहुजातिामः] बहवो जातयो यस्मिन् ग्रामे सः = बहुजातिामः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० । अत्र ग्रामो न सामान्यवान् किन्तु तत्स्थाः पुरुषाः ।
[अजातीयः] न विद्यते जातिरस्य = अजातीयः । अनेन ईयः समासान्तः । अत्र तु सामान्यवानेवान्यपदार्थः । प्रतिषेधस्तु नबर्थः ।
[ दुर्जातेः सूतपुत्रस्य ] दुष्टा जातिर्जन्म यस्य सः = तस्य-दुजार्तेः सूतपुत्रस्य । सारथिपुत्रस्येत्यर्थः ।
[पितृस्थानीयः] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे.' (न्या० सं० वक्ष०(१)/सूत्र(२९) स्था । स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थानीयः । बाहुलकात् अनीयप्र० । पितेव स्थानीयः = पितृस्थानीयः ॥छ।
भृतिप्रत्ययान्मासादिकः ॥७।३।१४० ॥ [भृति ] भृत् सप्तमी ङि। [प्रत्ययात्] प्रत्यय पञ्चमी ङसि । [मासात्] मास पञ्चमी ङसि । [इकः] इक प्रथमा सि ।
[पञ्चकमासिकः] पञ्च भृतिरस्य = पञ्चकः । 'सोऽस्य भृति-वस्नांशम्' (६।४।१६८) इत्यनेन विहितः 'संख्याडतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० । पञ्चको मासोऽस्य = पञ्चकमासिकः । अनेन इकः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #287

२६४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[सप्तकमासिकः] सप्त भृतिरस्य = सप्तकः । 'संख्या-डतेश्चाऽशत्-ति-प्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । सप्तको मासोऽस्य = सप्तकमासिकः । अनेन इकः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[विंशकमासिकः] विशति भतिरस्य = विशकः । “त्रिंशद्-विशतेर्डकोऽसंज्ञायामाऽर्हदर्थे' (६।४।१२९) डकप्र० → अक० । 'विशतेस्तेडिति' (७४।६७) तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अलुक् । विशको मासोऽस्य = विंशकमासिकः । अनेन इकः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[त्रिंशकमासिकः] त्रिंशत् भृतिरस्य = त्रिंशकः । 'त्रिंशद्-विशतेर्डकोऽसंज्ञायामाहदर्थे' (६।४।१२९) डकप्र० → अक० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । त्रिंशको मासोऽस्य = त्रिंशकमासिकः । अनेन इकः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[शत्यमासिकः] शतं भृतिरस्य = शत्यः । शतात् केवलादतस्मिन् येकौ (६।४।१३१) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । शत्यो मासोऽस्य = शत्यमासिकः । अनेन इकः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[शतिकमासिकः कर्मकरः] शतं भृतिरस्य = शतिकः । 'शतात् केवलादतस्मिन् येकौ' (६।४।१३१) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । शतिको मासोऽस्य = शतिकमासिकः । अनेन इकः समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । कर्मकरः ।
[सुमासः ] शोभनो मासोऽस्य = सुमासः ।
[वार्षिकमासकः] वर्षासु भवः = वार्षिकः । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् । वार्षिको मासोऽस्य = वार्षिकमासकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क।
[भृतिमासकः ] भृतिर्मासोऽस्य = भृतिमासिकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क । 'इह भृतिशब्दो वर्त्तते न भृत्यर्थे प्रत्ययः ।
[पञ्चकदिवसकः] पञ्च भृतिरस्य = पञ्चकः । 'संख्या-डतेश्चाऽशत्-ति-ष्टेः कः' (६।४।१३०) कप्र० । पञ्चको दिवसोऽस्य = पञ्चकदिवसकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क ॥छ।।
द्विपदाद् धर्मादन् ॥ ७।३।१४१ ॥ [द्विपदात्] द्वे पदे यस्य सः = द्विपदस्तस्मात् । [धर्मात् ] धर्म पञ्चमी ङसि । [अन् ] अन् प्रथमा सि ।
[साधुधर्मा ] साधूनामिव धर्मोऽस्य = साधुधर्मा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
[क्षत्रियधर्मा] क्षत्रियाणामिव धर्मोऽस्य = क्षत्रियधर्मा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[अनन्तधर्मा] अनन्तो धर्मोऽस्य = अनन्तधर्मा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२।१।९१) नलुक् ।

Page #288

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२६५
[विनाशधर्मा] विनाशरूपो धर्मोऽस्य = विनाशधर्मा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[साक्षात्कृतधर्माणः] असाक्षात् साक्षात् कृतः = साक्षात्कृतः । 'साक्षादादिश्च्व्यर्थे' (३।१।१४) इति गतिसंज्ञा । 'गति-क्वन्यस्तत्पुरुषः' (३।१।४२) इत्यादिना तत्पुरुषः । साक्षात्कृतो धर्म एतैः(येषां ते) = साक्षात्कृतधर्माणः । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । जस् । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । “र-वर्णान्नो ण.' (२।३।६३) णत्वम् ।
[कल्याणधर्मा, कल्याणधर्मकः] कल्याणरूपो धर्मोऽस्य = कल्याणधर्मा, कल्याणधर्मकः । मतान्तरे अनेनैव विकल्पेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । पक्षे-'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच् ।
[तद्धर्मा, तद्धर्मकः] स विवक्षितो धर्मोऽस्य = तद्धर्मा, तद्धर्मकः । मतान्तरे अनेनैव विकल्पेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे-'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच् ।
[विपरीतधर्मा, विपरीतधर्मकः ] विपरीतो धर्मोऽस्य = विपरीतधर्मा, विपरीतधर्मकः । मतान्तरे अनेनैव विकल्पेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । पक्षे-'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच् ।
[परमस्वधर्मः] परमः स्वो धर्मोऽस्य = परमस्वधर्मः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[परमस्वधर्मः] स्वश्चासौ धर्मश्च = स्वधर्मः । परमः स्वधर्मोऽस्य = परमस्वधर्मः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । प्रत्यासत्तेर्द्विपदस्य बहुव्रीहेर्यदि धर्म एवोत्तरपदं भवति तदा अन् प्रत्यय: स्यात्, इतीह न भवति ॥छ।।
सु-हरित-तृण-सोमाज्जम्भात् ॥ ७।३।१४२ ॥ [सुहरिततृणसोमात्] सुश्च हरितश्च तृणं च सोमश्च = सुहरिततृणसोमम्, तस्मात् । [जम्भात् ] जम्भ पञ्चमी ङसि । जम्भशब्दोऽभ्यवहार्यवचनो दंष्ट्रावचनो वा । उभयत्र पुं-स्त्रीलिङ्गः ।
[सुजम्भा] शोभनो जम्भो जम्भा वा अस्य = सुजम्भा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[हरितजम्भा] हरितं जम्भो जम्भा वा यस्य = हरितजम्भा । अनेन अन्समासान्तः । अभ्यवहार्ये दंष्ट्रा जम्भाशब्दो वैयाकरणमते पुं-स्त्रीलिङ्गः । हरितवत् जम्भो जम्भा वा यस्य ।
[तृणजम्भा] तृणं जम्भो जम्भा वा अस्य = तृणजम्भा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । . [सोमजम्भा] सोमो जम्भोऽस्य = सोमजम्भा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य
लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । • दंष्ट्रापक्षे - [तृणजम्भा] तृणमिव जम्भोऽस्य = तृणजम्भा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
[सोमजम्भा] सोम इव जम्भा अस्य = सोमजम्भा । अनेन अन्समासान्तः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।

Page #289

२६६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[चारुजम्भः ] चारुश्चार्वी जम्भो जम्भा वा अस्य = चारुजम्भः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [पतितजम्भः] पतिता जम्भो अस्य = पतितजम्भः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ॥छा।
___ दक्षिणेर्मा व्याधयोगे ॥ ७।३।१४३ ॥ [ दक्षिणेर्मा ] दक्षिणेर्मन् प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । [व्याधयोगे] व्याधेन योगः = व्याधयोगस्तस्मिन् ।
[दक्षिणेर्मा मृगः] दक्षिणेर्म मण्ड्यते । दक्षिणमङ्गमीम बहुव्रणं वा अस्य = दक्षिणेर्मा मृगः । अनेन दक्षिणेर्मन् निपात्यते । प्रथमा सि । “नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । व्यद्धकामस्य व्याधस्य दक्षिणं भागं बहुकृत्य व्यधनानुकूलं स्थितो व्याधेन वा दक्षिणभागे कृतव्रण एवमुच्यते ।
[दक्षिणेर्मं शकटम् ] दक्षिणमङ्ग(ङ्ग) ईर्म(म) बहुव्रणं वा यस्य तत् = दक्षिणेर्मं शकटम् । सि-अम् ।
[दक्षिणेर्मः पशुः] दक्षिणमङ्गमीर्मं बहुव्रणं वा यस्य सः = दक्षिणेम: पशुः । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।
सु-पूत्युत्-सुरभेर्गन्धादिद् गुणे ॥ ७।३।१४४ ॥ [ सुपूत्युत्सुरभेः ] सुश्च पूतिश्च उच्च सुरभिश्च = सुपूत्युत्सुरभि, तस्मात् । [गन्धात् ] गन्ध पञ्चमी ङसि । [इत्] इत् प्रथमा सि । [गुणे] गुण सप्तमी ङि ।
[सुगन्धि चन्दनम् ] शोभनो गन्धो गुणोऽस्य तत् = सुगन्धि चन्दनम् । अनेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[पूतिगन्धि करञ्जम्] पूति(:) गन्धो गुणोऽस्य तत् = पूतिगन्धि करञ्जम् । अनेन इत्समासान्तः → इ। 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[उद्गन्धि कमलम् ] उत्कटो गन्धो गुणोऽस्य तत् = उद्गन्धि कमलम् । अनेन इत्समासान्त: → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[सुरभिगन्धि केसरम्] सुरभि गन्धो गुणोऽस्य तत् = सुरभिगन्धि केसरम् । अनेन इत्समासान्त: → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
उत्तरत्राऽऽगन्तोर्वावचनादिह स्वाभाविकाद्भवति । [ तीव्रगन्धं हिगु] तीव्रो गन्धो गुणोऽस्य तत् = तीव्रगन्धं हिङ्गु । सि-अम् ।
[उग्रगन्धा वचा] उग्रो गन्धो गुणोऽस्याः सा = उग्रगन्धा वचा । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) लुक् ।
[सुरसः ] शोभनो रसो गुणोऽस्य = सुरसः ।

Page #290

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२६७
[सुगन्ध आपणिकः] शोभना गन्धाः कुष्ठादयोऽस्य । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रोर्यः' (१।३।२६) र० → य० । 'स्वरे वा' (१।३।२४) यलुक् । आ ‘पणि व्यवहार-स्तुत्योः' (७१०) पण् । आ एत्य पणाय्यतेऽस्मिन्निति आपणः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । आपणेन चरति = आपणिकः । 'चरति' (६।४।११) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ॥छ।।
वाऽऽगन्तौ ॥ ७।३।१४५ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [आगन्तौ ] आगन्तु सप्तमी ङि ।
आहार्ये उत्पाद्ये इत्येकार्थे गुणे वर्त्तते यो गन्धशब्दः...... ।
[सुगन्धि, सुगन्धं वा शरीरम् ] शोभनो गन्धो गुणोऽस्य = सुगन्धि शरीरम् । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे न कश्चित् प्रत्ययः । सि ।
[पूतिगन्धि, पूतिगन्धं वा जलम् ] पूतिर्गन्धो गुणोऽस्य = पूतिगन्धि जलम् । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे न कश्चित् प्रत्ययः । सि । - [उद्गन्धिः, उद्गन्धो वा आपणः ] उत्कटो गन्धो गुणोऽस्य = उद्गन्धिः आपणः । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः
→ इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे न कश्चित् प्रत्ययः । सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । . [सुरभिगन्धिः, सुरभिगन्धो वा पवनः ] सुरभिः गन्धो गुणोऽस्य = सुरभिगन्धि(:) पवनः । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे न कश्चित् प्रत्ययः । सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ॥छ।।
वाऽल्पे ॥ ७।३।१४६ ॥ [वा ] वा प्रथमा सि । [अल्पे] अल्प सप्तमी ङि ।
[सूपगन्धि, सूपगन्धं भोजनम् ] सूपस्य गन्धो मात्राऽस्मिन् = सूपगन्धि भोजनम् । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । पक्षे-सि । अल्पसूपमित्यर्थः ।।
[माल्यगन्धिः, माल्यगन्धः उत्सवः] माल्यस्य गन्धो मात्राऽस्मिन् = माल्यगन्धिः उत्सवः । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । पक्षे-सि ।
[दधिगन्धि, दधिगन्धं भोजनम् ] दध्नो गन्धो मात्राऽस्मिन् तद् = दधिगन्धि भोजनम् । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । पक्षे-सि । असमानाधिकरण्येऽपि उष्ट्रमुखादित्वाद् बहुव्रीहिः ॥छ।।
वोपमानात् ॥ ७।३।१४७ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [ उपमानात् ] उपमान पञ्चमी ङसि ।

Page #291

२६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[उत्पलगन्धि, उत्पलगन्धं वा मुखम् ] उत्पलस्येव गन्धो यस्य तत् = उत्पलगन्धि मुखम् । अनेन विकल्पेन इत्समासान्तः → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । पक्षे-सि ।
[करीषगन्धि, करीषगन्धं वा शरीरम् ] करीषस्येव गन्धोऽस्य तत् = करीषगन्धि शरीरम् । अनेन विकल्पेन इतसमासान्तः →इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक । पक्षे-सि ॥छ।।
पात् पादस्याऽहस्त्यादेः ॥ ७।३।१४८ ॥ [पात् ] पात् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [पादस्य] पाद षष्ठी ङस् ।
[अहस्त्यादेः] हस्ती आदिर्यस्य सः = हस्त्यादिः । न हस्त्यादिः = अहस्त्यादिः, तस्मात् । 'नत्रत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
[व्याघ्रपात्] 'पदिच गतौ' (१२५७) पद् । पद्यते पत्स्यते अपादि पेदे वा = पादः । 'पद-रुज-विश-स्पृशो घञ्' (५।३।१६) घप्र० → अ । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । व्याघ्रस्येव पादावस्य = व्याघ्रपात् । अनेन पादशब्दस्य "पात्"देशः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।।
[सिंहपात् ] सिंहस्येव पादावस्य = सिंहपाद्(त्) । अनेन पादशब्दस्य "पात्"देशः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्० (१।४।४५) सिलुक् ।
[ऋक्षपात् ] ऋक्षस्येव पादावस्य = ऋक्षपात् । अनेन पादशब्दस्य "पात्"देशः । प्रथमा सि । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[हस्तिपादः ] हस्तिन इव पादावस्य = हस्तिपादः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [अश्वपादः ] अश्वस्येव पादावस्य = अश्वपादः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१९७२) स० → र० । गणोऽत्र ॥छ।
कुम्भपद्यादिः ॥ ७।३।१४९ ॥ [कुम्भपद्यादिः ] कुम्भपदी आदिर्यस्य सः = कुम्भपद्यादिः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२). स० → र० ।
[कुम्भपदी] कुम्भाविव पादावस्याः = कुम्भपदी । अनेन पाद् । 'वा पादः' (२०४६) ङी । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।११०२) "पद्"देशः ।
[जालपदी] जालमिव पादावस्याः सा = जालपदी ।
[एकपदी] एक इव पादोऽस्याः
सा = एकपदी ।
[शतपदी] शतं पादा यस्याः सा = शतपदी । [सूत्रपदी ] सूत्रवत् पादौ यस्याः सा = सूत्रपदी । [मुनिपदी ] मुनेरिव पादौ यस्याः सा = मुनिपदी । [शितिपदी] शितीव पादावस्याः सा = शितिपदी ।

Page #292

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२६९
[आर्द्रपदी] आद्रौ पादौ यस्याः सा = आर्द्रपदी। [गोधापदी ] गोधावत् पादौ यस्याः सा = गोधापदी । [कलशीपदी ] कलशीवत् पादावस्याः सा = कलशीपदी । [दासीपदी] दासीवत् पादावस्याः सा = दासीपदी । [विष्णुपदी] विष्णुवत् पादावस्याः सा = विष्णुपदी । [कृष्णपदी ] कृष्णौ पादावस्याः सा = कृष्णपदी । [ कुणिपदी ] कुणी पादावस्याः सा = कुणिपदी । [गुणपदी ] गुणवत् पादावस्याः सा = गुणपदी । [द्रोणीपदी ] द्रोणीवत् पादावस्याः सा = द्रोणीपदी । [ सकृत्पदी ] सकृदेकः पादोऽस्याः सा = सकृत्पदी । [सूकरपदी ] सूकरस्येव पादावस्याः सा = सूकरपदी । [शुचिपदी] शुची निर्मलौ पादावस्याः सा = शुचिपदी । [विपदी] वि-पक्षिवत् पादावस्याः सा = विपदी । [अपदी] न विद्यते पादावस्याः सा = अपदी । [निष्पदी] निर्गतौ पादावस्याः सा = निष्पदी । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) र० → ष० ।
[अष्टापदी ] अष्टौ पादावस्याः (पादा अस्याः) सा = अष्टापदी । संज्ञायां 'नाम्नि' (३।२।७५) इत्यसंज्ञायां तु निपातनाद् दीर्घः । . [अशीतिपदी] अशीतिः पादा अस्याः सा = अशीतिपदी । अनेन पादशब्दस्य "पात्"देशः । 'वा पादः' (२।४।६) ङी ।
येऽत्रोपमानपूर्वास्तेषां पूर्वेण, संख्यादीनां चोत्तरेण सिद्धे, यदिह वचनं तेन 'वा पादः' (२।४।६) इति ङीविकल्पो न भवति ॥छ।
सु-संख्यात् ॥ ७॥३॥१५० ॥ [सुसंख्यात्] सुश्च संख्या च = सुसंख्यम्, तस्मात् । 'क्लीबे' (२।४।९७) हुस्वः । [सुपाद् ] शोभनौ पादावस्य = सुपात् । [द्विपाद् ] द्वौ पादावस्य = द्विपात् ।
[त्रिपात् ] त्रयः पादा अस्य = त्रिपात् । - [चतुष्पात् ] चत्वारः पादा अस्य = चतुष्पात् । अनेन सर्वत्र पादशब्दस्य पाद्देशः-एवं समासान्तः । 'निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम्' (२।३।९) र० → ष० । पक्षे

Page #293

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[सुपदी, सुपात्] शोभनौ पादावस्याः सा = सुपदी । अनेन पादशब्दस्य " पाद्" देश: । 'वा पादः' (२|४|६) इत्यनेन विकल्पेन ङी । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य घुटि' (२|१|१०२) "पद्" देश: ।
२७०
[ द्विपदी, द्विपात्] द्वौ पादावस्याः सा = द्विपदी । अनेन पादस्य "पाद् "देशः । 'वा पादः' (२४६ ) इत्यनेन विकल्पेन ङी । 'य-स्वरे पादः पदणि०' (२।१।१०२) "पद्" देश: ॥छ |
वयसि दन्तस्य दतृ ॥ ७।३।१५१ ॥
[ वयसि ] वयस् सप्तमी ङि ।
[ दन्तस्य ] दन्त षष्ठी ङस् ।
[ दतृ ] दतृ प्रथमा सि । सूत्रत्वात् (लोप: ) ।
[ सुदन् कुमारः ] शोभनाः सुजाताः समस्ता वा दन्ता अस्य = सुदन् कुमारः । अनेन “दतृ" देशः समासान्तः-दत् । प्रथमा सि । ‘ऋदुदित:' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य ' (२२११८९) तलोपः ।
[ सुदती कुमारी ] शोभना दन्ता अस्या: सा = सुदती कुमारी । अनेन " दतृ" देश: - दत् । 'अधातूदृदित:' (२४२) ङी ।
[ द्विदन् बालः ] द्वौ दन्तावस्य = द्विदन् बालः । अनेन दन्तशब्दस्य " दतृ" देशः एवं समासान्तः- दत् । प्रथमा सि । ‘ऋदुदित:' (१।४।७० ) नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२|१|८९) तलोपः ।
[ त्रिदन् ] त्रयो दन्ता अस्य = त्रिदन् । अनेन दन्तशब्दस्य " दतृ "देशः एवं समासान्तः - दत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदित: ' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलोपः ।
[ चतुर्दन्] चत्वारो दन्ता अस्य स = चतुर्दन् । अनेन दन्तशब्दस्य " दतृ" देशः एवं समासान्तः- दत् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'दीर्घङ्याब्०' (१|४|४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२|१|८९) तलोपः ।
[ षोडन् ] षड् दन्ता अस्य = षोडन् । अनेन दन्तशब्दस्य " दतृ " देशः एवं समासान्तः - दत् । 'एकादश - षोडशषोडन्-षोढा-षड्ढा' (३।२।९१) नोऽन्तः । 'दीर्घयाब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२|१|८९) तलोपः ।
[ सुदन्तो दाक्षिणात्यः ] शोभना दन्ता अस्य = सुदन्तः । दक्षिणा मण्ड्यते । दक्षिणस्यां भवः दाक्षिणात्यः । ‘दक्षिणा-पश्चात्-पुरसस्त्यण्' (६।३।१३) त्यण्प्र०त्य । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धि: । 'कौण्डिन्याऽगस्त्ययोः कुण्डिना - ऽगस्ती च' (६।१।१२७) इत्यादिना अगस्त्येति निर्देशात् पुंवद्भावाभावः ।
[ द्विदन्तः कुञ्जरः ] द्वौ दन्तौ अस्य = द्विदन्त: कुञ्जरः ॥छ ।
स्त्रियां नाम्नि ॥ ७।३।१५२ ॥
[स्त्रियाम् ] ‘असूच् क्षेपणे' (१२२१) अस् । अस्यति पुरुषस्य विवेकमिति स्त्री । 'स्तृग्श् आच्छादने' (१५२१) स्तृ । स्तृणाति-आच्छादयति पुरुषस्य विवेकमिति । ष्ट् ( ३९ ) - स्त्यै सङ्घाते च ' (४०) स्त्यै । स्त्यायति संवर्द्धति (ते) पुरुषेण सहेति स्त्री निपात्यते, तस्याम् = स्त्रियाम् ।
=
[ नाम्नि ] 'णमं प्रह्वत्वे' (३८८ ) णम् । 'पाठे धात्वादेर्णो न: ' (२|३|९७) नम् । नमति-धावते = नामन् । 'सात्मन्नात्मन्-वेमन्-रोमन्- क्लोमन् - नामन् - पाप्मन्-पक्ष्मन् - यक्ष्मन्निति' (उणा० ९१६) नामन्निपातः तस्मिन् ।

Page #294

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२७१
[अयोदती] अय इव दन्ता अस्याः = अयोदती । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देश:-एवं समासान्तः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी।
[फालदती] फालवत् दन्ता अस्याः सा = फालदती । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देशः-एवं समासान्तः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । • [परशुदती] परशुरिव दन्ता अस्याः सा = परशुदती । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देश:-एवं समासान्तः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी ।
एवंनामा काचित् । [वज्रदन्तः] वज्रवद्दन्ता अस्य = वज्रदन्तः । [नागदन्तः ] नागवद्दन्ता अस्य = नागदन्तः ।
[समदन्ती] समा दन्ता अस्याः सा । 'नासिकोदरौष्ठ-जङ्घा-दन्त-कर्ण-शृङ्गा-5ङ्ग-गात्र-कण्ठात्' (२।४।३९) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ।
[स्निग्धदन्ती] स्निग्धा दन्ता अस्याः सा = स्निग्धदन्ती । 'नासिकोदरौष्ठजना०' (२।४।३९) ङी । अस्य यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् ॥छ।
श्यावा-ऽरोकाद् वा ॥ ७।३।१५३ ॥ [श्यावाऽरोकात् ] श्यावश्च अरोक्श्च = श्यावाऽरोकम्, तस्मात् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[श्यावदन्, श्यावदन्तः ] श्यावा:-कपिशा दन्ता अस्य = श्यावदन् । अनेन विकल्पे “दतृ"देश:-एवं समासान्तः । - 'प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।
[अरोकदन्, अरोकदन्तः ] अरोका-निर्दीप्तयो निश्छिद्रा वा दन्ता अस्य = अरोकदन् । अनेन विकल्पे "दतृ"देश:-एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ॥छ।।
___ वाऽग्रान्त-शुद्ध-शुभ्र-वृष-वराहा-ऽहि-मूषिक-शिखरात् ॥ ७।३।१५४ ॥ [वा] वा प्रथमा सि ।
[अग्रान्तशुद्धशुभ्रवृषवराहाऽहिमूषिकाशिखरात्] अग्रान्तश्च शुद्धश्च शुभ्रश्च वृषश्च वराहश्च अहिश्च मूषिकश्च शिखरश्च = अग्रान्तशुद्धशुभ्रवृषवराहाऽहिमूषिकशिखरम्, तस्मात् । .
योगविभागात् नाम्नीति निवृत्तम् ।
[कुड्मलाग्रदन्, कुड्मलाग्रदन्तः] कुड्मलाग्रमिव दन्ता अस्य = कुड्मलाग्रदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ" आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । . [शिखराग्रदन्, शिखराग्रदन्तः] शिखरस्येवाग्रं येषां ते = शिखराग्राः । शिखरामा दन्ता अस्य = शिखराग्रदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।
[शुद्धदन्, शुद्धदन्तः] शुद्धा दन्ता अस्य = शुद्धदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।

Page #295

२७२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[शुभ्रदन, शुभ्रदन्तः] शुभ्रा दन्ता अस्य = शुभ्रदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दत"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।
[वृषदन्, वृषदन्तः] वृषस्येव दन्ता अस्य = वृषदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।
[वराहदन्, वराहदन्तः ] वराहस्येव दन्ता अस्य = वराहदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।
[अहिदन, अहिदन्तः] अहिरिव दन्ता अस्य = अहिदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः ।
[मूषिकदन्, मूषिकदन्तः ] मूषिकस्येव दन्ता अस्य = मूषिकदन् । अनेन दन्तशब्दस्य समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः ।
[शिखरदन्, शिखरदन्तः ] शिखरमिव दन्ता अस्य = शिखरदन् । अनेन दन्तशब्दस्य "दतृ"आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । "पक्वदाडिमसंकाशं माणिक्यं शिखरं विदुः" इत्यजयदेवेनोक्तम् ॥छ।।
सं-प्राज्जानोर्जु-ज्ञौ ॥ ७।३।१५५ ॥ [संप्रात् ] सम् च प्रश्च = संप्रम्, तस्मात् । [जानोः ] जानु षष्ठी ङस् । [जुज्ञौ ] जुश्च ज्ञश्च = जुज्ञौ । [संजुः, संज्ञः ] सङ्गते जानुनी अस्य = संजुः, संज्ञः । अनेन जानुशब्दस्य जु-ज्ञ आदेश एवं समासान्तः ।
[ प्रजुः, प्रज्ञः ] प्रगते प्रवृद्धे प्रणते प्रकृष्टे वा जानुनी अस्य = प्रजुः, प्रज्ञः । अनेन जानुशब्दस्य जु-ज्ञ आदेश एवं समासान्तः । [विजानुः ] विगते जानुनी अस्य = विजानुः ॥छ।।
वोर्ध्वात् ॥ ७।३।१५६ ॥ [वा] वा प्रथमा सि । [ऊर्ध्वात् ] ऊर्ध्व पञ्चमी ङसि ।
[ऊर्ध्वज्ञः, ऊर्ध्वज्ञः, ऊर्ध्वजानुः] ऊर्श्वे जानुनी अस्य = ऊर्ध्वजुः, ऊर्ध्वज्ञः, ऊर्ध्वजानुः । अनेन जानुशब्दस्य जु-ज्ञदेशमेवं समासान्तौ विकल्पेन ॥छ।।
सुहृद्-दुर्हन्मित्रा-मित्रे ॥ ७।३।१५७ ॥ [सुहृदुहृत् ] सुहच्च दुर्हच्च = सुहृदुईत् । [मित्रामित्रे ] मित्रं च अमित्रश्च = मित्राऽमित्रम्, तस्मिन् ।
[सहन्मित्रम् ] शोभनं हृदयं यस्य तत् = सुहृन्मित्रम् । अनेन हृदयस्य "हृद"देश एवं समासान्तः । सि । 'तृतीयस्य पञ्चमे' (१।३।१) द० → न० ।

Page #296

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२७B
[ दुर्हदमित्रः] दुष्टं हृदयं यस्य सः = दुर्हदमित्रः । अनेन हृदयस्य "हृद्"देश एवं समासान्तः । [सुहृदयो मुनिः] शोभनं हृदयं यस्य सः = सुहृदयो मुनिः । [ दुर्हदयो व्याधः ] दुष्टं हृदयं यस्य सः = दुर्हदयो व्याधः ॥छ।।
धनुषो धन्वन् ॥ ७।३।१५८ ॥ [धनुषः] धनुस् षष्ठी ङस् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात् पदान्तः कृतस्य सः शिड्-नान्तरेऽपि' (२।३।१५) षत्वम् । [धन्वन्] धन्वन् प्रथमा सि ।
[शार्ङ्गधन्वा] शाएं धनुर्यस्य सः = शार्ङ्गधन्वा । अनेन धनुसूशब्दस्य "धन्वन्"आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घत्वम् ।
[पिनाकधन्वा ] 'पिष्लूप् संचूर्णने' (१४९३) पिष् । पिनष्टीति । 'पिषेः पिन्-पिण्यौ च' (उणा० ३६) किद् आकप्र०-पिन् आदेशश्च । पिनाकं धनुरस्य = पिनाकधन्वा । अनेन धनुसशब्दस्य "धन्वन्"आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घत्वम् ।
[अजकावधन्वा] अजकोऽस्यास्ति = अजकावम् । 'मण्यादिभ्यः' (७।२।४४) वप्र० । 'घञ्युपसर्गस्य बहुलम्' (३।२।८६) बाहुलकाद्दीर्घत्वम् । अजकावं धनुर्यस्य सः = अजकावधन्वा । अनेन धनुस्शब्दस्य "धन्वन्" आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घत्वम् ।
[गाण्डीवधन्वा] गाण्डीवं धनुर्यस्य सः = गाण्डीवधन्वा । अनेन धनुस्शब्दस्य "धन्वन्" आदेश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घत्वम् । . [गाण्डीवधनुषः खेभ्यो निश्चचार हुताशनः] संज्ञात्वविवक्षायां "वा नाम्नि" (७।३।१५९) इत्यनेन विकल्पपक्षे न कश्चिदादेशः, तेन भविष्यति ॥छ।।
वा नाम्नि ॥ ७।३।१५९ ॥
[वा] वा प्रथमा सि । [नाम्नि] नामन् सप्तमी ङि।
[शतधन्वा, शतधनुः ] शतं धनूंषि यस्य = शतधन्वा । अनेन धनुस्शब्दस्य "धन्वन्"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । पक्षे-प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् ।
[पुष्पधन्वा, पुष्पधनुः] पुष्पाण्येव धनुरस्य = पुष्पधन्वा । अनेन धनुस्शब्दस्य "धन्वन्"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । पक्षे-प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ॥छा।
खर-खुरान्नासिकाया नस् ॥ ७।३।१६० ॥ [खरखुरात् ] खरश्च खुरश्च = खरखुरम्, तस्मात् । [नासिकायाः] नासिका षष्ठी ङस् । [नस्] नस् प्रथमा सि ।

Page #297

२७४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[खरणाः, खरणसौ] खरा खरस्येव नासिका यस्य ययोर्वा = खरणाः, खरणसौ । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस्"आदेश एवं समासान्तः । सि-औ । 'अभ्वादेरत्वस: सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घड्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । 'र: पदान्ते विसर्गस्तयोः' (१३५३) विसर्गः । 'पूर्वपदस्थानाम्न्यगः' (२।३।६४) । णत्वम् ।
[खुरणाः, खुरणसौ] खुर इव नासिका यस्य ययोर्वा = खुरणाः, खुरणसौ । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस्"आदेश एवं समासान्तः । सि-औ । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः । 'पूर्वपदस्थानाम्न्यगः' (२।३।६४) णत्वम् ॥छ।।
अस्थूलाच्च नसः ॥ ७।३।१६१ ॥ [अस्थूलात् ] न स्थूलोऽस्थूलस्तस्मात् । [च] च प्रथमा सि । [नसः] नस प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[ द्रुणसः] दुरिव नासिका अस्य = द्रुणसः । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः । 'पूर्वपदस्थानाम्न्यगः' (२।३।६४) इत्यादिना णत्वम् । .
[वासॊणसः] वर्धस्येयं = वार्धी । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी । वाधींव नासिका अस्य = वार्धाणसः । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस" आदेश एवं समासान्तः । 'पूर्वपदस्थान्नाम्न्यगः' (२।३।६४) णत्वम् । रज्जुविशेषणेन वा(शब्दस्य 'परतः स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थेऽनङ् (३।२।४९) इत्यादिना पुंवद्भावप्राप्तिः तद्वन्निरस्थिर्नासा अस्य । 'तद्धितः स्वरवृद्धि०' (३।२।५५) इत्यादिना पुंवद्भावाभावः ।
[गोनसः ] गोरिव नासिका अस्य = गोनसः । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः । [कुम्भीनसः] कुम्भीव नासिका अस्य = कुम्भीनसः । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः ।
[खरणसः] खरस्येव नासिका अस्य = खरणसः । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः । 'पूर्वपदस्थानाम्न्यगः' (२।३।६४) णत्वम् ।
[खुरणसः] खुर इव नासिका अस्य = खुरणसः । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः । 'पूर्वपदस्थानाम्न्यगः' (२।३।६४) णत्वम् ।
[स्थूलनासिकः ] स्थूला नासिका अस्य = स्थूलनासिकः । [ तुङ्गनासिकः ] तुङ्गा नासिका अस्य = तुङ्गनासिकः । [गोनासः] गोरिव नासा अस्य = गोनासः । 'गोश्चान्ते हुस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) हुस्वः । चकारः पूर्वेण सूत्रेण अस्य बाधानिवृत्त्यर्थः ॥छ।।
उपसर्गात् ॥ ७।३।१६२ ॥ [उपसर्गात् ] उपसर्ग पञ्चमी ङसि । धातुयोगे यः प्रादिरुपसर्गसंज्ञो भवति तस्मात्.....।

Page #298

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२७५
[प्रणसं मुखम् ] प्रगता प्रवृद्धा वा नासिका अस्य = प्रणसं मुखम् । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः । सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । 'नसस्य' (२।३।६५) णत्वम् ।
[उन्नसं मुखम् ] उन्नता उद्गता वा नासिका अस्य = उन्नसं मुखम् । अनेन नासिकाशब्दस्य "नस"आदेश एवं समासान्तः । सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । असंज्ञार्थं वचनम् ॥छ।
वेः खु-न-ग्रम् ॥ ७।३।१६३ ॥ [वेः] वि पञ्चमी ङसि । [खुखग्रम् ] खुश्च ख्रश्च ग्रश्च = खुखग्रम् ।
[विखुः, विख्रः, विग्रः] विगता नासिका अस्य = विखुः, विख्रः, विग्रः । अनेन नासिकाशब्दस्य "खु-नग्र"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [विनासिकः] वेः-पक्षिण इव नासिका अस्य = विनासिकः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हूस्वः ॥छा।
जायाया जानिः ॥ ७।३।१६४ ॥ [जायायाः] जाया षष्ठी ङस् । [जानिः] जानि प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[युवजानिः] युवन् स्त्री चेत् युवतिः । 'यूनस्तिः ' (२।४।७७) तिप्र० । युवतिर्जाया अस्य = युवजानिः । अनेन जायाशब्दस्य "जानि" देश एवं समासान्तः । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) "ति"याति । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२१९१) नलुक् ।
[प्रियजानिः] प्रिया जाया अस्य = प्रियजानिः । अनेन जायाशब्दस्य "जानि"देश एवं समासान्तः । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवद्भावः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र० ।
[शोभनजानिः ] शोभना जाया अस्य = शोभनजानिः । अनेन जायाशब्दस्य "जानि"देश एवं समासान्तः । 'परतः स्त्री०' (३।२।४९) पुंवद्भावः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[वधूजानिः] वधूर्जाया अस्य = वधूजानिः । अनेन जायाशब्दस्य "जानि"देश एवं समासान्तः । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
[अनन्यजानिः] न अन्या जाया अस्य = अनन्यजानिः । अनेन जायाशब्दस्य "जानि"देश एवं समासान्तः । 'परत: स्त्री०' (३।२।४९) पुंवद्भावः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।।
व्युदः काकुदस्य लुक् ॥ ७।३।१६५ ॥ [व्युदः] विश्व उच्च = व्युद्, तस्मात् । [काकुदस्य] काकुद षष्ठी ङ्स् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[विकाकुत्] काकु-धू(ध्व)नि विशेषं ददातीति काकुदम् । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१७६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलुक् । विगतं काकुदं ताल्वस्य = विकाकुत् । अनेन काकुदशब्दस्य 'षष्ठ्याऽन्त्यस्य' (७।४।१०६) इत्यनया परिभाषया अन्त्याकारस्य लुगिति भावार्थः ।

Page #299

२७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[उत्काकुत्] उत्कृष्टं काकुदं ताल्वस्य = उत्काकुत् । अनेन काकुदशब्दस्य 'षष्ठ्याऽन्त्यस्य' (७४।१०६) इत्यनया परिभाषया अन्त्याकारस्य लुगिति भावार्थः ॥छ।।
पूर्णाद् वा ॥ ७।३।१६६ ॥ [पूर्णात् ] पूर्ण पञ्चमी ङसि । [वा] वा प्रथमा सि । [पूर्णकाकुत्, पूर्णकाकुदः] पूर्णं काकुदमस्य = पूर्णकाकुत् । अनेन विकल्पे काकुदशब्दस्य अलुक् समासान्तः । [ रक्तकाकुदः ] रक्तं काकुदमस्य = रक्तकाकुदः ॥छ।।
ककुदस्याऽवस्थायाम् ॥ ७।३।१६७ ॥ [ककुदस्य] ककुद षष्ठी ङस् । [अवस्थायाम् ] अवस्था सप्तमी ङि ।
"वयांसि तु दशाः प्रायाः" (श्लोकाङ्क: ५६५) इति अभिधानचिन्तामणिपाठादत्र न कालकृता शरीरावस्था वयो बाल्यादिः । अत एव "कृता वयस्तु धर्मादयः अभृतयोऽवस्था" इति भोजः ।
[असञ्जातककुद् बालः] न सञ्जातमसञ्जातं ककुदं स्कन्धोऽस्य = असञ्जातककुद् बालः । अनेन ककुदशब्दस्य अलुक् ।
[पूर्णककुद् युवा] पूर्ण ककुदमस्य = पूर्णककुद् युवा । अनेन ककुदशब्दस्य अलुक् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[स्थूलककुद् बलवान्] स्थूलं ककुदमस्य = स्थूलककुद् बलवान् । अनेन ककुदशब्दस्य अलुक् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । ___ [यष्टिककुद्] यष्टिवत् ककुदमस्य = यष्टिककुद् । अनेन ककुदशब्दस्य अलुक् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । __ [सन्नककुद् कृशः] नातिस्थूलो नातिकृशः सन्नं कृशं ककुदमस्य = सन्नककुद् कृशः । अनेन ककुदशब्दस्य अलुक् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[पनककुद् वृद्धः] पन्नं पतितं ककुदमस्य = पन्नककुद् वृद्धः । अनेन ककुदस्य अलुक् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् ।
[श्वेतककुदः ] श्वेतं ककुदमस्य = श्वेतककुदः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ककुच्छब्देनैव सिद्धे ककुदशब्दस्याऽस्मिन् विषये प्रयोगनिवृत्त्यर्थं वचनम् ॥छ।।
त्रिककुद् गिरौ ॥ ७।३।१६८ ॥ [त्रिककुत् ] त्रिककुत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् । [गिरौ] गिरि सप्तमी ङि ।

Page #300

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२७७
[त्रिककुत् पर्वतः] त्रीणि ककुदानि ककुदाकाराणि शिखराण्यस्य = त्रिककुत् पर्वतः । अनेन ककुदशब्दस्य अन्त्य अलुक् निपात्यते । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्' (१।४।४५) सिलुक् । 'विरामे वा' (१।३।५१) द० → त० । "गिरावि"ति सिद्धे निपातनं गिरिविशेषप्रतिपत्त्यर्थम्, तेन अन्यस्मिन् पर्वते न भवति ॥छा।
स्त्रियामूधसो न् ॥ ७।३।१६९ ॥ [स्त्रियाम् ] स्त्री सप्तमी ङि । [ऊधसो न्] ऊधस् षष्ठी ङस् । न् प्रथमा सि ।
[कुण्डोनी] कुण्डमिव ऊधो यस्याः सा = कुण्डोध्नी । अनेन सस्य न् । 'ऊनः' (२२४७) ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । __ [घटोनी ] घटवदूधोऽस्याः सा = घटोनी । अनेन सस्य न्० । 'ऊनः' (२।४।७) ङी । अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् ।
[पीवरोध्नी] पीवरमूधोऽस्याः सा = पीवरोध्नी । अनेन सस्य न्० । 'ऊध्नः' (२।४।७) ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् ।
[महोध्नी गौः] महत् ऊधोऽस्याः = महोनी गौः । अनेन सस्य न० । 'ऊनः' (२।४।७) ङी । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । 'जातीयैकार्थेऽच्चेः' (३।२।७०) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अत्लुक् । 'अवर्णस्ये.' - (१।२।६) ओ। - [महोधाः पर्जन्यः] महत् ऊधोऽस्य = महोधाः पर्जन्यः । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४५) सिलुक् । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः ।
. [प्राप्तोधा गौः] ऊधः प्राप्ता = प्राप्तोधा गौः । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'प्राप्ताऽऽपन्नौ तयाऽच्च' (३।१।६३) इत्यादिना समासः ॥छ।।
इनः कच् ॥ ७।३।१७० ॥ [इनः] इन् पञ्चमी ङसि । [कच्] कच् प्रथमा सि ।
[बहुदण्डिका] दण्डोऽस्यास्तीति दण्डी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । बहवो दण्डिनोऽस्यां सा = बहुदण्डिका । अनेन कच्समासान्तः → क। 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
- [बहुच्छत्रिका सेना] छत्रमस्त्येषां = छत्रिणः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । बहवश्छत्रिणोऽस्यां सा = बहुच्छत्रिका सेना । अनेन कच्समासान्तः → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[बहुरासभराविका शाला] टुक्षु (१०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु । रुवन्ति इति राविणः । 'कर्तुणिन्' (५।१।१५३) णिन्प्र० → इन् । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । रासभस्य राविणः = रासभराविणः । बहवो रासभराविणोऽस्यां शालायां सा = बहुरासभराविका शाला । अनेन कच्समासान्तः → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।

Page #301

२७८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
अनिनस्मनग्रहणान्यर्थवतानर्थकेन च तदन्तविधि प्रयोजयन्ति ।
[बहुस्वामिका, बहुवाग्मिका पुरी] स्वमस्यास्तीति । 'स्वामिन्नीशे' (७२।४९) मिन्प्र०-दीर्घश्च । वागस्यास्तीति वाग्मी । 'ग्मिन्' (७।२।२५) ग्मिन्प्र० । बहवः स्वामिनोऽस्यां सा = बहुस्वामिका । बहवो वाग्मिनोऽस्यां सा = बहुवाग्मिका पुरी । अनेन कच्समासान्तः → क । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । पुर गौरादित्वात् ङी ।
[बहुदण्डी, बहुदण्डिको राजा] बहवो दण्डिनोऽस्य = बहुदण्डी । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।८७) दीर्घः । बहवो दण्डिनोऽस्य = बहुदण्डिको राजा ।
चकारो 'न कचि' (२।४।१०५) इत्यत्र विशेषणार्थः ॥छ।।
ऋन्नित्यदितः ॥ ७।३।१७१ ॥
[ऋन्नित्यदितः] ऋच्च नित्यदितश्च = ऋन्नित्यदित्, तस्मात् । नित्यं दित् येभ्यस्ते = नित्यदितः । एतद्वाक्यं प्रथमं कार्यम् ।
[बहुकर्तकः] बहवः कर्त्तारो यस्य सः = बहुकर्तृकः । अनेन कच्समासान्तः → क । [बहुहर्तृकः ] बहवो हर्तारो यस्य सः = बहुहर्तुकः । अनेन कच्समासान्तः → क ।
नित्यदित् - [बहुकुमारीकः ] कुमार 'वयस्यनन्त्ये' (२।४।२१) ङी । 'अस्य इयां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । बढ्यः कुमार्योऽस्मिन् सः = बहुकुमारीकः । अनेन कच्समासान्तः → क । 'गोश्चान्ते इस्वोऽनंशि०' (२।४।९६) ह्रस्वः ।
[बहुब्रह्मबन्धूको ग्रामः ] ब्रह्मा बन्धुरस्याः सा = ब्रह्मबन्धः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ' (२।४।७३) ऊङ् । अथवा 'बाह्वन्त-कद्रु-कमण्डलो म्नि' (२।४/७४) ऊङ् । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । बहव्यः ब्रह्मबन्ध्वोऽस्मिन् सः = बहुब्रह्मबन्धूको ग्रामः । अनेन कच्समासान्तः → क ।
[पृथुश्रीः, पृथुश्रीकः ] पृथ्वी श्रीर्यस्य, यद्वा पृथः श्रीर्यस्य = पृथुश्रीः, पृथुश्रीकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) विकल्पेन कच्समासान्तः → क।
[लम्बभ्रूः, लम्बभ्रूकः] लम्बे ध्रुवौ अस्य = लम्बभ्रूः, लम्बभ्रूकः । 'शेषाद् वा' (७३।१७५) विकल्पेन कच्समासान्तः → क । 'वेयुवोऽस्त्रियाः' (१।४।३०) इत्यत्र विकल्पे स्त्रीत्वं ज्ञेयमनयोः शब्दयोः ।।
[ बहुतन्त्रीः, बहुतन्त्रीकः ] बढ्यस्तन्त्र्योऽस्य = बहुतन्त्रीः, बहुतन्त्रीकः । मतान्तरे 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) विकल्पेन कच्समासान्तः → क ॥छ।।
दध्युरः-सर्पिर्मधूपानच्छालेः ॥ ७।३।१७२ ॥ [दध्युरःसर्पिर्मधूपानच्छालेः] दधिश्च उरश्च सर्पिश्च मधुश्च उपानच्च शालिश्च = दध्युरःसर्पिर्मधूपानच्छालि, तस्मात् । वाक्यं विविध-शब्दप्रधानं अर्थप्रधानं च, अस्मिन् पदे शब्दप्रधानं वाक्यं ज्ञेयम् । [प्रियदधिकः ] प्रियं दधि यस्य = प्रियदधिकः । अनेन कच्समासान्तः → क। [प्रियोरस्कः ] प्रियमुरो यस्य = प्रियोरस्कः । अनेन कच्समासान्तः → क । 'प्रत्यये' (२।३।६) रस्य सः ।
[प्रियसर्पिष्कः ] प्रियं सर्पिरस्य = प्रियसर्पिष्कः । अनेन कच्समासान्त: → क । 'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) रस्य षः ।

Page #302

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२७९
[प्रियमधुकः] प्रियं मधु अस्य = प्रियमधुकः । अनेन कच्समासान्तः → क ।
[प्रियोपानत्कः] प्रिया उपानहो यस्य = प्रियोपानत्कः । अनेन कच्समासान्तः → क । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।१।८५) हस्य धः । 'धुटस्तृतीयः' (२।१७६) ध० → द० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) द० → त० । [प्रियशालिकः ] प्रिया शालिरस्य = प्रियशालिकः । अनेन कच्समासान्तः → क ॥छ।।
पुमनडुन्नौ-पयो-लक्ष्या एकत्वे ॥ ७।३।१७३ ॥ [पुमनडुन्नौपयोलक्ष्याः ] पुमांश्च अनड्वांश्च नौश्च पयश्च लक्ष्मीश्च = पुमनडुन्नौपयोलक्ष्मीः, तस्याः = पुमनडुन्नौपयोलक्ष्म्याः । पञ्चमी ङसि । 'संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२।१।६८) इत्यादिना हस्य द० । 'तृतीयस्य पञ्चमे' (१।३।१) द० → न० ।।
[एकत्वे ] एकत्व सप्तमी ङि । [प्रियपुंस्कः] प्रियः पुमान् अस्य = प्रियपुंस्कः । अनेन कच्समासान्तः → क । 'पुंसः' (२।३।३) सः ।
[प्रियानडुत्कः] प्रियो अनड्वान यस्य = प्रियानडुत्कः । अनेन कच्समासान्तः → क। 'संस्-ध्वंस्-क्वस्सनडुहो दः' (२।१६८) हस्य द० । 'अघोषे०' (१३५०) द० → त० ।
[प्रियनौकः] प्रिया नौर्यस्य = प्रियनौकः । अनेन कच्समासान्तः → क। [प्रियपयस्कः] प्रियं पयोऽस्य = प्रियपयस्कः । अनेन कच्समासान्तः → क । 'प्रत्यये' (२।३।६) रस्य सः । [प्रियलक्ष्मीकः ] प्रिया लक्ष्मीरस्य = प्रियलक्ष्मीकः । अनेन कच्समासान्तः → क ।
[द्विपुमान्, द्विपुंस्कः] द्वौ पुमांसावस्य = द्विपुमान्, द्विपुंस्कः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) इत्यनेन विकल्पे कच्समासान्तः → क । पक्षे यथाप्राप्तम् ।
[ बह्वनड्वान्, बह्वनडुत्कः] बहवोऽनड्वाहोऽस्य = बह्वनड्वान्, बह्वनडुत्कः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) इत्यनेन विकल्पे कन्समासान्तः → क । पक्षे यथाप्राप्तम् ।
[बहुनौः, बहुनौकः] बढ्यो नावोऽस्य = बहुनौः, बहुनौकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) इत्यनेन विकल्पे कच्समासान्तः → क । पक्षे यथाप्राप्तम् ।
[बहुपयाः, बहुपयस्कः ] बहूनि पयांस्यस्य = बहुपयाः, बहुपयस्कः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) इत्यनेन विकल्पे कच्समासान्तः → क । पक्षे यथाप्राप्तम् ।
[बहुलक्ष्मीः , बहुलक्ष्मीकः] बढ्यो लक्ष्योऽस्य = बहुलक्ष्मीः, बहुलक्ष्मीकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) इत्यनेन विकल्पे कच्समासान्तः → क। पक्षे यथाप्राप्तम् ।
[सलक्ष्मीको विनाशितः] सह लक्ष्म्या वर्तत इति सलक्ष्मीको विनाशितः । मतान्तरे कच् । 'सहात् तुल्ययोगे' (७।३।१७८) निषेधं नाद्रियन्ते, स्वमते तु 'सहात् तुल्ययोगे' (७।३।१७८) इति निषेधात् कच् न भवति ॥छ।।
नोऽर्थात् ॥ ७।३।१७४ ॥ [नञोऽर्थात् ] नञ् पञ्चमी ङसि । अर्थ पञ्चमी ङसि ।
[अनर्थकं वचः] न विद्यतेऽर्थोऽस्य = अनर्थकं वचः । अनेन कच्समासान्तः → क । सि-अम् । वचस् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । 'सो रुः' (२।१७२).स० → र० ।

Page #303

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ अपार्थम्, अपार्थकम् ] अपगतोऽर्थोऽस्य = अपार्थम्, अपार्थकम् । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क । सि-अम् ।
२८०
[ शेषात् ] शेष पञ्चमी ङसि ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
शेषाद् वा ॥ ७।३।१७५ ॥
[ बहुखट्वकः, बहुखट्वः ] बह्व्यः खट्वा अस्मिन् = बहुखट्वकः । अनेन कच्समासान्तः क । 'नवाऽऽपः ' (२|४|१०६) ह्रस्वत्वम् । एवम् - बहुखट्वः । 'गोश्चान्ते० ' (२४ ९६ ) ह्रस्वः ।
[ बहुमालकः, बहुमाल: ] बहव्यो माला अस्य = बहुमालकः । अनेन कच्समासान्तः → (२|४|१०६) ह्रस्वत्वम् । द्वितीये सर्वत्र 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वो ज्ञातव्यः ।
[ बहुवीणकः, बहुवीणः ] बह्व्य वीणा अस्य = बहुवीणकः । अनेन कच्समासान्तः → क । 'नवाऽऽपः ' (२|४|१०६) ह्रस्वः ।
[ प्रियपथः ] प्रियः पन्था अस्य = प्रियपथः । 'ऋक् - पूः - पथ्यपोऽत्' (७|३|७६) अत्समासान्तः →. अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ प्रियधुरः] प्रिया धूरस्य = प्रियधुरः । 'धुरोऽनक्षस्य ' ( ७।३।७७) अत्समासान्तः → अ ।
[ व्याघ्रपाद् ] व्याघ्रस्येव पादावस्य = व्याघ्रपाद् । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७।३।१४८) पादस्य पाद्देशः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
क । 'नवाऽऽपः '
[सिंहपाद् ] सिंहस्येव पादावस्य = सिंहपाद् । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७|३|१४८) पादस्य पाद्देशः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ॥ छा ।
न नाम्नि ॥ ७।३।१७६ ॥

[न] न प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[ नाम्नि ] नामन् सप्तमी ङि ।
[ बहुदेवदत्तः ] बहवो देवदत्ता यस्य = बहुदेवदत्तः । अनेन कच्निषेधः ।
[विश्वदेवदत्तः ] विश्वे देवदत्ता यस्य = विश्वदेवदत्तः । अनेन कच्निषेधः ।
[ बहुविष्णुमित्र: ] बहवो विष्णुमित्रा यस्य = बहुविष्णुमित्र: । अनेन कनिषेधः ।
[ विश्वविष्णुमित्र ] विश्वे विष्णुमित्रा यस्य = विश्वविष्णुमित्रः । अनेन कनिषेधः । एवंनामानो ग्रामाः ।
[विश्वदेवः ] विश्वे देवः ।
[विश्वयशाः ] विश्वस्मिन् यशोऽस्य विश्वयशाः । प्रथमा सि । 'अभ्वादेरत्वसः सौ' (१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । एवंनामानौ पुरुषौ ।
[ पद्मश्रीः] पद्म श्रीर्यस्य = पद्मश्रीः । एवंनामा स्त्री ।
=

Page #304

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२८१
[श्वेताश्वतरिः स्त्री पुरुषो वा] हसितोऽश्वोऽश्वतरः । 'वत्सोक्षा-ऽश्वर्षभाद्धासे पित्' (७।३।५१) तरट्प्र० → तर । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । श्वेता अश्वतरी यस्य यस्याः वा = श्वेताश्वतरिः । 'गोश्चान्ते.' (२।४।९६) हुस्वः, स्त्री पुरुषो वा ॥छ।।
ईयसोः ॥ ७।३।१७७ ॥ [ईयसोः] ईयसु पञ्चमी ङसि । 'ङित्यदिति' (१।४।२३) ओ । 'एदोद्भ्यां ङसि-ङसो रः' (१।४।३५) ङसिस्थाने र० ।
[बहुश्रेयान् ] बहवः श्रेयांसो यस्य, अथवा बहूनि श्रेयांसि यस्य = बहुश्रेयान् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१२८९) सलुक् ।
[बहुप्रेयान्] बहूनि प्रेयांसि यस्य = बहुप्रेयान् । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।११८९) सलुक् ।
'नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ग्रहणम्' (न्या०वक्ष०(१)/सूत्र(१६)) इति न्यायात्[बहुश्रेयसी] बढ्यः श्रेयस्योऽस्याः = बहुश्रेयसी । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । [ बहुप्रेयसी ] बढ्यः प्रेयस्योऽस्याः = बहुप्रेयसी । प्रथमा सि । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् ॥छ।।
सहात् तुल्ययोगे ॥ ७।३।१७८ ॥ [सहात् ] सह पञ्चमी ङसि । [तुल्ययोगे] तुल्यश्चासौ योगश्च = तुल्ययोगस्तस्मिन् । तुल्ययोगो वर्तिपदार्थस्य पुत्रादेर्वृत्त्यर्थेन पित्रादिना सह क्रियागुणजातिद्रव्यैः साधारणः सम्बन्धः । [सपुत्र आगतः] सह पुत्रेण आगतः = सपुत्र आगतः । 'सहस्य सोऽन्यार्थे' (३।२।१४३) सहस्य सभावः । [सपुत्रः स्थूलः ] पुत्रेण सह वर्त्तते = सपुत्रः स्थूलः । [ सपुत्रो ब्राह्मणः] सह पुत्रेण वर्त्तत इति सपुत्रो ब्राह्मणः । [सपुत्रो गोमान्] सह पुत्रेण वर्तत इति सपुत्रो गोमान् ।
[श्वेताश्वको देवदत्त आगतः] श्वेतोऽश्वोऽस्य = श्वेताश्वको देवदत्तः । प्रथमा सि । आगतः । कच्समासान्तः → क। प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । . [सलोमकः] सह विद्यमानानि लोमान्यस्य = सलोमकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क। [सपक्षकः] सह विद्यमाना: पक्षा अस्य = सपक्षकः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क । [सकर्मकः] सह विद्यमानानि कर्माण्यस्य = सकर्मकः । 'शेषाद् वा' (७३।१७५) कच्समासान्तः → क ॥छ।।
भ्रातुः स्तुतौ ॥ ७।३।१७९ ॥ [भ्रातुः] भ्रातृ पञ्चमी ङसि । [स्तुतौ] स्तुति सप्तमी ङि ।

Page #305

२८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[सुभ्राता] शोभनो भ्राता अस्य = सुभ्राता । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) ऋलोपः ।
[कल्याणभ्राता] कल्याणो भ्राता अस्य = कल्याणभ्राता । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः ।
[प्रियभ्राता] प्रिया भ्रातरोऽस्य = प्रियभ्राता । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्-पुरुदंशोऽनेहसश्च सेर्डाः' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः ।
[बहुभ्राता] बहवो भ्रातरोऽस्य = बहुभ्राता । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः ।
[सुमातृकः] शोभना माता अस्य = सुमातृकः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्समासान्तः → क। [मूर्खभ्रातृकः ] मूर्यो भ्राता अस्य = मूर्खभ्रातृकः । 'ऋन्नित्यदितः' (७।३।१७१) कच्समासान्तः → क ॥छ।।
नाडी-तन्त्रीभ्यां स्वाते ॥ ७।३।१८० ॥ [ नाडीतन्त्रीभ्याम्] नाडी च तन्त्री च = नाडीतन्त्र्यौ, ताभ्याम् = नाडीतन्त्रीभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् । [स्वाङ्गे] स्वाङ्ग सप्तमी ङि ।
[बहुनाडिः कायः] नाडि 'इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) ङी । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । बढ्यो नाड्योऽस्मिन् = बहुनाडिः कायः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः ।
[बहुतन्त्रीीवा] बढ्यस्तन्त्र्योऽस्यामिति बहुतन्त्रीीवा । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । तन्त्रीर्धमनिः । याद्यन्ताभावात् हुस्वो न भवति ।
[बहुनाडीकः, स्तम्बः] बढ्यो नाड्योऽस्य = बहुनाडीकः स्तम्बः । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क।
[बहुतन्त्रीका वीणा ] बढ्यस्तन्त्र्योऽस्य = बहुतन्त्रीका वीणा । 'शेषाद् वा' (७।३।१७५) कच्समासान्तः → क। 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ॥छ।।
निष्प्रवाणिः ॥ ७।३।१८१ ॥
[निष्प्रवाणिः] निष्प्रवाणि प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । __ [निष्प्रवाणिः कम्बलः, पटो वा] 'वेंग् तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा, प्रपूर्व० । प्रोयतेऽस्यामिति प्रवाणिः । 'का-वा-वी-क्री-श्रि-श्रु-क्षु-ज्वरि-तूरि-चूरि-पूरिभ्यो णिः' (उणा० ६३४) णिप्र० । 'इतोऽक्त्यर्थात्' (२।४।३२) ङी । निर्गता प्रवाणी तन्तुवायशलाका यस्मादिति निष्प्रवाणिः कम्बलः पटो वा । अनेन निपातः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । तन्त्रादचिरोद्धृत इत्यर्थः ।
[निष्प्रवाणिः सदश] 'वेंग तन्तुसन्ताने' (९९२) वे । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) वा । ऊयतेऽस्यामिति वानिः । 'वी-यु-सु-वह्यगिभ्यो निः' (उणा० ६७७) निप्र० । 'सदि-वृत्यमि-धम्यश्यटि-कट्यवेरनिः' (उणा० ६८०) अनिप्र० वा । प्रसृ(भृ)ता वानिः = प्रवाणिः । सा निर्गता तन्तुभ्योऽस्येति निष्प्रवाणिः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हस्वः ॥छ।।

Page #306

सप्तमाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥
२८३
सुभ्वादिभ्यः ॥ ७।३।१८२ ॥ [सुभ्वादिभ्यः ] सुधूरादिर्येषां ते = सुभ्वादयः, तेभ्यः = सुभ्वादिभ्यः । पञ्चमी भ्यस् ।
[सुभ्रूः] 'भ्रमूच् अनवस्थाने' (१२३४) भ्रम् । भ्रमणं = भ्रूः । 'भ्रमि-गमि-तनिभ्यो डित्' (उणा० ८४३) इति डित् ऊप्र० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । शोभनं भ्रू-भ्रमणं यस्याः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु रज्ज्वादिभ्य ऊङ्' (२।४/७३) ऊप्र० → ऊ ।
[ लेखाभूः ] लेखावत् भ्रू - भ्रमणं यस्याः = लेखाभूः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु०' (२।४।७३) ऊप्र० → ऊ । भ्रूशब्दवत् भ्रशब्दोऽप्यस्ति । [शलाकाभूः] शलाकावत् भ्रू [भूर्यस्याः] सा = शलाकाभ्रः । [कोमलोरू:] कोमले कोमलौ ऊरू यस्याः सा = कोमलोरू: । [संहितोरू:] संहितावुरू यस्याः सा = संहितोरूः । [वरोरू:] वरे ऊरू यस्याः सा = वरोरूः ।
[पीवरोरू: ] पीवरे ऊरू यस्याः सा = पीवरोरू: । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु०' (२।४।७३) ऊप्र० → ऊ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । .. [हे सुभ्र!] [सुभ्रूः] तस्याः सम्बोधनं हे सुभ्र ! । आमन्त्र्ये प्रथमैकवचनं सि । 'नित्यदिद्-द्विस्वराऽम्बार्थस्य हस्वः' (१।४।४३) ह्रस्वः ।
[हे वरोरु!] [वरोरू:] तस्याः सम्बोधनं हे वरोरु ! । आमन्त्र्ये प्रथमैकवचनं सि । 'नित्यदिद्' (१।४।४३)
[करभोरूः] करभवत् ऊरू यस्याः सा = करभोरू: । 'उपमान-सहित-संहित-सह-शफ-वाम-लक्ष्मणाङ्रोः ' (२।४।७५) ऊप्र० → ऊ ।
[संहितोरू:] संहिते ऊरू यस्याः सा = संहितोरू: । 'उपमान-सहित-संहित०' (२।४।८५) ऊप्र० → ऊ ॥छ।। इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वृत्तौ तद्धितस्य सप्तमः पादः ॥छ।।

Page #307

२८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
॥ अर्हम् ॥ ॥ अथ सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते ॥ ७।४।१ ॥ [वृद्धिः] 'वृधूङ् वृद्धौ' (९५७) वृध् । वर्धिषीष्टेत्याशास्यमाना = वृद्धिः । 'तिकृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिप्र० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१७९) त० → ध० । 'धुटस्तृतीयः' (२।११७६) ध० → द० ('तृतीयस्तृतीय०' (१।३।४९) ध० → द०)। प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[स्वरेषु] स्वर सप्तमी सुप् । [आदेः] आदि षष्ठी ङस् । [णिति ] ञ् च ण् च = णौ । ञ्णौ इतौ अनुबन्धौ यस्य सः = ञ्णित्, तस्मिन् । [तद्धिते] तस्मै हितं = तद्धितम्, तस्मिन् ।
जिति - [दाक्षिः ] दक्षस्यापत्यं = दाक्षिः । 'अत इब्' (६।१।३१) इप्र० → इ० । अनेन वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[प्लाक्षिः] प्लक्षस्यापत्यं = प्लाक्षिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ० । अनेन वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[काणिः] कृष्णस्यापत्यं = काणिः । 'ऋषि वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) इत्यस्य बाधको 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । अनेन वृद्धि: आर् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[नैचाकविः] निचाकोरपत्यं = नैचाकविः । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक०' (६श६१) इत्यस्य बाधको 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । अनेन वृद्धिः ऐ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् ।
[चौलिः ] चूलाया अपत्यं = चौलिः । 'बाह्वादि०' (६।१।३२) इप्र० → इ० । अनेन वृद्धि: औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अवर्णस्य लुक् ।
[कापटवः] कपटोरपत्यं = कापटवः । 'ऋषि वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० → अ० । अनेन वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । _[भार्गवः] भृगोरपत्यं = भार्गवः । 'ऋषि वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० → अ० । अनेन वृद्धिः आर् । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।

Page #308

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२८५
[शैवः] शिवस्यापत्यं = शैवः । 'शिवादेरण' (६।१।६०) अणप्र० → अ० । अनेन वृद्धि: ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् । __ [औपगवः] गोः समीपम् = उपगुः । 'गोश्चान्ते इस्वोऽनंशिसमासेयोबहुव्रीहौ' (२।४।९६) ह्रस्वः । उपगोरपत्यम् = औपगवः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः औ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७/४/७०) अव् ।
[ श्रायः स्थालीपाकः ] श्रीर्देवता अस्य = श्रायः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
[ हायः] हीर्देवता अस्य = हायः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) आय् ।
यत आख्यातवृत्तौ प्रथमपादे 'वृद्धिराऽऽरैदौत्' (३।३।१) इत्यत्र वा(या) वृद्धिरुक्ता सा ज्ञेया, अत्रैव स्वरेष्विति व्यञ्जनापेक्षा व्युदासार्थं तेन व्यञ्जनादेरपि भवति ।
[शङ्कव्यं दारु ] शङ्कवे हितं = शङ्कव्यं दारु । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । .
[चिकीर्षक:] 'डुकंग करणे' (८८८) कृ। कर्तुमिच्छति । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० → स० । 'स्वर-हन-गमोः सनि धुटि' (४।१।१०४) दीर्घः । 'ऋतां क्ङितीर्' (४|४|११६) इ०-कि० । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) "कि"द्विः । 'क-ङश्च-ज्' (४।१।४६) क० → च० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । चिकीर्षतीति चिकीर्षक: । 'णक-तुचौ' (५।१।४८) णकप्र० → अक । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् ॥छ।।
__ केकय-मित्रयु-प्रलयस्य यादेरिय् च ॥ ७।४।२ ॥ [ केकयमित्रयुप्रलयस्य ] केकयश्च मित्रयुश्च प्रलयश्च = केकयमित्रयुप्रलयम्, तस्य । [ यादेरिय] य आदिर्यस्य सः = यादिस्तस्य । इय् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । [च] च प्रथमा सि ।
[कैकेयः ] केकयस्यापत्यं = कैकेयः । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिरञ्' (६।१।११४) अप्र० → - अ० । अनेन वृद्धिः ऐ-यस्य "इय्"देशश्च । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । - [मैत्रेयिकया श्लाघते ] मित्र 'यांक प्रापणे' (१०६२) या । मित्रं यातीति मित्रयुः । 'पी-मृग-मित्र-देव-कुमारलोक-धर्म-विश्व-सुस्नाश्मावेभ्यो युः' (उणा० ७४१) किद् उप्र० । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलुक् । मित्रयोर्भावः = मैत्रेयिका, तया । 'गोत्र-चरणाच्छ्लाघा-ऽत्याकार-प्राप्त्यवगमे' (७१७५) इत्यादिना अकञ्प्र० → अक । अनेन वृद्धिः ऐ-यस्य "इय्"देशश्च । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । . [प्रालेयं हिमम् ] प्रलयादागतं = प्रालेयं हिमम् । 'तत आगते' (६।३।१४९) अणप्र० , अ । अनेन वृद्धिः आ___ यस्य "इय"आदेशश्च । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । सि-अम् । [ केकयत्वम् ] केकयस्य भावः = केकयत्वम् । 'भावे त्व-तल्' (७।१।५५) त्वप्र० । सि-अम् ॥छ।।
देविका-शिशपा-दीर्घसत्र-श्रेयसस्तत्प्राप्तावाः ॥ ७।४।३ ॥ [ देविकाशिशपादीर्घसत्रश्रेयसः] देविका च शिशपा च दीर्घसत्रश्च श्रेयांश्च = देविकाशिंशपादीर्घसत्रश्रेयः, तस्य ।

Page #309

२८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[तत्प्राप्तौ] तस्या-वृद्धेः प्राप्तिस्तत्प्राप्तिस्तस्याम् । [आः] आ प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[दाविकमुदकम् ] 'दिवूच् क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । दीव्यन्ति देवा अस्यामिति देविका । 'नाम्नि पुंसि च' (५।३।१२१) णकप्र० → अक । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'आत्' (२।४।१८) । आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ । देविकायां भवं = दाविकमुदकम् । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन एकारस्य आकारः । सि-अम् ।
[दाविकाकूलाः शालयः] देविकाकूले भवाः = दाविकाकूलाः शालयः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन एकारस्य आकारः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । जस् ।
[पूर्वदाविकः] पूर्वदेविका नाम प्राच्यग्रामस्तत्र भवः = पूर्वदाविकः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० → अ । 'प्राग्ग्रामाणाम्' (७४।१७) इत्यनेनोत्तरपदवृद्धिप्राप्तौ अनेन एकारस्य आकारः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१९७२) स० → र० ।
[शांशपः स्तम्भः] शिशपाया विकारः = शांशप: स्तम्भः । 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन इकारस्य आकारः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[शांशपास्थलाः शालयः] शिशपायाः स्थलं = शिशपास्थलम् । शिशपास्थले भवाः = शांशपास्थलाः शालयः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन इकारस्य आकारः । जस् ।
[पूर्वशांशपः ] पूर्वशिशपा नाम ग्रामस्तत्र भवः = पूर्वशांशपः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन इकारस्य आकारः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[दार्पसत्रम् ] दीर्घसत्त्रे भवं = दार्घसत्त्रम् । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन ईकारस्य आ । सि-अम् ।
[श्रायसं द्वादशाङ्गम् ] श्रेयोऽधिकृत्य कृतं = श्रायसम् । 'अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे' (६।३।१९८) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन एकारस्य आ । सि-अम् । द्वि-दशन् । द्वाभ्यामधिका दश = द्वादश । 'द्वि-त्र्यष्टानां द्वा-त्रयोऽष्टाः प्राक् शतादनशीति-बहुव्रीहौ' (३।२।९२) द्वि० → द्वा० क्रियते । द्वादशानां पूरणः = द्वादशम् । 'संख्यापूरणे डट्' (७।१।११५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । द्वादशं च तदङ्गं च = द्वादशाङ्गम् । सि-अम् ।
[सौदेविकः] सुदेविकायां भवः = सौदेविकः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् इत्यत्र निषेधार्थम्-पूर्वोत्तरपदानामपि यथास्यादित्येवमर्थं च । अन्यथा हि केवलानामेव स्यात् ॥छ।।
वहीनरस्यैत् ॥ ७।४।४ ॥ [वहीनरस्य ] वहीनर षष्ठी ङस् । [ ऐत्] ऐत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
[वैहीनरिः] वहीनरस्यापत्यं = वैहीनरिः । 'अत इब्' (६।१।३१) इप्र० → इ । अनेन अकारस्य ऐत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।

Page #310

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२८७
[वैहीनरम्] वहीनरस्येदं = वैहीनरम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन अकारस्य ऐत् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् । विहीनरस्य वृद्ध्या सिध्यति । वहीनरस्य वाहीनरिर्मा भूदिति वचनम् ॥छ।।
यवः पदान्तात् प्रागैदौत् ॥ ७।४।५ ॥ [य्वः] य च व् च = य्व्, तस्मात् । [पदान्तात्] पदस्यान्तः = पदान्तस्तस्मात् । [प्राक् ] प्राक् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । [ऐदौत् ] ऐच्च औच्च = ऐदौत् । प्रथमा सि ।
[वैयाकरणः] व्याकरणं वेत्त्यधीते वा = वैयाकरण: । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । अनेन यकारात् प्राक् ऐत्० → ऐ० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[नैयायिकः] न्यायं वेत्त्यधीते वा = नैयायिकः । 'न्यायादेरिकण्' (६।२।११८) इकण्प्र० → इक । अनेन यकारात् प्राक ऐत० → ऐ० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[नैयासिकः] नि 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । नितरामस्यन्ते-क्षिप्यन्ते विविधप्रमेया अस्मिन्निति न्यासः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । न्यासं वेत्त्यधीते वा = नैयासिकः । 'न्यायादेरिकण्' (६।२।११८) इकण्प्र० → इक । अनेन यात् प्राक् ऐत्
आगमः , ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । - [वैयसनम् ] वि 'असूच क्षेपणे' (१२२१) अस् । व्यस्यते-क्षिप्यते स्वकार्यात् प्राणी अनेनेति व्यसनम् । 'करणाऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । व्यसने भवं = वैयसनम् । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन यात् प्राक् ऐरागमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[सौवागमिकः ] स्वागमं वेत्त्यधीते वा = सौवागमिकः । 'न्यायादेरिकण्' (६।२।११८) इकण्प्र० → इक । अनेन वात् प्राक "औ"आगमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[सौवश्विः ] स्वश्वस्यापत्यं = सौवश्विः । 'अत इज्' (६।१।३१) इप्र० → इ । अनेन वात् प्राक् "औ" आगमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[सौवश्वः ] स्वश्वस्यायं = सौवश्वः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन वात् प्राक् "औ"आगमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । __ [पूर्वत्रैयलिन्दः ] पूर्वत्र्यलिन्दो नाम प्राग्ग्रामः तत्र भवः = पूर्वत्रैयलिन्दः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन यात् प्राक् ऐकारागमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
परत्वान्नित्यत्वाच्च वृद्धेः प्रागेव सर्वत्र अनेनैदौतौ ।
[सौपर्णेयः] सुपाः सुपर्णाया वा अपत्यं = सौपर्णेयः । 'झ्याप्त्यूङः' (६।१७०) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।१) अवर्णस्य-इवर्णस्य च लुक् ।

Page #311

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ याताश्छात्राः ] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । एतीति यत् । 'शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ' (५/२/२०) शतृप्र० अत् । 'ह्विणोरप्विति व् - यौ' (४।३।१५) यत्वम् । यत इमे = याताश्छात्राः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ।
२८८
[ दाध्यश्विः ] दधिप्रधानोऽश्वः = दध्यश्वः । दध्यश्वस्यापत्यं = दाध्यश्विः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ माध्वश्विः ] मधुप्रधानोऽश्वः = मध्वश्वः । मध्वश्वस्यापत्यं = माध्वश्विः । 'अत इञ्' ( ६ |१| ३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[झ्याशीतिकः, त्र्याशीतिकः ] द्वाभ्यामशीतिभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यामशीतिभ्यामधीष्टो भृतो वा, द्वेऽशीती भूतो भावी वा = द्व्याशीतिकः । त्रिभिरशीतिभिर्निर्वृत्तः, त्रिभिरशीतिभिरधीष्टो भृतो वा, त्रयोऽशीतयो भूतो भावी वा = त्र्याशीतिकः । अत्राशीतिशब्दो दिवसार्द्धमासमासादेः कालस्य संख्या ब्रूते इति 'कालात् परिजय्य - लभ्य - कार्य - सुकरे' (६|४|१०४) इत्यादिना कालाधिकारविहितो 'निर्वृत्ते' (६|४|१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० इक । वृद्धिः ।
[ वैयाकरणभार्यः] अस्मिन् पदे निष्पन्नः वैयाकरण मण्ड्यते । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । वैयाकरणी भार्या अस्य = वैयाकरणभार्यः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'परत: स्त्री० ' (३।२।४९) पुंवत् ङीगतेत्यर्थः । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२२१७२) स०र० ।
[ सौवश्वभार्यः] अस्मिन् पदे निष्पन्नः सौवश्व मण्ड्यते । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । सौवश्वी भार्या यस्य = सौवश्वभार्यः । 'गोश्चान्ते० ' (२।४।९६) हुस्वः । 'परतः स्त्री० ' ( ३।२।४९) पुंवत् - ङीगतेत्यर्थः । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० ॥छ ।
द्वारादेः | ७|४|६ ॥
[ द्वारादेः ] द्वार आदिर्यस्य सः = द्वारादिः, तस्मात् ।
[ द्वौवारिकः ] द्वारे नियुक्तः द्वौवारिकः । 'तत्र नियुक्ते' (६।४।७४) इकण्प्र० इक । वृद्धिप्राप्तौ अनेन वकारात् प्राक् " औ" आगम: । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ सौवर: ] स्वर मण्ड्यते । स्वरमधिकृत्य कृतो ग्रन्थः = सौवरः । ' अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे' (६।३।१९८) अण्प्र०
अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन वकारात् प्राक् " औ" आगमः ।
सौवः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन वात् प्राक् " औ" रागमः । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७|४|६५) अलुक् ।
[ सौव: ] स्वर् मण्ड्यते । स्वर्भवः
=
[ सौवस्तिकः ] स्वस्तीत्याह = सौवस्तिक: । 'प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति' (६।४।४३) इकण्प्र० इक । अनेन वात् प्राक् “औ”रागमः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् । अव्युत्पन्नोऽयं स्वस्तिशब्दः । सुपूर्वस्य तु पूर्वेण 'य्व: पदान्तात् प्रागैदौत्' (७|४|५) इत्यादिना सिद्धम् ।
[ सौवादुमृदः ] स्वादुमृदोऽपत्यं = सौवादुमृदः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन वात् प्राक् “औ”रागमः ।

[ वैयल्कसः] विगतोऽर्कः व्यर्कस्तं स्यतीति व्यल्कसः । ' आतो डोऽहवा - वा- म:' ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) आलुक् । 'ऋफिडादीनां डश्चलः ' (२|३|१०४) २०
(५/१/७६) डप्र० → अ ।
ल० । व्यल्कसे भवः =

Page #312

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
वैयल्कसः । 'भवे' (६।३।१२३) अणूप्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ शौवस्तिकः ] श्वो भवः = शौवस्तिकः । 'श्वसस्तादिः' (६।३।८४) तिकण्प्र०
" औ" गमः । श्वस्शब्दात् निष्पन्नमिदम् ।
[ स्फैयकृतः ] स्फ्यकृतस्यापत्यं
यात् प्राक् "ऐ" गमः ।
[ शौवनं मांसम्] शुन इदं शौवनं मांसम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० अ । अनेन वात् प्राक्
=
'औ" गमः । सि-अम् ।
=
=
अ । 'य्वः पदान्तात् ०' (७|४|५) यकारात् प्राक् " ऐ" रागमः ।
[ सौवम्] स्वस्येदं
सौवम् । 'तस्येदम्' (६ | ३ | १६०) अण्प्र० अ । अनेन वात् प्राक् "औ"गमः ।
[ सौवाध्यायिकः ] स्वाध्यायेन जयति सौवाध्यायिकः । 'तेन जित - जयद् - दीव्यत् खनत्सु' (६।४।२) इकण्प्र० → इक । अनेन वात् प्राक् " औ" गमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
=
२८९
→ तिक । अनेन वात् प्राक्
स्फैयकृत: । 'ऋषि - वृष्ण्यन्धक - कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० अ । अनेन
=
→
[ सौवग्रामिकः] स्वग्रामे भवः = सौवग्रामिक: । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० इक । अ वात् प्राक् “औ”गम: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ दौवारपालिः ] द्वारपालस्यापत्यं दौवारपालिः । ‘अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । अनेन वात् प्राक् ." औ" गमः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

[ दौवारपालिकः ] द्वारपाल्या अपत्यं = दौवारपालिकः । ‘रेवत्यादेरिकण्' (६।१।८६) इकण्प्र० → इक । अनेन वात् प्राक् औ ।
[ सौवराध्यायः ] स्वरस्य अध्यायः = स्वराध्यायः । स्वराध्याये भवः = सौवराध्यायः । 'भवे' (६|३|१२३) अण्प्र० अ । अनेन वात् प्राक् औ
1
[ सौवर्गमनिकः ] स्वर्गमनमाह = सौवर्गमनिक: । 'प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति' (६।४।४३) इकण्प्र० इक । अनेन वात् प्राक् औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ शौवादंष्ट्रो मणि: ] दृश्यते इति दंष्ट्रा । शुनो दंष्ट्रा श्वदंष्ट्रा तस्यां भवः = शौवादंष्ट्रो मणिः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । अनेन " औ" वात् प्राक् । बाहुलकादणि सति 'शुन:' ( ३।२।९०) इति दीर्घः ।
शौवभस्त्रः ।
[[ शौवभस्त्रः ] श्वेव भस्त्रा यस्य । बाहुलकात् 'शुन:' ( ३।२।९०) इति न दीर्घः । श्वभस्त्रे भव: = 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ अनेन वात् प्राक् औ ।
।
=
[ स्वापतेयम् ] स्वपतौ साधुः स्वापतेयम् । ‘पथ्यतिथि - वसति - स्वपतेरेयण्' (७।१।१६) एयण्प्र० एय । 'वृद्धि: स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णवर्णस्य' (७|४|६८) इलुक् ।
[स्वाजन्यम् ] स्वजनस्य भावः कर्म वा । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७|१|६०) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । सि-अम् ।
गणोऽत्र ॥छ ।

Page #313

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
न्यग्रोधस्य केवलस्य ॥ ७४७ ॥ [न्यग्रोधस्य] न्यग रोहतीति न्यग्रोधः । 'नाम्युपान्त्य-प्री-क-ग-ज्ञः कः' (५।१५४) इत्यस्य बाधको 'लिहादिभ्यः' (५।१।५०) अच्प्र० → अ । 'वीरुन्-न्यग्रोधौ' (४।१।१२१) न्यग्रोधनिपातः, तस्य ।
[केवलस्य ] केवल षष्ठी ङस् ।।
[नैयग्रोधो दण्डः कषायो वा] न्यग्रोधस्य विकारः = नैयग्रोधो दण्डः । 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अण्प्र० → अ । वृद्धिप्राप्तौ अनेन यात् प्राक् “ऐ"गमः → ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक्, कषायो वा ।
[न्याग्रोधमूलाः शालयः] न्यग्रोधस्य मूलं = न्यग्रोधमूलम् । न्यग्रोधमूले भवाः = न्यायोधमूला: शालयः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । जस् ।
[न्याग्रोधकः] न्यग्रोधाः सन्त्यस्मिन् । न्यग्रोधानां निवासः अदूरभवो वा । न्यग्रोधैर्निवृत्तं = न्यग्रोधकः । 'निवासाऽदूरभव इति देशे नाम्नि' (६।२।६९) इत्यादिभिस्त्रिभिः सूत्रैः कप्र०, तत्र भवः = न्याग्रोधकः । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । __ इदमपि सूत्रं द्वारादीनां तदादिविधिआपकम् । न्यग्रोहतीति. न्यग्रोध इति व्युत्पत्तिपक्षे नियमार्थम्, केवलस्यैवेति । . अव्युत्पत्तिपक्षे तु विध्यर्थं वचनम् ॥छ।।
न्यकोर्वा ॥ ७।४।८ ॥ [न्यकोर्वा ] न्यङ्कु षष्ठी ङस् । वा प्रथमा सि ।
[नैयङ्कवम्, न्याङ्कवम् ] नि 'अञ्चूग् गतौ च' (८९०) अञ्च् । न्यञ्चतीति न्यकुः । 'नेरञ्चेः' (उणा० ७२४) उप्र० । 'न्यङ्कद्ग-मेघाऽऽदयः' (४।१।११२) इत्यनेन निपात्यते । न्यङ्कोरिदं = नैयङ्कवम्, न्याङ्कवम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन यात् प्राक् ऐ. द्वितीये वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । सि-अम् । व्युत्पत्तिपक्षे पूर्वेण प्राप्ते विभाषा, अव्युत्पत्तिपक्षे त्वप्राप्ते ॥छ।।
न ञ-स्वङ्गादेः ॥ ७४।९॥
[न] न प्रथमा सि ।
[अस्वङ्गादेः] जश्च स्वा(व)ङ्गादिश्च = अस्वा(व)ङ्गादि, तस्य ।
[व्यावक्रोशी] वि-अव 'क्रुशं आह्वान-रोदनयोः' (९८६) क्रुश् । व्यवक्रोशनं = व्यावक्रोशी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो अः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नित्यं ब-जिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अणजेये.' (२।४।२०) ङी।
[व्यावलेखी] वि-अव 'लिखत् अक्षरविन्यासे' (१३३६) लिख् । व्यवलेखनं = व्यावलेखी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो नः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'नित्यं ब-जिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी।
[व्यावचर्ची] वि-अव 'चर्चण अध्ययने' (१७२९) चर्च् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० → इ । व्यवचर्चनं = व्यावचर्ची । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः' (५।३।११६) अप्र० → अ । 'णेरनिटि' (४३।८३) णिच्लुक् ।

Page #314

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
'नित्यं ञ-ञिनोऽण्' (७।३।५८) अणूप्र०
अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२|४|८६) अलुक् ।
[ व्यावहासी ] वि- अव 'हसे हसने' (५४५) हस् । व्यवहसनं = व्यावहासी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः ' (५।३।११६) ञप्र० अ । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः । नित्यं ञ - ञिनोऽण्' (७|३|५८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२|४|८६) अलुक् ।
[ व्यात्युक्षी ] वि-अति 'उक्ष सेचने' (५६६) उक्ष । व्यत्युक्षणं (५|३|११६) ञप्र० → अ । 'नित्यं ञ ञिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र० 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२० ) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२|४|८६) अलुक् ।
व्यात्युक्षी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः ' अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ।
२९१
[ स्वाङ्गिः ] शोभनानि अङ्गानि यस्य । स्वङ्गस्यापत्यं = स्वाङ्गिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ व्याङ्गिः ] विगतानि अङ्गानि यस्य सः = व्यङ्गः । व्यङ्गस्यापत्यं = व्याङ्गिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ व्याडि: ] व्यडस्यापत्यं = व्याडि: । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ स्वागतिकः ] स्वागतमित्याह = स्वागतिकः । 'प्रभूतादिभ्यो ब्रुवति' (६।४।४३) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[ स्वाध्वरिकः ] स्वध्वरेण चरति स्वाध्वरिकः । ‘चरति' (६|४|११ ) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
[ व्यावहारिकः ] व्यवहारेण चरति = व्यावहारिकः । 'चरति ' ( ६ |४|११ ) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ व्यायामिकी विद्या ] व्यायामः प्रयोजनमस्याः = व्यायामिकी विद्या । 'प्रयोजनम्' (६|४|११७) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२|४|२०) ङी ।
गणोऽत्र ॥छ ।
श्वादेरिति ॥ ७|४|१० ॥
[ श्वादेरिति ] श्व आदिरवयवो यस्य सः = श्वादिः तस्मात् । इत् सप्तमी ङि ।
[ श्वाभस्त्रिः ] श्ववत् भस्त्रा यस्य = श्वभस्त्रः । श्वभस्त्रस्यापत्यं = श्वाभस्त्रिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धि: । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

-
=
[ श्वाशीर्षिः ] श्वेव शिरोऽस्य श्वशिराः । श्वशिरसोऽपत्यं वाशीर्षिः । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इञ्प्र० इ । 'शीर्षः स्वरे तद्धिते' (३।२।१०३) शिरस्स्थाने "शीर्ष" देश: । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

Page #315

२९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[श्वादंष्ट्रिः ] शुन इव दंष्ट्रा अस्य । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । श्वदंष्ट्रस्यापत्यं = श्वादंष्ट्रिः । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[श्वागणिकः ] श्वगणेन चरित = श्वागणिकः । 'चरति' (६।४|११) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[श्वायूथिकः] शुनो यूथं = श्वयूथम् । श्वयूथेन चरति = श्वायूथिकः । 'चरति' (६।४।११) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[शौविकः ] श्वभिश्चरति = शौविकः । 'चरति' (६।४।११) इकण्प्र० → इक । 'द्वारादेः' (७४।६) वात् प्राक् औ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[शौवहानम् ] 'ओहांक त्यागे' (११३१) हा । 'ओहांङ् गतौ' (११३६) हा । हीयते हायते वा = हानम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । शुनो हानं = श्वहानम् । श्वहानस्येदं = शौवहानम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र० → अ । 'द्वारादेः' (७४/६) वात् प्राक् औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[शौवभस्त्रम् ] श्वभस्त्रस्यापत्यं = शौवभस्त्रम् । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'द्वारादेः' (७।४।६) वात् प्राक् औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ।
[शौवादंष्ट्रो मणिः ] शुनो दंष्ट्रा = श्वादंष्ट्रा । बाहुलकात् दीर्घः । श्वादंष्ट्रायाः विकारः = शौवादंष्ट्रो मणिः । 'दोरप्राणिनः' (६।४९) मयट् इत्यस्य बाधको 'हेमाऽऽदिभ्योऽज्' (६।२।४५) अप्र० → अ । 'द्वारादेः' (७४।६) वात् . प्राक् औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ॥छ।।
इञः ॥ ७।४।११ ॥
.
[इञः] इञ् षष्ठी ङस् ।
[श्वाभस्त्रम् ] 'वादेरिति' (७।४।१०) औकारो वकारात् प्राग् निषेधात् श्वेव भस्त्राऽस्य = श्वभस्त्रः । श्वभस्त्रस्यापत्यं = श्वाभस्त्रिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । श्वाभस्त्रेरिदं = श्वाभस्त्रम् । 'वृद्धजः' (६।३।२८) अप्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् । सि-अम् ।
[श्वाकर्णम्] शुनः इव कर्णावस्य = श्वकर्णः । श्वकर्णस्यापत्यं = श्वाकणिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । श्वाकर्णेरिदं = श्वाकर्णम् । 'वृद्धेञः' (६।३।२८) अप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् । सि-अम् । . इकारादौ निमित्ते उच्यमानः पूर्वेण प्रतिषेधः इञन्तस्य प्रत्ययान्तरे न प्राप्नोतीति वचनम् ॥छ।।
पदस्यानिति वा ॥ ७।४।१२ ॥
[पदस्य] पद षष्ठी ङस् । [अनिति] न इत् = अनित् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् । [वा] वा प्रथमा सि ।

Page #316

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२९३
[श्वापदम्, शौवापदम् ] शुन इव पदमस्य = श्वापदम् । बाहुलकात् पुनपुंसकः । 'शुनः' (३।२।९०) इति दीर्घः । श्वापदस्य विकारः = श्वापदम् । 'प्राण्यौषधि-वृक्षेभ्योऽवयवे च' (६।२।३१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । एवम्-शौवापदम् । 'द्वारादेः' (७४।६) वात् प्राक् औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[श्वापदिकः] शुन इव पदमस्य = श्वापदम् । 'शुनः' (३।२।९०) इति दीर्घः । श्वापदेन चरति = श्वापदिकः । 'चरति' (६।४।११) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धि: स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ॥छ।।
प्रोष्ठ-भद्राज्जाते ॥ ७।४।१३ ॥ [प्रोष्ठभद्रात् ] प्रोष्ठश्च भद्रश्च = प्रोष्ठभद्रम्, तस्मात् । [जातें] जात सप्तमी ङि। वृद्धिरित्यनुवर्तते ।
[प्रोष्ठपादः ] प्रोष्ठपदाभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तः कालोऽपि प्रोष्ठपदा(दः) । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अण्प्र० । "लुप् त्वप्रयुक्ते" लुप् । 'ङ्यादेौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः' (२।४।९५) आप्निवृत्तिः । पुनराप् । प्रोष्ठपदासु जातः = प्रोष्ठपादः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८)
अवर्णस्य लुक् । . [भद्रपादो माणवकः] भद्रपदाभिश्चन्द्रयुक्ताभिर्युक्तः कालोऽपि भद्रपदः । 'चन्द्रयुक्तात् काले०' (६।२।६) अणप्र० ।
"लुप् त्वप्रयुक्ते" अण् लुप्यते च । 'भद्रपदासु जातः = भद्रपादो माणवकः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[प्रौष्ठपदो मेघः] प्रोष्ठपद पूर्ववत् साध्यः । प्रोष्ठपदासु भवः = प्रौष्ठपदो मेघः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् । __[ऊर्ध्वमौहूर्तिकः ] ऊर्ध्वमुहूर्तेषु भवः = ऊर्ध्वमौहूर्तिकः । 'सप्तमी चोर्ध्वमौहूर्तिके' (५।४।३०) इति निपातनात् सिद्धम्, परं 'अध्यात्मादिभ्य इकण' (६।३।७८) इकण्प्र० → इक ।
[गुरुलाघवम् ] लघोर्भावः = लाघवम् । 'य्ववर्णाल्लघ्वादेः' (७।१।६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४/७०) अव् । गुरोर्लाघवं, गुरुश्च गुरुत्वं लाघवं चेति वा ।।
[संहतपारार्थ्यम् ] परस्मै अर्था(:) । परार्थस्य भावः = पारार्थ्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । संहते पारार्थ्यं = संहतपारार्थ्यम् । सि-अम् ॥छ।।
अंशादृतोः ॥ ७।४।१४ ॥ [अंशात् ] अंश पञ्चमी ङसि । [ऋतोः] ऋतु षष्ठी ङस् ।
[पूर्ववार्षिकः] पूर्वासु वर्षासु भवः = पूर्ववार्षिकः । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् ।

Page #317

२९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[अपरवार्षिकः ] अपरासु वर्षासु भवः = अपरवार्षिकः । 'वर्षा-कलेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) आलुक् ।
[ पूर्वशारदः ] पूर्व भागान्तरं शरदः = पूर्वशारदः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अपरशारदः] अपरं भागान्तरं शरदः = अपरशारदः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) अलुक् ।
[पूर्वनैदाघः] पूर्वं निदाघस्य = पूर्वनैदाघः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[अपरनैदाघः] अपरं निदाघस्य = अपरनैदाघः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण्' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । 'पूर्वा-ऽपरा-ऽधरोत्तरमभिन्नेनांशिना' (३।१।५२) समासः ।
[पूर्वहैमनः ] पूर्व भागान्तरं हेमन्तस्य = पूर्वहैमनः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । 'हेमन्ताद् वा तलुक् च' (६।३।९१) तलुक् । अनेन उत्तरपदवृद्धिः ऐ।
[अपरहैमनः ] अपरं भागान्तरं हेमन्तस्य = अपरहैमनः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । 'हेमन्ताद् वा तलुक् च' (६।३।९१) तलुक् । अनेन उत्तरपदवृद्धिः ऐ।
[पौर्ववर्षिकः] पूर्वासु ऋत्वन्तरैर्व्यवहितासु वर्षासु भवः = पौर्ववा(व)र्षिकः । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) आलुक् । अत्र पूर्वशब्दो न । वर्षाणामेकदेशं ब्रूते किन्तु व्यवहितत्वमिति न पूर्वशब्दोंऽशवचनः ।
[सौवर्षिकः] सुवर्षासु भवः = सौवा(व)र्षिकः । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) आलुक् ।
[पौर्वपिप्पलम्] पूर्वं पिप्पल्याः = पूर्वपिप्पली । पूर्वपिप्पल्या इदं = पौर्वपिप्पलम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । सि-अम् ।
[आर्द्धपिप्पलम्] अर्द्धं पिप्पल्याः = अर्द्धपिप्पली । अर्द्धपिप्पल्या इदम् = आर्द्धपिप्पलम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । सि-अम् ॥छा।
सु-सर्वाऽर्द्धाद् राष्ट्रस्य ॥ ७।४।१५ ॥ [सुसर्वाऽर्द्धात् ] सुश्च सर्वश्च अर्द्धश्च = सुसर्वाऽर्द्धम्, तस्मात् । [ राष्ट्रस्य ] राष्ट्र षष्ठी ङस् ।
[सुपाञ्चालकः] पञ्चालस्यापत्यानि । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिरञ्' (६।१।११४) अप्र० → अ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) लुप् । शोभनेषु पञ्चालेषु भवः = सुपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[सर्वपाञ्चालकः] सर्वेषु पञ्चालेषु भवः = सर्वपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #318

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२९५
[अर्द्धपाञ्चालकः] अर्द्ध पञ्चालानाम् = अर्द्धपञ्चालाः, तेषु भवः = अर्द्धपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[सुमागधकः] मगधस्यापत्यानि । 'पुरु-मगध०' (६।१।११६) अण्प्र० → अ । 'बहुष्वस्त्रियाम्' (६।१।१२४) लुप् । शोभनेषु मगधेषु भवः = सुमागधकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकञ्प्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[सर्वमागधकः] सर्वेषु मगधेषु भवः = सर्वमागधकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अर्द्धमागधकः] अर्द्ध मगधानाम् = अर्द्धमगधाः । अर्द्धमगधेषु भवः = अर्द्धमागधकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[सौगन्धिकः ] शोभनो गन्धो येषां ते = सुगन्धाः । सुगन्धाः पण्यमस्य = सौगन्धिकः । 'तदस्य पण्यम्' (६।४।५४) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[आर्द्धपिप्पलः] अर्द्धपिप्पल्यां भवः = आर्द्धपिप्पलः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) ईलुक् ॥छ।।
अमद्रस्य दिशः ॥ ७।४।१६ ॥ [अमद्रस्य] न मद्रः = अमद्रस्तस्य । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । [दिशः ] दिश् पञ्चमी ङसि ।
[पूर्वपाञ्चालकः] पूर्वेषु पञ्चालेषु भवः = पूर्वपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[अपरपाञ्चालकः] अपरेषु पञ्चालेषु भवः = अपरपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अक० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[दक्षिणपाञ्चालकः] दक्षिणेषु पञ्चालेषु भवः = दक्षिणपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[उत्तरपाञ्चालकः] उत्तरेषु पञ्चालेषु भवः = उत्तरपाञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकञ्प्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[पौर्वमद्रः ] पूर्वेषु मद्रेषु भवः = पौर्वमद्रः । 'मद्राद' (६।३।२४) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[पौर्वपञ्चालकः] पूर्व भागान्तरं पञ्चालानां = पूर्वपञ्चालाः । 'पूर्वा-उपरा-ऽधरोत्तरमभिन्नेनांशिना' (३११५२) इत्यादिना समासः, तेषु भवः = पौर्वपञ्चालकः । 'बहुविषयेभ्यः' (६।३।४४) अकञ्प्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[पौर्वपञ्चालः] पूर्वपञ्चालेषु भवः = पौर्वपञ्चालः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।।

Page #319

२९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[प्राग्ग्रामाणाम् ] प्राञ्चश्च ते ग्रामाश्च = प्राग्ग्रामाः तेषाम् ।
[ पूर्वकार्ष्णमृत्तिकः ] पूर्वकृष्णमृत्तिका नाम प्राक्षु ग्रामस्तत्र भवः पूर्वकार्ष्णमृत्तिकः । 'कोपान्त्याच्चाऽण्' (६।३।५६) अण्प्र० अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७७४६८) आलुक् । [ अपरकार्ष्णमृत्तिकः ] मृदेव मृत्तिका । 'मृदस्तिक:' ( ७ २ १७१) तिकप्र० । अपरकृष्णमृत्तिका नाम प्राक्षु ग्रामस्तत्र भवः = अपरकार्ष्णमृत्तिकः । ' कोपान्त्याच्चाऽण्' (६।३।५६ ) अण्प्र० अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् ।
=
प्राग्ग्रामाणाम् ॥ ७।४।१७ ॥
[ पूर्वैषुकामशम: ] इषूणां कामः = इषुकामस्तस्य शमी । पूर्वा चासौ इषुकामशमी च = पूर्वेषुकामशमी । पूर्वेषुकामशमी नाम प्राग्ग्रामस्तत्र भवः = पूर्वेषुकामशम: । 'कोपान्त्याच्चाऽण् ' ( ६ |३|५६) अण्प्र० अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । ‘अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् ।
[ अपरैषुकामशम: ] अपरेषुकामशमी नाम प्राग्ग्रामस्तत्र भवः = अपरैषुकामशमः । 'कोपान्त्याच्चाऽण् ' ( ६ |३|५६) अण्प्र० अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इवर्णस्य लुक् ।
बहुवचनाद् ग्रामग्रहणे इदं (नगरं) अपि गृह्यते ।
=
[ पूर्वकान्यकुब्ज: ] पूर्वस्मिन् कन्यकुब्जे भवः = पूर्वकान्यकुब्ज: । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

[ अपरकान्यकुब्जः ] अपरेषु कन्यकुब्जेषु भवः = अपरकान्यकुब्जः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ पूर्वपाटलिपुत्रकः ] पूर्वेषु पाटलिपुत्रेषु भवः
पूर्वपाटलिपुत्रकः ।
[ अपरपाटलिपुत्रकः] अपरेषु पाटलिपुत्रेषु भवः = अपरपाटलिपुत्रकः । दुः संज्ञाया अभावात्, 'रोपान्त्यात्' (६।३।४२) इत्यकञ् तावेदिव ? ( तावदेव ) पूर्वेणेति स्वार्थे क 'संज्ञा दुर्वा' (६।१।६ ) इत्यनेन दुःसंज्ञायां 'रोपान्त्यात्' (६।३।४२) अकञ्प्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४।६८) अलुक् ।
पौर्वदेवदत्तः । ‘भवे' (६।३।१२३) अण्प्र०
[ पौर्वदेवदत्तः ] देवदत्तं नाम वाहीकग्रामः । पूर्वस्मिन् देवदत्ते भवः = → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ आपरदेवदत्तः ] अपरस्मिन् देवदत्ते भवः = आपरदेवदत्तः । 'भवे' (६|३|१२३) अण्प्र० अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥छ||
संख्या -ऽधिकाभ्यां वर्षस्याऽभाविनि ॥ ७।४।१८ ॥
[ संख्याऽधिकाभ्याम् ] संख्या च अधिकश्च = संख्याऽधिकौ, ताभ्याम् = संख्याऽधिकाभ्याम् । पञ्चमी भ्याम् ।
[ वर्षस्य ] वर्ष षष्ठी ङस् ।
[ अभाविनि ] न भावोऽभावी, तस्मिन् ।
द्विवार्षिकः ।
[ द्विवार्षिकः] द्वाभ्यां वर्षाभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यां वर्षाभ्यां भृतोऽधीष्टो वा द्वे वर्षे भूतो भावी वा = निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।

Page #320

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२९७
[त्रिवार्षिकः ] त्रिभिर्वर्षाभिनिर्वृत्तः, त्रिभिर्वर्षेभृतोऽधीष्टो वा, त्रीन् वर्षान् भूतः = त्रिवार्षिकः । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[अधिकवार्षिकः] अधिकेन वर्षेण निर्वृत्तः, अधिकाय वर्षाय भृतोऽधीष्टो वा, अधिकं वर्षं भूतः = अधिकवार्षिक: । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[द्वैवर्षिकं, त्रैवर्षिकं धान्यम् ] द्वे वर्षे भावि = द्वैवा(व)र्षिकम् । त्रीणि वर्षाणि भावि = त्रैवा(व)र्षिकम् । 'तं भावि-भूते' (६।४।१०६) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक्, धान्यम् ।
[द्विवार्षिको मनुष्यः] द्वाभ्यां वर्षाभ्यां भृतोऽधीष्टो वा कर्म करिष्यति = द्विवार्षिक: । 'तस्मै भृता-ऽधीष्टे च' (६।४।१०७) इकण्प्र० → इक । अधीष्टभृतयोः प्रत्ययो न भाविनीति प्रतिषेधो न भवति । गम्यते ह्यत्र भविष्यत्ता, न तु प्रत्ययार्थः ॥छ।
मान-संवत्सरस्याशाण-कुलिजस्याऽनाम्नि ॥ ७।४।१९ ॥ - [मानसंवत्सरस्य] 'मांङ्क मान-शब्दयोः' (११३७) मा । मीयते परिच्छिद्यते येन तन्मानम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनटप्र० → अन । मानश्च संवत्सरश्च = मानसंवत्सरम्, तस्य ।
[अशाणकुलिजस्य ] शाणश्च कुलिजश्च = शाणकुलिजम्, न शाणकुलिजम् = अशाणकुलिजम्, तस्य । [अनाम्नि ] न नाम = अनाम्, तस्मिन् ।
[द्विकौडविकः ] द्वौ कुडवौ प्रयोजनमस्य = द्विकौडविकः । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
[त्रिकौडविकः ] त्रयः कुडवाः प्रयोजनमस्य = त्रिकौडविकः । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[अधिककौडविकः ] अधिकः कुडवः प्रयोजनमस्य = अधिककौडविकः । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलक ।
[द्विसौवर्णिकम् ] द्वाभ्यां सुवर्णाभ्यां क्रीतं = द्विसौवर्णिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । 'सुवर्ण-कार्षापणात्' (६।४।१४३) इत्यनेन इकणो वा लुप् । अनेन उत्तरपदवृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । सि-अम् ।
[त्रिसौवर्णिकम्] त्रिभिः सुवर्णैः क्रीतं = त्रिसौवर्णिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकणप्र० → इक । 'सुवर्ण-कार्षापणात्' (६।४।१४३) इत्यनेन इकणो वा लुप् । अनेन उत्तरपदवृद्धि: औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् । _[अधिकसौवर्णिकम् ] अधिकेन सुवर्णेन क्रीतम् = अधिकसौवर्णिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । 'सुवर्ण-कार्षापणात्' (६।४।१४३) इत्यनेन इकणो वा लुप् । अनेन उत्तरपदवृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । सि-अम् ।

Page #321

२९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[द्विषाष्टिकः] द्वाभ्यां षष्टिभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यां षष्टिभ्यां भृतोऽधीष्टो वा, द्वे षष्टी भूतो भावी वा = द्विषाष्टिकः । 'कालात् परिजय्य-लभ्य-कार्य-सुकरे' (६।४।१०४) इत्यधिकारे 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[त्रिषाष्टिकः] त्रिभिः षष्टिभिनिर्वत्तः, त्रिभ्यः षष्टिभ्यो भृतोऽधीष्टो वा, तिस्रः षष्ट्यः भूते भावी वा = त्रिषाष्टिकः । 'कालात् परिजय्य-लभ्य-कार्य-सुकरे' (६।४।१०४) इत्यधिकारे 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।।
[अधिकषाष्टिकः] अधिकया षष्ट्या निर्वृत्तः, अधिकायै षष्ट्यै भृतोऽधीष्टो वा = अधिकषाष्टिकः । 'कालात् परिजय्य-लभ्य-कार्य-सुकरे' (६।४।१०४) इत्यधिकारे 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभि: सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[द्विसाप्ततिकः] द्वाभ्यां सप्ततिभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यां सप्ततिभ्यां भृतोऽधीष्टो वा, द्वे सप्तती भूतो भावी वा = द्विसाप्ततिकः । 'कालात् परिजय्य-लभ्य-कार्य-सुकरे' (६।४।१०४) इत्यधिकारे 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[अधिकसाप्ततिकः] अधिकया सप्तत्या निर्वृत्तः, अधिकायै सप्तत्यै भृतोऽधीष्टो वा = अधिकसाप्ततिकः । . 'कालात् परिजय्य-लभ्य०' (६।४।१०४) इत्यधिकारे 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इवर्णस्य लुक ।
[द्विनावतिकम् ] द्वाभ्यां नवतिभ्यां क्रीतं = द्विनवति द्रव्यम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । . 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । द्वौ च नवतिश्च द्विनवतिस्तया वा क्रीतं = द्विनावतिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[त्रिनावतिकम् ] त्रिभिर्नवतिभिः क्रीतं = त्रिनवति द्रव्यम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) लुप् । तेन । तिस्रश्च नवतिश्च = त्रिनवतिस्तया वा क्रीतं = त्रिनावतिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[द्विसांवत्सरिकः] द्वाभ्यां संवत्सराभ्यां निर्वत्तः, द्वाभ्यां संवत्सराभ्यां भृतोऽधीष्टो वा, द्वौ संवत्सरौ भूतो भावी वा = द्विसांवत्सरिकः । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[विसांवत्सरिकः] त्रिभिः संवत्सरैर्निवृत्तः, त्रिभिः(भ्य:)संवत्सरैः(रेभ्यः) भृतोऽधीष्टो वा, त्रयः संवत्सरा भूतो भावी वा = त्रिसांवत्सरिकः । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक। अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
संवत्सरग्रहणात् कालो मानग्रहणेन न गृह्यते तेन --
[द्वैसमिकः] द्वाभ्यां समाभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यां समाभ्यां भृतोऽधीष्टो वा, द्वे समे भूतो भावी वा = द्वैसमिकः । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४६८) अवर्णस्य लुक् ।

Page #322

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
२९९
[त्रैसमिकः] तिसृभिः समाभिनिर्वृत्तः, तिसृभिः(भ्यः) समाभिः(भ्यः) भृतोऽधीष्टो वा, तिस्रः समाः भूतो भावी वा = त्रैसमिकः । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[द्वैरात्रिकः] द्वाभ्यां रात्रिभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यां रात्रिभ्यां भृतोऽधीष्टो वा, द्वौ रात्री भूतो भावी वा = द्वैरात्रिकः । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७/४/६८) इलुक् ।
[त्रैरात्रिकः] त्रिभी रात्रिभिनिर्वृत्तः, त्रिभिः(भ्यः) रात्रिभिः(भ्यः) भृतोऽधीष्टो वा, त्रयो रात्रयो भूतो भावी वा = त्रैरात्रिकः । 'संख्यातैक-पुण्य-वर्षा-दीर्घाच्च रात्रेरत्' (७।३।११९) अत्समासान्तः → अ । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इत्यादिभिः सूत्रैः इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इलुक् ।
[द्वैशाणम्] द्वाभ्यां शाणाभ्यां क्रीतं = द्वैशाणम् । “द्वि-त्र्यादेर्याऽण् वा' (६।४।१४७) अण्प्र० । अस्य तु विधानसामर्थ्यात् 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इत्यादिना न लुप् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् ।
[त्रैशाणम] त्रिभिः शाणैः क्रीतं = त्रैशाणम् । 'द्वि-त्र्यादेर्याऽण् वा' (६।४।१४७) अण्प्र० । अस्य तु विधानसामर्थ्यात् 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इत्यादिना न लुप् । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । ... [द्वैकलिजिकः] द्वे कलिजे पचति संभवत्यवहरति च = द्वैकलिजिकः । 'सम्भवदवहरतोच' (६४१६२) इकणप्र० । 'कुलिजाद् वा लुप च' (६।४।१६५) इति वा लुप । अत्र तु न लप । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । - [त्रैकुलिजिकः] त्रीणि कुलिजानि पचति संभवत्यवहरति च = चैकुलिजिकः । 'सम्भवदवहरतोश्च' (६।४।१६२) इकण्प्र० । 'कुलिजाद् वा लुप् च' (६।४।१६५) इति वा लुप् । अत्र तु न लुप् । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[पाञ्चलोहितिकम् ] पञ्च लोहिन्यः परिमाणमस्य = पाञ्चलोहितिकम् । 'मानम्' (६।४।१६९) इति यथाविहितं इकण्प्र० → इक । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् । . [पाञ्चकलायिकम् ] पञ्च कलायानां परिमाणमस्य = पाञ्चकलायिकम् । 'मानम्' (६।४।१६९) इति यथाविहितं इकणप्र० → इक । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अवर्णस्य लुक् । कलायो नाम मालवकप्रसिद्धो भेदः, तत् करणानां पञ्चानां यावत् परिमाणं भवति तन्मात्रस्य परिमाणविशेषणस्यैव 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) इति न लुप् ॥छा।
___ अर्थात् परिमाणस्यानतो वा त्वादेः ॥ ७।४।२० ॥ [अर्थात् ] अर्ध पञ्चमी ङसि । [परिमाणस्य ] परिमाण षष्ठी ङस् । [अनतः] न अत् = अनत्, तस्य । [वा] वा प्रथमा सि । [तु] तु प्रथमा सि ।

Page #323

३००
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[आदेः] आदि षष्ठी ङस् ।
[अर्धकौडविकम्, आर्धकौडविकम् ] अर्धं कुडवस्य = अर्धकुडवः, अर्धकुडवेन क्रीतम् = अर्धकौडविकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः औ । एवम् = आर्धकौडविकम् । अनेन उभयत्र वृद्धिः ।
[अर्धमौष्टिकम्, आर्धमौष्टिकम् ] अर्धमुष्टिना क्रीतम् = अर्धमौष्टिकम्, आर्धमौष्टिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । अनेन उभयत्र वृद्धिः औ । पूर्वस्वरस्य अनेन वा वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक् ।
[अर्धद्रौणिकम्, आर्धद्रौणिकम् ] अर्धद्रोणेन क्रीतम् = अर्धद्रौणिकम्, आर्धद्रौणिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक । अनेन उभयत्र वृद्धिः औ । पूर्वस्वरस्य अनेन वा वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[आर्धक्रोशिकम् ] क्रोशस्यार्धम् = अर्धक्रोशः । अर्धक्रोशः प्रयोजनमस्य = आर्धक्रोशिकम् । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[अर्धप्रस्थिकम्, आर्धप्रस्थिकम् ] अर्धप्रस्थेन क्रीतम् = अर्धप्रस्थिकम्, आर्धप्रस्थिकम् । 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० → इक।
- [अर्धकंसिकम्, आर्धकंसिकम्] अर्धं कंसस्य = अर्धकंसः । अर्धकंसः प्रयोजनमस्य = अर्धकंसिकम्, आर्धकंसिकम् । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । क्रीतेऽर्थे इकण् न भवति । 'अर्धात् पल-कंस-कर्षात्' (६।४।१३४) इति इकटि सति वृद्ध्यप्राप्तेः अनेन वा वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । सि-अम् ।
[अर्धचमसिकम्, आर्धचमसिकम् ] चमसस्य पात्रविशेषस्य अर्धम् = अर्धचमसः । अर्धचमसः प्रयोजनमस्य = अर्धचमसिकम्, आर्धचमसिकम् । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । अनेन वा वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
अतः प्रतिषेधादाकारस्य वृद्धिर्भवत्येव ।
[अर्धखारी] अर्धखार्यां भवा = अर्धखारी । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० → अ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) ईकारलुक् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी ।
कः पुनरत्र विशेष:-सत्यामसत्यां वा वृद्धौ ? उच्यते -
[अर्धखारीभार्यः ] अर्धखारी भार्या अस्य = अर्धखारीभार्यः । ‘गोश्चान्ते.' (२।४।९६) हुस्वः । यद्यत्र वृद्धिप्रतिषेधः स्यात्, अयं तद्धितो न वृद्धिहेतुरिति पुंवद्भावप्रतिषेधो न स्यात्, यथा
[अर्धप्रस्थभार्यः] अर्धप्रस्थे भवा = अर्धप्रस्थी । 'भवे' (६।३।१२३) अणप्र० → अ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण-नञ्-स्नञ्-टिताम्' (२।४।२०) ङी । अर्धप्रस्थी भार्या यस्य सः = अर्धप्रस्थभार्यः । 'गोश्चान्ते.' (२।४।९६) ह्रस्वः । 'परतः स्त्री पुम्वत्०' (३।२।४९) पुंवद्भावः । अत्र अनत इति भणनात् नोत्तरपदवृद्धिः । पूर्वपदस्य "वा त्वादेः" इति वचनान्न भवति, ततस्तद्धितस्य स्वरवृद्धिहेतुत्वाभावान्न पुंवन्निषेधः ॥छ।।
प्राद् वाहणस्यैये ॥ ७।४।२१ ॥ [प्रात्] प्र पञ्चमी ङसि । [वाहणस्य] वाहयतीति वाहनः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१५२) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक्, तस्य ।

Page #324

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३०१
[एये ] एय सप्तमी ङि । वा त्वादेरिति वर्त्तते ।
[प्रवाहणेयः, प्रावाहणेयः] प्र 'वहीं प्रापणे' (९९६) वह् । प्रवहन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः आ । प्रवाहयतीति प्रवाहणः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१।५२) अनप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'णेर्वा' (२।३।८८) णत्वम् । प्रवाहणस्यापत्यं = प्रवाहणेयः, प्रावाहणेयः । 'शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।११७३) एयणप्र० → एय । अनेन वृद्धिः । आदेः प्रशब्दस्य वा वृद्धिः ।
अत्राप्युत्तरपदवृद्धेः पूर्वोक्तमेव प्रयोजनम्, तेन -
[प्रवाहणेयीभार्यः1 प्रवाहणेय 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी । प्रवाहणेयी भार्या यस्य सः = प्रवाहणेयीभार्यः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । 'तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्त-विकारे' (३।२।५५) इत्यादिना पुंवद्भावनिषेधो भवति ॥छ।।
एयस्य ॥ ७।४।२२ ॥ [एयस्य ] एय षष्ठी ङस् ।
[प्रवाहणेयिः, प्रावाहणेयिः] प्रवाहणेयः पूर्वपदनिष्पन्नो मण्ड्यते । प्रवाहणेयस्यापत्यं = प्रवाहणेयिः, प्रावाहणेयिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । अनेन उत्तरपदवृद्धिः, प्रस्य तु विकल्पेन । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[प्रवाहणेयकम्, प्रावाहणेयकम्] प्रवाहणेयस्येदं सङ्कादि तस्य भावो वा = प्रवाहणेयकम्, प्रावाहणेयकम् । 'गोत्राददण्डमाणव-शिष्ये' (६।३।१६९) अकप्र० । 'योपान्त्याद् गुरूपोत्तमादसुप्रख्यादकञ्' (७।१।७२) अकप्र० → अक । अनेन उत्तरपदवृद्धिः, प्रस्य तु विकल्पेन ।
बाह्यस्तद्धित एयव्यतिरिक्तवन्निमित्ता वृद्धिः । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) इति नित्यं विहिता एयाश्रय(ये)ण विकल्पनाशक्या बाधितुमिति सूत्रारम्भः ॥छा।
नञः क्षेत्रज्ञेश्वर-कुशल-चपल-निपुण-शुचेः ॥ ७।४।२३ ॥ [नञः] नञ् पञ्चमी ङसि । __ [क्षेत्रज्ञेश्वरकुशलचपलनिपुणशुचेः] क्षेत्रज्ञश्च ईश्वरश्च कुशलश्च चपलश्च निपुणश्च शुचिश्च = क्षेत्रज्ञेश्वरकुशलचपलनिपुणशुचि, तस्य ।
[अक्षैत्रज्ञम्, आक्षैत्रज्ञम् ] न क्षेत्रज्ञः = अक्षेत्रज्ञः । अक्षेत्रज्ञस्येदम् = अक्षैत्रज्ञम्, आक्षेत्रज्ञम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः ऐ, आदेर्नजो विकल्पेन वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[अक्षत्रश्यम्, आक्षेत्रश्यम् ] अक्षेत्रज्ञस्य भावः कर्म वा = अक्षैत्रश्यम्, आक्षेत्रश्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । अनेन वृद्धिः ऐ, आदेर्नो विकल्पेन वृद्धिः ।। . [अनैश्वरम्, आनैश्वरम् ] न ईश्वरोऽनीश्वरः । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । अनीश्वरस्येदम् = अनैश्वरम्, आनैश्वरम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । अनेन वृद्धिः ऐ, आदेर्नो विकल्पेन वृद्धिः ।
[अनैश्वर्यम्, आनैश्वर्यम् ] अनीश्वरस्य भावः कर्म वा = अनैश्वर्यम्, आनैश्वर्यम् । क्षेत्रज्ञेश्वरशब्दौ बुधादौ तेन एतयोः 'नञ्तत्पुरुषादबुधादेः' (७१।५७) अपि ट्यणप्र० भवति । अनेन वृद्धिः ऐ, आदेर्नो विकल्पेन वृद्धिः ।
[अकौशलम्, आकौशलम्] न कुशलोऽकुशलः, अकुशलस्येदम् = अकौशलम्, आकौशलम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० । शेषं पूर्ववत् ।

Page #325

३०२ .
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
- [अचापलम्, आचापलम् ] न चपलोऽचपलः, अचपलस्येदम् = अचापलम्, आचापलम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । शेषं पूर्ववत् ।
[अनैपुणम्, आनैपुणम् ] न निपुणोऽनिपुणः, अनिपुणस्येदम् = अनिपुणम्, आनैपुणम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः ऐ, उत्तरपदे आदौ तु विकल्पेन ।
[अशौचम्, आशौचम्] न शुचिरशुचिः । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० । अशुचेरिदम् = अशौचम्, आशौचम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः औ, उत्तरपदे आदौ तु विकल्पेन ।
[अशौचम्, आशौचम्] न विद्यते शुचिरस्येति वा अशुचिस्तस्य भावः कर्म वा = अशौचम्, आशौचम् । 'य्ववर्णाल्लध्वादेः' (७।१।६९) अण्प्र० → अ । अनेन वृद्धिः, उत्तरपदे आदौ तु विकल्पेन ।
[आयथातथ्यम् ] न यथा = अयथा, अयथातथा इत्येतस्य भावः = आयथातथ्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः ।
[अयाथातथ्यम् ] यथातथा इत्येतस्य भावः = यथातथ्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः । न याथातथ्यम् = अयाथातथ्यम् । [आयथापुर्यम् ] अयथापुरेत्येतस्य भावः = आयथापुर्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र०. → य ।
यापुर्यम् ] यथापुरेत्येतस्य भावः = य(या)थापुर्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धि । न य(या)थापुर्यम् = अय(या)थापुर्यम् । __ [यथा आचतुर्यम् ] यथा न चतुर(:) = अचतुर(:), अचतुर इत्येतस्य भावः = आचतुर्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः ।
[अचातुर्यम् ] चतुर इत्येतस्य भावः = चातुर्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । न चातुर्यम् = अचातुर्यम् । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।
यथातथा यथापुरा इत्यखण्डमव्ययं वा 'नाम नाम्नः' (३।१।१८) इति समासो वा 'यथाऽथा' (३।११४१) इत्यव्ययीभावो वा अकारान्तः अव्ययीभावस्य नपुंसकत्वे 'क्लीबे' (२।४।९७) इत्यनेन हुस्वः ॥छ।।
___ जङ्गल-धेनु-वलजस्योत्तरपदस्य तु वा ॥ ७।४।२४ ॥ [जङ्गलधेनुवलजस्य ] जङ्गलश्च धेनुश्च वलजश्च = जङ्गलधेनुवलजम्, तस्य । [उत्तरपदस्य] उत्तरपद षष्ठी ङस् । [तु] तु प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि । आदेरित्यनुवर्त्तते । वेति तु निवृत्तम् । उत्तरपदस्य वेत्यकरणात् ।
[कौरुजङ्गलः, कौरुजाङ्गलः ] कुरुजङ्गलेषु भवः = कौरुजङ्गलः, कौरुजाङ्गलः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन आदौ वृद्धिः, उत्तरपदे तु विकल्पेन ।
[वैश्वधेनवः, वैश्वधैनवः] विश्वस्य धेनुषु भवः । यद्वा विश्वधेनोरपत्यं = वैश्वधेनवः, वैश्वधैनवः । 'उत्सादेरञ्' (६।१।१९) अप्र० → अ । अनेन आदौ वृद्धिः, उत्तरपदे तु विकल्पेन ।

Page #326

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ सौवर्णवलज:, सौवर्णवालज: ] सुवर्णस्य वलजं द्वारं क्षेत्रं वा तत्र भवः = सौवर्णवलज:, सौवर्णवालजः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । अनेन आदौ वृद्धिः, उत्तरपदे तु विकल्पेन ॥
हृद्-भग-सिन्धोः ॥ ७।४।२५ ॥
[ हृद्भगसिन्धोः ] हृच्च भगश्च सिन्धुश्च = हृद्भगसिन्धु, तस्य ।
आदेरुत्तरपदस्येति च द्वयमनुवर्त्तते ।
[ सौहार्दम् ] सुहृदः सुहृदयस्य वा इदं भावः कर्म वा = सौहार्दम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० अ । 'युवादेरण्' (७|१|६७) अण्प्र० अ । 'हृदयस्य हल्लास - लेखा - ऽण् - ये' ( ३।२।९४) हृदयस्य " हद्" आदेश: । अनेन पूर्वपदस्य वृद्धिः औ, उत्तरपदस्य तु वृद्धि: आर् ।
[ दौहार्दम्ं] दुष्टं हृदयं यस्य सः = दुहृदयः । दुहृदः दुहृदयस्य वा इदं भावः कर्म वा = दौहार्दम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० अ । 'युवादेरण्' (७१।६७) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'र्हादर्ह - स्वरस्याऽनु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् ।
[ सौहार्द्यम् ] सुहृदो भावः कर्म वा = सौहार्द्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र०य । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ दौहार्द्यम् ] दुहृदो भावः कर्म वा = दौहार्द्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र०य । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
बहुलाधिकारात् मित्रामित्रार्थयोः सुहृद्-दुर्हृच्छब्दयोः ।
[ सौहृदम्] सुहृदो भावः कर्म वा = सौहृदम् । 'युवादेरण्' (७|१|६७) अण्प्र० तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः औ ।
[ सौभाग्यम् ] सुभगस्य भावः उभयपदवृद्धिः ।
[ दौर्हृदम् ] दुर्हृदो भावः कर्म वा = दौर्हृदम् । 'युवादेरण्' (७|१|६७) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७७४१) वृद्धिः औ ।
[ दौर्भाग्यम् ] दुर्भगस्य भावः उभयपदवृद्धिः ।
३०३
=
=
→ अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति
सौभाग्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र०

दौर्भाग्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र०
य । अनेन
[ सौभागिनेयः ] सुभगाया अपत्यं = सौभागिनेयः । 'कल्याण्यादेरिन् चाऽन्तस्य ' ( ६ । १ ७७) एयण्प्र० एय अन्तस्य "इन्” देशश्च । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ दौर्भागणेयः] दुर्भगाया अपत्यं = दौर्भागिणेयः । 'कल्याण्यादेरिन्०' (६।१।७७) एयण्प्र० एय “इन्”देशश्च । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३ ) णत्वम् ।
3
य । अनेन
[ साक्तुसैन्धवः ] सक्तुप्रधानाः सिन्धवः = सक्तसिन्धवः, तेषु भवः = साक्तुसैन्धवः । 'कच्छादेर्नृ-नृस्थे' (६|३|५५) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
- अन्तस्य
[ पानसैन्धवः ] पानप्रधानाः सिन्धवः = पानसिन्धवः, तेषु भवः = पानसैन्धवः । 'कोपान्त्याच्चाण्' (६|३|५६) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।

Page #327

३०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[लावणसैन्धवः ] लवणप्रधानाः सिन्धवः = लवणसिन्धवः, तेषु भवः = लावणसैन्धवः । 'कोपान्त्याच्चाण' (६।३।५६) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[माहासैन्धवः ] महान्तश्च ते सिन्धवश्च = महासिन्धवः । 'जातीयैकार्थेऽच्वेः' (३।२७०) डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः'' (२।१।११४) अत्लुक् । महासिन्धुषु भवः = माहासैन्धवः । 'कोपान्त्याच्चाण' (६।३।५६) अणप्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[सौरसैन्धवः ] सुराणां सिन्धवः = सुरसिन्धवः, तेषु भवः = सौरसैन्धवः । 'कोपान्त्याच्चाण' (६।३।५६) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ॥छ।।
प्राचां नगरस्य ॥ ७।४।२६ ॥ [प्राचाम्]। [नगरस्य ] नगर षष्ठी ङस् । [ सौह्मनागरः ] सुसनगरे भवः = सौह्मनागरः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[पौण्डुनागरः] पुण्डनगरे भवः = पौण्डनागरः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । पुण्डमडाश्च पुरुषविशेषाः ।।
[वाजनागरः] वजनगरे भवः = वाजनागरः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । [वैराटनागरः] विराटनगरे भवः = वैराटनागरः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । [गैरिनागरः] गिरिनगरे भवः = गैरिनागरः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[उदीचां माडनगरः] उदीचां मडनगरे भवः = माडनगरः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ॥छ।
अनुशतिकादीनाम् ॥ ७।४।२७ ॥ [अनुशतिकादीनाम् ] अनुशतिक आदिर्येषां ते = अनुशतिकादयः, तेषाम् ।
[आनुशातिकम् ] शतेन क्रीतः = शतिकः । 'शतात्-केवलादतस्मिन् येकौ' (६।४।१३१) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । शतमस्यास्तीति शतिकः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । शतिकमनुगतोऽनुशतिकः, अनुशतिकस्येदम् = आनुशातिकम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[आनुशातिकिः] अनुशतिकस्यापत्यम् = आनुशातिकिः । 'अत इज' (६।१।३१) इप्र० + इ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[आनुहौडिकः ] अनुहोडेन चरति = आनुहौडिकः । 'चरति' (६।४।११) इकण्प्र० → इक । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[आनुहारतः ] अनुहरतोऽपत्यम् = आनुहारतः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[आस्यहात्यम् ] अस्यहत्यशब्दोऽस्मिन् अध्यायेऽनुवाके वा अस्ति = आस्यहात्यम् । 'विमुक्तादेरण' (७२।७३) अण्प्र० → अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।

Page #328

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ कौरुकात्यः ] कुरुकतस्यापत्यं वृद्धं कौरुकात्यः । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२ ) यञ्प्र० उभयपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ कौरुपाञ्चालः ] कुरुषु पञ्चालेषु भवः = उभयपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
=
[आधिदैविकम् ] अधिदेवे भवम् = आधिदैविकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० इक । अनेन उभयपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ आधिभौतिकम् ] अधिभूते भवम् = आधिभौतिकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ सार्वभौमः ] सर्वभूमेरीश: अनेन उभयपदवृद्धिः ।
=
य । अनेन
कौरुपाञ्चालः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । अनेन
[ ऐहलौकिकम् ] इहलोके भवम् = ऐहलौकिकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० इक । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[ पारलौकिकम्] परलोके भवं = पारलौकिकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० इक । अ उभयपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
३०५
[ सार्वलौकिकः ] सर्वलोकस्य ज्ञातः = सार्वलौकिकः । 'लोकसर्वलोकाज्जाते' (६|४|१५७ ) इकण्प्र० इक । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
सार्वभौमः । 'पृथिवी-सर्वभूमेरीश - ज्ञातयोश्चाञ्' (६|४|१५६) अञ्प्र० अ ।
=
-

इक ।
[ बाध्यौगः ] बध्योगस्याऽपत्यं वृद्धं
=
[.पौष्करसादः ] पुष्करसदोऽपत्यं = पौष्करसादः । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ औदकशौद्धिः ] उदकसु (शु) द्धस्यापत्यम् = औदकसौ (शौ) द्धिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इञ्प्र० इ । अनेन उभयपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
[ सौत्रनाडि: ] सूत्रनडस्यापत्यं सौत्रनाडि: । ‘अत इञ्’' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ।
=
बाध्यौगः । 'विदादेर्वृद्धे' (६।१।४१) अञ्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ चातुर्वैद्यम् ] चतुर्विद्यैव = चातुर्वैद्यम् । 'भेषजादिभ्यष्ट्यण्' (७।२।१६४) ट्यण्प्र०य । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) आलुक् । तद्धितयस्वरेऽनाति' (२|४|९२) यलोपः ।
[प्रातिभाव्यम् ] प्रतिभुवो भावः प्रातिभाव्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र० 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४|७०) अव् । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ राजपौरुष्यम् ] राज्ञः पुरुषः = राजपुरुषः । राजपुरुषस्य भावः = राजपौरुष्यम् । ‘पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च' (७|१|६०) ट्यण्प्र०य । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ पारिमाण्डल्यम् ] परिमण्डलस्य भावः = पारिमाण्डल्यम् । ‘पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र० अनेन उभयपदवृद्धिः ।
→ य ।
य ।

Page #329

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[सार्ववैद्यम् ] सर्वे वेदाः, सर्वा विद्या वा = सार्ववैद्यम् । 'भेषजादिभ्यष्ट्यण्' (७।२।१६४) ट्यण्प्र०य । अनेन उभयपदवृद्धिः । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य लुक् । यदा विद्या तदा 'व्यञ्जनात् पञ्चमाऽन्तस्थायाः सरूपे वा' (१।३।४७) इति यस्य लुक् ।
३०६
[ राजपुरुषायणि: ] राजपुरुषस्यापत्यं = राजपुरुषायणि: । 'अवृद्धाद् दोर्नवा' (६।१।११०) आयनिञ्प्र० 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७|४|१) वृद्धिः ॥छ
देवतानामात्वादौ ॥ ७।४।२८ ॥
[ देवतानाम् ] देवता षष्ठी आम् ।
[ आत्वादौः ] आत्व आदिर्यस्य सः = आत्वादिः तस्मिन् ।
'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' ( ३।२।४१ ) इत्यादिसूत्रात् 'उषासोषसः ' ( ३।२।४६ ) इत्यादियावत् यत्कार्यं तदात्वमुच्यते । [ आग्नावैष्णवं सूक्तम् ] अग्निश्च विष्णुश्च = अग्नाविष्णु (णू) । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१ ) इ० आ० । अग्नाविष्णू देवतेऽस्य = आग्नावैष्णवं सूक्तम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७|४।७०) अव् ।
[ ऐन्द्रापौष्णं हविः ] इन्द्रश्च पूषा च = इन्द्रापूषाणौ । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम् ' ( ३।२।४१) आत्वम् । इन्द्रापूषाणौ देवतेऽस्य = ऐन्द्रापौष्णं हविः । 'देवता' ( ६ |२| १०१) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'षादि - हन्- धृतराज्ञोऽणि' (२|१|११० ) अलुक् । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२।३।६३ ) णत्वम् ।
[ आग्निमारुतं कर्म] अग्निश्च मरुच्च = अग्निमरुतौ, अग्निमरुतौ देवतेऽस्य आग्निमारुतं कर्म । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः ।
[ आग्निवारुणीमनड्वाहीमालभेत ] अग्निश्च वरुणश्च = अग्निवरुणौ । 'ई: षोम - वरुणेऽग्नेः ' ( ३।२।४२ ) इत्यस्य बाधकः ‘इर्वृद्धिमत्यविष्णौ ' ( ३।२।४३ ) इ । अग्निवरुणौ देवतेऽस्याः सा = आग्निवारुणी, ताम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ । अनेन उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अवर्णस्य लुक् । अनडुह 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङीः ' (२।४।१९ ) ङी । 'वा शेषे' (१।४।८२) वा । 'डुलभष् प्राप्तौ' (७८६) लभ्, आङ्पूर्व० । सप्तमी ईत । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (११२६) ए ।
[ स्कान्दविशाखम् ] स्कन्दश्च विशाखश्च = स्कन्दविशाखौ, स्कन्दविशाखयोरिदं (६।३।१६०) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः ।
स्कान्दविशाखम् । 'तस्येदम्'
[ ब्राह्मप्रजापत्यम् ] ब्रह्मा च प्रजापतिश्च ब्रह्मप्रजापती, तयोर्भावः = ब्राह्मप्रजापत्यम् । 'अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्य-यम-पत्युत्तरपदाञ्ज्य:' (६।१।१५) ञ्यप्र०य । वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इवर्णस्य लुक् ।
→ आयनि ।
=

आतो नेन्द्र-वरुणस्य ॥ ७।४।२९ ॥
[ आत: ] आत् पञ्चमी ङसि ।
[न] न प्रथमा सि ।
[ इन्द्रवरुणस्य ] इन्द्रश्च वरुणश्च = इन्द्रवरुणम्, तस्य ।
=

Page #330

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३०७
[आग्नेन्द्रं सूक्तम्] अग्निश्च इन्द्रश्च = अग्नेन्द्रौ । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आ । अग्नेन्द्रौ देवता अस्य = आग्नेन्द्रं सूक्तम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[सौमेन्द्रं हविः] सोमश्च इन्द्रश्च = सोमेन्द्रौ । 'वेदसहश्रुता०' (३।२।४१) आ । सोमेन्द्रौ देवता अस्य तत् = सौमेन्द्र हविः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[ऐन्द्रावरुणम् ] इन्द्रश्च वरुणश्च = इन्द्रावरुणौ । 'वेदसहश्रुताऽवा०' (३।२।४१) आ । इन्द्रावरुणौ देवता अस्य = ऐन्द्रावरुणम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । .
[मैत्रावरुणम्] मित्रश्च वरुणश्च = मित्रावरुणौ । वेदसहश्रुताऽवायुदेव०' (३।२।४१) आ । मित्रावरुणौ देवता अस्य = मैत्रावरुणम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ ।
[आग्निवारुणम् ] अग्निश्च वरुणश्च = अग्निवरुणौ । 'इर्वृद्धिमत्यविष्णौ' (३।२।४३) इ । अग्निवरुणौ देवता अस्य = आग्निवारुणम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'देवतानामात्वादौ' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[ऐन्द्राग्नं एकादशकपालं पुरोडाशं निर्वपेत् ] इन्द्रश्च अग्निश्च = इन्द्राग्नी । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) आं । इन्द्राग्नी देवता अस्य तत् = ऐन्द्राग्नम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'देवतानामात्वादौ' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) इवर्णस्य लुक् । सि-अम् । एकादशसु कपालेषु संस्कृतम् = एकादशकपालम् । 'संस्कृते भक्ष्ये' (६।२।१४०) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) लुप् । पुरोडाश अम् । 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । सप्तमी यात् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'यः सप्तम्याः ' (४।२।१२२) या० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए। [ पूर्वेषुकामशमः ] एतस्य साधना 'प्राग्ग्रामाणाम्' (७।४।१७) इत्यत्र सूत्रे ज्ञेयः ॥छ।।
सारवैश्वाक-मैत्रेय-भ्रौणहत्य-धैवत्य-हिरण्मयम् ॥ ७।४।३० ॥ [सारवैक्ष्वाकमैत्रेयभ्रौणहत्यधैवत्यहिरण्मयम् ] सारवश्च ऐक्ष्वाकश्च मैत्रेयश्च भ्रौणहत्यश्च धैवत्यश्च हिरण्मयश्च = सारवैश्वाकमैत्रेयभ्रौणहत्यधैवत्यहिरण्मयम् ।
[सारवमुदकम्] सरय्वां भवं = सारवमुदकम् । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । अनेन अय् लुक् निपात्यते । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७४/७०) अव् । __ [ऐक्ष्वाकः ] इक्ष्वाकोरपत्यम् = ऐक्ष्वाकः । 'राष्ट्र-क्षत्रियात् सरूपाद् राजाऽपत्ये दिर' (६।१।११४) अप्र० → अ । अनेन उलुक् । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ ।
[ऐक्ष्वाकम् ] इक्ष्वाकोरिदम् = ऐक्ष्वाकम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । अनेन उलोपः । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ।
[ मैत्रेयः ] मित्रयोरपत्यं = मैत्रेयः । 'गृष्ट्यादेः' (६।१।८४) एयप्र० → एय । अनेन मित्रयुशब्दस्य युलुक् निपात्यते ।
[मैत्रेयकम् ] मित्रयणां सङ्गः = मैत्रेयकम् । 'गोत्राददण्डमाणव-शिष्ये' (६।३।६९) अकप्र० → अक । अनेन युलुक निपात्यते । अकञ्बाधित्वा 'सङ्क-घोषा-ऽङ्क-लक्षणेऽञ्-यजिञः' (६।३।१७२) इत्यादिना अण् स्यात् । ___मित्रयोरपत्यानि । 'गृष्ट्यादेः' (६।१।८४) इति विहितस्य एयः "विदादेवृद्धे' (६।१।४१) इति विहितस्य अञ् 'यस्कादेर्गोत्रे' (६।१।१२५) इत्यनेन लुबर्थः ।

Page #331

३०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[ भ्रौणहत्यम् ] भ्रूण-'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । भ्रूणं हतवान् = भ्रूणहा । 'ब्रह्म-भ्रूण-वृत्रात् क्विप्' (५।१।१६१) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । भ्रूणघ्नो भावः कर्म वा = श्रौणहत्यम् । 'पतिराजान्तगुणा०' (७।१।६०) ट्यण्प्र० → य । अनेन नस्य तनिपात्यते । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ ।
[धैवत्यम् ] 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । दधातीति धीवा । 'मन्-वन्-क्वनिप्-विच् क्वचित्' (५।१।१४७) क्वनिप्प्र० → वन् । 'ईर्व्यञ्जनेऽयपि' (४।३।९७) आ० → ई० । धीनो भावः कर्म वा = धैवत्यम् ।। 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । अनेन नस्य तनिपात्यते । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धि: ऐ।
[हिरण्मयम् ] हिरण्यस्य विकारः = हिरण्मयम् । 'अभक्ष्या-ऽऽच्छादने वा मयट्' (६।२।४६) मयट्प्र० → मय । अनेन यलोपः ॥छा।
वाऽन्तमा-ऽन्तितमा-ऽन्तितो-ऽन्तिया-ऽन्तिषद् ॥ ७।४।३१ ॥ [वा] वा प्रथमा सि ।
[अन्तमाऽन्तितमाऽन्तितोऽन्तियाऽन्तिषद् ] अन्तमश्च अन्तितमश्च अन्तितश्च अन्तियश्च अन्तिषद् च = अन्तमाऽन्तितमाऽन्तितोऽन्तियाऽन्तिषद् ।
. [अन्तमः, अन्तिकतमः] अयमेषामतिशयेनान्तिकः = अन्तमः, पक्षे-अन्तिकतमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७३५) तमप्प्र० → तम । अनेन तिकलुप् । 'नोऽप्रशानोऽनुस्वाराऽनुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परे' (१।३।८) नकारस्य सकाराभावश्च निपात्यते ।
[अन्तितमः, अन्तिकतमः ] अयमेषामतिशयेनान्तिकः = अन्तितमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७।३५) तमप्प्र० → तम । अनेन कलोपो निपात्यते । एवम्-अन्तिकतमः ।
[अन्तित आगच्छति, अन्तिकत आगच्छति] अन्तिकादागच्छति = अन्तित आगच्छति । 'अहीय-रुहोऽपादाने' (७।२।८८) तसुप्र० → तस्-कलोपो निपात्यते । एवम्-अन्तिकत आगच्छति ।
[अन्तियः, अन्तिक्यः] अन्तिके साधुः = अन्तियः । 'तत्र साधौ' (७१२१५) यप्र० । अनेन कलोपो निपात्यते इकारस्य च लोपाभावः । एवम्-अन्तिक्यः ।
[अन्तिषद्, अन्तिकसत्] अन्तोऽस्यास्तीति अन्तिकः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'षद्लूं विशरणगत्यवसादनेषु' (९६६) षद् । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सद् । अन्तिके सीदति = अन्तिषद । क्विपप्र० । अनेन कलोपः-सस्य षत्वं च निपात्यते । एवम्-अन्तिकसत् ॥छ।
विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप् ॥ ७।४।३२ ॥ [विन्मतोः ] विन् च मतुश्च = विन्मतु, तस्य । [णीष्ठेयसौ ] णिश्च इष्टश्च ईयसुश्च = णीष्ठेयसु, तस्मिन् । [लुप्] लुप् प्रथमा सि ।
[स्रजयति] स्रग् विद्यते यस्य = स्रग्वी । अस् तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । स्रग्विणमाचष्टे । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप्र० । अनेन विन्लुप् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यन०' (३।४/७१) शव् ।

Page #332

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३०९
[स्रजिष्ठः ] अयमेषां स्रग्विणां मध्येऽतिशयेन स्रग्वी = स्रजिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन विन्लुप् । ___ [स्रजीयान् ] अयमनयोः स्रग्विणो मध्येऽतिशयेन स्रग्वी = स्रजीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन विन्लुप् ।
[त्वचबति] त्वम् विद्यतेऽस्य = त्वग्वान् । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । त्वग्वन्तमाचष्टे = त्वचयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन मतुलोप: । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[त्वचिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टस्त्वग्वान् = त्वचिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन मतुलुप् ।
[त्वचीयान् ] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन त्वग्वान् = त्वचीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन मतुलुप् ।
[कुमुदयति ] कुमुदान्यत्र सन्ति । 'नड-कुमुद-वेतस-महिषाड्डित्' (६।२।७४) डित् मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तो०' (२।१।९४) म० → व० । कुमुद्वन्तमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन मतुलुप् । वर्तः तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[कुमुदिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः कुमुद्वान् = कुमुदिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन मतुलुप् ।
[कुमुदीयान् ] अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन कुमुद्वान् = कुमुदीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन मतुलुप् । प्रथमैकवचनं सि । 'ऋदुदितः' (१।४/७०) नोऽन्तः । 'स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।११८९) सलोपः ॥छ।
अल्प-यूनोः कन् वा ॥ ७।४।३३ ॥ [अल्पयूनोः] अल्पश्च युवा च = अल्पयुवानौ, तयोः = अल्पयूनोः । षष्ठी ओस् । [कन्] कन् प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि ।।
[कनयति, कनिष्ठः, कनीयान्, अल्पयति, अल्पिष्ठः, अल्पीयान्, यवयति, यविष्ठः, यवीयान्] अल्पं युवानं च आचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अयमेषां अतिशयेन अल्पो युवा वा = कनिष्ठः, कनीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । अनेन अल्पस्य यूनो वा स्थाने "कन्"देशो विकल्पेन । एवम्-अल्पयतीत्यादि । अत्रापि अगुणाङ्गादपि इष्ठेयसू वचनसामर्थ्यात् भवतः । अन्यथा 'स्थूल-दूर०' (७।४।४२) इत्यनेन अन्तस्थादेरवयवस्य लुब्-गुणोऽपि न स्यात्, तयोरभावात् । एवमुत्तरेष्वपि दृश्यन्ते । युवानमाचष्टे । 'णिज् बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो युवा = यविष्ठः । अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो युवा = यवीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठईयसुप्र० । 'स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्यान्तस्थादेर्गुणश्च नामिनः' (७४।४२) वन्लोप:-गुणश्च । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ॥छ।
प्रशस्यस्य श्रः ॥७।४।३४ ॥
[प्रशस्यस्य] प्रशस्य षष्ठी ङस् ।
[श्रः] श्र प्रथमा सि ।

Page #333

३१०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[श्रयति] प्रपूर्व० 'शंसू स्तुतौ च' (५५०) शंस् । प्रशस्यत इति प्रशस्यः । 'कृ-वृषि-मृजि-शंसि-गुहि-दुहि-जपो वा' (५।१।४२) क्यप्प्र० → य । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । प्रशस्यमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । अनेन प्रशस्यस्थाने "श्र"देशे अन्त्यस्वरादेः अलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[श्रेष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः प्रशस्यः = श्रेष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७३।९) इष्ठप्र० । अनेन प्रशस्यस्य "श्र"देशः । अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१।२।६) ए ।
[श्रेयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः प्रशस्यः = श्रेयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन प्रशस्यस्य "श्र"देशः । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ॥छ।।
वृद्धस्य च ज्यः ॥७।४।३५ ॥
[वृद्धस्य] वृद्ध षष्ठी ङस् । [च] च प्रथमा सि । [ज्यः] ज्य प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[ज्ययति] वृद्ध-प्रशस्यं वा आचष्टे । 'णिज् बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिचप्र० । अनेन वृद्ध-प्रशस्ययोः स्थाने "ज्य"देशः । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ज्येष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो वृद्धः प्रशस्यो वा = ज्येष्ठः । ‘गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन वृद्ध- .. प्रशस्ययोः स्थाने "ज्य"देशः । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ॥छ।
ज्यायान् ॥ ७।४।३६ ॥
[ज्यायान्] ज्यायान् प्रथमा सि ।
[ज्यायान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो वृद्धः प्रशस्यो वा = ज्यायान् । अत्राकारस्यापि निपातने ज्यायानिति सिध्यति । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) इत्यस्याकारकरणादेवाप्रवृत्तेः प्रक्रियानिरासार्थं त्वाकारकरणम् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन वृद्ध-प्रशस्ययोः स्थाने "ज्य"देश:-ईयसोरीकारस्य आकारादेशो निपात्यते । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
[ज्यायसी] अयमनयोरतिशयेन प्रशस्यो वृद्धो वा = ज्यायसी । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन ज्यायस् पूर्ववन्निपातः । 'अधातूदृदितः' (२।४।२) ङी । ईयस्प्र० उकारानुबन्धः अतो ङी ॥छ।।
बाढा-ऽन्तिकयोः साध-नेदौ ॥ ७॥४॥३७ ॥ [बाढाऽन्तिकयोः] बाढश्च अन्तिकश्च = बाढाऽन्तिकौ, तयोः । [साधनेदौ ] साधश्च नेदश्च = साधनेदौ ।।
[साधयति] बाढमाचष्टे = साधयति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन बाढस्य "साध"देशः । साध-नेदौ इति समानलोपित्वात् ङपरे णौ सन्वदादिकार्याभावः । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) अलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
गाविधः (२वश्यश् शिव ० । अनेन लाइव

Page #334

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ साधिष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो बाढः = साधिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७३।९) इष्ठप्र० । अनेन बाढस्य " साध" देश: । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
[ साधीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो बाढः = साधीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० । अनेन बाढस्य " साध" देश: । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
[ नेदयति ] अन्तिकमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन अन्तिकस्थाने "नेद" देश: । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
[ नेदिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टोऽन्तिकः = नेदिष्ठ: । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन अन्तिकस्थाने "नेद"देशः । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
[ नेदीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टोऽन्तिकः नेदीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७|३|९) ईयसुप्र० अन्तिकस्थाने "नेद" देश: । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ॥छ । प्रिय-स्थिर-स्फिरोरु-गुरु- बहुल- तृप्र-दीर्घ- वृद्ध-वृन्दारक- स्येमनि च प्रा-स्था- स्फा- वर - गर - बंह- त्रप
द्राघ - वर्ष-वृन्दम् ॥ ७।४।३८ ॥
३११
=
[प्रेष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः प्रियः 'अवर्णस्ये० ' (१|२|६) ए ।
[ प्रियस्थिरस्फिरोरुगुरुबहुलतृप्रदीर्घवृद्धवृन्दारकस्य ] प्रियश्च स्थिरश्च स्फिरश्च उरुश्च गुरुश्च बहुलश्च तृप्रश्च दीर्घश्च वृद्धश्च वृन्दारकश्च = प्रियस्थिरस्फिरोरुगुरुबहुलतृप्रदीर्घवृद्धवृन्दारकम् तस्य ।
[ इमनि ] इमन् सप्तमी ङि ।
[च] च प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् ।
[ प्रास्थास्फावरगरबंहत्रपद्राघवर्षवृन्दम् ] प्राश्च स्थाश्च स्फाश्च वरश्च गरश्च बंहश्च त्रपश्च द्राघश्च वर्षश्च वृन्दश्च प्रास्थास्फावरगरबंहत्रपद्राघवर्षवृन्दम् ।
[प्रेमा ] प्रियस्य भावः = प्रेमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७|१|५८) इमन्प्र० । अनेन प्रियस्य प्रा० 1 ‘अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्’ (११२६) ए । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।४५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१|४|४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१ ) नलुक् ।
[ प्रेयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः प्रियः प्रेयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७३।९ ) ईयसुप्र० प्रा० । 'अवर्णस्ये० ' (११२६) ए ।
→>>
[ प्रापयति ] प्रियमाचष्टे = प्रापयति । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन प्रियस्य प्रा० । 'अति-री- व्लीही - क्नूय - क्ष्माय्यातां पु:' ( ४।२।२१ ) इति सूत्रे बहुवचनात् नाम्नोऽपि पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
=
प्रेष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन प्रियस्य प्रा० ।

ईस् । अ
-
[स्थेमा] स्थिरस्य भावः = स्थेमा । 'वर्ण - दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७/१/५९) इमन्प्र० । अनेन स्थिरस्य स्था० । ‘अवर्णस्ये॰' (१।२।६) ए । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् ।
ईस् । अनेन प्रियस्य

Page #335

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
'अति-री
=
[स्थापयति ] स्थिरमाचष्टे स्थापयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन स्थिरस्य स्था० । व्ली - हूी०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
३१२
[स्थेष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः स्थिरः = स्थेष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७|३|९) इष्ठप्र० । अनेन स्थिरस्य स्था० । 'अवर्णस्येवर्णादि०' (१२२२६) ए ।
[ स्थेयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः स्थिरः = स्थेयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७३।९) ईयसुप्र० स्था० । 'अवर्णस्ये० ' (११२६) ए ।
[ स्फापयति ] स्फिरमाचष्टे = स्फापयति । 'णिज्बहुलं नाम्नः ० ' ( ३|४|४२) णिच्प्र० । अनेन अर्ति - री - व्ली-हीक्नूयि०' (४।२।२१) पोऽन्तः । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ स्फेष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः स्फिरः = स्फेष्ठः । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।३९) इष्ठप्र० । अनेन स्फिरस्य स्फा० । 'अवर्णस्येवर्णा०' (११२६) ए ।
[ स्फेयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः स्फिरः = स्फेयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।९) ईयसुप्र० स्फा० । 'अवर्णस्येवर्णादि० ' (१।२२६) ए ।
[ वरिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः ऊरुः 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
=
[ वरिमा ] उरोर्भावः वरिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७|१|५८) इमन्प्र० । अनेन ऊरोर्वर देशः । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः ' (२|१|९१) नलुक् ।
[ वरयति ] ऊरुमाचष्टे = वरयति । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३ | ४|४२) णिच्प्र० । अनेन उरोर्वरदेशः । ' त्रन्त्यस्वरादेः ' (७|४|४३) अलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
वरिष्ठ: । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन उरोर्वरदेशः ।
वरीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७३।९ ) ईयसुप्र० ईयस् । अन
=
[ वरीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः ऊरुः उरोर्वरदेश: । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|३) अलुक् । [ गरिमा ] गुरोर्भावः गरिमा । ‘पृथ्वादेरिमन् वा' (७|१|५८) इमन्प्र० । अनेन गुरोर्गरदेशः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१|४|४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् ।
[ गरिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः गुरुः 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
→ ईस् । अनेन स्थिरस्य

=
=
[ गरीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः गुरुः देशः । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
=
→
=
[ गरयति ] गुरुमाचष्टे गरयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३ | ४ | ४२) णिच्प्र० । अनेन गुरोर्गरदेशः । ' त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
ईस् । अनेन स्फिरस्य
गरीयान् । ‘गुणाङ्गाद्०' (७३।९) ईयसुप्र०
गरिष्ठः । 'गुणाङ्गाद्०' (७|३|९) इष्ठप्र० । अनेन गुरोर्गरदेशः ।
→
->
ईस् । अनेन गुरोर्गर

Page #336

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३१३
[बंहिमा] बहुलस्य भावः = बंहिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७।१।५८) इमन्प्र० । अनेन बहुलस्य बंह० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[बंहयति] बहुलमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन बहुलस्य बंह० । 'चन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । वर्त० तिव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२४) अय् ।
[बंहिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो बहुलः = बंहिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन बहुलस्य बंह।
[बंहीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो बहुलः = बंहीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन बहुलस्य बंह० ।
[त्रपिमा ] तृप्रस्य भावः = त्रपिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७।१५८) इमन्प्र० । अनेन तृप्रस्य त्रप० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[त्रपयति] तृप्रमाचष्टे = त्रपयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । अनेन तृप्रस्य त्रप० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । वर्तः तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए० । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[त्रपिष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः तृप्रः = त्रपिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन तृप्रस्य त्रप० ।
[त्रपीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः तृप्रः = पीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन तृप्रस्य त्रप० ।
[द्राघिमा] दीर्घस्य भावः = द्राघिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७१५८) इमन्प्र० । अनेन दीर्घस्य द्राघ० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।।
[वाघयति] दीर्घमाचष्टे = द्राघयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । अनेन दीर्घस्य द्राघ० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) अलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्य शव्' (३।४/७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[ द्राधिष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो दीर्घः = द्राघिष्ठः । ‘गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन दीर्घस्य द्राघ० ।
[ द्राधीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो दीर्घः = द्राधीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन दीर्घस्य द्राघ० ।
[वर्षिमा] वृद्धस्य भावः = वर्षिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा'. (७।१।५८) इमन्प्र० । अनेन वृद्धस्य वर्ष० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
[वर्षयति] वृद्धमाचष्टे = वर्षयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन वृद्धस्य वर्ष० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[वर्षिष्ठः ] अमयेषां मध्ये प्रकृष्टो वृद्धः = वर्षिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन वृद्धस्य वर्ष० ।
[वर्षीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो वृद्धः = वर्षीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन वृद्धस्य वर्ष० ।

Page #337

३१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
_ [वृन्दिमा] वृन्दमस्यास्ति = वृन्दारकः । 'वृन्दादारकः' (७।२।११) आरकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । वृन्दारकस्य भावः = वृन्दिमा । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७१५९) इमन्प्र० । अनेन वृन्दारकस्य वृन्द० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घयाब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[वृन्दयति ] वृन्दारकमाचष्टे । “णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन वृन्दारकस्य वृन्द० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४/७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[वृन्दिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो वृन्दारकः = वृन्दिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन वृन्दारकस्य वृन्द० ।
[वृन्दीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो वृन्दारकः = वृन्दीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन वृन्दारकस्य वृन्द० । वरादीनामकार उच्चारणार्थः ॥छ।
पृथु-मृदु-भृश-कृश-दृढ-परिवृढस्य ऋतो रः ॥ ७।४।३९ ॥ [पृथुमृदुभृशकृशदृढपरिवृढस्य ] पृथुश्च मृदुश्च भृशश्च कृशश्च दृढश्च परिवृढश्च = पृथुमृदुभृशकृशदृढपरिवृढम्, तस्य । . [ऋतः ] ऋत् षष्ठी ङस् । [रः] र प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[प्रथिमा] पृथोर्भावः = प्रथिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७१।५८) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
__ [प्रथयति ] पृथुमाचष्टे = प्रथयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । वर्त्त तिव् । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[प्रथिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः पृथुः = प्रथिष्ठः । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[प्रथीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः पृथुः = प्रथीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।।
[म्रदिमा] मृदोर्भावः = म्रदिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७१५८) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[म्रदयति] मृदुमाचष्टे = म्रदयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । वर्त० तिव् । 'कतर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।

Page #338

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३१५
[म्रदिष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो मृदुः = म्रदिष्ठः । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । _[मदीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो मृदुः = प्रदीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[भ्रशिमा] भृशस्य भावः = भ्रशिमा । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७।१।५९) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[भ्रशयति] भृशमाचष्टे = भ्रशयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । ‘एदैतोऽयाय' (२।२३) अय् ।
[भ्रशिष्ठः] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः भृशः = भ्रशिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[भ्रशीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः भृशः = भ्रशीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[क्रशिमा] कृशस्य भावः = क्रशिमा । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७१५९) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[क्रशयति] कृशमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिचप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । 'वर्तः तिव् । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[क्रशिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः कृशः = क्रशिष्ठः । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋत: स्थाने र० ।
[क्रशीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः कृशः = क्रशीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[द्रढिमा] दृढस्य भावः = द्रढिमा । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७।१।५९) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । ___ [द्रढयति] दृढमाचष्टे = द्रढयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋत: स्थाने र० । 'वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
__ [ द्रढिष्ठः ] अमयेषां मध्ये प्रकृष्टो दृढः = द्रढिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[द्रढीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो दृढः = द्रढीयान् । 'गुणाङ्गाद०' (७३।९) ईयसुप्र० → ईयस । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।

Page #339

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ परिव्रढिमा ] परिवृढस्य भावः परिव्रढिमा । 'वर्ण - दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७|१|५९) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्॰' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
३१६
[ परिव्रढयति ] परिवृढमाचष्टे = परिव्रढयति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः’ (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो' गुणोऽक्ङिति (४|३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ परिव्रढिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः परिवृढः परिव्रढिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७|३|९) इष्ठप्र० । ‘त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४।४३) अलुक् । अनेन ऋत: स्थाने र० ।
=
[ परिव्रढीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः परिवृढः परिव्रढीयान् । ‘गुणाङ्गाद्०' (७|३|९ ) ईयसुप्र० 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । अनेन ऋतः स्थाने र० ।
[ ऋजिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्ट ऋजुः
=
[ ऋजिमा ] ऋजु । ऋजोर्भावः ऋजिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७।१।५८) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) उलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन : ' (२1१1९१ ) नलुक् ।
उलुक् ।
[ ऋजयति ] ऋजुमाचष्टे = ऋजयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) उलुक् । वर्त्त॰ तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्य: शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
=
=
[ कृष्णिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः कृष्णः अलुक् ।
[ ऋजीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्ट ऋजुः = ऋजीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७|३|९) ईयसुप्र० ईयस् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|८३) उलुक् ।
ऋजिष्ठः । 'गुणाङ्गाद्०' ( ७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३)
[ कृष्णिमा ] कृष्णस्य भावः = कृष्णिमा । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण् च वा' (७|१|५९) इमन्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४।४३) अलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः ' (२।१।९१) नलुक् ।

→
[ कृष्णयति ] कृष्णमाचष्टे = कृष्णयति । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः ' ( ७।४।४३) अलुक् । वर्त्त॰ तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
कृष्णिष्ठ: । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।९) इष्ठप्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३)
=
[ कृष्णीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः कृष्णः 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७|४|४३) अलुक् ।
ईयस् ।
=
कृष्णीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७३।९) ईयसुप्र०
→
[ अनृचीयान् स्वृचीयान् ] न विद्यन्ते ऋचोऽस्य = अनृच: । 'नञ्- बहोर्ऋचो माणव चरणे' (७३।११५) अप्समासान्तः → अ । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन् । अनृचा माणवका अस्य सन्ति । तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' (७।२।१) मतुप्र० मत् । अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टोऽनृचवान् = अनृचीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७|३|९) ईयसुप्र० -> ईयस् ।
ईयस् ।

Page #340

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३१७
'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) मतुलुप् । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । शोभना ऋच् = स्वच् । अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा स्वच् = स्वचीयान् । आभ्यामगुणाङ्गत्वेऽपि 'विन्-मतो:०' (७४।३२) इति ज्ञापकस्य सर्वोदिष्टत्वादीयस् गुणाङ्गाः ईय ॥छ।
बहोर्णीष्ठे भूय् ॥ ७४॥४०॥ [बहोः] बहु षष्ठी ङस् । [णीष्ठे] णिश्च इष्ठश्च = णीष्ठम्, तस्मिन् । [भूय] भूय् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् ।
[भूययति ] बहुमाचष्टे = भूययति । "णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन बहुस्थाने भूय् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[भूयिष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो बहुः = भूयिष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन बहुस्थाने भूय् ।
[भूयनम् ] बहोराख्यानं = भूयनम् । णिच्प्र० । अनेन भूयदेशः । भूय्यते = भूयनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनट्प्र० → अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक् । एकमेवेदं वाक्यम् । यद्वा बहुमाचष्टे । णिच्प्र० । अनेन भूय् । भूय्यते । अनट्प्र० । एवं मतान्तरेऽपि ।
[भावयति ] बहुमाचष्टे = भावयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । मतान्तरे "भू"देशः । 'नामिनोऽकलिहलेः' (४।३।५१) वृद्धिः औ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ॥छ।।.
भूलृक् चेवर्णस्य ॥ ७।४।४१ ॥ [भूः] भू प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० । [लुक्] लुक् प्रथमा सि । [च] च प्रथमा सि । [इवर्णस्य ] इवर्ण षष्ठी ङस् ।
[ भूयान्, भूयांसौ, भूयांसः] अतिशयेन बहुः = भूयान्, भूयांसौ, भूयांसः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) ईयसुप्र० → ईयस् । अनेन बहुशब्दस्य भूदेश:-ईकारलोपश्च । सि-औ-जस् । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्' (१।४।४५) सिलुक् । - [भूमा] बहोर्भावः = भूमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७।१।५८) इमन्प्र० । अनेन बहुशब्दस्य भूदेशः । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् । भू ऊ इति ऊकारप्रश्लेषादवादेशो न भवति ॥छ।।
स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्यान्तस्थादेर्गुणश्च नामिनः ॥ ७।४।४२ ॥ [स्थूलदूरयुवहस्वक्षिप्रक्षुद्रस्य ] स्थूलश्च दूरश्च युवा च हुस्वश्च क्षिप्रश्च क्षुद्रश्च = स्थूलदूरयुवहस्वक्षिप्रक्षुद्रम्, तस्य । [अन्तस्थादेः ] अन्तस्था आदिरवयवो यस्य सः = अन्तस्थादिः, तस्य ।

Page #341

३१८
[ गुणः ] गुण प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[नामिन: ] नामिन् षष्ठी ङस् ।
[ स्थवयति ] स्थूलमाचष्टे = स्थवयति । 'णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु' ( ३ |४| ४२) णिच्प्र० । अनेन ललुक्-गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[ स्थविष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टः स्थूलः = स्थविष्ठः । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७/३/९) इष्ठप्र० । अनेन ललुक्-गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[स्थवीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टः स्थूलः स्थवीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।९) ईयसुप्र० ललुक्-गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
=
[दविष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो दूर: 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
=
[दवीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो दूर गुणश्च ओ । 'ओदौतोsवाव् ' (१।२।२४) अव्
।
[ दवयति ] दूरमाचष्टे = दवयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्’ (१।२।२४) अव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यन० ' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
=
[ यविष्ठः ] अयमेषां मध्ये प्रकृष्टो युवा 'ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् ।
दविष्ठः । 'गुणाङ्गाद्०' (७३।९) इष्ठप्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ओ ।
→
दवीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७३।९) ईयसुप्र० ईयस् । अनेन रलुक्
[ यवयति ] युवानमाचष्टे = यवयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन वन् लुक्-नामिनो गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
=
[ यवीयान् ] अयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टो युवा लुक्-गुणश्च ओ । ‘ओदौतोऽवाव् ' (१।२।२४) अव् ।

ईयस् । अनेन
→
यविष्ठ: । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।९) इष्ठप्र० । अनेन वन् लुक्-गुणश्च ओ ।
यवीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७|३|९) ईयसुप्र० ईस् । अनेन वन्
→
[ हूसिमा ] ह्रस्वस्य भावः = सिमा । ह्रस्ववतो भावः इति भावार्थ: पुरुषस्य । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७ाश५८) इमन्प्र० । अनेन वलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् ।
[ ह्रसयति ] ह्रस्वमाचष्टे । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन वलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो ० ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
=
[ह्रसिष्ठः, ह्रसीयान् ] अयमेषां अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टो ह्रस्वः हूसिष्ठः, ह्रसीयान् । अयं ह्रस्ववान् पुरुषः, अयमनयोर्मध्येऽतिशयेन प्रकृष्टो ह्रस्ववान् = ह्रसिष्ठः, हुसीयान् इति भावार्थ: । 'गुणाङ्गाद्०' (७।३।९) इष्ठ - ईयसुप्र० । अनेन वलुक् ।

Page #342

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ क्षेपिमा ] क्षिप्रस्य भावः = क्षेपिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७|१|५८) इमन्प्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ए । प्रथम सि । ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१|४|४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनहनः' (२|१।९१) नलुक् ।
[ क्षेपयति ] क्षिप्रमाचष्टे क्षेपयति । ‘णिज्बहुलं०' ( ३ | ४ | ४२) णिच्प्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ए । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शब्’ (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४ | ३ |१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
=
=
[ क्षेपिष्ठः, क्षेपीयान् ] अयमेषां अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः क्षिप्र क्षेपिष्ठः, क्षेपीयान् । क्षिप्रवतो भावः पुरुषस्य इति । क्षिप्रवन्तमाचष्टे इति अयं क्षिप्रवान् पुरुषः, अयमेषां - अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः क्षिप्रवान् = क्षेपिष्ठः, क्षेपीयान् इति भावार्थ: । ‘गुणाङ्गाद्०' (७३।९) इष्ठ - ईयसुप्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ए ।
[ क्षोदिमा ] क्षुद्रस्य भावः = क्षोदिमा । ‘पृथ्वादेरिमन् वा' (७|१|५८) इमन्प्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ओ । प्रथमा सि । ‘नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२|१|९१) नलुक् ।
३१९
[ क्षोदयति ] क्षुद्रमाचष्टे = क्षोदयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३ | ४ | ४२) णिच्प्र० । अनेन रलुक् गुणश्च ओ । वर्त्त० तिव् । ‘कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४ | ३ | १) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
=
[ क्षोदिष्ठः, क्षोदीयान् ] अयमेषां अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः क्षुद्रः क्षोदिष्ठः क्षोदीयान् । क्षुद्रवतः पुरुषस्य भाव इति भावार्थ: । अयं क्षुद्रवान् पुरुषः । अयमेषां - अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः क्षुद्रवान् = क्षोदिष्ठः, क्षोदीयान् । ‘गुणाङ्गाद्०’ ( ७।३।९) इष्ठ - ईयसुप्र० । अनेन रलुक् - गुणश्च ओ ।
उत्तरेणान्त्यस्वरस्यानेनार्थादन्तस्थाया लोपे सिद्धे अन्तस्थादेरिति किमर्थम् ? 'येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव बाधक:' (न्या० वक्ष० (१) / सूत्र (४०) इति) न्यायेनान्त्यस्वरादिलोपं बाधित्वानेनान्तस्थाया एव लोपो मा भूदित्येवमर्थम् ॥छ|| त्रन्त्यस्वरादेः ॥ ७।४।४३ ॥
[त्रन्त्यस्वरादेः ] ता च अन्त्यस्वरादिश्च = त्रन्त्यस्वरादि, तस्यं ।
[ करयति ] कर्तृ । कर्त्ता विद्यते यस्य = कर्तृमान् । ‘तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः ' ( ७२ १) मतुप्र० मत् । कर्तृमन्तमाचष्टे । 'णिज्बहुलं ० ' ( ३|४|४२) णिच्प्र० । 'विन्- मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७|४।३२) मत्लुप् । अनेन तृलुक् । 'नामिनो०' (४|३|१) गु० अर् ।
[ करिष्ठः, करीयान् ] अयमेषां - अयमनयोर्वा मध्ये अतिशयेन कर्तृमान् (७३।९) इष्ठ - ईयसुप्र० । अनेन तृलुक् ।
[ करयति ] कर्त्तारमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३|४|४२) णिच्प्र० । अनेन तृलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । ‘नामिनो० ' ( ४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय् ' (१।२।२३) अय् ।
=
[पटिमा ] पटोर्भावः पटिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७|१|५८) इमन्प्र० । अनेन उलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्० ' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२|१|९१) नलुक् ।

=
[पटिष्ठः, पटीयान् ] अयमेषां - अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः पटुः ईयसुप्र० । अनेन उलुक् ।
= करिष्ठः, करीयान् । 'गुणाङ्गाद्०'
[ पटयति ] पटुमाचष्टे = पटयति । 'णिज्बहुलं०' ( ३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन उलुक् । वर्त्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः
शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो० ' ( ४ | ३|१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (११२।२३) अय् ।
पटिष्ठः, पटीयान् । 'गुणाङ्गाद्०' (७|३|९) इष्ठ

Page #343

३२०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[लघिमा] लघोर्भावः = लघिमा । 'पृथ्वादेरिमन् वा' (७।१।५८) इमन्प्र० । अनेन उलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
_[लघयति ] लघुमाचष्टे = लघयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । अनेन उलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४/७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[ लघिष्ठः, लघीयान् ] अयमेषां-अयमनयोर्वा मध्ये प्रकृष्टः लघुः = लघिष्ठः, लघीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । अनेन उलुक् ।
[विमनिमा] विमनसो भावः = विमनिमा । 'वर्ण-दृढादिभ्यष्ट्यण च वा' (७१५९) इमन्प्र० । अनेन असूलुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[सन्मनिमा] सन्मनसो भावः = सन्मनिमा । 'वर्ण-दृढादि०' (७।११५९) इमन्प्र० । अनेन अस्लुक् । प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[पययति, पयसयति] पयो विद्यतेऽस्य = पयस्वी । 'अस्-तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । पयस्विनमाचष्टे = पययति, पयसयति । 'णिज्बहुलं० (३।४।४२) णिच्प्र० । 'विन्-मतोष्ठेियसौ लुप्' (७।४।३२) विन्लुप् । मतान्तरे अनेनैव अस्लुक् विकल्पेन । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[पयिष्ठः, पयसिष्ठः, पयीयान्, पयसीयान्] अयमेषां-अयमनयोर्वा मध्ये अतिशयेन पयस्वी = पयिष्ठः, पयसिष्ठः, पयीयान्, पयसीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) विन्लुप् । मतान्तरे अनेनैव अस्लुक विकल्पेन ।
[वसयति, वसवयति] वसूनि विद्यन्तेऽस्य । 'तदस्याऽस्त्यस्मिन्निति मतुः' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । वसुमन्तमाचष्टे = वसयति, वसवयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) मत्लुप् । मतान्तरे अनेनैव उलुक् । द्वितीये गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । वर्त्तः तिव् । कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[वसिष्ठः, वसविष्ठः, वसीयान्, वसवीयान्] अयमेषां-अयमनयोर्वा मध्ये अतिशयेन वसुमान् = वसिष्ठः, वसविष्ठः, वसीयान्, वसवीयान् । 'गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू' (७।३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । मतान्तरे अनेनैव उलुक्-गुणश्च ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ॥छा।
नैकस्वरस्य ॥ ७।४।४४ ॥
[न] न प्रथमा सि ।
[एकस्वरस्य] एकः स्वरो यस्य सः = एकस्वरः, तस्य ।
[स्रजयति] स्रग्विणमाचष्टे = स्रजयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) विन्लुप् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४/७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[स्रजिष्ठः, स्रजीयान् ] अयमेषामतिशयेन स्रग्वी = स्रजिष्ठः, स्रजीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । "विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) विन्लुप् ।

Page #344

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३२१
[स्रुचयति ] स्रुच् विद्यते यस्य = स्रुग्वान् । 'तदस्याऽस्त्य०' (७।२।१) मतुप्र० → मत् । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० । स्रुग्वन्तमाचष्टे = स्रुचयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७४।३२) मतलप । वर्तः तिव । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । __ [स्रुचिष्ठः, स्रुचीयान्] अयमेषामतिशयेन स्रुग्वान् = स्रुचिष्ठः, स्रुचीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) मत्लुप् । __ [वसयति ] वसुमन्तमाचष्टे = वसयति । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७।४।३२) मत्लुप् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । __[वसिष्ठः, वसीयान् ] अयमेषामतिशयेन वसुमान् = वसिष्ठः, वसीयान् । 'गुणाङ्गाद्' (७।३।९) इष्ठ-ईयसुप्र० । 'विन्-मतोर्णीष्ठेयसौ लुप्' (७४।३२) मत्लुप् । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) उलुक् ।।
[इ.] अस्य विष्णोरपत्यम् = इ । 'अत इब' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । अकारेण भवेद्विष्णुः इत्युक्तं श्रीसिद्धसेनदिवाकरस्य द्वात्रिंशतिका मध्ये ।
[ज्ञः ] जो देवताऽस्य = ज्ञः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'अवर्णवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । [श्रीयः] श्रिये हितः = श्रीयः । 'तस्मै हिते' (७।१।३५) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) ईलुक् । योगविभागात् 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इति लोपस्यापि प्रतिषेधः, यथा श्रेष्ठः, श्रेयान् इत्यत्र ॥छ।।
दण्डि-हस्तिनोरायने ॥ ७।४।४५ ॥ [दण्डिहस्तिनोः] दण्डी च हस्ती च = दण्डिहस्तिनौ, तयोः = दण्डिहस्तिनोः । षष्ठी ओस् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।
[आयने] आयन सप्तमी ङि । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इति प्राप्तौ प्रतिषेधोऽयम् ।
[दाण्डिनायनः ] दण्डिनोऽपत्यं = दाण्डिनायन: । 'नडादिभ्य आयनण्' (६।१।५३) आयनण्प्र० → आयन । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ।
[हास्तिनायनः ] हस्तिनोऽपत्यं = हास्तिनायनः । 'नडादिभ्य आयनण्' (६।१।५३) आयनणप्र० → आयन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[दाण्डम् ] दण्डिनां समूहः = दाण्डम् । 'वादिभ्योऽञ्' (६।२।२६) अप्र० → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इन्लुक् ।
[हास्तिकम् ] हस्तिनां समूहः = हास्तिकम् । 'कवचि-हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् ॥छ।।
वाशिन आयनौ ॥ ७।४।४६ ॥ [वाशिनः ] वाशिन् षष्ठी ङस् ।
'

Page #345

३२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[आयनौ] आयनि सप्तमी ङि ।
[वाशिनायनिः] 'वशक् कान्तौ' (११०१) वश् । वष्टीत्येवंशीलः = वाशी । “णिन् चाऽऽवश्यकाऽधमये' (५।४।३६) णिन्प्र० → इन् । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वाशिनोऽपत्यं = वाशिनायनिः । 'अवृद्धाद् दोर्नवा' (६।१।११०) आयनिप्र० → आयनि । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ॥छा।
एये जिह्माशिनः ॥ ७।४।४७ ॥ [एये ] एय सप्तमी ङि । [जिह्याशिनः ] जिह्माशिन् षष्ठी ङस् ।
[जैह्याशिनेयः ] जिलाशिनोऽपत्यं = जैह्माशिनेयः । 'शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।१।७२) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ ॥छ।।
ईनेऽध्वा-ऽऽत्मनोः ॥ ७।४।४८ ॥ [ईने] ईन सप्तमी ङि । [अध्वाऽऽत्मनोः] अध्वा च आत्मा च = अध्वाऽऽत्मानौ, तयोः = अध्वाऽऽत्मनोः । षष्ठी ओस् । .. [अध्वनीनः ] अध्वन् । अध्वानमलङ्गामी = अध्वनीनः । 'अध्वानं येनौ' (७।१।१०३) ईनप्र० । [आत्मनीनः] आत्मने हितः = आत्मनीनः । 'भोगोत्तरपदा-ऽऽत्मभ्यामीनः' (७।१।४०) ईनप्र० ।
[प्राध्वम् ] प्रगतमध्वानं = प्राध्वम् । 'उपसर्गादध्वनः' (७।३।७९) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् । सि-अम् ।
[अध्यात्मम् ] आत्मन्यधि = अध्यात्मम् । 'अनः' (७।३।८८) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' : (७४।६१) अन्लुक् । सि-अम् ॥छा।
इकण्यथर्वणः ॥ ७४।४९ ॥ [इकणि] इकण् सप्तमी ङि । [अथर्वणः ] अथर्वन् षष्ठी ङस् । ‘र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[आथर्वणिकः] अथर्वाणं वेत्त्यधीते वा = आथर्वणिकः । 'न्यायादेरिकण' (६।२।११८) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ॥छ।।
. यूनोऽके ॥ ७।४।५० ॥ [यूनोऽके] युवन् षष्ठी ङस् । 'श्वन्-युवन्-मघोनो ङी-स्याद्यघुट्स्वरे व उः' (२।१।१०६) व० → उ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । अक सप्तमी ङि ।
[ यौवनिका] यूनो भावः = यौवनिका । 'चौ(चो)रादेः' (७।१।७३) अकप्र० → अक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्०' (२।४।१११) इ ।
[यौविकम् ] युवा प्रयोजनमस्य = यौविकम् । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ॥छ।

Page #346

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
अनोऽट्ये-ये ॥ ७।४।५१ ॥
[ अनोऽट्येये ] अन् षष्ठी ङस् । न ट्योऽट्यस्तस्मिन् । य सप्तमी ङि ।
[ सामन्यः ] सामनि साधुः
= सामन्यः । 'तत्र साधौ' (७|१|१५) यप्र० ।
[ वेमन्यः ] वेमनि साधुः
वेमन्यः । ' तत्र साधौ' (७|१|१५) यप्र० ।
[ मूर्धन्यः ] मूर्धनि भवः = मूर्धन्यः । दिगादि - देहांशाद् य:' ( ६ |३|१२४) यप्र० ।
[ताक्षण्यः] तक्ष्णोऽपत्यं = ताक्षण्यः । 'कुर्वादेर्व्यः' (६।१।१००) ञ्यप्र० → य । 'र- षृवर्णान्नो ण एकपदे ऽनन्त्यस्या - ऽल-च-ट- तवर्ग-श- सान्तरे' (२।३।६३ ) णत्वम् ।
अट्य इति वचनात् सानुबन्धेऽपि प्रतिषेधः ।
=
[ छत्र्यः] छत्रिन् । छत्रिषु साधुः = छत्र्यः । 'तत्र साधौ' (७|१|१५ ) यप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४।६१) इन्लुक् । [राज्यम् ] राज्ञो भावः कर्म वा = राज्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च ' (७|१|६०) ट्यण्प्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धि: । 'नोपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ दौरात्म्यम् ] दुरात्मनो भावः = दौरात्म्यम् । 'पतिराजा०' (७|१|६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः औ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
३२३
[ परमराजः ] परमश्चासौ राजा च = परमराजः । 'राजन् - सखे : ' (७|३|१०६) अट्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ द्विमूर्धः ] द्वौ मूर्धानौ यस्य = द्विमूर्धः । द्वि-त्रेर्मूर्ध्वो वा' (७|३|१२७) टः समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् ॥छ ।
अणि ।। ७।४।५२ ॥
[ अणि ] अण् सप्तमी ङि ।
सौत्वनः ।
[ सौत्वनः ] बुंगट् अभिषवे (१२८६) षु । ' षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) सु । सुतवान् = सुत्वा । 'सु-यजोङ्खनिप्' (५|१|१७२) ङ्वनिप्प्र० वन् । 'ह्रस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । सुत्वनोऽपत्यं 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ ।

=
[ याज्वनः ] ‘यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । इष्टवान् = यज्वा । ‘सु-यजोङ्क्षनिप्’ (५।१।१७२) ङ्वनिप्प्र ० -> वन् । यज्वनोऽपत्यं | = याज्वनः । 'ङसोऽपत्ये ' ( ६।१।२८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७७४।१)
वृद्धिः ।
[ सामन: ] साम देवताऽस्य = सामनः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ ।
[ वैमन: ] वेमा देवताऽस्य = वैमन: । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । [ कार्मणम् ] सन्दिष्टं कर्म = कार्मणम् । 'कर्मणः सन्दिष्टे' (७/२/१६७) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'र- षृवर्णान्नो ण०' (२|३|६३ ) णत्वम् ।

Page #347

३२४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[पार्वणः ] पर्वणि भवः = पार्वणः । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७४।१) वृद्धिः । 'र-घृवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।।
[कार्मः ] कर्म शीलमस्य = कार्मः । 'अस्थाच्छवाऽऽदेरञ्' (६।४।६०) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् ।
[ कार्मुकम् ] कर्मणे शक्तं = कार्मुकम् । 'योग-कर्मभ्यां योको' (६।४।९५) उकञ्प्र० → उक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) अन्लुक ॥छ।।
संयोगादिनः ॥ ७।४५३ ॥
[संयोगात् ] संयोग पञ्चमी ङसि ।
[इनः ] इन् षष्ठी ङस् ।
[शाङ्खिनः] शङ्खोऽस्यास्ति = शङ्खी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । शङ्खिनोऽपत्यं = शाङ्खिनः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । ।
[चाक्रिणः] चक्रमस्यास्ति = चक्री । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । . चक्रिणोऽपत्यं = चाक्रिणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णानो ण.' (२।३।६३) णत्वम् ।
[वाज्रिणः ] वज्रमस्यास्ति = वज्री । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । वज्रिणोऽपत्यं = वाज्रिणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[स्राग्विणः] स्रग् विद्यते यस्य = स्रग्वी । 'अस् तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । 'स्रग्विणोऽपत्यं = स्राग्विणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण' (२।३।६३) णत्वम् ।
[माद्रिणः] मद्रमस्यास्ति = मद्री । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । मद्रिणोऽपत्यं = माद्रिणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।।
[भाद्रिणः] भद्रमस्यास्ति = भद्री । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । भद्रिणोऽपत्यं = भाद्रिणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० २ अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[मैधावः] मेधा अस्यास्ति = मेधावी । 'अस् तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विनप्र० । मेधाविनोऽपत्यं = मैधावः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इन्लुक्।
[मायावः] माया अस्यास्ति = मायावी । 'अस्-तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७।२।४७) विन्प्र० । मायाविनोऽपत्यं = मायाव: । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् ।

Page #348

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३२५
[प्राकारमर्दिः] प्राकारमर्दिनोऽपत्यं = प्राकारमर्दिः । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० + इ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४/६१) इन्लुक् । अनपत्ये उत्तरेण सिद्धत्वादपत्यार्थोऽयमारम्भः ॥छ।।
गाथि-विदथि-केशि-पणि-गणिनः ॥ ७।४।५४ ॥ [गाथिविदथिकेशिपणिगणिनः ] गाथी च विदथी च केशी च पणी च गणी च = तत्, तस्य ।
[गाथिनः ] गाथा अस्यास्ति = गाथी । 'शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अवर्णस्य लुक् । गाथिनोऽपत्यं = गाथिनः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ।
[वैदथिनः ] विदथा अस्यास्ति = विदथी । "शिखादिभ्य इन्' (७।२।४) इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । विदथिनोऽपत्यं = वैदथिनः । 'ङसोऽपत्ये' (६१०२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: ऐ । गाथ-विदथौ छन्दविशेषौ ।
[कैशिनः] केशा अस्य सन्ति = केशी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अवर्णस्य लुक् । केशिनोऽपत्यं = कैशिनः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ।
[पाणिनः ] पणोऽस्यास्ति = पणी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । . पणिनोऽपत्यं = पाणिनः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अणप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[गाणिनः] गणोऽस्यास्ति = गणी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । गणिनोऽपत्यं = गाणिनः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ॥छ।।
अनपत्ये ॥ ७।४।५५ ॥ [अनपत्ये] न अपत्यम् = अनपत्यम्, तस्मिन् । [सांकूटिनं वर्त्तते] सम् 'कूटण दाहे' (१८५९) कूट । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । समन्तात्
टिनम् । 'अभिव्याप्तौ भावेऽन-जिन्' (५।३।९०) जिन्प्र० → इन् । 'नित्यं ब-जिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[सांराविणम् ] टुक्षु (१०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु, सम्पूर्व० । समन्तात् रावः = सांराविणम् । 'अभिव्याप्ती भावेऽन-जिन्' (५।३।९०) जिन्प्र० → इन् । 'नित्यं ब-जिनोऽण्' (७३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[साम्मार्जिनम्] सम् 'मृजौक् शुद्धौ' (१०९७) मृज् । समन्तात् मार्जनं = साम्मार्जिनम् । 'अभिव्याप्तौ भावेऽन-जिन्' (५।३।९०) जिन्प्र० → इन् । 'नित्यं ब-जिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।
[गाभिणम्] गर्भोऽस्त्यासां = गर्भिण्यः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'स्त्रियां नृतोऽस्वस्रादे8:' (२।४।१) ङी । गर्भिणीनां समूहः = गाभिणम् । 'भिक्षाऽऽदेः' (६।२।१०) अण्प्र० → अ । 'जातिश्च णि-तद्धितय-स्वरे' (३।२।५१) पुंवत्-ङीगतेत्यर्थः । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ।

Page #349

३२६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां । __ [गौणिनम् ] गुणिन इदं = गौणिनम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: औ।
r
[स्त्राग्विणम् ] स्रग्विण इदं = स्राग्विणम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[मैधावः] मेधा अस्यास्ति = मेधावी । 'अस्-तपो-माया-मेधा-स्रजो विन्' (७२।४७) विन्प्र० । मेधाविनोऽपत्यं = मैधावः । 'ङसोऽपत्ये' (६१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इन्लुक् ।
[गार्भम्] गर्भिणां समूहः = गार्भम् । 'श्वादिभ्योऽज्' (६।२।२६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् ।
[दाण्डम् ] दण्डिनां समूहः = दाण्डम् । 'श्वादिभ्योऽज्' (६।२।२६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) इन्लुक् ।
[चाक्रम्] चक्रिणां समूहः = चाक्रम् । 'श्वादिभ्योऽञ्' (६।२।२६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१). वृद्धिः । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७/४/६१) इन्लुक् ॥छ।।
उक्ष्णो लुक् ॥ ७।४।५६ ॥ [उक्ष्णः ] उक्षन् षष्ठी ङस् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि ।
[औक्षं पदम् ] उक्ष्ण इदम् = औक्षं पदम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन अन्लुक् । सि-अम् ।
[औक्षणः ] उक्ष्णोऽपत्यमौक्ष्णः । 'उसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७४|१) वृद्धिः औ । 'षादि-हन्-धृतराज्ञोऽणि' (२।१।११०) अलुक् ॥छ।।
ब्रह्मणः ॥ ७४५७ ॥ [ब्रह्मणः ] ब्रह्मन् षष्ठी ङस् ।
[ब्राह्ममस्त्रम् ] ब्रह्मण इदं = ब्राह्ममस्त्रम् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन अन्लुक् ।
[ब्राह्मो मन्त्रः] ब्रह्मणोऽयं = ब्राह्मो मन्त्रः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन अन्लुक् । योगविभाग उत्तरार्थः ॥छ।
जातौ ॥ ७।४।५८ ॥ [जातौ] जाति सप्तमी ङि।
[ब्राह्मी ओषधिः] ब्रह्मण इयं = ब्राह्मी ओषधिः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन अन्लुक् । 'अणजेयेकण' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक् (२।४।८६) अलुक् ।

Page #350

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
पूर्वेण सिद्धे जातावनपत्ये एवेति नियमार्थं वचनम्, तेनोत्तरसूत्रेणापत्ये लुग् न भवति ।
[ ब्राह्मणः ] ब्रह्मणोऽपत्यं = ब्राह्मणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[ब्राह्मो नारदः] ब्रह्मणोऽपत्यं = ब्राह्मो नारदः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धि: स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्मणो मनोऽपत्ये' (७४/५९) अन्लुक् ॥छा।
अवर्मणो मनोऽपत्ये ॥ ७४५९ ॥ [अवर्मणः] न वर्मा = अवर्मा, तस्य = अवर्मणः । 'नबत्' (३।२।१२५) न० → अ० । 'र-षुवर्णान्नों ण एकपदेऽनन्त्यस्या०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[मनः] मन् षष्ठी ङस् । [अपत्ये ] अपत्य सप्तमी ङि ।
[सौषामः ] शोभनं साम = सुषाम । “निर्दुस्सोः सेध-सन्धि-साम्नाम्' (२।३।३१) षत्वम् । सुषाम्नोऽपत्यं = सौषामः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन अन्लुक् ।
[माद्रसामः ] मद्रं साम यस्य = मद्रसाम । मद्रसाम्नोऽपत्यं = माद्रसामः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन अन्लुक् । 1 [भाद्रसामः] भद्रं साम यस्य = भद्रसाम । भद्रसाम्नोऽपत्यं = भाद्रसामः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । अनेन अन्लुक् ।
[चाक्रवर्मणः] चक्रं वर्म यस्य = चक्रवर्म । चक्रवर्मणोऽपत्यं = चाक्रवर्मणः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → . अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[सौत्वनः ] पूर्ववत् । [याज्वनः] पूर्ववत् ।
[चार्मणो रथः] चर्मणा छत्रश्चार्मणो रथः । तेन च्छो रथे' (६।२।१३१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'र-घुवर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ॥छ।।
हितनाम्नो वा ॥ ७।४।६० ॥ [हितनाम्नः] हितनामन् षष्ठी ङस् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । [वा] वा प्रथमा सि ।
[हैतनामनः, हैतनामः ] हितनाम्नोऽपत्यं = हैतनामनः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन वा अन्लुक् । एवम्-हैतनामः ।
[हैतनामनः ] हितनाम्नोऽयं = हैतनामनः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ ॥छ।
नोऽपदस्य तद्धिते ॥ ७।४।६१ ॥ [नोऽपदस्य] न् षष्ठी ङस् । न पदम् = अपदम्, तस्य = अपदस्य । 'नजत्' (३।२।१२५) न० → अ० ।

Page #351

३२८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[तद्धिते ] तस्मै हितं = तद्धितम्, तस्मिन् ।
[मैधावः] मेधाविनोऽपत्यं = मैधावः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन इन्लुक् ।
[मायावः ] मायाविनोऽपत्यं = मायावः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । अनेन इन्लुक् ।
[औडुलोमिः ] उडुलोम्नोऽपत्यं = औडुलोमिः । 'बाह्यदिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धि: औ । अनेन अन्लुक् ।
[शारलोमिः] शरलोम्नोऽपत्यं = शारलोमिः । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन अन्लुक् ।।
[आग्निशमिः] अग्निशर्मणोऽपत्यम् = आग्निशर्मिः । 'बाह्यादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । अनेन अन्लुक् ।
[द्वयहः ] द्वयोरह्रोः समाहारः = व्यहः । 'द्विगोर०' (७।३।९९) अट्समासान्तः → अ । अनेन अन्लुक् । [त्र्यहः ] त्रयाणामह्नां समाहारः = त्र्यहः । 'द्विगोर०' (७३।९९) अट्समासान्तः → अ । अनेन अन्लुक् ।
[हास्तिकम् ] हस्तिनां समूहः = हास्तिकम् । 'कवचि-हस्त्यचित्ताच्चेकण्' (६।२।१४) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः । स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इन्लुक् ।
[वैद्युतं तेजः] विद्युत इदं = वैद्युतम् । तेजस् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । सि-अम् ।
[मेधाविरूप्यम्, मेधाविमयम्] मेधाविन आगतं = मेधाविरूप्यम्, मेधाविमयम् । 'नृ-हेतुभ्यो रूप्य-मयटौ वा' (६।३।१५६) रूप्यप्र०-मयट्प्र० → मय । सि-अम् ।
[हस्तिना] हस्तिन् तृतीया टा । [हस्तिने] हस्तिन् चतुर्थी कें । कलापि-कुथुमि-तैतलि-जाजलि-लाङ्गलि-शिखण्डि-शिलालि-सब्रह्मचारि-पीठसर्पि
सूकरसद्म-सुपर्वणः ॥ ७।४।६२ ॥ [कलापिकुथुमितैतलिजाजलिलाङ्गलिशिखण्डिशिलालिसब्रह्मचारिपीठसर्पिसूकरसद्मसुपर्वणः] कलापी च कुथुमी च तैतली च जाजली च लाङ्गली च शिखण्डी च शिलाली च सब्रह्मचारी च पीठसी च सूकरसद्मा च सुपर्वा च = कलापिकुथुमितैतलिजाजलिलाङ्गलिशिखण्डिशिलालिसब्रह्मचारिपीठसर्पिसूकरसद्मसुपर्व, तस्य = कलापिकुथुमितैतलिजाजलिलाङ्गलिशिखण्डिशिलालिसब्रह्मचारिपीठसर्पिसूकरसद्मसुपर्वणः । 'र-वर्णान्नो ण०'. (२।३।६३) णत्वम् ।
अत्र ये इन्नन्तास्तेषां 'अनपत्ये' (७४।५५) इति, शिखण्डि-पीठसर्पिणोरपत्येऽपि 'संयोगादिनः' (७४।५३) इति, सूकरसद्म-सुपर्वणोस्तु 'अणि' (७।४।५२) इति निषेधे प्राप्ते लुग्वचनम् ।
[कालापाः] कलापिन् । कलापिना प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा = कालापाः । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० → अ । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अणप्र० → अ । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) इति द्वितीयअणो लुप् । अनेन इन्लुक् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७४।१) वृद्धिः । जस ।

Page #352

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३२९
[कौथुमाः] कुथुम-मृगाजिनमस्यास्ति = कुथुमी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् 1 कुथुमिना प्रोक्तं वेदं विदन्त्यधीयते वा = कौथुमाः । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । 'प्रोक्तात्' (६।२।१२९) द्वितीयअणो लुप् । अनेन इन्लुक् । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । जस् ।
[तैतलाः ] तितलस्यापत्यं = तैतलः । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे.' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अथवा तितलेन प्रोक्तम् । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । तैतलोऽस्यास्ति = तैतली । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । तैतलि विदन्त्यधीयते वा । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । अनेन इन्लुक् । जस् ।
[जाजलाः] जजलस्यापत्यं = जाजलः । 'ऋषि-वृष्ण्यन्धक-कुरुभ्यः' (६।१।६१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अथवा जजलेन प्रोक्तम् । 'तेन प्रोक्ते' (६।३।१८१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः । जाजलोऽस्यास्ति = जाजली । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । जाजलि विदन्त्यधीयते वा । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । अनेन इन्लुक् । जस् ।
[लाङ्गलाः] लाङ्गलमस्यास्ति = लाङ्गली । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । लाङ्गलि विदन्त्यधीयते वा । 'तद् वेत्त्यधीते' (६।२।११७) अण्प्र० → अ । वृद्धिः । अनेन इन्लुक् । जस् ।
तैतली-जाजली-लाङ्गली चाचार्याः तैः कृतो ग्रन्थोऽप्युपचारात् तच्छब्देनोच्यते ।
[शैखण्डाः ] शिखण्डिन इमेऽपत्यानि वा = शैखण्डाः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन इन्लुक् । जस् ।
[शैलालाः] शिलालिन इमेऽपत्यानि वा = शैलालाः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र० → अ । 'ङसोऽपत्ये' (६१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन इन्लुक् । जस् ।
[साब्रह्मचाराः] समाने ब्रह्मणि चरतीति सब्रह्मचारी । 'सब्रह्मचारी' (३।२।१५०) इन्प्र०-समानस्य सभावः । सब्रह्मचारिण इमेऽपत्यानि वा = साब्रह्मचाराः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन इन्लुक् । जस् ।
[पैठसर्पाः ] पीठ 'सृप्लं गतौ' (३४१) सृप् । पीठेन सर्पतीत्येवंशीलः = पीठसपी । 'अजातेः शीले' (५।१।१५४) णिन्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० → अर् । 'दिर्ह-स्वरस्यानु नवा' (१।३।३१) द्वित्वम् । पीठसप्पिण इमेऽपत्यानि वा = पैठसर्पाः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । ''वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: ऐ । अनेन इन्लुक् । जस् ।
[सौकरसदमाः] सूकरसदमन इमेऽपत्यानि वा = सौकरसदमाः । 'तस्येदम' (६।३।१६०) अणप्र० + अ । 'ङसोऽपत्ये' (६१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन अन्लुक् । जस् ।
[सौपर्वाः] सुपर्वण इमेऽपत्यानि वा = सौपर्वाः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अणप्र० + अ । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धि: औ । अनेन अन्लुक् । जस् ॥छा।

Page #353

३३०
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ अश्मन: ] अश्मन् षष्ठी ङस् ।
[ विकारे ] विकार सप्तमी ङि ।
[ आश्मः, आश्मनो वा ] अश्मनो विकार: = आश्मः आश्मनो वा । 'विकारे' (६।२।३०) अणूप्र० अ । अनेन विकल्पेन अन्लुक् । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७।४।१) वृद्धिः ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
वाऽश्मनो विकारे || ७|४|६३ ॥
[ आश्मनो मन्त्रः ] अश्मा देवताऽस्य = आश्मनो मन्त्रः । 'देवता' ( ६ | २|१०१) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः । प्रथमा सि । 'सो रुः ' (२१/७२ ) स०र० ॥छ ।
चर्म - शुनः कोश - सङ्कोचे ॥ ७४६४ ॥
चर्मश्व, तस्य ।
[ चर्मशुनः ] चर्म च श्वा च =
[ कोशसङ्कोचे ] कोशश्च सङ्कोचश्च
कोशसङ्कोचम्, तस्मिन् ।
=
[ चार्म:, चार्मणः ] चर्मणो विकारः कोशः चार्म: । 'विकारे' (६।२।३०) अण्प्र० → (७|४|१) वृद्धिः । अनेन अन्लुक् । कोशादन्यत्र - चार्मणः ।
=
[ शौवः सङ्कोचः, शौवनः ] श्वन् । शुनोऽयं शौवः सङ्कोचः । ' तस्येदम् ' ( ६ | ३ | १६०) अण्प्र० अ । 'द्वारादेः' (७।४।६) वात् प्राक् औ । अनेन अन्लुक् । अन्यत्र - शौवनः ।
[ शौवं मांसम्, शौवं पुच्छम् ] शुनो विकारोऽवयवो वा = शौवं मांसं पुच्छं वा । 'हेमाऽऽदिभ्योऽञ्' (६।२।४५) अञ्प्र० → अ । 'द्वारादेः' (७|४|६) वात् प्राक् औ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७|४|६१) अन्लुक् । सि-अम् ||
प्रायो ऽव्ययस्य ॥ ७।४।६५ ॥
[प्रायस् ] प्रायस् 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) लुप् ।
[अव्ययस्य ] अव्यय षष्ठी ङस् ।
[ सौवः] स्वर् । स्वर्भवः = सौवः । ‘भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । 'द्वारादेः' (७४)६) वात् प्राक् औ । अनेन अर्लुक् ।
[ बाह्यः, बाहीकः ] बहिस् । बहिर्भवः = बाह्य:, बाहीक: । 'बहिषष्टीकण् च' (६।१।१६ ) ञ्यप्र० य - टीकण्प्र० → ईक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः । अनेन इस्लुक् ।

अ । 'वृद्धिः स्वरे० '
[ सायंप्रातिकः ] सायंप्रातर् मण्ड्यते । सायंप्रातर्भवः सायंप्रतिकः । 'वर्षा - कालेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० इक । अनेन अर्लुक् ।
=
=
[ पौनःपुनिकः ] पुनः पुनर्भवः पौनःपुनिकः । 'वर्षा - कालेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० → स्वरेष्वादेञ्णिति०' (७|४|१) वृद्धिः औ । अनेन अलुक् ।
अनभिधानादव्ययलक्षणस्तनट् 'सायं-चिरं प्राह्णे - प्रगे ऽव्ययात्' (६।३।८८) इत्यनेन प्राप्तः तनट्प्र० न भवति ।
[ पौनःपुन्यम् ] पुनःपुनरित्येतस्य भावः = पौनःपुन्यम् । 'पतिराजान्तगुणा० ' ( ७|१|६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धिः औ । अनेन अलुक् ।
इक । 'वृद्धिः

Page #354

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३३१
[औपरिष्टः] उपरिष्टात् मांडणीयइ । उपरिष्टादागतः = औपरिष्टः । 'तत आगते' (६।३।१४९) अण्प्र० । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन आत्लुक् ।
[पारतः] परत: मांडणीयइ । परत आगतः = पारतः । 'तत आगते' (६।३।१४९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन अस्लुक् ।
[ऐकैकश्यम् ] एकमेकं ददाति = एकैकशः । एकशब्दस्य अमन्तस्य 'वीप्सायाम्' (७।४।८०) इत्यनेन द्वित्वम् । 'प्लुप् चादावेकस्य स्यादेः' (७।४।८१) इत्यनेन अमो लुप् । 'बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टाऽनिष्टे प्शस्' (७।२।१५०) शस्प्र० → शस् । एकैकशो भावः = ऐकैकश्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन अस्लुक् ।
प्रायोग्रहणं प्रयोगानुसरणार्थम, तेनेह न भवति[आरातीयः] आरात् भवः = आरातीयः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० ।
[शाश्वतिकः, शाश्वतः] शश्वत् भवः = शाश्वतिकः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) इत्यनेन अण्प्राप्नोति, 'ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक्' (७४/७१) इत्यत्र शश्वत् वचनात् 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० → इकं । एवम्-शाश्वतः । 'भर्तु-सन्ध्यादेरण' (६।३।८९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः ।
[पार्थक्यम् ] पृथक् भावः = पार्थक्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गः' (७१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आर् । सि-अम् ।
[कंयुः] कम् मण्ड्यते । कमस्यास्तीति कंयुः । 'कं-शंभ्यां युस्-ति-यस्-तु-त-व-भम्' (७।२।१८) युस्प्र० । [शंयुः] शम् मण्ड्यते । शमस्यास्तीति शंयुः । 'कं-शंभ्यां युस्-ति-यस्-तु-त-व-भम्' (७।२।१८) युस्प्र० ।
[अहंयुः] अहम् मण्ड्यते । अहमस्यास्तीति अहंयुः । 'ऊर्णा-ऽहं-शुभमो युस्' (७।२।१७) युस्प्र० → यु । सर्वत्र सकारोऽनुबन्धार्थः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ॥छ।।
अनीनादट्यह्नोऽतः ॥ ७।४।६६ ॥ [अनीनादटि ] ईनश्च अच्च अट् च = ईनादट् । न ईनादट् = अनीनादट् । 'अन् स्वरे' (३।२।१२९) अन्, तस्मिन् । [अह्नः] अहन् षष्ठी ङस् । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । [अतः] अत् षष्ठी ङस् ।
[आह्नम् ] अहन् मण्ड्य ते । अह्नां समूहः = आह्नम् । 'श्वादिभ्योऽञ्' (६।२।२६) अप्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । अनेन अनः पूर्वं अकारस्य लुक् ।
[आह्निकम् ] अह्रा निवृत्तम्-आह्निकम् । 'निर्वृत्ते' (६।४।१०५) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) 'वृद्धिः । अनेन अनः पूर्व अकारस्य लुक् ।
[व्यहीनः] द्वाभ्यामहोभ्यां निर्वृत्तः, द्वाभ्यामहोभ्यां भृतोऽधीष्टो वा, द्वे अहनी भूतो भावी वा = व्यहीनः । 'रात्र्यहःसंवत्सराच्च द्विगोर्वा' (६।४।११०) ईनप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७।४।६१) अन्लुक् ।
[यहीण:] त्रिभिरहोभिर्निर्वृत्तः, त्रिभिरहोभिभृतोऽधीष्टो वा, त्रीण्यहानि भूतो भावी वा = त्र्यहीण: । 'रात्र्यह:संवत्सराच्च द्विगोर्वा' (६।४।११०) ईनप्र० । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) अन्लुक् ।

Page #355

३३२
[ अन्वहम् ] अहरहरनु = (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ प्रत्यहम् ] अहरहः प्रति = प्रत्यहम् । 'नपुंसकाद् वा' (७।३।८९) अत्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते " (७२४१६१) अन्लुक् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
अन्वहम् । 'नपुंसकाद् वा (७|३|८९) अत्समासान्तः अ 'नोऽपदस्य तद्धिते'
[ द्व्यहः] द्वयोरह्नो: समाहारः = द्वयहः । 'द्विगोर०' ( ७।३।९९) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धितें' (७|४|६१) अन्लुक् ।
[ त्र्यहः] त्रयाणामहां समाहारः त्र्यहः । द्विगोर०' (७१३९९ ) अट्समासान्तः अ 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४१६१) अन्लुक् ।
[उत्तमाहः ] उत्तमं च तद् अहच उत्तमाहः । अहः' (७३।११६) अट्समासान्तः अ नोऽपदस्य तद्धिते' (७२४।६१) अन्लुक् ।
[ परमाहः ] परमं च तद् अहथ परमाह । 'अहः' (७|३|११६) अट्समासान्तः अ 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४I६१) अन्लुक् ।
पुण्याहम् । ‘अह्नः' (७|३|११६) अट्समासान्तः अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते'
[ सुदिनाहम् ] सुदिनं च तद् अहश्च = सुदिनाहम् । 'अह्नः' (७|३|११६) अट्समासान्तः → अ । 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४६१) अन्लुक् ।
[ पुण्याहम् ] पुण्यं च तद् अहच
( ७४६१) अन्लुक् ।
विंशतेस्तेर्डिति ॥ ७।४।६७ ॥
[विंशतेस्ते: ] विंशति षष्ठी ङस् । ति षष्ठी ङस् ।
[डिति ] ड् इदनुबन्धो यस्य सः = डित्, तस्मिन् ।
[विंशकः ] विंशत्या क्रीतः = विंशकः । त्रिंशद् विंशतेर्डको संज्ञायामाऽर्हदर्थे' (६|४|१२९) डकप्र० अक अनेन तिलुक्। 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् ।
[विंशं शतम् ] विंशतिरधिका अस्मिन् शते तत् = विंशं शतम् । 'अधिकं तत्संख्यमस्मिन् शत- सहस्त्रे शति-शद्दशान्ताया डः' (७|१|१५४) डप्र० अ । अनेन तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् । सि-अम् । [ एकविंशम् ] एकविंशतिरधिका अस्मिन् तत् एकविंशम् अधिकं तत्संख्यमस्मिन्०' (७१११५४) उप्र० → । अ । अनेन तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् । सि-अम् ।
=
[विंश:] विंशते: पूरण: = विश: । 'संख्यापूरणे डट् (७१।१५५) इट्प्र० अ । अनेन तिलुक् । ‘डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२|१।७२ ) स०र० ।
[ एकविंश: ] एकविंशतेः पूरण: = एकविंश: । 'संख्यापूरणे डट् (७११५५) डट्प्र० अ अनेन तिलुक् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२१।७२) स०र० ।

=
[ आसन्नविंशाः ] आसन्ना विशतिरेषां ते आसन्नविंशाः । 'प्रमाणी- संख्याः' (७३।१२८) उप्र० अ अनेन तिलुक् । 'डित्यंन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) अलुक् जस् ।

Page #356

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३३३
. [एकसप्ततः] एकसप्ततेः पूरणः = एकसप्ततः । 'संख्यापूरणे डट्' (७१।१५५) डटप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलुक् ।
[एकाशीतः ] एकाशीतेः पूरणः = एकाशीतः । ‘संख्यापूरणे डट्' (७।१।१५५) डट्प्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलुक् ।
[विंशतौ] विंशति सप्तम्येकवचनं ङि । 'ङिडौँ' (१।४।२५) ङि० → डौ० → औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इलुक् ॥छ।।
अवर्णेवर्णस्य ॥ ७।४।६८ ॥ [अवर्णेवर्णस्य ] अवर्णश्च इवर्णश्च = अवर्णेवर्णम्, तस्य । अवर्णान्तस्येत्युक्ते सकलस्यापि प्राप्नोतीत्याह-निर्दिश्यमानत्वादवर्णेवर्णयोरेव लुग भवतीत्यर्थः ।
[ दाक्षिः ] दक्षस्यापत्यं = दाक्षिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः । अनेन अलुक् ।।
[प्लाक्षिः ] प्लक्षस्यापत्यं = प्लाक्षिः । 'अत इज्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन अलुक् । __ [चौडिः] चूडाया अपत्यं = चौडिः । 'बाह्लादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन आलुक् ।
[बालाकिः] बलाकाया अपत्यं = बालाकिः । 'बाह्वादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । अनेन आलुक् ।
[नाभेयः] नाभेरपत्यं = नाभेयः । प्रथमतीर्थकरनाम । 'इतोऽनिञः' (६।१।७२) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इलुक् ।
[सांकृत्यः ] संकृतेरपत्यं = सांकृत्यः । 'गर्गादेर्यज्' (६।१।४२) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन इलुक् ।
[दौलेयः] दुल्या अपत्यं = दौलेयः । 'द्विस्वरादनद्याः' (६।१।७१) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (४१) वृद्धिः औ । अनेन ईलुक् ।
[रौहिणेयः ] रोहिण्या अपत्यं = रौहिणेयः । 'ङ्याप्त्यूङः' (६।१७०) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन ईलुक् । . [वात्सप्रेयः] वत्स 'प्रींग्श् तृप्ति-कान्त्योः' (१५१०) प्री । वत्सं प्रीणातीति वत्सप्री । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१२३७) क्विप्लुक् । तस्या अपत्यं = वात्सप्रेयः । अन्यथा स्त्रीविहितप्रत्ययो न स्यात् । 'चतुष्पाट्य एयज्' (६।१।८३) एयप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ । अनेन ईलुक् । अत्र प्रथम 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) इति यत्वं प्राप्नोति, तद् बाधकं 'धातोरिवर्णोवर्णस्येयुक्०' (२।१।५०) इत्यादि, तस्यापि बाधकं 'क्विब्वृत्तेरसुधियस्तौ' (२।१।५८) इत्यादि, तस्यापि बाधकं 'संयोगात्' (२।१।५२) इति, ततः परत्वात् 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इति प्रवर्त्तते ।

Page #357

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ श्रायं हविः] श्रीर्देवताऽस्य तत् = श्रायं हविः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् ।
शुक्लतमः । 'प्रकृष्टे तमप्' (७|३|५) तमप्प्र० → तम ।
[ शुक्लतमः ] बहूनां मध्ये प्रकृष्टः शुक्लः ऊर्णायुः । 'ऊर्णा - ऽहं- शुभमो युस्' (७।२।१७) युस्प्र० →
[ ऊर्णायुः ] ऊर्णा अस्यास्ति
'सो रुः' (२।१।७२) स०र० ।
३३४
=
=
[ शुचितरः ] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टः शुचिः = शुचितरः । 'द्वयोर्विभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्प्र० → तर ।
[ वृक्षे ] वृक्ष सप्तमी ङि ।
[ अग्न्योः ] अग्नि सप्तमी ओस् ॥छ ।
अकद्रू-पाण्ड्वोरुवर्णस्यैये ॥ ७४६९ ॥
[ अकद्रूपाण्ड्वोः ] कदूश्च पाण्डुश्च = कद्रूपाण्डू, न कद्रूपाण्डू = अकद्रूपाण्डू, तयोः = षष्ठी ओस् ।
[ उवर्णस्य ] उवर्ण षष्ठी ङस् ।
[ ए ] एय सप्तमी ङि ।
[ कामण्डलेयः ] कमण्डल्वा अपत्यं = कामण्डलेयः । 'चतुष्पाद्भ्य एयञ्' (६।१।८३) एयञ्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । अनेन ऊलुक् ।
यु । प्रथमा सि ।
[ माद्रबाहेयः ] मद्रबाहोरपत्यं माद्रबाहेयः । देवी विवक्षायां 'ङ्याप्त्यूङः ' (६।१।७०) एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः आ । अनेन ऊलुक् ।
'चतुष्पाद्भ्य एयञ्' (६।१।८३) एयञ्प्र०
अकद्रूपाण्ड्वोः ।
[ शैतिबाहेयः ] शितिबाह्वा अपत्यं = शैतिबाहेय: । 'चतुष्पाद्भ्य एयञ्' (६।१।८३) एयञ्प्र० एय । वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । अनेन ऊलुक् ।
=

[ जाम्बेयः ] जम्ब्वा अपत्यं = जाम्बेयः । 'द्विस्वरादनद्या: ' ( ६।१।७१ ) एयञ्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन ऊलुक् । "अलाबु जम्बू०" इत्यादि इत्युक्तं लिङ्गानुशासने । [स्त्री-क्लीबलिङ्गप्रकरणे] एय । 'वृद्धिः स्वरे० '
[ लैखाभ्रेयः] लेखाभ्रुवोऽपत्यं = लैखाभ्रेयः । 'शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।१।७३) एयण्प्र० (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'भ्रू-नो:' ( २/१/५३) इत्यनेन प्राप्तं उवादेशं बाध्य परत्वात् अनेन ऊलुक् ।
एय । गोत्वा
[ काद्रवेयः ] कवा अपत्यं काद्रवेय: । 'चतुष्पाद्भ्य एयञ्' (६।१।८३) एयञ्प्र० एय बाधकः 'शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।१।७३) एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७७४।७०)
अव् ।
[ पाण्डवेय: ] प (पा) ण्डोरपत्यं = पाण्डवेयः । ‘शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।१।७३) एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् ।
[ वैमात्रेयः ] विमात्रोरपत्यं = वैमात्रेयः । 'शुभ्राऽऽदिभ्यः' (६।१।७३) एयण्प्र० एय । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः ऐ । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) रत्वम् ।

Page #358

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३३५
[माण्डव्यः] मण्डोरपत्यं वृद्धं = माण्डव्यः। 'गर्गादेर्य' (६।११४२) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (१।२।२१) अव् ॥छ।।
अस्वयम्भुवोऽव् ॥ ७।४७० ॥ [अस्वयम्भुवः] न स्वयम्भू(:) = अस्वयम्भू(:), तस्य । [अव्] अव् प्रथमा सि ।।
[औपगवः] उपगोरपत्यम् = औपगवः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन अव । ___ [कापटवः ] कपटोरपत्यं = कापटवः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन अव् । __ [बाभ्रव्यः ] बभ्रोरपत्यं वृद्धं = बाभ्रव्यः । 'मधु-बभ्रोर्ब्राह्मण-कौशिके' (६।१।४३) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन अव् । __ [माण्डव्यः] मण्डोरपत्यं वृद्धं = माण्डव्यः । 'गर्गादेर्यज्' (६।१।४२) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन अव् ।
[शङ्कव्यं दारु ] शङ्कवे इदं = शङ्कव्यम् । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । अनेन अव् । दारु ।। [पिचव्यः कर्पासः ] पिचुभ्यो हितः = पिचव्यः कर्पासः । 'उवर्ण-युगादेर्यः' (७।१।३०) यप्र० । अनेन अव् ।
[बाहविः ] बाहोरपत्यं = बाहविः । 'बाह्यादिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन अव् ।
[औपबिन्दविः ] उपबिन्दोरपत्यम् = औपबिन्दविः । 'बाह्यदिभ्यो गोत्रे' (६।१।३२) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन अव् ।
[स्वायम्भुवः] स्वयं भवतीति स्वयम्भूः । शीलार्थे 'दिद्युद्-ददृद्-जगज्जुहू-वाक्-प्राट्-धी-श्री-द्रू-तू-ज्वायतस्तूकटप्रू-परिव्राट्-भ्राजादयः क्विप्' (५।२।८३) क्विप्प्र० । अन्यथा शं-सं-स्वयं-वि-प्राद्-भुवो डुः (५।२८४) स्यात् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विप्लोपः । स्वयम्भुवोऽपत्यं = स्वायम्भुवः । 'ङसोऽपत्ये' (६।०२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'धातोरिवर्णो०' (२।१।५०) उव् ॥छ।।
ऋवर्णोवर्ण-दोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक् ॥ ७।४७१ ॥ [ऋवर्णोवर्णदोसिसुसशश्वदकस्मात्त] शश्वच्च अकस्माच्च = शश्वदकस्मात्, न शश्वदकस्मात् = अशश्वदकस्मात्, अशश्वदकस्माच्च तत् त च = अशश्वदकस्मात्त, ऋवर्णश्च उवर्णश्च दोश्च इस् च उस् च अशश्वदकस्मात्तश्च = ऋवर्णोवर्णदोसिसुसशश्वदकस्मात्त ।
[इकस्य ] इक षष्ठी ङस् । [इतः ] इत् षष्ठी ङस् । [लुक्] लुक् प्रथमा सि । [मातृकम्] मातुरागतं = मातृकम् । 'ऋत इकण्' (६।३।१५२) इकण्प्र० → इक । अनेन इकस्य इलुक् ।

Page #359

३३६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[पैतृकम् ] पितुरागतं = पैतृकम् । 'ऋत इकण्' (६।३।१५२) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन इकस्य इलुक् ।
[नैषादकर्षुकः ] निषादका भवः = नैषादकर्षुकः । 'उवर्णादिकण्' (६।३।३९) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । अनेन इकस्य इलुक् । 'ङ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) हुस्वः ।
[शावरजम्बुकः] शवरजम्ब्वां भवः = शावरजम्बुक: । 'उवर्णादिकण्' (६।३।३९) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इकस्य इलुक् । 'झ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) ह्रस्वः ।
[ दौष्कः ] दोस् । दोर्ध्या तरति = दौष्कः । 'तरति' (६।४।९) इकण्प्र० → इकं । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । अनेन इकस्य इलुक् । 'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) रस्य षत्वम् ।
- [सार्पिष्कः ] सर्पिः पण्यमस्य = सार्पिष्कः । 'तदस्य पण्यम्' (६।४।५४) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' . (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इकस्य इलुक् । 'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) रस्य षत्वम् ।
[बाहिष्कः] बहिस् । बहिः प्रयोजनमस्य = बाहिष्कः । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धि: स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इकस्य इलुक् । 'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) रस्य षत्वम् ।
[धानुष्कः] धनुस् । धनुः प्रहरणमस्य = धानुष्कः । 'प्रहरणम्' (६४६२) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इकस्य इलुक् । 'नामिनस्तयोः षः' (२।३।८) रस्य षत्वम् ।
[याजुष्कः] यजुस् । यजुः प्रयोजनमस्य = याजुष्कः । 'प्रयोजनम्' (६।४।११७) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । अनेन इकस्य इलुक् । 'नामिनस्तयोः षः' (२२३८) रस्य षत्वम् ।
[औदश्वित्कः ] उदश्विता संस्कृत ओदनः = औदश्वित्कः । 'संस्कृते' (६।४।३) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' . (७।४।१) वृद्धिः औ । अनेन इकस्य इलुक् ।
[शाकृत्कः ] शकृता संसृष्टः = शाकृत्कः । 'संसृष्टे' (६।४।५) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन इकस्य इलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । __ [याकृत्कः ] यकृता संसृष्टः = याकृत्कः । 'संसृष्टे' (६४५) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । अनेन इकस्य इलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
[शाश्वतिकम् ] शश्वद्भवं = शाश्वतिकम् । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३।८०) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः आ ।
[आकस्मिकम् ] अकस्माद्भवम् = आकस्मिकम् । 'अध्यात्मादिभ्य इकण्' (६।३।७८) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
प्रत्यययोरिसुसोर्ग्रहणादिह न भवति - __ [आशिषिकः] आपूर्वकः 'शासूक कि) इच्छायाम्' (१११८) शास् । आशासनमाशीः । 'क्रुत्संपदादि०' (५।३।११४) क्विप्र० । 'आङः' (४।४।१२०) आ० → इ० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । आशिषा चरति = आशिषिकः । 'चरति' (६।४।११) इकण्प्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः ।

Page #360

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ औषिकः] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । वसतीति उष् । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्प्र० । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) य्वृत् व० → उ० । 'अप्रयोगीत् ' (१|१|३७) क्विप्लोपः । 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) ('घस्-वस:') (२।३।३६) षत्वम् । उषा चरति औषिकः । 'चरति' (६|४|११ ) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ ।
=
[ माथितिकः ] मथितं पण्यमस्य = माथितिकः । ‘तदस्य पण्यम्' (६।४।५४) इकण्प्र० इक । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् ॥
असकृत् सम्भ्रमे ॥ ७।४।७२ ॥
[ असकृत् ] असकृत् 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) लुप् ।
[सम्भ्रमे ] सम्भ्रम सप्तमी ङि ।
३३७
भयादिभिश्चित्तव्याक्षेपात् प्रयोक्तुस्त्वरणम्-औत्सुक्यं = सम्भ्रमः ।
[ अहिरहिः] अहि प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२|१/७२ ) स०र० । अनेन अहिर् द्विर्वचनम् ।
[ बुध्यस्व बुध्यस्व ] 'बुधि ज्ञाने' (१२६२) बुध् । पञ्चमी स्व । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र०य । अनेन बुध्यस्व २ द्विर्वचनम् ।
[ हस्त्यागच्छति हस्त्यागच्छति] हस्तिन् प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनन: ' (२।१।९१) नलुक् । अग्रे आगच्छति । अनेन द्विवर्चनम् ।
[ लघु पलायध्वं लघु पलायध्वम् ] लघु 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् । 'अनतो लुप्' ( ३।२।६) लुप् । परापूर्व० ‘अयि गतौ' (७९०) अय् । पञ्चमी ध्वम् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'उपसर्गस्या -ऽयौ' (२।३।१००) लत्वम् । अनेन द्विर्वचनम् ।
[ द्रोग्धा द्रोग्धा, द्रोढा द्रोढा ] 'द्रुहौच् जिघांसायाम्' (१२३९) द्रुह् । श्वस्तनी ता । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ('मुह - द्रुह०) (२।११८४) ह० घ० । 'हो धुट् - पदान्ते' (२।१।८२) ह०८० । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२२१७९) त० ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१|३|६०) ध० ढ० । 'तृतीयस्तृतीय- चतुर्थे' (१।३।४९) घ० → ग० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलुक् । अनेन द्रोग्धाद्वि० - द्रोढाद्वि० ।
[माषवापाणि माषवापाणि] माषाणां वापाणि = माषवापाणि । जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१|४|५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'वोत्तरपदान्तन - स्यादेरयुव-पक्वा ऽह्नः ' (२।३।७५) नस्य णत्वम् । अनेन द्वि० ।
=
[ह्रीणो ह्रीण: ] 'ह्रींक् लज्जायाम्' (१९३३) ह्री । जिह्रेति स्म हीण: । 'गत्यर्था - ऽकर्मक- पिब-भुजेः ' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'ऋ-ही-घ्रा - ध्रा-त्रोन्द नुद-विन्तेर्वा' (४|२|७६) तस्य नत्वम् । 'र- षृवर्णान्नो ण० ' (२|३|६३) त्वम् । अनेन द्वि० ।
[ कौतस्कुतः ] किम् । कस्मात् = कुतः । ' इतोऽतः - कुतः' (७।२।९०) तस्प्र० - किम: "कु" आदेशश्च । अ • द्वि० । कुतस्कुतो भवः = कौतस्कुत: । 'भवे' (६।३।१२३) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७|४|६५) अस्लुक् ।

[पौनःपुन्यम् ] पुनर् अनेन द्वि० । पुनः पुनरित्येतस्य भावः = पौनःपुन्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे० ' (७|४|१) वृद्धिः औ ।

Page #361

३३८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[पौन:पुनिकः] पुनःपुनर्भवः = पौन:पुनिकः । 'वर्षा-कालेभ्यः' (६।३८०) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'प्रायोऽव्ययस्य' (७।४।६५) अलुक् ॥छ।
भृशा-ऽऽभीक्ष्ण्या-ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः ॥ ७४७३ ॥ [भृशाऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदे] भृशं च आभीक्ष्ण्यं च अविच्छेदश्च = भृशाऽऽभीक्ष्ण्याऽविच्छेदम्, तस्मिन् । [द्विः] द्वौ वारावस्य = द्विः । 'द्वि-त्रि-चतुरः सुच्' (७।२।११०) सुचप्र० । [प्राक् ] प्राक् प्रथमा सि । [तमबादेः] तमप् आदिर्यस्य सः = तमबादिः, तस्मात् । क्रियायाः साकल्यमवयवक्रियाणां कायं भृशार्थः, पौनःपुन्यमाभीक्ष्ण्यम्, सातत्यं क्रियान्तरैरव्यवधानमविच्छेदः ।
[लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । पञ्चमी हि । 'त्र्यादेः' (३।४७९) श्नाप्र० →→ ना । 'एषामी व्यञ्जनेऽदः' (४।२।९७) ई । 'प्वादेर्हस्वः' (४।२।१०५) हुस्वः । अनेन द्विवचनम् ।
[अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीते ] 'इंक् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । पञ्चमी स्व । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्।' (२।३।१५) षत्वम् । 'समानानां०' (११२१) दीर्घः । अनेन द्विवचनम् ।
[भोज भोजं व्रजति ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । अभीक्ष्णं भोजनं पूर्व = भोजम् । 'ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० → अम् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । अनेन द्विवचनम् ।
[भुक्त्वा भुक्त्वा व्रजति ] 'भुजंप् पालना-ऽभ्यवहारयोः' (१४८७) भुज् । अभीक्ष्णं भोजनं पूर्वं = भुक्त्वा । 'ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) क्त्वाप्र० → त्वा । 'च-जः क-गम्' (२।१२८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१३५०) ग० → क० । अनेन द्विर्वचनम् ।
[पचति पचति ] 'डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । वर्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । अनेन द्विवचनम् ।
[अधीते अधीते ] 'इंङ् अध्ययने' (११०४) इ, अधिपूर्व० । वर्त० ते । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । अनेन द्विवचनम् ।
[ब्रह्मचर्यं चरति चरति ] ब्रह्मन् 'चर भक्षणे च' (४१०) चर् । ब्रह्मणश्चरणं = ब्रह्मचर्यम् । 'चरेराङस्त्वगुरौ' (५।१।३१) यप्र० । अम् । चरति अनेन द्विवचनम् ।
भृशादयः क्रियाधर्मा इति क्रियापदमेवात्र सम्बध्यते । क्रियाविशेषणस्यापि क्रियात्वेनाध्यवसायात् भृशादियोगे द्विवचनं भवति । यथा
[पुनः पुनः पचति] पुनः 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । पचति । एवमग्रेऽपि ।
यदा तु सतोऽपि क्रियाविशेषणत्वस्य क्रियाविवक्षता न विवक्षते तदा 'नवा गुणः सदृशे रित्' (७।४।८६) इति सादृश्ये द्विर्वचनं भवति । यथा
[मन्दं मन्दं नुदति ] मन्दं मन्दं 'णुदत् प्रेरणे' (१३७०) णुद् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) नुद् । वर्तः तिव् । 'तुदादेः शः' (३।४।८१) शप्र० ।
ॐ
मध्यमवृत्तौ-बृहद्वृत्तौ-तुदति ।

Page #362

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३३९
_
[स्तोकं स्तोकं अस्तमयति] स्तोक 'नवा गुणः सदृशे रित्' (७४।८६) द्विवचनम् । सि-अम् । अस्तम् 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । अयनम् = अयः । अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । अस्तमयोऽस्तमयः । अस्तमय इवाचरति = अस्तमयति । 'कर्तुः क्विप्, गल्भ-क्लीब-होडात्तु ङित्' (३।४।२५) क्विपप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् ।
भृशाभीक्ष्ण्ययोर्यङिति यङन्तमुक्तार्थत्वान्न द्विरुच्यते । यदा तु भृशार्थे यङ् तदाभीक्ष्ण्यार्थाभिव्यक्तये द्विवचनम्
[पापच्यते पापच्यत इति] 'डुपचीं पाके (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा = पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० → य । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'आगुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त० ते । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१११३) अलोपः । अनेन द्विर्वचनम् ।
यदा तु भृशार्थयङन्तस्य अभीक्ष्ण्यस्य च प्रतिपादनाय पञ्चमी विधीयते तदा तस्या द्विवचनसहायाया एवाभीक्ष्ण्यप्रतिपादने सामर्थ्य क्त्वाणमोरिवेति द्विवचनमपि भवति ।
[पचतिपचतितमाम ] अतिशयेन पचति = पचति २ तमाम् । अनेन द्विवचनम् । 'प्रकृष्ट तमप्' (७३।५) तमप्प्र० । 'किं-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याऽऽम्' (७।३।८) आम् ।
[पचतिपचतितराम्] द्वयोर्मध्ये प्रकृष्टं पचति = पचति २ तराम् । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७।३।६) तरप्र० → तर । 'किं-त्याद्येऽव्यया०' (७।३।८) आम् ॥छ।।
नानावधारणे ॥ ७।४।७४ ॥ [नानावधारणे ] नानाशब्दे नानाभूते माषादावर्थे वर्तते तस्यावधारणमेकत्वादि नानावधारणम्, तस्मिन् । नानाभूतानां भेदेनेयत्तापरिच्छेदो नानावधारणम् ।
[अस्मात् कार्षापणात् इह भवद्भ्यां माष माषं देहि] इदम्-भवत् मण्ड्यते । इमौ भवन्तौ, इह भव । 'त्रप् च' (७।२।९२) त्रप्र० →त्र । 'क्व-कुत्रा-ऽत्रेह' (७२।९३) इह । भवत् निपात्यते, ताभ्याम् । माष अम् । अनेन द्विवचनम् । प्रत्येकं माषमात्रं देहि नाधिक्यमित्यर्थः ॥छ।।
'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । दातुमिष्टा(:) । 'तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः' (३।४।२१) सन्प्र० । 'मि-मी-मादामित् स्वरस्य' (४।१।२०) इत् । 'दित्स्यते स्म । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक(?)।
आधिक्या-ऽऽनुपूर्ये ॥ ७४।७५ ॥ [आधिक्याऽऽनुपूधै ] अधिकस्य भावः = आधिक्यम् । पूर्वस्यानतिक्रमेण = अनुपूर्वः । अनुपूर्वस्य भावः = आनुपूर्व्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्य:०' (७१६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । आधिक्यं च आनुपूर्णं च = आधिक्याऽऽनुपूर्व्यम्, तस्मिन् ।
आधिक्यं प्रकर्षः । आनुपूय॑ क्रमानुल्लङ्घनम् । [मह्यं रोचते मह्यं रोचते] अस्मद् । चतुर्थी छे । 'तुभ्यं मह्यं ङया' (२२११४) "मह्यं"देशः ।

Page #363

३४०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
[मह्यं रोचतेतराम् मह्यं रोचतेतराम्] अस्मद् । चतुर्थी उ । 'तुभ्यं मह्यं ड्या' (२२११४) "मह्यं"देशः । अतिशयेन रोचते = रोचतेतराम् । 'द्वयोविभज्ये च तरप्' (७३।६) तरपप्र० → तर । 'किं-त्याद्येऽव्ययादसत्त्वे०' (७३।८) आम् । अनेन द्विवचनम् । [अग्रे अग्रे सूक्ष्माः ] अग्रे अग्रे इति विरामविवक्षया(णा)त् 'न सन्धिः' (१।३।५२) इति सन्धिनिषेधः ॥छ।।
डतर-डतमौ समानां स्त्रीभावप्रश्ने ॥ ७।४७६ ॥ [डतरडतमौ] डतरश्च डतमश्च = डतरडतमौ । [समानाम् ] सम षष्ठी आम् । [स्त्रीभावप्रश्ने] स्त्री चासौ भावश्च = स्त्रीभावः, स्त्रीभावस्य प्रश्नः = स्त्रीभावप्रश्नः, तस्मिन् ।
[उभाविमावाढ्यौ, कतरा कतरा अनयोराढ्यता ?] किम् । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा का = कतरा । 'यत्-तत्किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इम्लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । अनेन द्विवचनम् ।
[उभाविमावाढ्यौ, कतमा कतमा अनयोराढ्यता ?] बहूनां मध्ये का = कतमा । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७३।५४) डतमप्र० → अतम । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इम्लुक् । अनेन द्विः । आढ्यता इति स्त्रीलिङ्गभावः प्रत्ययः । किं साधन-गजाश्वादिसम्बन्धकृता उतान्यसम्बन्धकृता आहोस्विदुभयसम्बन्धकृतेत्यर्थः ।
[सर्व इमे आढ्याः , कतरा कतरा एषामाढ्यता ?] किम् । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा का = कतरा । 'यत्-तत्किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इम्लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । अनेन द्विर्वचनम् ।
[सर्व इमे आढ्या, कतमा कतमा एषामाढ्यता ?] बहूनां मध्ये का = कतमा । बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) डतमप्र० → अतम । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) इम्लुक् । अनेन द्विः । आढ्यता ।
[सर्व इमे आढ्याः , यतरा यतरा एषां विभूतिः, ततरा ततरा कथ्यताम्] इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा या = यतरा । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा सा = ततरा । 'यत्-तत्-किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[सर्व इमे आढ्याः , यतमा यतमा एषां सम्पत्, ततमा ततमा कथ्यताम्] बहूनां मध्ये प्रकृष्टा या = यतमा । बहूनां मध्ये प्रकृष्टा सा = ततमा । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) डतमप्र० → अतम । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः ।
[उभाविमौ लक्ष्मीवन्तौ, कतरानयोर्लक्ष्मीः ?] किम् । इयमनयोर्मध्ये प्रकृष्टा का = कतरा । 'यत्-तत्-किमन्यात्' (७।३।५३) डतरप्र० → अतर । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१११४) इम्लुक् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ ।
[उभाविमौ लक्ष्मीवन्तौ, कतमानयोर्लक्ष्मीः ?] किम् । बहूनां मध्ये का = कतमा । 'बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा' (७।३।५४) डतमप्र० → अतम । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) इम्लुक् । लक्ष्यतेऽनया पुण्यकर्मेति लक्ष्मीः, इयं स्त्री भवति, न भाव इति ॥छ।।
पूर्व-प्रथमावन्यतोऽतिशये ॥ ७।४७७ ॥ [पूर्वप्रथमौ] पूर्वश्च प्रथमश्च = पूर्वप्रथमौ ।

Page #364

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४१
[अन्यतः] अन्यस्मात् = अन्यतः । [अतिशये] अतिशय सप्तमी ङि।
[पूर्वं पूर्वं पुष्यन्ति] पूर्व 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । अनेन द्विः । आम्रादयः जम्बीरादेः सकाशात् पूर्वं पूर्वं 'पुषंच् पुष्टौ' (११७५) पुष् । वर्त्त० अन्ति । 'दिवादेः श्यः' (३।४।७२) श्यप्र० → य । अन्येभ्यः पूर्वतरं पुष्यन्ति इत्यर्थः ।
[प्रथमं प्रथमं पच्यन्ते] प्रथम 'क्रियाविशेषणात्' (२।२।४१) अम् । 'डुपचींष् पाके (८९२) पच् । वर्त० अन्ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२१२११४) अलुक् । प्रथम(मतरं) पच्यन्त इत्यर्थः ॥छ।
प्रोपोत्-सम् पादपूरणे ॥ ७।४।७८ ॥ [प्रोपोत्सम् ] प्रश्च उपश्च उच्च सम् च = प्रोपोत्सम् । [पादपूरणे ] पादस्य पूरणं = पादपूरणम्, तस्मिन् । प्रप्रशान्तकषायाग्नेरुपोपप्लववर्जितम् । उदुज्ज्वलं तपो यस्य, संसंश्रयत तं जिनम् ॥१॥
'शमू उपशमे' (१२३०) शम्, प्रपूर्व० । प्रशाम्यति स्म । 'गत्यर्था०' (५।१११) क्तप्र० → त । 'अहन्-पञ्चमस्य०' (४।१।१०७) दीर्घः । कषाय एव अग्निः = कषायाग्निरित्यादि ।
"श्रिग् सेवायाम्' (८८३) श्रि । पञ्चमी त । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ॥छ।।
___सामीप्येऽधोऽध्युपरि ॥ ७।४।७९ ॥ [सामीप्ये] सम्-अप् । सङ्गता आपो यत्र । 'ऋक्-पू:-पथ्यपोऽत्' (७।३७६) अत्समासान्तः → अ । 'व्यन्तरनवर्णोपसर्गादप ईप्' (३।२।१०९) अप्० → ईप० । समीपस्य भावः = सामीप्यम् । 'पतिराजान्तगुणाङ्ग' (७।१।६०) ट्यणप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । सप्तमी ङि।
[अधोऽध्युपरि ] अधस् च अधिश्च उपरिश्च = अधोऽध्युपरि । प्रथमा सि । देशकृता कालकृता वा प्रत्यासत्तिः = सामीप्यम् । [अधोऽधो ग्रामम् ] अधस् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । अनेन द्विवचनम् । ग्रामम् । [अध्यधि ग्रामम् ] अधि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । अनेन द्विवचनम् । ग्रामम् । [ उपर्युपरि ग्रामम् ] उपरि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । अनेन द्विवचनम् । ग्रामम् ।
वीप्सायाम् ॥ ७४८० ॥ [वीप्सायाम् ] वीप्सा सप्तमी ङि । 'आपो ङितां०' (१।४।१७) ङि० → याम् । पृथक्संख्यायुक्तानां बहूनां सजातीयानामर्थानां साकल्येन प्रत्येकं क्रियया गुणेन द्रव्येण जात्या वा युगपत् प्रयोक्तुर्व्याप्तुमिच्छा वीप्सा । वीप्सा च स्याद्यन्तेष्वेव भवतीति तेषामेव द्विवचनम् ।

Page #365

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
[ वृक्षं वृक्षं सिञ्चति ] वृक्ष द्वितीया अम् । अनेन द्वित्वम् । 'षिचींत् क्षरणे' (१३२१) षिच् । 'षः सोऽष्ट्यै० ' (२।३।९८) सिच् । वर्त्त० तिव् । 'तुदादेः श:' ( ३।४।८१) श० अ० । 'मुचादि० ' ( ४|४|१९) नोऽन्तः । [ग्रामो ग्रामो रमणीयः ] 'रमिं क्रीडायाम्' (९८९) रम् । रम्यते = रमणीयः । अनीयप्र० ।
३४२
[ द्विपदिकां ददाति ] द्वौ द्वौ पादौ ददाति द्विपदिकां ददाति । 'संख्याऽऽदेः पादादिभ्यो दान - दण्डे चाऽकल् अक० - पादस्य अकारलुक् । 'य-स्वरे पादः पदणिक्य - घुटि' (२।१।१०२) पाद्० आ । 'अस्याऽयत्०' (२|४|१११) अ० इ० । अम् ।
लुक् च' (७|२|१५२) अकल्प्र०
→ पद्० । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र०
[ एकशो ददाति] एकैकं ददाति
एकशो ददाति । 'संख्यैकार्थाद् वीप्सायां शस्' (७/२/१५१) शस्प्र० ।
[ एकैकशो ददाति ] एक वीप्सायां द्विः । एकैकं ददाति = एकैकशो ददाति । 'बह्वल्पार्थात् कारकादिष्टा ऽनिष्टे
प्शस्' (७/२/१५०) प्शस्प्र० → शस् ।
समासेनापि वीप्सा
[प्रत्यर्थम् ] अर्थमर्थं प्रति = प्रत्यर्थम् ।
[ गेहानुप्रवेशमास्ते ] गेहं गेहमनुप्रविश्य - गेहं गेहमनुप्रवेशम् । 'विश- पत-पद-स्कन्दो वीप्सा -ऽऽभीक्ष्ण्ये' (५।४।८१) णम्प्र० अम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२७) सिलुप् । गेहंगेहमनुप्रवेशमास्ते = गेहानुप्रवेशम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२।७) सिलुप् । आस्ते ।
क्वचित् तु वीप्स्यमानमपि समासेनाभिधीयते
[ सप्तपर्णः ] पर्वणि पर्वणि सप्त पर्णान्यस्य सप्तपर्णः ।
[ अष्टापदः] पङ्क्तौ पङ्क्तौ अष्टौ पदान्यस्य = अष्टापदः । 'नाम्नि' ( ३|२|७५ ) इत्यनेन दीर्घः । 'समानानां०' ( १ २ १) दीर्घः ॥छ ।
-
=
=

=
प्लुप् चादावेकस्य स्यादेः ॥ ७।४।८१ ॥
[ प्लुप् ] प्लुप् प्रथमा सि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ आदौ ] आदि सप्तमी ङि ।
[ एकस्य ] एक षष्ठी ङस् ।
[ स्यादेः ] स्यादि षष्ठी ङस् ।
पित्करणं पुंवद्भावार्थम् ।
[ एकैकः ] एक प्रथमा सि । अनेन द्विः - सिलुप् च ।
[ एकैका ] एक 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० आ । प्रथमा सि । अनेन द्विः- सिलुप् च । 'क्यङ्-मानिपित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवत् । ऐदौत्सन्ध्यक्षरैः (१२/१२ ) ऐ ।
[ एकैकस्याः ] एका षष्ठी ङस् । 'आपो ङितां यै-यास् - यास् - याम्' (१।४।१७) ङस् ० → यास्० । ‘सर्वादेर्डस्पूर्वाः' (१।४।१८) डस्पूर्व० यास् । डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । अनेन द्विः - स्यादिलुप् च । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवत् । ' ऐदौत्सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) ऐ ।

Page #366

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ एकएका ] एका प्रथमा सि । अनेन द्विः- सिलुप् च ।
[ एकएकस्याः ] एकस्याः षष्ठी ङस् । अनेन एकस्या द्विः स्यादिलुप् च । अत्र विरामस्य विवक्षितत्वात् पुंवद्भावे सति सन्धिकार्यं न भवति ॥छ ।
द्वन्द्वं वा ॥ ७।४।८२ ॥
[द्वन्द्वम् ] द्वन्द्वं प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब् ० ' (१।४।४५) सिलुक् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
[ द्वन्द्वं तिष्ठतः, द्वौ द्वौ तिष्ठतः ] द्वि । द्वौ द्वौ तिष्ठतः = द्वन्द्वम् । प्रथमा औ । अनेन द्विर्वचनं स्यादेः " औ" रूपस्य लुप्-इकारस्य अम्भावः - अग्रेतन इकारस्य अत्वं स्यादेः " औ" रूपस्य अम्देशाश्च निपात्यते ।
[ नरकपटलान्यधोऽधो द्वन्द्वं हीनानि, द्वाभ्यां द्वाभ्यां हीनानि ] द्वि तृतीयाद्वि० भ्याम् । वीप्सायाम् ' ( ७|४|८०) द्विः । द्वाभ्यां द्वाभ्यां हीनानि = द्वन्द्वम् । अनेन द्वन्द्वं निपात्यते । भ्याम् रूपस्य लुप्-इकारस्य अम्-उत्तरत्र इकारस्य अत्वंस्यादेः भ्याम् रूपस्य अम् निपात्यते ।
एवमग्रेऽपि ज्ञेयम् ।
[ द्वन्द्वं कृतम्, द्वाभ्यां द्वाभ्यां कृतम् ] द्वाभ्यां द्वाभ्यां कृतं तृतीया ॥छ ।
=
=
३४३
रहस्य-मर्यादोक्ति-व्युत्क्रान्ति यज्ञपात्रप्रयोगे ॥ ७४८३ ॥
[ रहस्यमर्यादोक्तिव्युत्क्रान्तियज्ञपात्रप्रयोगे ] 'मृत् प्राणत्यागे' (१३३३) मृ । म्रियते = मर: । 'अच्' (५|१|४९) अच्प्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति ' ( ४|३|१) गु० अर् । मरे साधवः = मर्याः । 'तत्र साधौ' (७/१/१५) यप्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । आङ्पूर्व० 'डुदांग्क् दाने' (११३८) दा । तैरादीयत इति मर्यादा । 'आतो डोऽहवावा-मः' (५।१।७६) डप्र० अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२|१|११४) आलुक् । 'आत्' (२|४|१८) आप्प्र० → आ । मर्यादाया उक्तिः मर्यादोक्तिः । रहस्यं च मर्यादोक्तिश्च व्युत्क्रान्तिश्च यज्ञपात्रप्रयोगश्च व्युत्क्रान्तियज्ञपात्रप्रयोगम्, तस्मिन् ।
रहस्यमर्यादोक्ति

द्वन्द्वम् । शेषं पूर्ववत् । 'कर्त्तरि' (२२८६)
वीप्सायामिति निवृत्तम् ।
[ द्वन्द्वं मन्त्रयन्ते ] द्वौ द्वौ = द्वन्द्वम् । अत्र द्वन्द्वशब्दो रहस्यार्थः, न तु द्विशब्दार्थः संख्या काचिदस्ति । यदुक्तमनेकार्थे'द्वन्दः साहवे रहस्ये मिथुने युग्मे' । द्वि द्वितीया औ । अनेन द्विः । शेषं पूर्ववत् । द्वौ भूत्वा रहस्यं मन्त्रयन्त इत्यर्थः ।
=
=
आचतुरम् । 'पर्यपा -ऽऽङ्-बहिरच् पञ्चम्या' अ । अम् । द्वौ द्वौ
=
द्वन्द्वम् । औ । शेषं
[ आचतुरं हीमे पशवो द्वन्द्वं मिथुनायन्ते ] आ चतुर्भ्यः (३|१।३२) इत्यनेन समासः । 'शरदादेः' (७३।९२) अत्समासान्तः पूर्ववत् । मिथुनमिवाचरन्ति मिथुनायन्ते । 'क्यङ्' ( ३।४।२६ ) क्यङ्प्र० य । 'दीर्घश्च्वि यङ् - यक्-क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । वर्त्त० अन्ते । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोप: । पुत्रेण पौत्रेण प्रपौत्रेण तत्पुत्रेण च मैथुनं यातीत्यर्थः । इयं मर्यादोक्तिः ।
=
=
[ द्वन्द्वं व्युत्क्रान्ताः ] द्वौ द्वौ भूत्वा = द्वन्द्वम् । द्वि औ । शेषं पूर्ववत् । व्युत्क्रान्तिर्भेदः । द्वौ राशी येषां ते द्विराशयः, तेषां भावः = द्वैराश्यः । ‘पतिराजान्तगुणाङ्ग०' (७|१|६०) ट्यण्प्र० य । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७४१) वृद्धिः ऐ । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) इवर्णस्य लुक् । तेन = द्वैराश्येन भिन्ना इत्यर्थः ।

Page #367

३४४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[द्वन्द्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति] द्वे द्वे इति वाक्यं द्वन्द्वम् । द्वि द्वितीया औ । शेषं पूर्ववत् । यज्ञे पात्राणि = यज्ञपात्राणि । शस् । द्वे द्वे प्रयुनक्तीत्यर्थः ।
प्र-'युजूपी योगे' (१४७६) युज् । 'रुधां स्वरा०' (३।४।८२) श्नप्र० → न । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे०' (११३५०) ग० → क० ।
उक्तिग्रहणं शब्दोपात्तायां मर्यादायां यथा स्यात्, प्रकरणादिगम्यायां मा भूदित्येवमर्थम् । द्वन्द्वः समासः इत्यादिषूदाहरणेषु द्वन्द्व इति शब्दान्तरम् ॥छ।।
___ लोकज्ञातेऽत्यन्तसाहचर्ये ॥ ७।४।८४ ॥ [लोकज्ञाते ] 'लोकङ् दर्शने' (६१२) लोक् । लोकतेऽवलोकते अनन्तज्ञानादिभावानस्मिन्निति लोकः । 'व्यञ्जनाद् घञ्' (५।३।१३२) घञ्प्र० → अ । लोकस्य ज्ञात: = लोकज्ञातस्तस्मिन् ।
[अत्यन्तसाहचर्ये ] अत्यन्तं साहचर्यम् = अत्यन्तसाहचर्यम्, तस्मिन् । 'नाम नाम्नैकार्थ्ये समासो बहुलम्' (३।१।१८) इत्यादिना समासः ।
[द्वन्द्वं नारदपर्वतौ] द्वि । प्रथमा औ । शेषं पूर्ववत् । अग्रेऽपि एवं ज्ञेयम् ।
द्वन्द्वमिति सूत्रद्व(त्र)येऽपि नपुंसक्तं वेदितव्यमनुप्रयोगस्य नपुंसकत्वार्थम् । द्वन्द्वं नारदपर्वतौ रमणीयौ इत्यादिकस्य . नपुंसकार्थमिति कोऽर्थः ? निपातनात् प्रयोगो यथा द्वन्द्वं शोभते इत्यर्थः ॥छ।।
आबाधे ॥७।४८५ ॥
[आबाधे] 'बाधृङ् बाधने' (७४४) बाध् । बाधनं = बाधः । 'भावा-ऽकोंः ' (५।३।१८) घञ्प्र० → अ । आ-सामस्त्येन बाधः = आबाधस्तस्मिन् ।
आबाधो मनःपीडा प्रयोक्तधर्मः ।
[ऋक् ऋक्] ऋक् प्रथमा सि । अनेन द्विः-पूर्वपदे स्यादेः प्लुप् । 'दीर्घयाब्-व्यञ्जनात् से:' (१।४।४५) सिलुक् ।
[पू: पूः] पूर् अम् । अनेन द्विः-पूर्वपदे अम् प्लुप् । दाहतस्करोपद्रवादिभिः पूः पूरिति शब्दं करोतीत्यर्थः । [गतगतः] गत प्रथमा सि । अनेन द्विः-पूर्वपदे स्यादेः प्लुप् च । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
[गतगता] गता प्रथमा सि । अनेन द्विः-पूर्वपदे सि प्लुप् च । 'क्यङ्-मानि-पित्तद्धिते' (३।२।५०) पुंवत् । यथा हा प्रिया मे गतगता इति ब्रूते वियोगी कश्चित् ।
एवमग्रेऽपि ।
[नन करोमि] न प्रथमा सि । अनेन द्वि-पूर्वपदे सि प्लुप् च । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । करोमि । न करोमीत्यर्थः ।
ऋगादेर्दुरुच्चारणादिना पीड्यमानः प्रयोक्ता एवं प्रयुङ्क्ते
[अष्टमी अष्टमी कालिका कालिका] अष्टन्-अष्टन् । अष्टानां पूरणी = अष्टमी । 'नो मट्' (७।१।१५९) मटप्र० → म । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२२१२९१) नलुक् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । प्रथमा सि । अनेन द्विः-पूर्वपदे सि प्लुप् ।

Page #368

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४५
काल-गौरादित्वात् ङी । काल्येव = कालिका । 'यावादिभ्यः कः' (७।३।१५) कप्र० । 'झ्यादीदूतः के' (२।४।१०४) हुस्वः । प्रथमा सि । अनेन द्विः-पूर्वपदे सिलुप् च, इत्यत्र पूरणप्रत्ययान्तत्वात् कोपान्त्याच्च 'तद्धिताऽककोपान्त्यपूरण्याख्याः ' (३।२।५४) इत्यादिना पुंवद्भावो न भवति ॥छ।।
नवा गुणः सदृशे रित् ॥ ७।४।८६ ॥ [नवा] नवा प्रथमा सि । [गुणः ] गुण प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [सदृशे] सदृश सप्तमी ङि । [रित्] रित् प्रथमा सि ।
आदौ प्लुप् च स्यात्, सा च रित् । रित्करणं प्रतिषिद्धस्यापि पुंवद्भावस्य 'रिति' (३।२।५८) इत्यनेन सूत्रेण विधानार्थम् ।
[शुक्लशुक्लं रूपम् ] शुक्ल सि-अम् । अनेन द्विः-आदौ स्यादेः प्लुप् च । रूप सि-अम् । एवमग्रेऽपि ।
[कालककालिका] काल 'भाज-गोण-नाग-स्थल-कुण्ड-काल०' (२।४।३०) ङी । काल्येव = कालिका । 'कालात्' (७।३।१९) कप्र० । 'यादीदूतः के' (२।४।१०४) हुस्वः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्' (२।४।१११) इ । प्रथमा सि । अनेन द्विः-आदौ सि प्लुप् च । 'रिति' (३।२।५८) पुंवत् । शुक्लादिसदृशमपरिपूर्णगुणमेवमुच्यते । विकल्पपक्षे जातीयरपि स्यात् ।
[शुक्लजातीयः] शुक्लः प्रकारोऽस्य = शुक्लजातीयः । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० → जातीय । [पटुजातीयः ] पटुः प्रकारोऽस्य = पटुजातीय: । 'प्रकारे जातीयर्' (७।२।७५) जातीयप्र० → जातीय ।
[अग्निर्माणवकः] अग्निर्माणवकः । सदा गुणवाची यः स इह गुणशब्दो गृह्यते, अयं तूपमानात् प्राग्द्रव्यवाची, पश्चात्तु तैक्ष्ण्यजाड्यादिगुणवाचीति न भवति ॥छ।
प्रिय-सुखं चाकृच्छ्रे ॥ ७।४।८७ ॥ [प्रियसुखम् ] प्रियश्च सुखश्च(खं च) = प्रियसुखम् । [च] च प्रथमा सि । [अकृच्छ्रे ] न कृच्छ्रम् = अकृच्छ्रम्, तस्मिन् ।
[प्रियप्रियेण ददाति, प्रियेण ददाति] प्रिय तृतीया टा । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल्' (१२।६) ए । अनेन वा द्विः । आदौ टा प्लुप् च । प्रियेण ददाति ।
[सुखसुखेन अधीते, सुखेन अधीते ] सुख तृतीया टा । 'टा-ङसोरिन-स्यौ' (१।४।५) इन । 'अवर्णस्ये०' • (१।२।६) ए । अनेन वा द्विः । आदौ टा प्लुप् च, पक्षे सुखेन अधीते । अक्लेशेन अधीते इत्यर्थः । चकारः चानुकृष्टत्वादुत्तरत्र नानुवर्तते । 'प्लुप् चादावेकस्य स्यादेः' (७।४।८१) इत्यस्यानुकर्षणार्थः ॥छ।।
वाक्यस्य परिर्वर्जने ॥ ७।४।८८ ॥ [वाक्यस्य] वाक्य षष्ठी ङस् । [परिर्वर्जने] परि प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । वर्जन सप्तमी ङि।

Page #369

३४६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[परिपरि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः, परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः] परि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३२१७) सिलुप् । अनेन द्विः विकल्पेन । परि त्रिगर्तेभ्यः ।
[परित्रिगर्त वृष्टो मेघः] परित्रिगत प्रथमा सि । 'अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्या:' (३।२।२) अम् । । 'समानादमोऽतः' (१।४।४६) अलुक् ॥छा।
सम्मत्यसूया-कोप-कुत्सनेष्वाद्यामन्त्र्यमादौ स्वरेष्वन्त्यश्च प्लुतः ॥ ७।४।८९ ॥ [सम्मत्यसूयाकोपकुत्सनेषु] सम्मतिश्च असूया च कोपश्च कुत्सनं च = सम्मत्यसूयाकोपकुत्सनानि, तेषु । । [आद्यामन्त्र्यम् ] आदि च तद् आमन्त्र्यं च = आद्यामन्त्र्यम् । सि-अम् । [आदौ ] आदि सप्तमी ङि । [स्वरेषु ] स्वर सप्तमी सुप् । [अन्त्यश्च] अन्त्य प्रथमा सि । च प्रथमा सि । [प्लुतः] प्लुत प्रथमा सि ।।
कार्येष्वाभिमत्यं सम्मतिः पूजनं वा । परगुणासहनमसूया । कोप: क्रोधः । निन्दा कुत्सा । एते प्रयोक्तृधर्मा नाभिधेयधर्माः । सम्मत्यसूयाकोपकुत्सनेषु इति बहुवचनात् द्विवचने विकल्पो न सम्बध्यते, किन्तु प्लुते विकल्पो ज्ञेय इति । भावार्थः ।
[माणवक ३ माणवक ! माणवक माणवक ! अभिरूपक ३ अभिरूपक ! अभिरूपक अभिरूपक ! शोभन: स्वल्वसि] माणवक आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक् (१।४।४४) सिलुक् । अनेन द्विवचनं प्लुतश्च विकल्पेन ।
एकमात्रो भवेद् हुस्वो, द्विमात्रो दीर्घ उच्यते ।
त्रिमात्रस्तु प्लुतो ज्ञेयो, व्यञ्जनं चार्द्धमात्रिकम् ॥१॥ शोभन: खल्वसि ।
असूयायाम् - [माणवक ३ माणवक ! माणवक माणवक ! अभिरूपक ३ अभिरूपक ! अभिरूपक अभिरूपक ! रिक्तं ते आभिरूप्यम्] माणवक आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक् (१।४।४४) सिलुक् । अनेन द्विवचनं प्लुतश्च विकल्पेन । रिक्तं प्रसारं-मूल्यं, ते-तव, आभिरूप्यं-पाण्डित्यम् ।
कोपे - [माणवक ३ माणवक ! माणवक माणवक ! अविनीतक ३ अविनीतक ! अविनीतक अविनीतक ! इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म !] माणवक आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक् (१।४।४४) सिलुक् । अनेन द्विवचनं प्लुतश्च विकल्पेन । इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म ! निकृष्टः ।
कुत्सने - [शक्तिके ३ शक्तिके! शक्तिके शक्तिके ! यष्टिके ३ यष्टिके ! यष्टिके यष्टिके ! रिक्ता ते शक्तिः] 'शक्लृट् शक्तौ' (१३००) शक् । शक्नोति स्म । 'गत्यर्था-ऽकर्मक-पिब-भुजेः' (५।१।११) क्तप्र० → त । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । कुत्सिता शक्ता = शक्तिका । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७।३।३३) कप्प्र० → क । 'अस्याऽयत्-तत्' (२।४।१११) इ । आमन्त्र्ये सि । 'एदापः' (१४।४२) ए । अनेन द्विः प्लुतश्च विकल्पेन । यष्टेस्तुल्या = यष्टिका । 'तस्य तुल्ये कः संज्ञा-प्रतिकृत्योः ' (७१।१०८) कप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आपप्र० → आ । आमन्त्र्ये सि । 'एदापः' (१।४।४२) ए । अनेन द्विः प्लुतश्च विकल्पेन । रिक्ता-असारा, ते-तव शक्तिः ।

Page #370

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४७
[देवदत्त ! गामभ्याज शुक्लां दण्डेन ] देवदत्त आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक् (१।४।४४) लुक् । गो द्वितीया अम् । 'आ अम्-शसोऽता' (१।४।७५) आ । अभि-आपूर्व० 'अजू(जौ)प् व्यक्ति-म्रक्षण-गतिषु' (१४८८) अज् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक' (४।२।८५) हिलुक् । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । व्यञ्जनान्तस्यापि यथा स्यात् । व्यञ्जनान्तस्यापि शब्दस्य स्वरेष्वन्त्यः प्लुतो भवतीत्यर्थः ॥छ।।
भर्त्सने पर्यायेण ॥ ७।४।९० ॥ [भर्त्सने] 'भत्सिण तर्जने' (१८४५) भर्त्स । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्प्र० । भयंते = भर्त्सनम् । 'अनट्' (५।३।१२४) अनटप्र० → अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिच्लुक्, तस्मिन् ।
[पर्यायेण] परि 'अयि गतौ' (७९०) अय् (इंण्क् गतौ' (१०७४) इ) । पर्ययणं = पर्यायः । 'परेः क्रमे' (५।३।७६) घञ्प्र० → अ । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः (नामिनोऽकलि०' (४।३।५१) वृद्धिः) । तेन = पर्यायेण । __ भर्त्सनं कोपेन दण्डाविष्करणम्, तत्र 'सम्मत्यसूया०' (७।४।८९) इत्यादिना द्विर्वचनं सिद्धमेव, प्लुतार्थ आरम्भः ।
[चौर ३ चौर ! चौर चौर ३ ! चौर चौर ! दस्यो ३ दस्यो ! दस्यो दस्यो ३ ! दस्यो दस्यो ! घातयिष्यामि त्वाम्, बन्धयिष्यामि त्वाम्] दस्यु आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गुण:-सिसओ ओ । 'सम्मत्यसूया०' (७।४।८९) इत्यनेन द्विः । अनेन प्रथमपदे प्लुतः, द्वितीये तृतीये तु न क्वापि । 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । घ्नन्तं प्रयुङ्क्ते। 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । 'ञ्णिति घात्' (४।३।१००) "घात्"देशः । भविष्यन्ती स्यामि । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४|४|३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् । 'बन्धंश् बन्धने' (१५५२) बन्ध् । बध्नन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग् । भविष्यन्ती स्यामि । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ॥छ।।
___त्यादेः साकाङ्क्षस्याङ्गेन ॥ ७।४।९१ ॥ [त्यादेः] तिरादिर्यस्य सः = त्यादिः, तस्य ।
[साकाङ्क्षस्य] आपूर्व० 'काक्षु काक्षायाम्' (५८०) काश् । 'उदितः स्वरान्नोऽन्तः' (४।४।९८) नोऽन्तः । आकाङ्क्षणम् = आकाङ्क्षा । 'क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात्' (५।३।१०६) अप्र० । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । सह आकाङ्क्षया वर्तते = साकाङ्क्षस्तस्य ।
[अङ्गेन] अङ्ग तृतीया टा ।
अतो द्विर्वचनं निर्व(व)त्तम्, वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्यः प्लुतो वेत्यनुवर्तते, भर्त्सन इति च ।
[अङ्ग ! कूज ३, अङ्ग ! कूज, इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म !] अङ्ग इति कोमलामन्त्रणे । क्षीज (१५०) - 'कूज . अव्यक्ते शब्दे' (१५१) कूज् । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४/७१) शव् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२८५) हिलुक् । अनेन प्लुतः । भर्त्सने इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म !।
[अङ्ग ! व्याहर ३, अङ्ग ! व्याहर, इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म !] अङ्ग प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । वि-आपर्व० 'हंग् हरणे' (८८५) ह । पञ्चमी हि । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० अर् । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलुक् । अनेन प्लुतः ।

Page #371

३४८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[अङ्गाधीष्व मोदकं ते दास्यामि] अङ्ग 'अधि इंफू अध्ययने' (११०४) इ । पञ्चमी स्व । 'समानानां०' (१२।१) दीर्घः । नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् । मोदक द्वितीया अम् । ते-तव दास्यामि ॥छ।।
क्षिया-ऽऽशी:-प्रेषे ॥ ७।४।९२ ॥ [क्षियाऽऽशी:प्रेषे] 'क्षि क्षये' (१०) क्षि । क्षयणं = क्षिया । 'भिदादयः' (५।३।१०८) अप्र० → अ । ' 'संयोगात्' (२।१५२) इय् । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । क्षिया च आशीश्च प्रैषश्च = क्षियाऽऽशी:प्रैषम. तस्मिन् ।
क्षिया आचारभेषः । आशीः प्रार्थनाविशेषः । प्रेषोऽसत्कारपूर्विका व्यापारणा ।
क्षियायाम् - [स्वयं ह रथेन याति ३ उपाध्यायं पदातिं गमयति, स्वयं ह रथेन याति उपाध्यायं पदार्ति गमयति] स्वयं-आत्मना । ह इति निन्द्यो(घ) । रथेन याति ३ अनेन प्लुतो विकल्पेन । पाद 'अत सातत्यगमने' (२७९) . अत् । पादाभ्यामतति-गच्छति = पदातिः, तम् । 'पादाच्चात्यजिभ्याम्' (उणा० ६२०) इति णिद् इप्र० । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'पदः पादस्या-ऽऽज्याति-गोपहते' (३।२।९५) पद० ।
[स्वयं ह ओदनं भुङ्क्ते ३ उपाध्यायं सक्तून् पाययति, स्वयं ह ओदनं भुङ्क्ते उपाध्यायं सक्तून् पाययति] सक्तु द्वितीया शस् । 'पां पाने' (२) पा । पिबन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'आत ऐः कृऔ' ... (४।३।५३) आ० → ऐ० । ('पा-शा०-छा०' (४।२।२०) योऽन्तः) । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) आय् । वर्तः तिव् । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव । 'नामिनो०' (४।३।१) ग० ए। 'एदैतोऽयाय' (१२।२३) अय ।
आशिषि - [सिद्धान्तमध्येषीष्ठाः ३ व्याकरणं च तात ! सिद्धान्तमध्येषीष्ठाः व्याकरणं च तात !] सिद्धान्त द्वितीया अम् । अधि 'इंक अध्ययने' (११०४) इ । आशी: सीष्ठाः । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'नाम्यन्तस कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् । अनेन प्लुतः । तात ! कोमलामन्त्रणे पुत्र इत्यर्थः ।
[पुत्रांश्च लप्सीष्ठाः ३ धनं च तात ! पुत्रांश्च लप्सीष्ठाः धनं च तात !] पुत्र द्वितीया शस् । 'डुलभिष् प्राप्तौ' (७८६) लभ् । आशी: सीष्ठाः । 'अघोषे प्रथमोऽशिष्टः' (११३५०) भ० → प० ।
पैषे - [कटं च कुरु ३ ग्रामं च गच्छ ३, कटं च कुरु ग्रामं च गच्छ] कटं च कुरु ३ अनेन प्लुतः ॥छ।।
चितीवार्थे ॥ ७।४।९३ ॥
[चिति] चित् सप्तमी ङि। [इवार्थे ] इव इत्येतस्यार्थः = इवार्थस्तस्मिन् ।
[अग्निश्चिद्भाया ३ त् अग्निश्चिद्भायात्] अग्नि प्रथमा सि । चित् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । अग्निरिव भायात् । 'भांक दीप्तौ' (१०६१) भा । सप्तमी यात् । अनेन त्यादिस्वरात्परप्लुतः विकल्पेन ।
[राजा चिद्भूया ३ त् राजा चिद्भूयात् ] राजा चित् 'बॅग्क व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । सप्तमी यात् । अनेन त्यादिस्वरात्परप्लुतो विकल्पेन । अग्निरिव राजेवेत्यर्थः ।
चितीति रूपसत्ताश्रयणादप्रयोगे न भवति । [अग्निर्माणवको भायात् ] अग्निर्माणवको भायात् । अग्निरिव इत्यर्थः ।

Page #372

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३४९
[कर्णवेष्टकांश्चित्कारय] कर्णवेष्टक द्वितीया अम्(शस्) । चित् 'डुकंग करणे' (८८८) कृ । कुर्वन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर् । वर्त० तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । कर्णवेष्टकानेवेत्यर्थः ॥छ।।
__प्रतिश्रवण-निगृह्यानुयोगे ॥ ७।४।९४ ॥ [प्रतिश्रवणनिगृह्यानुयोगे] प्रतिश्रवणं च निगृह्यानुयोगश्च = प्रतिश्रवणनिगृह्यानुयोगम्, तस्मिन् ।
प्रतिश्रवणं परोक्तस्याभ्युपगमः, स्वयं प्रतिज्ञानं, श्रवणाभिमुख्यं च । निगृह्य स्वमतात्प्रच्याव्यानुयोगो निग्रहपदस्याविष्करणं निगृह्यानुयोगः, उपालम्भ इति यावत् ।
अभ्युपगमे - [गां मे देहि भोः, हन्त ते ददामि ३, हन्त ते ददामि ] गां मे देहि भोः, हन्त ते ददामि । अनेन त्यादिपरः प्लुतः ।
स्वयं प्रतिज्ञाने - [नित्यः शब्दो भवितुमर्हति ३, नित्यः शब्दो भवितुमर्हति] नित्यः शब्दः, भू । भवनं = भवितुम् । 'शक-धृष-ज्ञा-रभ-लभ-सहा-ऽर्ह-ग्ला-घटाऽस्ति समर्थाऽर्थे च तुम्' (५।४।९०) तुम् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । अर्हति ३ । अनेन त्यादिपरः प्लुतः ।
श्रवणाभिमुख्ये - [भो देवदत्त ! किं मार्ष ३, किं मार्ष] भो देवदत्त ! किं मार्ष ३ । अनेन प्लतः । मार्ष इति श्रवणाभिमुख्यद्योतको निपातः । .. निगृह्यानुयोगे - [अद्य श्राद्धमित्यात्थ ३, अद्य श्राद्धमित्यात्थ ] अद्य श्रद्धा प्रयोजनमस्य = श्राद्धः । 'चूडादिभ्योऽण्' (६।४।११९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६) आलुक् । अम् । 'बॅग्क व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । वर्त० सिव्-तिव् । 'ब्रूगः पञ्चानां पञ्चाऽऽहश्च' (४।२।११८) सिव्स्थाने थव्देशः, ब्रूस्थाने आह च । 'नहाहोर्ध-तौ' (२।११८५) ह० → त० । अनेन प्लुतः । अद्य श्राद्धेति वादीत्युक्ता स्वमतात् प्रच्याव्य एवमुपालभ्यते ॥छ।।
विचारे पूर्वस्य ॥ ७४९५ ॥ [विचारे ] विचार सप्तमी ङि । [पूर्वस्य] पूर्व षष्ठी ङस् । किमिदं स्यात्, किमिदमिति निरूपणं विचारः, संशय इति यावत् ।
[अहिर्नु ३ रज्जुर्नु, अर्हिर्नु रज्जुर्नु ] अहि प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । नु प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । अनेन प्लुतः । एवमग्रेऽपि ॥छ।
ओमः प्रारम्भे ॥ ७।४।९६ ॥ [ओमः] ओम् षष्ठी ङस् । [प्रारम्भे ] प्रारम्भ सप्तमी ङि । प्रमाणा(णामा)दिनादे(:) आदिपदात् स्तुतिर्गृह्यते । अभ्याय(दा)नं अङ्गीकारः ।।
[ओ ३ म् ऋषभं पवित्रम्, ओमृषभं पवित्रम् ] ओम् प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३३२७) सिलुप् । ऋषभं पवित्रं । अनेन प्लुतः । प्रणम इत्यर्थे ।

Page #373

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ ओ३म्, अग्निमीले पुरोहितम् ] ओम् अग्नि द्वितीया अम् । 'ईडिक् स्तुतौ' (१११४) ईड् । वर्त्त० ए । स्तौमि इत्यर्थः किम्भूतं अग्नि पुरो धीयते । 'क्तक्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'धागः' (४|४|१५ ) "हि" देश:, यद्वा पुरोहितं किम्भूतं अग्नि तत्प्रायत्वात् ॥छ||
हे प्रश्नाख्याने ॥ ७।४।९७ ॥
३५०
[हे:] हि षष्ठी ङस् ।
[ प्रश्नाख्याने] प्रश्नस्याख्यानं = प्रश्नाख्यानम्, तस्मिन् ।
पृष्टस्य प्रतिवचनं प्रश्नाख्यानम् ।
[अकार्षीः कटं देवदत्त !? अकार्षं हि ३, अकार्षं हि] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । अद्यतनी सि । 'सिजद्यतन्याम्’ (३।४।५३) सिच् । 'सिच: ( चि) परस्मै समानस्याऽङिति' (४।३।४४ ) वृद्धिः आर् । 'सः सिजस्तेर्दि-स्यो:' ( ४|३|६५) ईत् । 'अड् धातोरा०' (४।४।२९) अट् । देवदत्त आमन्त्र्ये सि । अकार्षं - अद्यतनी अम् । हि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । अनेन हि स्वरात् परः प्लुतः ।
[ अलावी: केदारं देवदत्त !? अलाविषं हि ३, अलाविषं हि ] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू । अद्यतनी सि । ‘सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'स: सिजस्तेर्दि - स्यो:' ( ४|३|६५ ) ईत् । 'सिच: ( चि) परस्मै०' (४।३।४४) वृद्धिः औ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) आव् । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् । अलाविष- अद्यतनी अम् । हि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । अनेन हि स्वरात् परः प्लुतः ।
[ अकार्षीः कटं देवदत्त !? करोमि ननु ] अकार्षीः कटं देवदत्त !? करोमि ननु । 'ननौ पृष्टोक्तौ सद्वत्' (५।२।१७) उत्तरेण सिद्धे नियमार्थं वचनं हे: प्रश्नाख्याने एव 'हे: प्रश्नाख्याने' (७/४/९७) वाक्यस्य स्वरेष्वन्त्य एव प्लुत इति
च ॥छ ||
प्रश्ने च प्रतिपदम् ॥ ७।४।९८ ॥
[प्रश्ने] प्रश्न सप्तमी ङि ।
[च] च प्रथमा सि ।
[ प्रतिपदम्] पदं प्रतिपत्ति: (प्रति प्रति ) । ङस् - ङिर्वा । यद्वा 'क्रियाविशेषणात् ' (२।२।४१) अम् ।
प्रश्ने - [अगम: ३ पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ न् देवदत्त ३ !? अगमः पूर्वान् ग्रामान् देवदत्त !? ] अम (३९२ ) -द्रम (३९३ ) - हम्म (३९४) - मीमृ (३९५)-'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी सि । 'लृदिद् - द्युतादि - पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि० ' ( ४।४।२९) अट् । अनेन स्वरात् परः प्लुतः सर्वत्र पदे २ पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ न् देवदत्त ३ ? आमन्त्र्ये सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक् (१।४।४४) सिलुक् । पक्षे न प्लुतः ।
प्रश्नाख्याने - [ अगम ३ म् पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ न् जिनदत्त ३ !? अगमं पूर्वान् ग्रामान् जिनदत्त !? ] अम (३९२ ) - द्रम (३९३) हम्म (३९४) मीमृ (३९५) - 'गम्लृ गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी अम् । 'लृदिद्द्युतादि-पुष्यादेः परस्मै' ( ३।४।६४) अप्र० अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अगम ३ म् पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ न् जिनदत्त ३ ? आमन्त्र्ये सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् ।
[ दूरात् ] दूर पञ्चमी ङसि ।
[ आमन्त्र्यस्य ] आमन्त्र्य षष्ठी ङस् ।

-
दूरादामन्त्र्यस्य गुरुर्वैको ऽनन्त्योऽपि लनृत् ॥ ७।४।९९ ॥

Page #374

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३५१
[गुरुः] गुरु प्रथमा सि । [वा] वा प्रथमा सि । [एकः] एक प्रथमा सि । [अनन्त्यः] न अन्त्योऽनन्त्यः । प्रथमा सि । [अपि] अपि प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् । [लनृत् ] न ऋत् = अनृत् । लुश्चासौ अनृच्च = लनृत् । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।
यत्र प्राकृतत्वात् प्रयत्नात् प्रयत्नविशेषे आश्रीयमाणे संदेहो भवति किमयं श्रोष्यति नवेति तद् दूरम्, गुरोरनृत इति विशेषत्वेन ।
[आगच्छ भो इ ३ न्द्रभूते ! आगच्छ भो इन्द्रभू ३ ते !] आगच्छ भो इ ३ न्द्रभूते !, आगच्छ भो इन्द्रभू ३ ते !! [आगच्छ भो न ३ षभ !, आगच्छ भो नृषभ !] आगच्छ भो न ३ षभ ! द्वितीये न प्लुतः । एवमग्रेऽपि ।
महाविभाषयैव प्लुतविकल्पे सिद्ध वाग्रहणं न विकल्पार्थं किन्त्वन्य(न्त्य)प्लुतेन सह गुरोः असमावेशार्थम् । तेन यदा अन्त्यस्य प्लुतस्तदान्त्यस्यैव न तु गुरोः, यदा तु गुरोस्तदा गुरोरेव न त्वन्त्यस्येत्यर्थः, तेन क्ल ३ प्तशिख ३ इति न भवति ।
[शृणु देवदत्त !] 'श्रृंट् श्रवणे' (१२९६) श्रु । पञ्चमी हि । 'स्वादेः श्नुः' (३।४।७५) श्नुप्र० → नु । 'श्रौतिकृवु-धिवु-पा-घ्रा-ध्मा-स्था-म्ना-दाम-दृश्यत्ति-शद-सदः श०' (४।२।१०८) "शु"देशः । 'असंयोगादोः' (४।२।८६) हिलुक् । देवदत्त आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् ।
गुरोरिति किम् ? अनन्त्यस्य लघोर्मा भूत् । एक इति किम् ? अनेकस्य गुरोर्योगपद्येन मा भूत् । अनन्त्योऽपीति किम् ?. अन्त्यस्यैव मा भूत् । लकारग्रहणमनूदिति प्रतिषेधनिवृत्त्यर्थम् । अथ ऋतः प्रतिषेधे लकारस्य कः प्रसङ्गः ? उच्यते - इदमेव ज्ञापकमवर्णग्रहणे लवर्णस्यापि ग्रहणं भवतीति तेन - - [अचीक्लपत्] 'कृपू(पौ)ङ् सामर्थ्य' (९५९) कृप् । कल्पमानं कल्पन्तं वा प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ऋवर्णस्य' (४।२।३७) इत्यनेन ऋकारस्यापि मध्ये लकारः क्रियते गुणबाधनार्थम् । अद्यतनी दि० → त्० । 'णि-श्रि-द्रु-उ-कमः कर्तरि ङः' (३।४।५८) ङप्र० → अ । 'द्विर्धातुः परोक्षा-डे प्राक् तु०' (४।१।१) "कृप्"द्विवचनम् । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'क-ङश्च-ज्' (४।१।४६) क० → च० । 'असमानलोपे०' (४।१।६३) इ । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् इत्यादौ ऋवर्णकार्य लवर्णस्यापि सिद्धं भवति ।
[आगच्छ भोः कर्तृ ३ !, आगच्छ भोः कर्तृ !] आगच्छ भोः कर्तृ आमन्त्र्ये सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । अनेन प्लुतो विकल्पेन ।
[ देवदत्त ! अहो आगच्छ ] देवदत्त आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक् (१।४।४४) सिलुक् । अहो आगच्छ अत्र आमन्त्र्यस्यान्तेऽभावात् न प्लुतः ।
[शोभनः खल्वसि माणवक ३ ! शोभन: खल्वसि माणवक !] शोभनः खल्वसि माणवक आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् ।
अभिपूजितेऽर्थेऽनेनैव विकल्पेन प्लुतः ॥छा।

Page #375

३५२
[ हेहैषु ] हेश्च हैश्च = हेहायस्तेषु ।
[ एषाम् ] इदम् षष्ठी आम् ।
[ एव ] एव प्रथमा सि ।
दूरार्थद्योतकौ यौ हैशब्दौ कौ च तौ यौ तदामन्त्रणे वर्त्तते यत्र २ हे - है अस्ति तत्र २ अनेनैव प्लुतः, पक्षे न, हेहैष्वित्यवधारणस्य विषयार्थम् । एषामिति स्थानिनिर्देशार्थं बहुवचनं ह इ = हे, ह ए है इति लाक्षणिकयोरपि परिग्रहार्थम् । एवकारोऽन्यस्य प्लुतस्य व्युदासार्थः || ||
=
अस्त्री-शूद्रे प्रत्यभिवादे भो - गोत्र - नाम्नो वा ॥ ७|४|१०१ ॥
स्त्रीशूद्रम्, न स्त्रीशूद्रम् = अस्त्रीशूद्रम्, तस्मिन् ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ अस्त्रीशूद्रे ] स्त्री च शूद्रश्च
[ प्रत्यभिवादे ] प्रति अभिवादनं
प्रत्यभिवादः, तस्मिन् ।
[ भोगोत्रनाम्नः ] भोस् च गोत्रं च नाम च = भोगोत्रनाम, तस्य ।
'अवर्ण- भो-भगो-ऽघोर्लुगसन्धिः ' (१।३।२२) रलुक् ।
[वा ] वा प्रथमा सि ।
यदभिवाद्यमानो गुरुः कुशलानुयोगेनाशिषा वा यद् युक्तं वाक्यं प्रयुङ्क्ते स प्रत्यभिवादः ।
[ अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः ३ अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः ] अभि 'वदिण् परिभाषणे' (१९६३) वद् । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३|४|१७) णिच्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० ए । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलोपः ।
=
हे - हैष्वेषामेव ॥ ७।४।१०० ॥
=
[ आयुष्मानेधि भोः ३, आयुष्मानेधि भोः ] असक् भवे (भुवि ) (११०२) अस् । पञ्चमी हि । 'शासस् - हन: शाध्येधि- जहि' (४।२।८४) एधि । भोस् अनेन प्लुतो विकल्पेन ।
[ अभिवादये गार्ग्योऽहं भोः !, कुशल्यसि गार्ग्य ३ !, कुशल्यसि गार्ग्य !] अभिवादये गार्ग्योऽहं भोः कुशल्यसि गार्ग्य आमन्त्र्ये सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् । अनेन विकल्पेन प्लुतः ।
राजन्यविशोरपि गोत्रत्वमेव ।

[ अभिवादयेऽहमिन्द्रवर्मा भोः, आयुष्मानेधीन्द्रवर्म ३ न् !, इन्द्रवर्मन् !] अभिवादयेऽहमिन्द्रध (व) र्मा भोः, आयुष्मानेधीन्द्रध (व)र्म ३ न् ! । अनेन प्लुतो विकल्पेन ।
[ अभिवादये इन्द्रपलितोऽहं भोः, आयुष्मानेधीन्द्रपालित ३ ! इन्द्रपालित !] अभिवादये इन्द्रपाति (लि) तोऽहं भोः, आयुष्मानेधीन्द्रपालित ३ ! । आमन्त्र्ये सि । 'अदेतः स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् । अनेन प्लुतो विकल्पेन । [ अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः, आयुष्मानेधि देवदत्त ३ !, देवदत्त !] अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः, आयुष्मानेधि देवदत्त ३ ! । आमन्त्र्ये सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक् (१।४।४४) सिलुक् । अनेन विकल्पेन प्लुतः ।
नाम -
[ अभिवादये गार्ग्यहं भोः, आयुष्मती भव गार्गि ! ] गर्गस्यापत्यं वृद्धं स्त्री = गार्गी । 'गर्गादेर्यञ्' (६।१।४२) यञ्प्र०य । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०)

Page #376

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३५३
('यो डायन्') (२।४।५७) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक्' (२।४।८६) अलुक् । 'व्यञ्जनात् तद्धितस्य' (२।४।८८) यलुक् । आमन्त्र्ये सि । 'नित्यदिद्-द्विस्वराऽम्बार्थस्य हूस्वः' (१।४।४३) सिसउं हूस्वः । __ [अभिवादये तुषजकोऽहं भोः, आयुष्मानेधि कुशल्यसि तुषजक !] तुष 'जनैचि प्रादुर्भावे' (१२६५) जन् । तुषाज्जातः = तुषजः । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्लुक् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वा तुषजः = तुषजकः । 'कुत्सिता-ऽल्पा-ऽज्ञाते' (७३।३३) कप्प्र० → क । आमन्त्र्ये सि । 'अदेत: स्यमोर्लुक्' (१।४।४४) सिलुक् ।
[अभिवादये स्थाल्यहं भोः, आयुष्मानेधि स्थालि ३] स्थलतीति स्थाली । 'वा ज्वलादि-दु-नी-भू-ग्रहाऽऽस्रोर्णः' (५।१।६२) णप्र० → अ । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'अणबेयेकण' (२।४।२०) ङी । आमन्त्र्ये सि । 'नित्यदिद् (१।४।४३) सिसउं हुस्वः ॥छ।।
प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च सन्धेयसन्ध्यक्षरस्याऽऽदिदुत्परः ॥ ७।४।१०२ ॥ [प्रश्नाऽर्चाविचारे ] प्रश्नश्च अर्चा च विचारश्च = प्रश्नाऽर्चाविचारम्, तस्मिन् । [च] च प्रथमा सि । [सन्धेयसन्ध्यक्षरस्य] सन्धेयं च तत् सन्ध्यक्षरं च = सन्धेयसन्ध्यक्षरम्, तस्य । [आत् ] आत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । [इदुत्परः] इच्च उच्च = इदुतौ, इदुतौ परौ यस्मात् सः = इदुत्परः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१७२) स० → र०।
सन्धेयः सन्धियोग्यः यः क्वचित् स्वरे परे विकारमापद्यते स च प्लुतः, प्रत्यासत्त्या एकारैकारयोरिकारपरः ओकारौकारयोरुकारपरो भवति ।
प्रश्ने - [अगमः ३ पूर्वान् ३ ग्रामा ३ न अग्निभूता ३ इ, पटा ३ उ?] अग्निभूता ३ इ । अग्निभूति इति प्रकृतिः । आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) एकारात् । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) इत्यनेन कृते प्लुते एकारस्य अनेन आ प्लुतात् इश्च । पटा ३ उ ? । पटु आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) ओ । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) प्लुते कृतेऽनेन ओकारस्य आ प्लुतात् उश्च ।
[अदा ३ स्तस्मा ३ इ, अपचा ३ इ पटा ३ उ, अहौषी ३ रग्ना ३ उ?] तस्मै 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) प्लुतः । अनेन ए(ऐ)कारस्य आ प्लुतात् इश्च । 'हुंक् दाना-ऽदनयोः' (११३०) हु । अद्यतनी सि । “सिजद्यतन्याम्'
५३) सिच् । 'सः सिजस्तेदि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'सिचः(चि) परस्मै समानस्याऽङिति' (४।३।४४) वृद्धिः औ । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) इत्यनेन सर्वत्र प्लुतः । अग्नि सप्तमी ङि । 'ङिडौँ' (१।४।२५) ङि० → डौ० → औ० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) इलुक् । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७४।९८) प्लुतः ३ । अनेन औकारस्य आ प्लुतात् उश्च ।
अर्चा = पूजा तस्याम् - [शोभन: खल्वसि अग्निभूता ३ इ, पटा ३ उ] अग्निभूति आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गु० ए । पटु आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गु० ओ । एकारस्य ओकारस्य च अनेन आ प्लुतात् इश्च उश्च ।
विचारे - [वस्तव्यं किं निर्ग्रन्थस्य सागारिका ३ इ उतानागारिके] अगारं-गृहं विद्यतेऽस्य = अगारिकः । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७।२।६) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । सह अगारिकेण वर्तते इति सागारिकम्,
-

Page #377

३५४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
तस्मिन् । सागारिका ३ इ । सागारिक प्रकृतिः । सप्तमी ङि । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए । 'विचारे पूर्वस्य' (७।४।९५) इत्यनेन प्लुतः ३ । एकारस्य अनेन आ प्लुतात् इश्च । अगारेण चरति = आगारिकः । 'चरति' (६।४।११) इकणप्र० → इक । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । न आगारिकम् = अनागारिकम्, तस्मिन् । 'कृत्यस्य वा' (२।२।८८) इति कर्त्तरि षष्ठी । निर्ग्रन्थेनेत्यर्थः । प्रत्यभिवादे - [आयुष्मानेधि अग्निभूता ३ इ पटा ३ उ] अग्निभूति - पटु । आमन्त्र्ये सि । 'हूस्वस्य गुणः'
- ओ । 'अस्त्री-शूद्रे प्रत्यभिवादे०' (७।४।१०१) प्लुतः ३ । एकारस्य ओकारस्य च अनेन आ प्लुतात् इ: - उश्च ।
[आयुष्मन्तौ भूयास्तां देवदत्तजिनदत्ता ३ उ] देवदत्त-जिनदत्त । प्रथमा औ । 'ऐदौत्सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । 'अस्त्री-शूद्रे प्रत्यभिवादे०' (७।४।१०१) प्लुतः ३ । अनेन औकारस्य आ प्लुतात् उश्च ।
[आगच्छ भो अग्नि( इन्द्र)भूते ३] इन्द्रभूते ३ । 'दूरादामन्त्र्यस्य गुरुवैकोऽनन्त्योऽपि लनृत्' (७।४।९९) प्लुतः ३ ।
[कच्चि ३ त् कुशल ३ म् भवत्योः ३ कन्ये ३?] कच्चि ३ त् कुशल ३ म् भवत्योः ३ कन्ये ३? । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७४।९८) इत्यनेन प्लुतः । कन्या औ । 'औता' (१।४।२०) ए । प्रश्नद्योतकोऽव्ययः कच्चित् शब्दः अग्रेतनेषु 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) प्लुतः ३ ।
[अगमः ३ पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ नहो भद्रकाऽसि गौः ३] गौ ३ भावात् सन्ध्यभावः । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतः ३ ।
[आयुष्मानेधि भो ३] आयुष्मानेधि भो ३ । अत्र 'अस्त्री-शूद्रे प्रत्यभिवादे भो-गोत्र-नाम्नो वा' (७।४।१०१) प्लुतः ।
[भद्रिकासि कुमारि ३] कुमारी आमन्त्र्ये सि । 'नित्यदिद् द्विस्वराऽम्बार्थस्य हुस्वः' (१।४।४३) सिसउं हुस्वः । . 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतः ३ । [अगमः ३ पूर्वी ३ ग्रामौ ३ देवदत्त ३] अत्र 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) इत्यनेन प्लुतः ।।छ।।
तयोय्वौं स्वरे संहितायाम् ॥ ७।४।१०३ ॥ [तयोः] तद् षष्ठी ओस् । [य्वौ] य च व् च = य्वौ । औ । [स्वरे ] स्वर सप्तमी ङि। [संहितायाम्] संहिता सप्तमी ङि । अविरामेत्यर्थः ।
[अगमः ३ अग्निभूता ३ यत्रागच्छ] अम (३९२)-द्रम (३९३)-हम्म (३९४) मीमृ (३९५)-'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी सि । 'लदिद्-धुतादि-पुष्यादेः परस्मै' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) प्लुतः । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च सन्धेयसन्ध्यक्षरस्यादिदुत्परः' (७४।१०२) इत्यादिना एकारस्य आ प्लुतात् इश्च इति कृते अनेन इकारस्य यत्वम् ।
[अगमः ३ अग्निभूता ३ यिहागच्छ] अम (३९२)-द्रम (३९३)-हम्म (३९४) मीमृ (३९५)-'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी सि । 'लुदिद्-धुतादि०' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् ।

Page #378

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३५५
'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७४।९८) इत्यनेन प्लुतः । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे०' (७।४।१०२) इत्यादिना एकारस्य आ प्लुतात् इश्च इति कृते अनेन इकारस्य यत्वम् ।
[अगमः ३ पटा ३ वत्रागच्छ ] अम (३९२)-द्रम (३९३)-हम्म (३९४) मीम (३९५)-'गम्लुं गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी सि । 'लदिद्-द्युतादि०' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) इत्यनेन प्लुतः । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे०' (७।४।१०२) इत्यादिना ओकारस्य आ प्लुतात् उश्च इति कृते अनेन उकारस्य वत्वम् ।।
[अगमः ३ पटा ३ वुदकमानय] अम (३९२)-द्रम (३९३)-हम्म (३९४) मीम (३९५)-'गम्लं गतौ' (३९६) गम् । अद्यतनी सि । 'लुदिद्-धुतादि०' (३।४।६४) अप्र० → अ । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (१।४।९८) इत्यनेन प्लुतः । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे०' (७।४।१०२) इत्यादिना ओकारस्य आ प्लुतात् उश्च इति कृते अनेन उकारस्य वत्वम् ।
स्वे दीर्घत्वस्य अस्वे स्वरे 'हुस्वोऽपदे वा' (१।२।२२) इत्यनेन प्राप्तहूस्वत्वस्य च बाधनार्थं वचनम् ।
[अग्ना ३ इ] अग्नि आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गु० ए । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुतः ३ । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च०' (७।४।१०२) एकारस्य आ प्लुतात् इश्च ।
[पटा ३ उ] पटु आमन्त्र्ये सि । 'हुस्वस्य गुणः' (१।४।४१) गु० ओ । 'दूरादामन्त्र्यस्य०' (७।४।९९) प्लुत: ३ । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च०' (७।४।१०२) ओकारस्य आत् प्लुतात् उश्च ।
[अग्ना ३ इ इन्द्रम् ] अग्ना ३ इ इन्द्रम् । अत्र 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७४।९८) प्लुतः ३ । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च०' (७।४।१०२) इत्यादिना एकारस्य आ प्लुतात् इश्च ।
[पटा ३ उ उदकम् ] पटा ३ उ उदकम् । अत्र 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७।४।९८) प्लुतः ३ । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च०' (७।४।१०२) इत्यादिना ओकारस्य आ प्लुतात् उश्च ।
.. [अग्ना ३ इ अत्र] अग्ना ३ इ अत्र । अत्र 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७४।९८) प्लुतः ३ । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च०' (७।४।१०२) इत्यादिना एकारस्य आ प्लुतात् इश्च ।
[पटा ३ उ अत्र] पटा ३ उ अत्र । अत्र 'प्रश्ने च प्रतिपदम्' (७४।९८) इत्यनेन प्लुतः ३ । 'प्रश्ना-ऽर्चा-विचारे च०' (७४।१०२) इत्यादिना ओकारस्य आ प्लुतात् उश्च ।
विरामविवक्षायां 'न सन्धिः' (१।३।५२) इति सन्ध्यभावः ।
[ऐ ४ तिकायन] इ तिकस्यापत्यम् = ऐ ४ तिकायनः । 'नडादिभ्य आयनण्' (६।१।५३) आयनण्प्र० → आयन । 'वृद्धि: स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । मतान्तरे अनेनैव चतुर्मात्र: प्लुत(:) नीयते ४ । [औ ४ पगव] औ पूर्ववत् । मतान्तरे अनेनैव चतुर्मात्रः प्लुत(:) नीयते ४ ॥छ।
पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य ॥ ७।४।१०४ ॥ [पञ्चम्या] पञ्चमी तृतीया टा । [निर्दिष्टे] निर्दिष्ट सप्तमी ङि । [परस्य] पर षष्ठी ङस् ।

Page #379

३५६
[वृक्षैः ] वृक्ष तृतीया भिस् । 'भिस ऐस्' (१।४।२) भिस्०
एवमग्रेऽपि ।
अव्य (व्या) बाध अव्यवहितस्येत्यर्थः ॥छ||
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
ऐस्० । 'ऐदौत्सन्ध्यक्षरैः ' (१।२।१२ ) ऐ ।
[ सप्तम्या ] सप्तमी तृतीया टा ।
[ पूर्वस्य ] पूर्व षष्ठी ङस् ।
अव्यवहितस्य स्थाने तत्कार्यं भवति ।
→>>
सप्तम्या पूर्वस्य || ७|४|१०५ ॥
[ समिदत्र ] सम् ‘ञिइन्धैपि दीप्तौ ' (१४९८) इन्ध् । समिन्द्धे ज्वलनो अनया इति समित् । 'क्विप्' (५|१|१४८) क्विप्प्र० । 'नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः' (४।२।४५) नलुक् । 'अप्रयोगीत् ' (१|१| ३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'धुटस्तृतीयः' (२२१७६) ध० द० । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२।७) सिलुप् ।
[ त्रिष्टुत्र ] त्रिस्तम्भू (१९८५) - 'स्तुम्भू रोधनार्थ:' (१९८६) स्तम्भ् इति सौत्रो धातुः । 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभाव: ' (न्या० वक्ष० ( १ ) / सूत्र (२९)) स्तु । त्रीन् स्तुभ्नाति स्तौति वा । ‘ककुप्-त्रिष्टुबनुष्टुभः' (उणा० ९३२) त्रिष्टुप् निपातः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१|४|४५) सिलुक् । 'धुटस्तृतीयः' (२२११७६) प० ब० । अत्र प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३|२|७) सिलुप् । 'इवर्णादे० ' (१।२।२१) इत्यादौ स्वरे इत्याद्यौपश्लेषिकमधिकरणं पूर्वं परं च सम्भवति, तत्र परमेव ग्राह्यमिति नियमार्थं वचनम् ॥छ||
षष्ठ्याऽन्त्यस्य ।। ७।४।१०६ ॥
षष्ठ्या ] षष्ठी तृतीया टा ।
[ अन्त्यस्य ] अन्त्य षष्ठी स्
[ अष्टाभिः ] अष्टन् तृतीया भिस् । 'वाष्टन आः स्यादौ' (१।४।५२) न० आ । 'समानानां०' (१|२|१) दीर्घः ।
[ अष्टासु ] अष्टन् सप्तमी सुप् । 'वाष्टन आः स्यादौ' (१|४|५२) न०
आ० । 'समानानां०' (१।२1१) दीर्घः ॥छ ।

अनेकवर्णः सर्वस्य ॥ ७।४।१०७ ॥
अनेकवर्णः ।
[ अनेकवर्णः ] न विद्यते एको वर्णो यस्य सः =
[ सर्वस्य ] सर्व षष्ठी ङस् ।
[ तिसृभिः ] त्रि तृतीया भिस् । 'त्रि- चतुरस्तिसृ - चतसृ स्यादौ ' (२1१1१ ) त्रि० → [ चतसृभिः] चतुर् तृतीया भिस् । 'त्रि- चतुरस्तिसृ - चतसृ स्यादौ ' (२|१|१) चतुर्
[ व्याघ्रपात् ] व्याघ्रस्येव पादावस्य स= व्याघ्रपाद् । 'पात् पादस्याऽहस्त्यादेः' (७|३|१४८) पादस्य "पाद् "देशः, न समुदायस्य ।
[ किरति ] 'कृत् विक्षेपे' (१३३४) कृ । वर्त्त० तिव् । 'तुदादे: श:' ( ३।४।८१) शप्र० अ । ऋतां क्ङितीर्' (४|४|११६) किर् इत्यर्थः ।
पूर्वस्यापवादोऽयम्, एवमुत्तरोऽपि ॥छ |
“तिसृ”देशः ।
→ " चतसृ"देश: ।

Page #380

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३५७
प्रत्ययस्य ॥७।४।१०८ ॥ [प्रत्ययस्य] प्रति 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ । यतः सर्वे 'गत्यर्थो(र्थाः) ज्ञानार्थाः' (न्या०वक्ष०(२)/सूत्र(४४)) इत्युक्तं प्रतीयते ज्ञायते येनार्थः सः = प्रत्ययः । 'पुन्नाम्नि घः' (५।३।१३०) घप्र० → अ । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । तस्य-प्रत्ययस्य ।
[ सर्वे] सर्व प्रथमा जस् । 'जस इ:' (१।४।९) जस्० → इ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए।
[अष्टौ ] अष्टन् जस् । 'अष्ट और्जस्-शसोः' (१।४।५३) जस्० → औ । 'वाष्टन आः स्यादौ' (१।४।५२) न० → आ । 'ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः' (१।२।१२) औ । [कति ] कति प्रथमा जस् । डति-ष्ण: संख्याया लुप्' (१।४।५४) जस्लुप् ।
स्थानीवाऽवर्णविधौ ॥ ७।४।१०९ ॥ [स्थानी] 'ष्ठां गतिनिवृत्तौ' (५) ष्ठा । 'षः सोऽष्ट्यै०' (२।३।९८) स्था । 'निमित्ताभावे०' (न्या०वक्ष०(१)/ सूत्र(२९)) स्था । स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थानम् । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । स्थानं-प्रसङ्गः सोऽस्यास्तीति स्थानी-देशी । 'अतोऽनेकस्वरात्' (७२।६) इन्प्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः ' (१।४।८७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽननः' (२।१।९१) नलुक् ।
[इव] इव प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् । [अवर्णविधौ ] वर्णाश्रितो विधिः = वर्णविधिः । न वर्णविधिः = अवर्णविधिः, तस्मिन् । तत्र धातुप्रकृतिविभक्तिकृदव्ययपदादेशा उदाहरणानि । धात्वादेशो धातुवद्भवति ।
[भविता] 'असक् भवे(भुवि)' (११०२) अस् । 'अस्ति-ब्रुवोर्भू-वचावशिति' (४|४|१) अस्० → भूदेशः । भवतीति भविता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृप्र० → तृ । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० → डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोपः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[भवितुम्] भवनाय = भवितुम् । "क्रियायां क्रियार्थायां०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[भवितव्यम् ] भूयते = भवितव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[वक्ता] 'बॅग्क् व्यक्तायां वाचि' (११२५) ब्रू । 'अस्ति-ब्रुवोभू-वचावशिति' (४।४।१) ब्रू० → “वच्"देशः । • वक्तीति वक्ता । ‘णक-तृचौ' (५।१।४८) तृच्प्र० → तु । शेषं स्पष्टम् ।
[वक्तुम् ] वचनाय = वक्तुम् । 'क्रियायां क्रियार्थायां तुम्०' (५।३।१३) तुम्प्र० । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[वक्तव्यम् ] उच्यते = वक्तव्यम् । 'तव्या-ऽनीयौ' (५।१।२७) तव्यप्र० । 'च-जः क-गम्' (२२११८६) च० → क० । प्रकृत्यादेशः प्रकृतिवत् । किम: कादेशे कृते सर्वादित्वात् स्मायादयो भवन्ति ।

Page #381

३५८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[कस्मै ] किम् चतुर्थी ङे । “किम: कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम्० "का"देशः । 'सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) स्मै ।
[के] किम् प्रथमा जस् । “किम: कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम्० → "कादेशः" । 'जस इ.' (१।४।९) इ० । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
[] किम् षष्ठी आम् । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) किम्० → "का"देशः । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) आम्० → साम् । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् ।
विभक्त्यादेशो विभक्तिवत् - [वृक्षाय ] वृक्ष चतुर्थी उ । 'डे-ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४६) २० → य० । 'अत आः स्यादौ०' (१।४।१) दीर्घः । [प्लक्षाय ] प्लक्ष चतुर्थी डे । 'डे-ङस्योर्याऽऽतौ' (१।४।६) २० → य० । 'अत आः स्यादौ०' (१।४।१) दीर्घः । .
[ राजा] राजन् प्रथमा सि । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[पचेयम् ] 'डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । सप्तमी याम् । 'याम्-युसोरियमियुसौ' (४।२।१२३) "इयम्"देशः । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४/७१) शव् । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए।
[पचेयुः] 'डुपचीष् पाके' (८९२) पच् । सप्तमी युस् । 'याम्-युसोरियमियुसौ' (४।२।१२३) “युस्"देशः । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'अवर्णस्ये०' (१।२।६) ए ।
कृदादेशः कृद्वत् -
[प्रकृत्य] 'डुकुंग् करणे' (८८८) कृ, प्रपूर्व० । प्रकरणं पूर्वं = प्रकृत्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हूस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
[प्रहृत्य] 'हंग् हरणे' (८८५) हु, प्रपूर्व० । प्रहरणं पूर्वं = प्रहृत्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हुस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
अव्ययादेशोऽव्ययवत्
[ प्रस्तुत्य, उपस्तुत्य ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'ष: सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या०वक्ष०(१)/सूत्र(२९)) स्तु । प्र-उपपूर्व० । प्रस्तवनं पूर्वम् । उपस्तवनं पूर्वम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । शेषं पूर्ववत् । 'क्त्वा-तुमम्' (१।१३५) इत्यव्ययसंज्ञा । तत्फलं प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' (३।२७) सिलुप् ।
पदादेशः पदवत् - [धर्मो वो रक्षतु] अत्र पदत्वात् 'सो रुः' (२।१७२) रेफत्वम् । [धर्मो नो रक्षतु] अत्र पदत्वात् 'सो रुः' (२।१।७२) रेफत्वम् ।
इवग्रहणं स्वाश्रयार्थम्, अन्यथा स्थानीत्यादेशस्य संज्ञा विज्ञायेत, तेन - [आहत, आवधिष्ट] आयूर्व० 'हनंक् हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । अद्यतनी त । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४/५३) सिच् । प्रथमे 'हनः सिच्' (४।३।३८) इत्यनेन

Page #382

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३५९
सिन् कित्त्वात् 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि-वनति-तनादेधुटि क्ङिति' (४।२।५५) इत्यादिना नलुक्। 'धुड्-हुस्वाल्लगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लुक् । द्वितीये 'अद्यतन्यां वा त्वात्मने' (४।४।२२) "वध"देशः । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट्' (४।४।३२) इट् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्०' (२।३।१५) षत्वम् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → टत्वम्, इत्यादौ 'आङो यम-हनः स्वेऽङ्गे च' (३।३।८६) इत्यनेन उभयत्राप्यात्मनेपदं भवति, अन्यथा वधिरेव स्यात् ।।
वर्णाश्रयो विधिवर्णविधिरिति समासस्याश्रयणाद्वर्णात् परस्य विधिः १, वर्णे परतो विधिः २, वर्णस्य स्थाने विधिः ३, वर्णेन विधिः ४, अप्रधानवर्णाश्रयो वा विधि ५, रिति सर्वत्रावर्णविधाविति प्रतिषेधो भवति ।
तत्र वर्णात् परस्य विधिः - [द्यौः] यो प्रथमा सि । 'ओत औ' (१।४।७४) औ । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[पन्थाः ] पथिन् प्रथमा सि । 'थो न्थ्' (१।४।७८) थ्० → न्थ् । 'पथिन्-मथिनृभुक्षः सौ' (१।४।७६) न० → आ० । 'ए:' (१।४।७७) इ० → आ० । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
[सः] तद् प्रथमा सि । 'आद्वेरः' (२।१।४१) द्० → अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । 'त: सौ सः' (२।१।४२) त० → स० । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'र: पदान्ते०' (१।३।५३) विसर्गः सर्वत्र ।
अत्र औत्व-आत्व-त्यदाद्यत्वेषु कृतेषु स्थानिवद्भावात् व्यञ्जनात् परस्य सेर्लोपः 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् सेः' (१।४।४५) इत्यादिना प्राप्नोति स न भवति ।
वर्णे परतो विधिः
[क इष्टः ] किम् प्रथमा सि । 'किमः कस्तसादौ च' (२।१।४०) "क"देशः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रोर्यः' (१।३।२६) य । अग्रे इष्टः । 'स्वरे वा' (१।३।२४) यलुक् । . [स उप्तः ] तद् प्रथमा सि । शेषं पूर्ववत् । 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । उप्यते स्म = उप्तः । 'क्त-क्तवतू' (५।१।१७४) क्तप्र० → त । 'यजादि-वचेः किति' (४।१।७९) वृत् व० → उ० । अत्र य्वृति कृते 'घोषवति' (१।३।२१) इति रोरुत्वम् । 'एतदश्च व्यञ्जनेऽनग-नसमासे' (१।३।४६) इत्यादिना सेर्लोपश्च न भवति ।
वर्णस्य स्थाने विधिः
[श्रायं हविः] श्रीर्देवताऽस्य = श्रायं हविः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'एदैतोऽयाय' (१।२।३) आय् । प्रथमा सि । 'अतः स्यमोऽम्' (१।४।५७) अम् । हविस् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । अत्रेकारस्य वृद्धौ कृतायां स्थानिवद्भावात् 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इति लोपः प्राप्तो न भवति ।
वर्णेन विधिः
[उरःकेण, उर:पेण, उर .केण, उर पेण] उरस् 'कैं शब्दे' (३६) कै। 'आत् सन्ध्य क्षरस्य' (४।२।१) आ। 'मैं शोषणे' (४७) पै। 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) पा । उर: कायतीति उर:कः, तेन । उरः पायतीति उरःपः, तेन । 'आतो डोऽह्वा-वा-मः' (५।१७६) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । तृतीया टा । 'टा-ङ सोरिन-स्यौ' (१।४।५) "इन"देशः । 'अवर्णस्ये०' (१२२।६) ए । 'कवर्गकस्वरवति' (२।३७६) णत्वम् । अग्रेतने सर्वत्र 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'रः कख-पफयोः ४० क-(पौ' (१।३।५) * - X देशः । अत्र सकारादेशानां विसर्जनीयजिह्वामूलीयोपध्मानीयानां स्थानिवद्भावप्रतिषेधा"दलचटतवर्गशसान्ते" इति णत्वप्रतिषेधो न भवति ।

Page #383

३६०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[व्यूढोरस्केन, महोरस्केन] व्यूढं उरो यस्य सः, तेन । महदुरो यस्य सः, तेन । दध्युरः-सपिमधूपानच्छालेः' (७।३।१७२) इत्यादिना कच्समासान्तः → क । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'प्रत्यये' (२।३।६) रस्य सः, इत्यत्र तु सकारे कृते स्वाश्रयः प्रतिषेधः प्रवर्त्तते ।
अप्रधानवर्णाश्रयो विधिः
[प्रदीव्य ] 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव, प्रपूर्व० । प्रदेवनं पूर्व = प्रदीव्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः कत्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'भ्वादेर्नामिनो दीर्घो र्वोwञ्जने' (२।१।६३) दीर्घः ई।
[प्रसीव्य] 'षिवूच उतौ' (११६४) षिव्, प्रपूर्व० । षः सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) सिव् । प्रसेवनं पूर्वं = प्रसीव्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः ई।
अत्र स्तादीत्यन्यपदार्थस्याशितः प्राधान्यात् स्तोरप्राधान्यमिति स्थानिवद्भावप्रतिषेधो भवति । स्थानिवर्णाश्रयकार्य- . प्रतिषेधाच्चादेशवर्णाश्रयाणि स्थान्यनुबन्धाश्रयाणि च कार्याणि भवन्त्येव । आदेशवर्णाश्रयाणि
[सर्वेषाम् ] सर्व षष्ठी आम् । 'अवर्णस्याऽऽमः साम्' (१।४।१५) आम्० → साम्० । 'एद् बहुस्भोसि' (१।४।४) ए। 'नाम्यन्तस्था०' (२।३।१५) षत्वम् । अत्र सामादेशे कृते सकाराश्रयमेत्वं भवति । स्थान्यनुबन्धाश्रयाणि
[प्रभिद्य ] 'भिदंपी विदारणे' (१४७७) भिद्, प्रपूर्व० । प्रभेदनं पूर्वं = प्रभिद्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
[निरुध्य] 'रुधूपी आवरणे' (१४७३) रुध्, निपूर्व० । निरोधनं पूर्वं = निरुध्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
[प्रणीय] 'णींग प्रापणे' (८८४) णी । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७)नी, प्रपूर्व० । प्रणयनं पूर्वं = प्रणीय । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'अदुरुपसर्गान्तरो ण-हिनु-मीना-ऽऽनेः' (२।३।७७) णत्वम् । ___ [प्रलूय] 'लूग्श् छेदने' (१५१९) लू, प्रपूर्व० । प्रलवनं पूर्वं = प्रलूय । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् ।
अत्र क्त्वो यबादेशे कृते स्थानिवद्भावेन क्ङितीति गुणप्रतिषेधो भवति । अनुबन्धा ह्यसन्त एव गुणाभावादिकं कार्यं कुर्वन्ति ।
[अग्रहीत् ] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह् । अद्यतनी दि० → त् । 'सिजद्यतन्याम्' (३।४।५३) सिच् । 'सः सिजस्तेदि-स्योः' (४।३।६५) ईत् । 'स्ताद्यशितोऽत्रोणादेरिट' (४।४।३२) इट् । 'गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः' (४।४।३४) दीर्घः । 'इट ईति' (४।३७१) सिच्लुक्, इत्योटो दीर्घत्वे स्थानिवद्भावात् 'इट ईति' (४।३।७१) इति सिचो लोपो भवति । वर्णात् परतो विधिरिति समासात् वर्णविधिह्येषः? उच्यते-नायं वर्णविधिः, विशिष्टं ह्येष समुदायवर्णमाश्रयते इटं नाम ॥छ।
स्वरस्य परे प्राग्विधौ ॥ ७।४।११० ॥ [स्वरस्य ] स्वर षष्ठी ङस् । [परे ] पर सप्तमी ङि ।
।

Page #384

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३६१
[प्राग्विधौ] प्राचो विधिः = प्राविधिः, तस्मिन् ।
[कथयति ] 'कथण वाक्यप्रतिबन्धे' (१८८०) कथ । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
[अवधीत्] अवधीत् इत्यत्र 'अद्यतन्यां वा त्वात्मने' (४।४।२२) इत्यनेन "वध"देशः ।
अत्राल्लुकः स्थानिवद्भावादुपान्त्यलक्षणा वृद्धिः 'णिति' (४।३।५०)-'व्यञ्जनादेर्वोपान्त्यस्याऽतः' (४।३।४७) इत्याभ्यां न भवति ।
[स्पृहयति] 'स्पृहण ईप्सायाम्' (१९२८) स्पृह । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । वर्त्तः तिव् । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[मगयते] 'मंगण(णि) अन्वेषणे' (१९३०) मृग । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । वर्त० ते । 'कर्तर्यन०' (३।४।७१) शव् । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
अत्र लघूपान्त्यलक्षणो गुणो न भवति । . [पादिकः] पादाभ्यां तरति = पादिकः । 'नौ-द्विस्वरादिकः' (६४।१०) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । अत्र 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) इत्यादिना पद्भावो न भवति । . [शातनी ] 'शद्रों शातने' (९६७) शद् । सीदन्तं (शीयमानं) प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे णिग्' (३।४।२०) णिग् । 'शदे शात्' ('शदिरगतौ शात्') (४।२।२३) "शात्"देशः । [द्वितीये?] शात्यतेऽनया = शातनी । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[पातनी] 'पत्लु गतौ' (९६२) पत् । पतन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिग् । 'णिति' (४।३५०) उपान्त्यवृद्धिः । [द्वितीये?] पात्यतेऽनया = पातनी । 'करणा-ऽऽधारे' (५।३।१२९) अनट्प्र० → अन । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
अत्र 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) लुग् न भवति ।
[धारणिः] धरणस्यापत्यं = धारणिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।। __[रावणिः ] टुक्षु (१०८४)-'रु शब्दे' (१०८५) रु । रौतीति रवणः । 'नन्द्यादिभ्योऽनः' (५।१५२) अनप्र० । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । रवणस्यापत्यं = रावणिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
अत्र 'नोऽपदस्य तद्धिते' (७४।६१) इत्यन्त्यस्वरादिलोपो न भवति ।
[स्रस्यते] 'स्रंसूङ् स्रंसने' (९५३) संस् । स्रसमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् ।
[ध्वंस्यते ] 'ध्वंसूङ् गतौ च' (९५४) ध्वंस् । ध्वंसमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग् । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् ।

Page #385

३६२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
अत्र णिलुकः स्थानिवद्भावादुपान्त्यनकारलोपो न भवति ।
[याज्यते ] 'यजी देवपूजा-सङ्गतिकरण-दानेषु' (९९१) यज् । यजन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग् । 'णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० ते । 'क्य: शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । ‘णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् ।
[वाप्यते] 'डुवपी बीजसन्ताने' (९९५) वप् । वपन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४।७०) क्यप्र० → य । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक ।
अत्र वृन्न भवति ।
[निराद्य, समाद्य] निर्-सम् 'अदं भक्षणे' (१०९५) अद् । निरदन्तं समदन्तं च प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । निरादनं पूर्वम् । समादनं पूर्वंम् । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा। 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक । अत्र 'यपि चाऽदो जग्घ्' (४।४।१६) इत्यनेन जग्धादेशो न भवति । __ [घात्यात् ] 'हनंक हिंसा-गत्योः' (११००) हन् । नन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । 'ज्णिति घात्' (४।३।१००) "घात्"देशः । आशी: क्यात् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । अत्र वधादेशो न भवति ।
[निगार्यते, निगाल्यते ] नि 'गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । निगिरन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिग्प्र० । . . 'नामिनोऽकलि-हलेः' (४।३।५१) वृद्धिः आर । वर्त० ते । 'क्यः शिति' (३।४७०) क्यप्र० → य । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । अत्राव्यवहितो णिलोपस्य स्थानित्वेन 'नवा स्वरे' (२।३।१०२) इति पक्षे लत्वम् ।
[चातुरौ] चतुर्णामिमौ = चातुरौ । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७।४।१) वृद्धिः आ । __ [आनडुहौ] अनडुह इमौ = आनडुहौ । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ ।
अत्र औत्वादेशस्य स्थानिवद्भावात् 'वाः शेषे' (१।४।८२) इति वा न भवति ।
[पादे] पाद सप्तमी ङि । अत्र एत्वादेशस्य स्थानिवद्भावात् पद्भावो 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) इत्यादिना पद् न भवति ।
[अवीवदद्रीणां परिवादकेन] वदति वीणा-तां परिवादकः प्रयङक्ते । णिगप्र० । परिवादकं वीणां वादयन्तं देवदत्तः प्रयुङ्क्ते । णिग्प्र० । 'ञ्णिति०' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । अद्यतनी दि → त् । 'णि-श्रि-द्रु-स्रु-कमः कर्त्तरि ङः' (३।४।५८) ङप्र० + अ । 'द्विर्धातः परोक्षा-ॐ प्राक०' (४।१।१) द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेलक' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे' (४।१।६३) इ । 'उपान्त्यस्याऽसमानलोपि०' (४।२।३५) हुस्वः । 'लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः' (४।१।६४) दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । अत्र णिजात्याश्रयणादुपान्त्यस्य हुस्वो भवति ।
[अक्राष्टाम् ] 'कृषीत् विलेखने' (१३१९) कृष् । अद्यतनी ताम् । 'स्पृश-मृश-कृष-तृप-दृपो वा' (३।४/५४) सिच् । 'स्पृशादि-सृपो वा' (४।४।११२) अ । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धिः । 'धुड्-हुस्वाल्लुगनिटस्त-थोः' (४।३७०) सिच्लुक् । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।

Page #386

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३६३
[अद्राष्टाम् ] 'दृशं प्रेक्षणे' (४९५) दृश् । अद्यतनी ताम् । सिच् । 'अः सृजि-दृशोऽकिति' (४।४।१११) अ । 'व्यञ्जनानामनिटि' (४।३।४५) वृद्धि: । 'धुड्-हुस्वाल्लु०' (४।३१७०) सिच्लुक् । 'यज-सृज-मृज-राज०' (२।१।८७) श० → ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) त० → ट० ।
अत्र सिज्लोपो न स्वरादेश इति 'ष-ढोः कस्सि' (२२११६२) इति कत्वे स्थानी न भवति ।
[आगत्य] आगमनं पूर्वम् = आगत्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'यमि-रमि-नमि-गमि०' (४।२।५५) मलुक् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४।४।११३) तोऽन्तः ।
[अभिमत्य] अभिमननं पूर्वम् = अभिमत्य । 'प्राक्काले' (५।४।४७) क्त्वाप्र० → त्वा । 'अनञः क्त्वो यप्' (३।२।१५४) यप् । 'हस्वस्य तः पित्कृति' (४|४|११३) तोऽन्तः । 'यमि-रमि-नमि-गमि-हनि-मनि०' (४।२।५५) नलुक् । अत्र पञ्चमे(मो) लोपो हुस्वलक्षणो तकारे स्थानी न भवति ।
[द्विपदिकां ददाति] द्वौ पादौ ददाति = द्विपदिकां ददाति । संख्याऽऽदेः पादादिभ्यो दान-दण्डे चाऽकल् लुक् च' (७।२।१५२) अकल्प्र० → अक - अन्त्योऽकारस्य लुक् । 'य-स्वरे पादः पदणि-क्य-घुटि' (२।१।१०२) “पद्"देशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । 'अस्याऽयत्-तत्' (२।४।१११) इ । अम् । अत्राल्लुचः परनिमित्तत्वाभावात् स्थानित्वाभावे पंदादेशो भवति ।
[बाभ्रवीयाः] बभ्रोरपत्यं = बाभ्रव्यः । 'मधु-बभ्रोर्ब्राह्मण-कौशिके (६।१।४३) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४७०) अव् । 'बाभ्रव्यस्य इमे छात्राः = बाभ्रवीयाः । 'दोरीयः' (६।३।३२) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् । 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) यलुक् । अत्र 'तद्धितयस्वरेऽनाति' (२।४।९२) इति यलोपे परविधौ कर्त्तव्येऽवादेशः स्थानी न भवति, अन्यथा व्यञ्जनाभावात् यलोपो न स्यात् ।
[नैधेयः] नि 'डुधांग्क् धारणे च' (११३९) धा । निधानं = निधिः । 'उपसर्गाद् दः किः' (५।३।८७) किप्र० → 'इ । 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) आलुक् । निधेरपत्यं = नैधेयः । 'इतोऽनिञः' (६।१।७२) एयणप्र० → एय । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति०' (७।४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) इलुक ।
[निधिकः] निधिना तरति = निधिकः । 'नौ-द्विस्वरादिकः' (६४।१०) इकप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) इलुक् ।
अत्र 'इडेत्-पुसि०' (४।३।९४) इत्याकारे(र)लोपो द्विस्वरलक्षणे एयणिकं प्रत्ययविधौ परस्मिन् स्थानी न भवति, अन्यथा त्रिस्वरत्वात् प्रत्ययो न स्यात् । - [ऐलुकीयः] इलुकाया अदूरभवं नगरमैलुकम् । 'निवासा-ऽदूरभव इति देशे नाम्नि' (६।२।६९) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७४।१) वृद्धिः ऐ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । ऐलुके भवः = ऐलुकीयः । 'क-खोपान्त्य-कन्था-पलद-नगर-ग्राम-हृदोत्तरपदाद् दोः' (६।३।५९) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४/६८) अलुक् ।
[पारिखीयः] परिखाया अदूरभवं नगरं = पारिखम् । 'निवासा-ऽदूरभव इति देशे नाम्नि' (६।२।६९) अण्प्र० → 'अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः आ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) आलुक् । पारिखे भवः = पारिखीयः । 'क-खोपान्त्य-कन्था-पलद-नगर-ग्राम-हृदोत्तरपदाद् दोः' (६।३।५९) ईयप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
अत्राण्याकारलोपः परविधौ कखोपान्त्यलक्षणो(णे) ईये स्थानी न भवति । पूर्वस्माद्विधिः प्राग्विधिरित्यप्याश्रीयते, तेन
[अधुक्षन्त] 'दुहीक क्षरणे' (११२७) दुह । अद्यतनी अन्त । 'ह-शिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटः सक् (३।४।५५) सक् → स । तस्य 'दुह-दिह-लिह-गुहो दन्त्यात्मने वा सकः' (४।३।७४) इत्यादिना विकल्पत्वान्न लुक । 'भ्वादेर्दादेर्घः'

Page #387

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
(२२११८३) ह० → घ० । 'ग-ड-द-बादे० ' (२१७७) दु० धु० । 'अघोषे प्रथमोऽशिट: ' (१|३|५०) घ० → क० । 'नाम्यन्तस्था - कवर्गात् ० ' (२।३।१५ ) षत्वम् । क - षयोगे क्ष । 'स्वरेऽतः' (४।३।७५) अलुक् । 'स्वरेऽतः' (४।३।७५) सकोऽकारलोपस्य परमप्यदादेशं प्रति स्थानिवद्भावः स्वरादेशात् प्राग्भूतात् यो विधि: इति स न भवति ।
३६४
पूर्वत्रावर्णविधाविति प्रतिषेधात् वर्णविध्यर्थं वचनम् ॥छ||
न सन्धि-ङी-य-क्वि-द्वि-दीर्घाऽसद्विधावस्क्लुकि ॥ ७।४।१११ ॥
[न] न प्रथमा सि ।
[ सन्धिङीयक्विद्विदीर्घाऽसद्विधौ ] सन्धिश्च ङीश्च यश्च क्विश्च द्विश्च दीर्घश्च असद्विधिश्च = सन्धिङीयक्विद्विदीर्घाऽसद्विधि, तस्मिन् ।
[ अस्क्लुकि ] स् च क् च =
'लि लौ' (१|३|६५) इति यावत्सन्धिविधिः, तत्र
स्कौ, तयोर्लुक् = स्क्लुक्, न स्क्लुक्
=
[ वियन्ति अपयन्ति ] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ, वि - अपपूर्व० । वर्त्त० अन्ति । 'ह्विणोरप्विति व् - यौ' (४।३।१५) यत्वम् । अत्रेणो यत्वं स्वरादेशः परनिमित्तकः पूर्वविधौ दीर्घत्वे एत्वे च कर्त्तव्ये स्थानीव न भवति ।
अस्क्लुक्, तस्मिन् ।
[ तानि सन्ति ] तद् प्रथमा जस् । 'आ द्वेरः' (२।१।४१) द्० अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११-३) अलुक् । प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शि: ' (१|४|५५) जस्०शि० इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । 'असक् भवे (भुवि ) ' (११०२) अस् । वर्त्त० अन्ति । 'श्ना - ऽस्त्योर्लुक्' (४।२१९०) अलुक् ।
[तौ स्तः ] तद् औ । अस् । वर्त्त० तस् । 'श्ना - ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलुक् ।
अत्रास्तेरल्लोपो यत्वे आवादेशे च कर्त्तव्ये स्थानी न भवति ।

[ वैयाकरणः ] पूर्ववत् ।
[ सौवश्वः ] शोभनोऽश्वो यस्य = स्वश्वः, स्वश्वस्येदं = सौवश्वः । 'तस्येदम्' (६।३।१६०) अण्प्र० पदान्तात् प्रागैदौत्' (७|४|५) वात् प्राग् औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो स:' ( २/१/७२ ) स०
→ अ । 'य्व:
→ र० ।
अत्र यत्ववत्वयोः स्थानिवद्भावादैदौतोरायावादेशौ न भवतः ।
[ शिण्ढि ] 'शिष्लृप् विशेषणे' (१४९२) शिष् । पञ्चमी हि । 'रुधां स्वरानो नलुक् च' (३|४|८२) श्नप्र० न । ‘श्ना-ऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलुक् । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४।२।८३) हि०धि० । 'घुटस्तृतीयः ' (२/१/७६) ष० → ड० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग ० ' (१|३|६०) ध० ढ० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१ | ३ | ३९) अनुस्वारः-ण० ।
[ पिण्ढि ] 'पिष्लृप् संचूर्णने ' (१४९३) पिष् । पञ्चमी हि । 'रुधां स्वरा०' (३|४|८२) श्नप्र० न। 'श्नाऽस्त्योर्लुक्' (४।२।९०) अलुक् । 'हु-धुटो हेर्धिः' (४/२/८३) हि०धि० । 'घुटस्तृतीयः' (२।१।७६ ) ष०ड० । ‘तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) ध०ढ० । 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१।३।३९) अनुस्वारः - ण० |
अत्र श्नस्याकारलोपो 'म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते' (१ | ३ | ३९) इति वर्गान्ते कर्त्तव्ये स्थानी न भवति ।
[जक्षतुः, जक्षुः ] 'घस्लृ अदने' (५४४) घस् । परोक्षा अतुस् उस् । 'द्विर्धातुः परोक्षा० ' ( ४|१|१) "घस्" द्विः । 'व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४।१।४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'द्वितीय-तुर्ययो: पूर्वी' (४|१|४२) घ०ग० । 'ग- होर्ज : ' (४|१|४०) ग० ज० । 'गम-हन-जन-खन-घसः स्वरेऽनङि क्ङिति लुक्' (४।२।४४) अलुक् । 'अघोषे प्रथमोऽशिट : ' (१।३।५०) घ० क० । 'नाम्यन्तस्था- कवर्गात् ० ' (२।३।१५) षत्वम् । क षयोगे क्ष । अत्र प्रथमत्वे घसेरुपान्त्यलोपः ।

Page #388

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३६५
निमित्तापेक्षयापि प्राविधिरिष्यते तेन
[नयनम् ] नीयते = नयनम् । अनट्प्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ए । 'एदैतोऽयाय' (१।२।२३) अय् ।
[लवनम्] लूयते = लवनम् । अनट्प्र० → अन । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव' (१।२।२४) अव्, इत्यत्र गुणस्य स्थानिवद्भावप्रतिषेधादयवादेशौ सिद्धौ । स्थानिवद्भावे त्वियुवादेशौ स्याताम् ।
डीविधौ - [बिम्बम् ] बिम्ब 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।२०) ङी । 'अस्य ङ्यां लुक् (२।४।८६) अलुक् । बिम्ब्याः फलं = बिम्बम् । 'हेमाऽऽदिभ्योऽज्' (६।२।४५) अञ् । 'फले' (६।२।५८) लुप् । 'यादेगौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणी-सूच्योः' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः, तस्य परनिमित्तत्वेऽपि स्थानिवद्भावनिषेधात् 'अस्य यां लुक्' (२।४।८६) इत्यकारस्य लुग् न भवति । __ [आमलकम्]. आमलक्याः फलमामलकम् । 'दोरप्राणिनः' (६।२।४९) मयट्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये यस्वराऽऽदेर्लुबद्विः' (६।१।२४) मयट्लुप् । __ [पञ्चखारः] पञ्चभिः खारीभिः कृतः = पञ्चखारः । 'कृते' (६।३।१९२) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४) अण्लुप् ।
[पञ्चेन्द्रः पञ्चाग्निः ] अग्नेर्भार्या = अग्नायी । 'पूतक्रतु-वृषाकप्यग्नि-कुसित-कुसीदादै च' (२।४।६०) ङीप्र०ऐरन्तस्य च । इन्द्रस्य भार्या = इन्द्राणी । 'वरुणेन्द्र-रुद्र-भव-शर्व-मृडादान् चान्तः' (२२४/६२) ङीप्र०-आन् च अन्ते । • 'पञ्चेन्द्राण्योऽग्नाय्यो वा देवताऽस्य = पञ्चेन्द्रः, पञ्चाग्निः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० । 'द्विगोरनपत्ये०' (६।१।२४)
अण्लुप् । 'ङ्यादेगौणस्याक्विप०' (२।४।९५) ङीनिवृत्तिः, तस्य स्थानिवद्भावप्रतिषेधात् तत्सन्नियुक्त आनागम ऐकारादेशश्च
न भवति । • यविधौ - [कण्डूतिः] 'कण्डूग् गात्रविघर्षणे' (१९९१) कण्डू इति सौत्रो धातुः । 'धातोः कण्ड्वादेर्यक्'
(३।४।८) यक्प्र० → य । कण्डूयनं = कण्डूतिः । 'श्वादिभ्यः' (५।३।९२) क्तिप्र० → ति । 'अतः' (४।३।८२) इत्यनेन अकारस्य लोपः, परिनिमित्तको 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) इति यलोपे कर्तव्ये न स्थानिवद्भवति ।
[सौरी बलाका] सूर्य । 'सूर्येणैकदिक् = सौरी । 'टस्तुल्यदिशि' (६।३।२१०) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्' (२।४।२०) ङी । 'अस्य यां लुक् (२।४।८६) अलुक् । 'सूर्या-ऽऽगस्त्ययोरीये च' (२।४।८९) यलुक्, अत्रैकोऽण्यकारलोपो द्वितीयो ङ्यो(यां) तयोः स्थानिवत्त्वाद्यकारस्यानन्तरो ङीन भवतीति यलोपो न स्यात्, स्थानिवद्भावः(व)प्रतिषेधात्तु भवति ।
क्विविधौ - [दयूः] 'देवृङ् देवने' (८१७) देव् । 'दिवूच क्रीडा-जयेच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । देवमानं दीव्यन्तं वा प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृव्यापारे०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । देवयतीति दयूः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'अनुनासिके च च्छ्-वः शूट' (४।१।१०८) व० → ऊट० → ऊ । 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । ___ [लौः] लव । लवमाचष्टे । 'णिज्बहुलं०' (३।४।४२) णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) अलुक् । लवयतीति लौः । 'क्विप्' (५।१।१४८) क्विप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिज्लुक् । 'अनुनासिके०' (४।१।१०८) व० → ऊट० → ऊ । 'ऊटा' (१।२।१३) औ । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० ।
अत्र णिलुक-अल्लचौ क्विविधावूटि कर्त्तव्ये न स्थानिवद्भवतः ।

Page #389

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
द्वित्वविधौ [ दध्यत्र ] दधि अत्र । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे य-व-र-लम्' (१।२।२१) यत्वम् । 'अदीर्घाद् विरामैकव्यञ्जने' (१।३।३२) धकारस्य द्विः । द्वितीय-तुर्ययोः पूर्वी' (४|१|४२) ६० द० ।
३६६
[ मद्ध्वत्र ] मधु अत्र । 'इवर्णादेरस्वे० ' (१।२।२१) वत्वम् । 'अदीर्घाद् ० ' (१।३।३२) धकारस्य द्विः । 'द्वितीय - ' तुर्ययो: पूर्वी' (४|१|४२) ६० द० ।
अत्र यत्व - वत्वयो: स्थानिवद्भावाभावादेकव्यञ्जनलक्षणं धस्य द्वित्वं भवति ।
दीर्घविधौ - [ शामंशामम् ] 'शमू उपशमे' (१२३०) शम् । शाम्यन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२० ) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । 'शमोऽदर्शने ' ( ४।२।२८) ह्रस्वः । शमयन्तं प्रयुङ्क्ते । पुनः णिग् । अभीक्ष्णं शमनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५।४।४८) ख्णम्प्र० अम् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् । “दीर्घस्तु वा त्रि - णम्परे " दीर्घः । भृशा - ऽऽभीक्ष्ण्या - ऽविच्छेदे द्विः प्राक् तमबादेः' (७|४|७३) द्विर्वचनम् । प्रथमा सि । 'अव्ययस्य' ( ३।२७) सिलुप् ।
[ अशामि] णिगु युक्त शमि मण्ड्यते । अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणो:' ( ३।४।६८) ञिच्-तलोपश्च । " दीर्घस्तु वा त्रि- णम्परे" दीर्घः । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् प्रथमं ततो दीर्घः । 'अड् धातो ० ' ( ४।४।२९) अट् ।
[ शंशामंशंशामम्, अशंशामि] भृशं पुनः पुनर्वा शाम्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भृशाऽऽभीक्ष्ण्ये यङ् वा' (३।४।९) । यप्र० →य। 'सन् - यङश्च' (४|१|३) द्विः । व्यञ्जनस्याऽनादेर्लुक्' (४|१|४४) अनादिव्यञ्जनलोपः । 'मुरतोऽनुनासिकस्य' (४/१/५१) मोऽन्तः । शंशम्यमानं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३।४।२०) णिग् । 'अतः ' ं (४।३।८२). अलुक् । 'योऽशिति' (४।३।८०) यलुक्। अभीक्ष्णं शंशमनं पूर्वम् । 'ख्णम् चाभीक्ष्ण्ये' (५|४|४८) ख्णम्प्र० अम् । द्वितीये अद्यतनी त । 'भाव - कर्मणोः ' ( ३।४।६८) त्रिच् - तलुक् च । “दीर्घस्तु वा त्रिणम्परे" दीर्घः । 'अड् धातो० ' (४।४।२९) अट् । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् । प्रथमोदाहरणे 'भृशा - ऽऽभीक्ष्ण्या०' (७|४/७३) द्विर्वचनम् । अत्र णिगन्ताद्यङन्ताच्च णिगि ख्णम्ञिचोः परयोर्णिग् ।
असदधिकारे विहितो विधिरसद्विधिः, तत्र
[यायष्टिः ] 'यजीं देवपूजा - सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । भृशं पुनः पुनर्वा यजति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' (३।४।९) यङ्प्र० → य । 'सन् - यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । यायजिषीष्टेत्याशास्यमानः = यायष्टिः । 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५/१/७१) तिप्र० । 'अत:' (४।३।८२) अलुक् । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलुक्। 'यज- सृज - मृज०' (२२११८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१|३|६०) त० → ट० 1
[ पापक्तिः ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्०' ( ३।४।९) यप्र० पापक्तिः । → य । 'सन्-यङश्च' (४|११३) द्वि: । 'आ - गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । पापच्यते इत्याशास्यमानः = 'तिक्कृतौ नाम्नि' (५/११७१) तिप्र० । 'अतः ' ( ४।३।८२) अलुक् । 'य्वोः प्वय्व्यञ्जने लुक्' (४|४|१२१) यलुक् । 'च-ज: क- गम्' (२२११८६) च० क० । प्रथमा सि । सो रुः' (२।१।७२) स०र० ।
[याष्टिः ] 'यजीं देवपूजा-सङ्गतिकरण- दानेषु' (९९१) यज् । यजन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ० ' ( ३ | ४|२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । याज्यादित्याशास्यमानः = याष्टिः । 'तिकृतौ नाम्नि' (५/१/७१) तिप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'यज- सृज - मृज० ' (२११८७) ज० ष० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग० ' (१|३|६०) त०ट० ।
[ पाक्ति: ] 'डुपचष् पाके' (८९२) पच् । पचन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' ( ३।४।२०) णिग्प्र० । 'ञ्णिति' (४।३।५०) उपान्त्यवृद्धिः । पाच्यादित्याशास्यमानः पाक्तिः । ' तिक्कृतौ नाम्नि' (५/१/७१ ) तिप्र० । 'च-जः क- गम्'
(२११८६) च०
क० ।
अत्राल्लोप-णिलोपयोः स्थानिवद्भावप्रतिषेधात् षत्व - कत्वे भवतः ।

=

Page #390

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३६७
[देग्धिः ] 'दिहींक लेपे' (११२८) दिह । दिहन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । देह्यादित्याशास्यमानः = देग्धिः । 'तिकृतौ नाम्नि' (५।१७१) तिप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिग्लुक् । 'भ्वादेर्दादेर्घः' (२।१।८३) ह० → घ० । अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।१।७९) त० → ध० । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।१।७२) स० → र० ।
[लेढिः] 'लिहींक आस्वादने' (११२९) लिह । लिहन्तं प्रयुङक्ते । 'प्रयोक्त०' (३।४।२०) णिगप्र० । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । लेह्यादित्याशास्यमानः = लेढिः । 'तिकृतौ नाम्नि' (५।१।७१) तिप्र० । 'हो धुट्पदान्ते' (२।१२८२) ह० → ढ० । 'अधश्चतुर्थात्०' (२।११७९) त० → ध० । 'तवर्गस्य श्चवर्ग०' (१।३।६०) ध० → ढ० । 'ढस्तड्ढे' (१।३।४२) ढलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।
अत्र णिलोपस्य स्थानिवद्भावप्रतिषेधात धुडनिमित्ते धत्व-ढत्वे भवतः ।।
[प्रतिदीन्वा, प्रतिदीन्वे] प्रति 'दीवच क्रीडा-ज्येच्छा-पणि-द्युति-स्तुति-गतिषु' (११४४) दिव् । प्रतिदीव्यतीति प्रतिदीवा, तेन-तस्मै । 'लू-पू-यु-वृषि-दंशि-द्यु-दिवि-प्रतिदिविभ्यः कित्' (उणा० ९०१) कित् अन्प्र० । 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) दीर्घः । 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) अलुक् । अत्र 'अनोऽस्य' (२।१।१०८) इति अलोपो 'भ्वादेर्नामिनो०' (२।१।६३) इत्यादिना दीर्घत्वे स्थानी न भवति । __ [सुकूः] सु 'कुस्मिण कुस्मयने' (१८३७) कुस्म । 'चुरादिभ्यो णिच्' (३।४।१७) णिच्० → इ० । 'अ (४।३।८२) अलुक् । सुकुस्मयते = सुकूः । क्विप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घझ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) मलोपः । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । 'पदान्ते' (२।१२६४) दीर्घत्वम् ।
[काष्ठता] काष्ठ 'तक्षौ तनूकरणे' (५७१) तक्ष् । तक्ष्णुवन्तं प्रयुङ्क्ते । 'प्रयोक्तृ०' (३।४।२०) णिगप्र० । काष्ठं 'तक्षयतीति काष्ठतक् । क्विप्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) विवप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) इति षलोपः । अत्र संयोगाद्यो: स्कोलुंकि णिलुकः स्थानिवद्भावप्रतिषेधाभावात् स्कोर्लुग्न भवति । संयोगान्तलोपस्त्वसद्विधौ स्थानिवद्भावप्रतिषेधात् भवत्येव ।
[मधुक्] मधु श्च्योततीति । 'क्विप्र० । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । मधुश्च्युतमाचष्टे । णिच्प्र० । 'त्रन्त्यस्वरादेः' (७।४।४३) युत् लुक् । मधुश्च्यतीति क्विप्प्र० । 'णेरनिटि' (४।३।८३) णिलुक् । 'अप्रयोगीत्' (१।१।३७) क्विप्लोपः । प्रथमा सि । 'दीर्घयाब०' (१।४।४५) सिलुक । 'संयोगस्यादौ स्कोर्लुक' (२।१।८८) सलुक् । 'च-जः कगम्' (२।११८६) च० → क० । अत्र शलोपः सिद्धिः ।
[वेतस्वान्] वेतस मांडणी । वेतसानां निवासः अदूरभवो वा, वेतसा: सन्त्यत्र, वेतसैनिवृत्ताः = वेतस्वान् । नडकुमुद-वेतस-महिषाड्डित्' (६।२७४) मतुप्र० → मत्-स च डित् । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) अन्त्यस्वरादिलोपः । 'मावर्णान्तोपा०' (२।१।९४) म० → व० । प्रथमा सि । 'ऋदुदितः' (१।४।७०) नोऽन्तः । 'अभ्वादेरत्वसः सौ'
(१।४।९०) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'पदस्य' (२।१।८९) तलुक्, इत्यत्राल्लुकः स्थानिवद्भावाभावेऽपि ___ 'न स्तं मत्वर्थे' (१।१२२३) इति पदत्वाभावात् सो रुर्न भवति ।
[ब्रह्मबन्ध्वौ, ब्रह्मबन्ध्वः] ब्रह्मा बन्धुरनयोः = ब्रह्मबन्ध्वौ । ब्रह्मा बन्धुर्यासां ताः = ब्रह्मबन्ध्वः । 'उतोऽप्राणिनश्चाऽयु-रज्ज्वादिभ्य ऊ' (२।४।७३) ऊ० → ऊ । 'समानानां०' (१।२।१) दीर्घः । औ-जस् । 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) वत्वम् ।

Page #391

३६८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[सरव्युः] सखि । सखायमिच्छति । 'अमाव्ययात् क्यन् च' (३।४।२३) क्यन्प्र० → य० । 'दीर्घश्च्चि -यङ्-यक्क्येषु च' (४।३।१०८) दीर्घः । सखीयतीति क्विप् । 'अतः' (४।३।८२) अलुक् । 'य्वोः प्वव्यञ्जने लुक्' (४।४।१२१) यलुक्, तस्य 'इवर्णादेरस्वे०' (१।२।२१) यत्वम् । 'खि-ति-रवी-तीय उर्' (१।४।३६) ङस् → "उर्"देशः ॥छ।।
लुप्यय्वृल्लेनत् ॥ ७।४।११२ ॥ [लुपि] लुप् सप्तमी ङि । [अय्वृल्लेनत् ] यवृच्च ल् च एनच्च = यवृल्लेनत् । न य्वल्लेनत् = अय्वृल्लेनत् । प्रथमा सि । [तद्] तद् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् । अत्र स्थानिवद्भावप्रतिषेधात् त्यदाद्यत्वसत्वे न भवतः । .
[गर्गाः] गर्गस्यापत्यानि वृद्धानि । 'गर्गादेर्यज्' (६।१।४२) य० → य० । 'योऽश्यापर्णान्त-गोपवनादेः' . (६।१।१२६) यञ्लुप् । __ [कुवलम् ] कुवल 'गौरादिभ्यो मुख्यान्डी:' (२।४।१९) ङी । कुवल्याः विकारः फलं = कुवलम् । 'हेमाऽऽदिभ्योऽञ्' (६।२।४५) अप्र० → अ । 'फले' (६।२।५८) लुप् । सि-अम् ।
यदि यजओः स्थानित्वं स्यात् तदा वृद्धिः स्यात्, परं सा न विद्यतेऽत्र । प्लुप्यपि लुबपतास्त्येव तेन
[पञ्चगोणिः ] पञ्चगोणि 'मूल्यैः क्रीते' (६।४।१५०) इकण्प्र० । 'अनाम्न्यद्विः प्लुप्' (६।४।१४१) प्लुप् । 'गोश्चान्ते.' (२।४।९६) हस्वः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० २ र० । अत्र वृद्धिर्न भवति । लुपीति वचनात् लुकि सत्यां भवत्येव
[गोमान् ] गोमान् पूर्ववत् ।
[पापक्ति, पापचीति] 'डुपचींष् पाके' (८९२) पच् । भृशं पुनः पुनर्वा पचति = पापक्ति, पापचीति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । 'द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्तः तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् विकल्पेन ई । 'च-जः क-गम्' (२।१।८६) च० → क० ।
[वेविद्धि] 'व्यधंच ताडने' (११५७) व्यध् । भृशं पुनः पुनर्वा विध्यति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'ज्या-व्यधः क्ङिति' (४।१।८१) य्वत् य० → इ० । द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ए । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त० तिव् । 'अधश्चतुर्थात् तथोर्धः' (२।११७९) त० → ध० । 'तृतीयस्तृतीय-चतुर्थे' (१।३।४९) ध० → द० ।
[शोशवीति ] 'ट्वोश्वि गति-वृद्ध्योः ' (९९७) श्वि । भृशं पुनः पुनर्वा श्वयति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यङ्प्र० । 'वा परोक्षा-यङि' (४।१।९०) वृत् उ० । द्विः । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) गु० ओ । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत् ।
[जरीगृहीति] 'ग्रहीश् उपादाने' (१५१७) ग्रह् । भृशं पुनः पुनर्वा गृह्णाति = जरीगृहीति । 'व्यञ्जनादेरेकस्वराद्' (३।४।९) यप्र० । 'ग्रह-व्रस्च-भ्रस्ज-प्रच्छः' (४।१।८४) वृत् । 'बहुलं लुप्' (३।४।१४) यङ्लुप् । द्विः । 'ऋतोऽत्' (४।१।३८) ऋकारस्य अ । 'ग-होर्जः' (४।१।४०) ग० → ज० । 'रि-रौ च लुपि' (४।१।५६) "री"आगमः । वर्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत्० → ई० ।

Page #392

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ निजागलीति ] नि ‘गृत् निगरणे' (१३३५) गृ । गर्हितं निगिरति । 'गृ-लुप -सद- चर - जप - जभ - दश-दहो गयें' (३|४|१२) यप्र० । 'बहुलं लुप्' (३|४|१४ ) वलुप् । द्वि: । हूस्व:' ( ४|११३९) हस्व 'ऋतोऽत्' (४|११३८) ऋकारस्य अ । 'ग-होर्ज:' ( ४|१|४०) ग० ज० । 'आ-गुणावन्यादेः' (४।१।४८) आ । वर्त्त० तिव् । 'यङ्-तु-रु०' (४|३|६४ ) ईत्० → ई० ।
[ एनत् पश्य ] एतद् द्वितीया अम् त्यदामेनदेतदो द्वितीया टौस्यवृत्त्यन्ते' (२२११३३) "एनद् "देश: । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) लुप् ।
[ एनच्छ्रितकः ] एतद् द्वितीया अम् । 'त्यदामेनदेतदो०' (२।१।३३) "एनद्" देश: । ' अनतो लुप्' (१|४|५९) लुप् । श्रत एव = श्रितकः । स्वार्थे कप्र० ।
'स्थानीवाऽवर्णविधौ' (७४/१०९) इति लुपः स्थानिवद्भावेन प्राप्तानां पूर्वेषां कार्याणां प्रतिषेधार्थं वचनम् ||||
विशेषणमन्तः ॥ ७।४।११३ ।।
[विशेषणम् ] विशिष्यतेऽनेनेति विशेषणम्, सि-अम् ।
[ अन्तः ] अन्त प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२।१।७२) स०र० ।
[ कुण्डं तिष्ठति ] कुण्ड सि-अम् । 'अतः स्यमोऽम् ' (१।४।५७) अम् । 'समानादमोऽतः' (१९२४२४६) अलुक् ।
[ कुण्डं पश्य ] कुण्ड सि-अम् । 'अतः स्यमोऽम् ' (१२४१५७) अम् । 'समानादमोऽतः ' (१२४|४६ ) अलुक् ।
'अनतो लुप्' (११४|५९) लुप् ।
इह न भवति [ तद् ] तद् प्रथमा सि [जय] 'जि अभिभवे' (८) जि जयनं अ। 'नामिनो गुणोऽक्विति' (४३११) गु० ए
जय: 'युवर्ण-वृ-दृ-वश-रण-गमृद्-ग्रहः' (५।३।२८) अल्प्र० → 'एदैतोऽयाय्' (१।२।२३) अय् ।
३६९
[ स्तवः ] 'टुंग्क् स्तुतौ' (१९२४) टु षः सोऽष्ट्यै० ' (२२३१९८ ) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या०वक्ष० (१)/ सूत्र (२९)) स्तु । स्तवनं = स्तव: । 'युवर्ण - वृ०' (५।३।२८) अल्प्र० अ । 'नामिनो० ' ( ४।३।१) गु० ओ । ‘ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् ।
[ सेकः ] सेचनं सेक: । 'भावा ऽकर्त्री' (५/३/१८) घञ्प्र० अ 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'तेऽनिट जो: क-गौ घिति' (४|१|१११) च० क० ।
[ योग: ] योजन योग: । 'भावाऽकर्त्री' (५/३/१८) प्र० अ 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'तेऽनिटच जो:०' (४|१|१११) ज०म०
=
[ अय: ] 'इंण्क् गतौ' (१०७५) इ अवनम् अय: 'युवर्ण-वृ-दृ०' (५/३/२८) अल्प्र० अ 'नामिनो = । । । गुणोऽक्ङिति (४|३|१) गु० ए 'एदैतोऽयाय् ' (१२२३) अय् प्रथमा सि 'सो रु' (२१७२) स०र०
I
सप्तम्या आदिः ॥ ७।४।११४ ।।
[ सप्तम्याः ] सप्तमी षष्ठी ङस् 'स्त्रीदूत' (१।४।२९) ङस्० दास्०
[ आदि ] आदि प्रथमा सि सो रु' (२११७२) स०र० । विसर्गः ।
I

आ० ।

Page #393

३७०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[पथः] पथिन् द्वितीया शस् । ‘इन् ङीस्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लुक् । [पथाम् ] पथिन् षष्ठी आम् । 'इन् ङीस्वरे लुक्' (१।४।७९) इन्लुक् । [पथिषु] पथिन् सप्तमी सुप् । 'नाम्यन्तस्था-कवर्गात्' (२।३।१५) षत्वम् ।
[नेनिजानि] 'णिजॅकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निज् । पञ्चमी आनिव् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विवचनम् । 'निजां शित्येत्' (४।१।५७) ए।
[अनेनिजम्] 'णिजॅकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेो नः' (२।३।९७) निज् । ह्यस्तनी अम्व् । 'हवः शिति' (४।१।१२) द्विवचनम् । 'निजां शित्येत्' (४।१।५७) ए । 'अड् धातोरादि०' (४।४।२९) अट् । 'व्युक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे' (४।३।१४) गुणनिषेधः ।
[नेनेक्ति] 'णिजॅकी शौचे च' (११४१) णिज् । 'पाठे धात्वादेर्णो नः' (२।३।९७) निज् । 'वर्त० तिव्' । 'हवः । शिति' (४।१।१२) द्विवचनम् । 'निजां शित्येत्' (४।१।५७) ए । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ए । 'च-जः क-गम्' . (२।१।८६) ज० → ग० । 'अघोषे प्रथमोऽशिटः' (१।३।५०) ग० → क० ।
[यौति] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । वर्तः तिव् । 'उत औविति व्यञ्जनेऽद्वे:' (४।३५९) औ। [रौति ] टुक्षु (१०८४)-'रु शब्दे' (१०८५) रु । वर्तः तिव् । 'उत औविति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ। .
इह न भवति - [अस्तवीत् ] 'ष्टुंग्क् स्तुतौ' (११२४) ष्टु । 'ष: सोऽष्ट्यै-ष्ठिव-ष्वष्कः' (२।३।९८) स्तु । 'निमित्ताभावे०' (न्या० वक्ष०(१)/सूत्र(२९)) स्तु । ह्यस्तनी दिव् । 'यङ्-तु-रु-स्तोर्बहुलम्' (४।३।६४) ईत्० → ई० । 'नामिनो०' (४।३।१) गु० ओ । 'ओदौतोऽवाव्' (१।२।२४) अव् । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् ।
[पथा] पथिन् तृतीया टा । ‘इन् ङीस्वरे लुक् (१।४।७९) इन्लुक् ।
[अयौत्] 'युक् मिश्रणे' (१०८०) यु । ह्यस्तनी दिव् । 'उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः' (४।३।५९) औ । 'अड् धातो०' (४।४।२९) अट् । इत्यादौ व्यपदेशिवद्भावाद्भवति । अन्तत्वापवादो योगः ॥छ।।
- प्रत्ययः प्रकृत्यादेः ॥ ७।४।११५ ॥ [प्रत्ययः] प्रत्यय प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।११७२) स० → र० । [प्रकृत्यादेः ] प्रकृतिरादिर्यस्य सः = प्रकृत्यादिः, तस्य ।
[मातृभोगीणः ] मातुर्भोगः = मातृभोगः । मातृभोगाय हितः = मातभोगीणः । 'भोगोत्तरपदा-ऽऽत्मभ्यामीनः' (७।१।४०) ईनप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
[खारपायणः] खरपस्यापत्यं = खारपायणः । 'नडादिभ्य आयनण' (६।१।५३) आयनणप्र० → आयन । 'वृद्धि: स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० ।।
___ अत्र 'तदन्तं पदम्' (१।१।२०) इति पदसंज्ञा समुदायस्य भवति, न तनस्य भोगीण इत्यादिरूपस्य, तेन एकपदत्वाण्णत्वं सिद्धम्, 'र-वर्णान्नो ण०' (२।३।६३) णत्वम् ।
[राजपुरुषः] राज्ञः पुरुषः = राजपुरुषः । षष्ठ्ययन्ताच्छे' (३।११७६) इति समासः । अधिकस्य न भवति "ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः" ।

Page #394

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३७१
[गाायणः] गार्ग्य पूर्ववत् । गाय॑स्यापत्यं = गाायणः । 'यजिञः' (६।१।५४) आयनण्प्र० → आयन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् ।
अग्रेतने न भवति[परमगार्ग्यस्यापत्यम् ] परमश्चासौ गार्ग्यश्च = परमगार्ग्यः, परमगार्ग्यस्यापत्यम् ।
[पुत्रकाम्यति ] पुत्रमिच्छति । द्वितीयायाः काम्यः' (३।४।२२) काम्यप्र० । वर्त० तिव् । 'कर्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलोपः ।
अधिकान्न भवति "महान्तं पुत्रमिच्छति" । न्यूनाधिकस्य व्यवच्छेदार्थं वचनम् ॥छ।
गौणो ङ्यादिः ॥ ७।४।११६ ॥ [गौणः] गुणादागतः = गौणः । 'तत आगते' (६।३।१४९) अणप्र० । गुण एव = गौणः । 'प्रज्ञादिभ्योऽण' (७।२।१६५) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अवर्णेवर्णस्य' (७४।६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'सो रु:' (२।११७२) स० → र० ।
[ड्यादिः ] ङीरादिर्यस्य सः = ङ्यादिः ।
डीमारभ्य व्यं यावत् ङ्यादिः प्रत्ययः । - [अतिकारीषगन्ध्यबन्धः] करीषस्येव गन्धो यस्य सः = करीषगन्धिः । 'वोपमानात्' (७३।१४७) इत्० → इ० । करीषगन्धस्यापत्यं = कारीषगन्धि(:) । 'अत इज्' (६१।३१) इप्र० →इ। करका)रीषगन्धेरपत्यं = कारीषगन्ध्यः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'अनार्षे वृद्धेऽणिजो बहुस्वरगुरूपान्त्यस्या-ऽन्तस्य ष्यः' (२।४।७८) अण्-इजो वा स्थाने ष्यः-षकारोऽनुबन्धार्थः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । कारीषगन्ध्यमतिक्रान्तः सोऽतिकारीषगन्ध्यः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । अतिकारीषगन्ध्यो बन्धुरस्य = अतिकारीषगन्ध्यबन्धुः ।
[अतिकौमुदगन्ध्यबन्धुः] कुमुदवत् गन्धो यस्य सः = कुमुदगन्धिः । कुमुदगन्धस्यापत्यं = कौमुदगन्धिः । 'अत इञ्' (६।१।३१) इप्र० → इ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादेणिति तद्धिते' (७४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । कौमुदगन्धेरपत्यं = कौमुदगन्ध्यः । 'ङसोऽपत्ये' (६।१।२८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरेष्वादे०' (७।४।१) वृद्धिः औ । 'अनार्षे वृद्धेऽणिजो०' (२।४।७८) ष्यदेशः । 'आत्' (२।४।१८) आप्प्र० → आ । कौमुदगन्ध्यामतिक्रान्तः = अतिकौमुदगन्ध्यः । 'गोश्चान्ते०' (२।४।९६) हुस्वः । 'अतिकौमुदगन्ध्यो बन्धुरस्य सः = अतिकौमुदगन्ध्यबन्धुः ।
अत्र ष्येणाधिकस्याग्रहणात् 'बन्धौ बहुव्रीहौ' (२।४।८४) इति ईच् न भवति । अगौणोऽधिकस्यापि समुदायस्य विशेषणं भवति ।
[परमकारीषगन्धीबन्धुः] परमश्चासौ (परमा चासौ) कारीषगन्ध्या च = परमकारीषगन्ध्या । परमकारीषगन्ध्या बन्धुरस्य सः = परमकारीष-गन्धीबन्धुः । 'बन्धौ बहुव्रीहौ' (२।४।८४) ष्यस्य स्थाने ईच् । पूर्वेणैव सिद्धेऽगौणस्याधिकपरिग्रहार्थं वचनम् ॥छ।।
कृत् सगतिकारकस्यापि ॥ ७।४।११७ ॥ [कृत् ] कृत् प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् ।

Page #395

३७२
[ सगतिकारकस्य ] गतिश्च कारकं च = गतिकारकम्, गतिकारकेण सह = सगतिकारकः, तस्य ।
[ अपि] अपि प्रथमा सि ।
[ भस्मनिहुतम् ] भस्मनि हुतम् ।
[ प्रवाहेमूत्रितम् ] प्रवाहे मूत्रितम् ।
[ उदकेविशीर्णम् ] उदके विशीर्णम् ।
[ अवतप्तेनकुलस्थितम् ] अवतप्ते नकुलस्थितम् । नकुलेन स्थितम् । 'कारकं कृता' (३|१|६८) समास: । 'तत्पुरुषे कृति' ( ३।२।२० ) इति सर्वत्रालुप् समासः ।
सगतिकेन सकारकेण च क्तान्तेन 'तेन' (३|१| ९२ ) इति समासः सिद्धो भवति ।
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
[ व्यावक्रोशी ] वि-अव 'क्रुशं आह्वान - रोदनयो:' (९८६) क्रुश् । व्यक्रोशनं = व्यावक्रोशी । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः' (५|३|११६) ञप्र० अ । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । 'नित्यं ञ- ञिनोऽण्' (७|३|५८) अण्प्र० → अ । 'वृद्धिः स्वरे०' (७|४|१) वृद्धि: । 'अणञेयेकण्०' (२।४।२०) ङी ।
[ व्यावहासी ] वि-अव 'हसे हसने' (५४५) हस् । व्यवहसनं = व्यवहासः । 'व्यतिहारेऽनीहादिभ्यो ञः ' (५/३/११६) ञप्र० अ । 'ञ्णिति' (४|३|५०) उपान्त्यवृद्धिः । व्यवहास एव = व्यावहासी । 'नित्यं ञ - ञिनोऽण् ' (७।३।५८) अण्प्र० अ । 'वृद्धिः स्वरे० ' ( ७|४|१) वृद्धिः । 'अणञेयेकण्- नञ्- स्नञ्- टिताम् ' (२|४|२० ) ङी ।
[ सांकोटिनम् ] सम् 'कुटत् कौटिल्ये' (१४२६) कुट् । समन्तात् कुटनं ञिन्' (५|३|९०) ञिन्प्र० -> इन् । 'नित्यं ञ-ञिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र०
[ सांराविणम् ] टुक्षु (१०८४) - 'रु शब्दे' (१०८५) रु । समन्ताद्रावः = सांराविणम् । 'अभिव्याप्तौ भावेऽन- ञिन्' (५|३|९०) ञिन्प्र० → इन् । 'नित्यं ञ - जिनोऽण्' (७।३।५८) अण्प्र०
अ । वृद्धिः । सि-अम् ।
‘प्रत्ययः प्रकृत्यादेः' ( ७|४|११५ ) इत्यतोऽप्राप्ते वचनम् ||छ||
परः || ७|४|११८ ॥
[ परः ] पर प्रथमा सि । 'सो रु: ' (२|१/७२ ) स०र० ।
[ जुगुत्सते ] 'गुपि गोपन- कुत्सनयो:' ( ७६३) गुप् । 'गुप्- तिजो गर्हा - क्षान्तौ सन्' (३|४|५) सन्प्र० स । 'सन्-यङश्च' (४।१।३) द्विः । 'ग- होर्ज:' ( ४|१|४०) ग० ज० । 'वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।
5 बृहद्वृत्तौ - गम्यम् ।
[मीमांसते ] 'मानण् पूजायाम्' (१९६९) मान् । 'शान् - दान् - मान्- बधान्निशाना - ऽऽर्जव - विचार - वैरूप्ये दीर्घश्चेतः ' (३।४।७) सन्प्र० । 'सन् - यङञ्च' (४|१|३) द्विः । ह्रस्वः' (४|१|३९) ह्रस्वः । 'सन्यस्य' (४|१|५९) इ । 'शान्-दान्मान्- बधान्निशाना०' (३।४।७) दीर्घः । वर्त्त० ते । 'कर्त्तर्यनद्भ्यः शव्' (३।४।७१) शव् ।

=
[ कार्यम् ] 'डुकृंग् करणे' (८८८) कृ । क्रियत इति कार्यम् । 'ऋवर्ण व्यञ्जनाद् घ्यण्' (५/१/१७) घ्यण्प्र० → य। 'नामिनोऽकलि-हले:' ( ४।३।५१) वृद्धिः आर् ।
[ भव्यम् ] भूयते भव्यम् । 'य एच्चात:' ( ५।१।२८) यप्र० । 'नामिनो गुणोऽक्ङिति' (४।३।१) गु० ओ । 'य्यक्ये' (१।२।२५) अव् ।
[ औपगवः ] पूर्ववत् ॥छ
=
सांकोटिनम् । ‘अभिव्याप्तौ भावेऽनअ । वृद्धिः । सि अम् ।

Page #396

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३७३
स्पः ॥ ७।४।११९ ॥ [स्पर्द्ध ] स्पर्द्ध सप्तमी ङि । द्वयोर्विध्योरन्यत्र सावकाशयोस्तुल्यबलयोः एकत्र अनेकत्र च उपनिपातः स्पर्द्धः । [वृक्षान्] वृक्ष द्वितीया शस् । 'शसोऽता सश्च नः पुंसि' (१।४।४९) शसोऽता सह अकारो दीर्घः-स्० → न् । [मुनीन् ] मुनि द्वितीया शस् । 'शसोऽता०' (१।४।४९) शसोऽता सह अकारो दीर्घः-सू० → न्० ।
[महान्ति ] महत् प्रथमा जस् । नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः ।
[यशांसि ] यशस् प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'धुटां प्राक्' (१।४।६६) नोऽन्तः । 'न्स्महतोः' (१।४।८६) दीर्घः ।
उभयमिह प्राप्नोति
[वनानि] वन प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः ।
- [मधूनि] मधु प्रथमा जस् । 'नपुंसकस्य शिः' (१।४।५५) जस्० → शि० → इ० । 'स्वराच्छौ' (१।४।६५) नोऽन्तः । 'नि दीर्घः' (१।४।८५) दीर्घः । अत्र परत्वात् शिरेव ।
अयं तावदेकस्य जसः द्विकार्ययोगे स्पर्द्ध उक्तः । [अग्नीवरुणौ] अग्निश्च वरुणश्च = अग्नीवरुणौ 'ई: षोम-वरुणेऽग्ने:' (३।२।४२) ई ।
[आग्नावैष्णवं हविः] अग्निश्च विष्णुश्च = अग्नाविष्णुः(ण) । 'वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम्' (३।२।४१) इकारस्य आ । अग्नाविष्णु(णू) देवतेऽस्य तत् = आग्नावैष्णवं हविः । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'देवतानामात्वादौ' (७४।२८) उभयपदवृद्धिः । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७।४।७०) अव् । सि-अम् । हविस् प्रथमा सि । 'अनतो लुप्' (१।४।५९) सिलुप् ।
इहोभयं प्राप्नोति -
[आग्निवारुणीमनड्वाहीमालभेत ] अग्नीवरुणौ देवतेऽस्याः सा = आग्निवारुणी, ताम् । 'देवता' (६।२।१०१) अण्प्र० → अ । 'देवतानामात्वादौ' (७।४।२८) उभयपदवृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् । 'अणजेयेकण्०' (२।४।२०) ङी । अनडुह् 'गौरादिभ्यो मुख्यान्ङी' (२।४।१९) ङी । उकारस्य वादेशश्च । अम् । परत्वात् वृद्धिरेव भवति । अत्र ह्यग्नेरीत्वं वरुणशब्दस्य च वृद्धिरिति नैको द्विकार्ययुक्तः । असम्भवस्त्वस्ति वृद्धौ सत्यां 'इद्धिमत्यविष्णौ' (३।२।४३) इति अग्नेरीत्वापवाद इर्भवति ॥छ।।
आसन्नः ॥७।४।१२० ॥ [आसन्नः] आसन्न प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स० → र० । [दण्डानम् ] दण्डस्याग्रं = दण्डाग्रम् । 'समानानां तेन दीर्घः' (१।२।१) दीर्घः । [क्षुपाग्रम् ] क्षुपाया अग्रं = क्षुपाग्रम् । समानानां०' (१।२।१) दीर्घः ।
अर्थेन - [वातण्ड्ययुवतिः, दारदवृन्दारिका] वतण्ड्यस्यापत्यं वृद्धं स्त्री आङ्गिरसी । 'वतण्डात्' (६।१।४५) यप्र० → य । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'स्त्रियां लुप्' (६।१।४६) यञ्लुप् । 'जातेरयान्त-नित्यस्त्री-शूद्रात्'

Page #397

श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
(२।४।५४) ङी । व(वा)तण्डी चासौ युवतिश्च = वातण्ड्ययुवतिः । दरदोऽपत्यं स्त्री । 'पुरु- मगध - कलिङ्ग०' (६|१|११६) अण्प्र० → अ । 'द्रेरञणोऽप्राच्य भर्गादेः' (६|१|१२३) अण्लुप् । दरच्चासौ वृन्दारिका च = दारदवृन्दारिका । प्रथमा सि । 'दीर्घङ्याब्-व्यञ्जनात् से: ' (१।४।४५) सिलुक् । अत्र वतण्डीशब्दस्य दरच्छब्दस्य च 'पुंवत् कर्मधारये' ( ३।२।५७) इति पुंवद्भावे कर्त्तव्ये अर्थत आसन्नो वातण्ड्यभावो दारदभावश्च भवति ।
३७४
प्रमाणेन - [अमुष्मै ] अदस् चतुर्थी ङे । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) स०अ० । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२|१|११३) अलुक् । ‘मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द० म० । 'सर्वादेः स्मै-स्मातौ' (१।४।७) स्मै । 'मादुवर्णोऽनु' (२।१।४७ ) अकारस्य उत्वम् ।
[ अमूभ्याम् ] अदस् तृतीया भ्याम् । 'आ द्वेरः' (२|१|४१) स० अ । 'लुगस्यादेत्यपदे' (२।१।११३) अलुक् । 'मोऽवर्णस्य' (२।१।४५) द०म० । 'अत आः स्यादौ ० ' (१।४।१) दीर्घः । 'मादुवणोऽनु' (२।१।४७) ऊ । मात्रिक मात्रिको द्विमात्रस्य च द्विमात्रः ॥छ||
सम्बन्धिनां सम्बन्धे ॥ ७|४|१२१ ॥
[ सम्बन्धिनाम् ] सम्बन्धिन् षष्ठी आम् ।
[ सम्बन्धे ] सम्बन्ध सप्तमी ङि ।
[ श्वशुर्यः ] श्वशुरस्यापत्यं = श्वशुर्यः । श्वशुराद् य:' ( ६ । १।९१) यप्र० । 'अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । संज्ञाशब्दात्तु - [ श्वाशुरि: ] श्वशुरस्यापत्यं = श्वाशुरिः । 'अत इञ्' (६।१।३१ ) इञ्प्र० इ । 'वृद्धिः स्वरे० ' (७|४|१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।
=
[ मातृष्वसा ] मातु: स्वसा मातृष्वसा । प्रथमा सि । 'ऋदुशनस्०' (१।४।८४) सि० डा० । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१।११४) ऋलोप: । 'मातृ-पितुः स्वसुः' (२।३।१८) षत्वम् ।
धान्यमातुस्तु न भवति ।
[ मातृस्वसा ] मातुः स्वसा = मातृस्वसा ॥छ |
समर्थः पदविधिः ॥ ७।४।१२२ ॥
=
[समर्थः ] सङ्गतोऽर्थो यस्य सः [ पदविधि: ] पदस्य सम्बन्धी विधि:
पदविधिः । प्रथमा सि । 'सो रुः' (२।१।७२) स०र० ।
तच्च सामर्थ्यं व्यपेक्षा एकार्थीभावश्च । अत्र व्यपेक्षायां सम्बद्धार्थः सम्प्रेक्षितार्थो वा पदविधिः साधुर्भवति । सम्बद्धोऽर्थो यस्य यत्र झटित्येव पदानामन्वयः प्रतीयते, राज्ञः पुरुषः इत्यादौ सम्बद्धार्थः पदविधिः सम्प्रेक्षितोऽर्थो यत्र यथा

समर्थः ।
=
राजोत्पले हरिभुजामिह के शवस्य यस्योरसीन्दुरदनं च जटाकलापे ।
शङ्खाम्बरोऽपि पवनादरिनाथसूनुः, कान्ता स वोऽगतनया विपुलं ददातु ॥१॥
इत्यादौ क्लिष्टकाव्ये कष्टकल्पनयार्थः प्रतीयते । यस्योरसि हरिभुजां - वायुभुजां सर्पाणां राजा शेष:, यस्य च जटाकलापे इन्दुर्यस्य च शवस्य के मृतकस्य के मस्तके उत्पले निर्मांसे अदनं भक्षणं यस्य च अगतनयाऽद्रिसुताखाम्बरोऽपि विपुलं शं सुखं वो ददातु पवनात् सर्पस्तस्यारिर्मयूरः तस्य नाथः कार्तिकेयः स सूनुर्यस्येत्यर्थः ॥१॥
कान्ता

Page #398

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
३७५
एकार्थीभावे तु विग्रहवाक्यार्थाभिधाने यः शक्तः सङ्गतार्थः संसृष्टार्थो वा पदानां स्वार्थो गौणः समासार्थस्तु प्रधानमिति सङ्गतार्थ(:) संसृष्टार्थपदविधौ तु समासार्थ एव विधो(धौ) तु समासार्थ एव इति स्पोटवादिमतम् । अत्र च पदानि उपसर्जनीभूतस्वार्थानि निवृत्तस्थानानि वा प्रधानार्थोपादानात् व्यर्थानि अर्थान्तराभिधायीनि वा एकस्तावत् प्रधानोऽर्थः अपरः स्वार्थ इति व्यर्थता, अर्थान्तरं समासार्थलक्षणं तदभिधायीनि भवति । पदविधिश्च समासनामधातुकृत्तद्धितोपपदविभक्तियुष्मदस्मदादेशप्लुतरूपो भवति । तत्र समासः-द्वितीया 'श्रितादिभिः' (३।१।६२) धर्म श्रितः = धर्मश्रितः । एषु पूर्वोत्तरपदयोर्वाक्यावस्थायां परस्परकाङ्खालक्षणा व्यपेक्षा । वृत्त्यवस्थायां तु पृथगर्थानां सतामेकार्थीभाव इति । तथाहि - धर्ममित्येतत्साधनत्वात्साध्यभूतां क्रियामपेक्षते । श्रित इत्येतदपि श्रयणक्रियोपसर्जनकर्तृवाचि स्वक्रियाविषयं साधनमपेक्षते, तयोश्च परस्परसंसर्गात् मूच्छितावयव इव वृत्तावेकार्थीभावो भवति ।
धर्म श्रितः = धर्मश्रितश्चैत्रः, यूपायेत्यादि सामान्यं कर्तृ अव्यवच्छेदाय भेदानाकाङ्क्षति । एवं सर्वत्रोपसर्जनानां प्रधानानां च परस्परमाकाङ्कावतामित्यादि । पांसूदकवदविभागापन्नौ इत्यादि अभेदापन्नावित्यर्थः । लोकव्यपेक्षया इति कोऽर्थः ? लोकाधीनशब्दावधारणार्थः, वृत्त्यवृत्त्योरिति कोऽर्थः ? सगा(मा)सवाक्यायाः ।
उपपदविभक्तिः - [अभिजानासि देवदत्त ! का( क )श्मीरेषु वत्स्यामः] 'वसं निवासे' (९९९) वस् । भविष्यन्ती . स्यामस् । 'सस्तः सि' (४।३।९२) स० → त० । अतीते 'अयदि स्मृत्यर्थे भविष्यन्ती' (५।२।९) इत्यनेन भविष्यन्ती ।
[ उपाध्यायश्चेदागच्छेदाशंसे युक्तोऽधीयीय ] उपाध्यायश्चेदागच्छेत् इत्यत्र 'क्षिप्रा-ऽऽशंसाऽर्थयोभविष्यन्ती-सप्तम्यौ' (५।४।३) सप्तमी ।
[अङ्ग ! कूज ३, अङ्ग ! कूज, इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म! ] अत्र 'त्यादेः साकाङ्क्षस्याङ्गेन' (७।४।९१) इत्यादिना प्लुतः ।
[तिष्ठतु दध्यशान त्वं शाकेन] 'अशश् भोजने' (१५५८) अश् । पञ्चमी हि । 'क्रयादेः' (३।४।७९) श्नाप्र० → . ना० । 'व्यञ्जनाच्छ्नाहेरानः' (३।४।८०) आन । 'अतः प्रत्ययाल्लुक्' (४।२।८५) हिलुक् ।
[तिष्ठतु कुमारीच्छत्रं हर देवदत्तेति ] तिष्ठतु कुमारीच्छत्रं इत्यत्र 'अनाङ्माङो दीर्घाद् वा च्छः' (१।३।२८) इत्यनेन छस्य द्विः । 'अघोषे प्रथमोऽशिट:' (११३५०) छ० → च० ।
शेषेषु पुनर्व्यपेक्षैव सामर्थ्यं भवति । पदयोः परस्परापेक्षैव व्यपेक्षा । उपसर्जनस्य गौणस्य राजादेविशेषणं उपसर्जनविशेषणं, उपसर्जनानि गौणानीत्यर्थः, विभक्तार्थाभिधायित्वात् पृथगर्थाभिधायित्वात् समासे तु अन्तर्भूतस्वार्थं प्रधानार्थमभिदधति प्रतिपादयति, संख्याविशेषाणामविभागेन बहूनामप्येकरूपेणेत्यर्थः ।
"यथौषधरसाः सर्वे, मधुन्याहितशक्तयः । अविभागेन वर्तन्ते, तां संख्यां तादृशीं विदुः" ॥१॥ मधुन्याहितशक्तयः घृतशक्तय इत्यर्थः । [द्विपुत्रः ] द्वौ पुत्रौ यस्य सः = द्विपुत्रः । [पञ्चपुत्रः] पञ्च पुत्रा यस्य = पञ्चपुत्रः ।
[तावकीनः, मामकीनः] तव मम षष्ठयन्तौ मण्ड्येते । तवायं = तावकः, तावकीनः । ममायं = मामकः, मामकीनः । 'वा युष्मदस्मदोऽजीनौ युष्माका-ऽस्माकं चास्यैकत्वे तु तवक-ममकम्' (६।३।६७) अप्र० → अ-ईनप्र० → ईनतवक-ममकदेशश्च । 'वृद्धि: स्वरे०' (७४।१) वृद्धिः । 'अवर्णेवर्णस्य' (७।४।६८) अलुक् ।

Page #399

३७६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
[शौर्पिकः ] शूर्पाभ्यां शूर्वा क्रीतः इति ।
[मासजातः] मासो मासौ वा जातस्येति विग्रहे संख्याविशेषोऽस्ति, तथापि वृत्तौ परिमाणस्वाभाव्यादेव(क)त्वमेव प्रतीयते ।
क्षेपे' (३।२।३०) इत्यधिकारे 'पुत्रे वा' (३।२।३१).
[दास्याः पुत्रः] दास्याः पुत्रः । [दास्याः पुत्रः], 'षष्ठ्याः इत्यनेन अलुप्समासः । एवमग्रेऽपि ।
[देवानांप्रियः] देवानां प्रियः ।
[आमुष्यायणः] अमुष्यस्यापत्यम् = आमुष्यायणः । 'नडादिभ्य आयनण' (६।१।५३) आयनणप्र० → आयन । 'वृद्धिः स्वरे०' (७।४।१) वृद्धिः । 'अदसोऽकायनणोः' (३।२।३३) इत्यादिना अलुप् ।
[अप्सव्यः] अप्सु भवः = अप्सव्यः । 'दिगादि-देहांशाद् यः' (६।३।१२४) यप्र० । 'अस्वयम्भुवोऽव्' (७/४/७०) अव् । 'अपो य-योनि-मति-चरे' (३।२।२८) इत्यनेन अलुप् ।
[गोषुचरः ] गोषु चरतीति गोषुचरः । 'चरेष्टः' (५।१।१३८) टप्र० → अ । बाहुलकात् 'तत्पुरुषे कृति' (३।२।२०) इत्यनेन अलुप् ।
[वर्षासुजः] वर्षासु जातः = वर्षासुजः । 'क्वचित्' (५।१।१७१) डप्र० → अ । 'डित्यन्त्यस्वरादेः' (२।१२११४) अन्लुक् । 'धु-प्रावृड्-वर्षा-शरत्-कालात्' (३।२।२७) इत्यादिना अलुप् ।
[ यथार्धं पशोर्देवदत्तस्येति ] पशुगुणस्य वा पशुप्रायस्य देवदत्तस्य यदधु यो वा संज्ञीभूतः पशुस्तस्य यदर्धमिति । तच्च समासे व्यक्तं अर्धं पशोः = अर्धपशुः । ‘समेंऽशेऽर्द्ध नवा' (३।१।५४) समासः । देवदत्तस्य ।
[ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः] यथाहुः विशेषणस्य राज्ञः विशेषणं ऋद्ध इति वाक्ये भवति, समासे न भवति । 'सविशेषणानां वृत्तिर्न वृत्तस्य वा विशेषणं न प्रयुज्यत इति ।
[स्वचयोग-स्वामिचयोगश्च] स्वचशब्देन योगः = स्वचयोगः स्वामिचयोगश्च ।
[असूर्यम्पश्या राजदाराः] सूर्यमपि न पश्यन्ति = असूर्यम्पश्याः । राज्ञो दाराः = राजदाराः । 'असूर्योग्राद् दृशः' (५।१।१२६) खश्प्र० → अ । 'श्रौति-कृवु-धिवृ-पा-घ्रा-ध्मा-स्था-म्ना-दाम्-दृश्यत्ति०' (४।२।१०८) दृश्० → "पश्य"देशः । जस् ।
[अपुनर्गेयाः श्लोकाः] न पुनर् कैं (३६)-'- शब्दे' (३७) गै । 'आत् सन्ध्यक्षरस्य' (४।२।१) गा । न पुनर्गीयन्ते = अपुनर्गेयाः । 'य एच्चातः' (५।१।२८) यप्र०-ए । जस् ।
[अश्राद्धभोजी] श्राद्धं न भुङ्क्ते = अश्राद्धभोजी । 'ग्रहादिभ्यो णिन्' (५।१५३) णिन्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।५७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।
[अलवणभोजी] न लवणं भुङ्क्ते = अलवणभोजी । 'ग्रहादिभ्यो णिन्' (५।१५३) णिन्प्र० → इन् । 'लघोरुपान्त्यस्य' (४।३।४) गु० ओ । प्रथमा सि । 'इन्-हन्-पूषाऽर्यम्णः शिस्योः' (१।४।५७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनह्नः' (२।१।९१) नलुक् ।

Page #400

सप्तमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥
[ सार्वचर्मीणो रथ: ] सर्वश्चर्मणा कृतः = सार्वचर्मीण: । 'सर्वचर्मण ईनेनञ' (६।३।१९५ ) ईनञ्प्र० → ईन । 'वृद्धि: स्वरे० ' (७२४१) वृद्धिः । नोऽपदस्य तद्धिते' (७१४६१) इन्लुक् । प्रथमा सि 'सो रु' (२२११७२) स०
र० ।
३७७
=
[कृतपूर्वी कटम् ] कृतः पूर्व कटोऽनेन कृतपूर्वी कटम् । 'पूर्वमनेन सादेश्चेन्' (७|१| १६७ ) इन्प्र० । ‘अवर्णेवर्णस्य' (७|४|६८) अलुक् । प्रथमा सि । 'इन्- हन्० ' (१।४।५७) दीर्घः । 'दीर्घङ्याब्०' (१।४।४५) सिलुक् । 'नाम्नो नोऽनहन: ' (२।१।९१) नलुक् ॥छ||
अत्र न्यायसूत्रं सर्व ज्ञेयम् ॥छ।
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां बृहद्वत्तौ तद्धितस्याष्टमः पादः समाप्तः ॥छ
संवत् १६५८ वर्षे कातेकशदे अठमदने सनवासरे पाटणनगरात मोढचतरवेदी लखतं शालीवाडी मधे थपामाहे पं० कीका सूत पं० नाना सूत वीद्वाकंठ लखते ॥ छ।

Page #401

[ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
अंशको दायादः ७।१।१८२ | अग्रेतमाम्
७।३८ | अतिगवः ७।३।७२, ७।३।१०५ अकरभीयः ७.१३५ । अग्रेतराम्
७.३८ | अतिगवी
७।३।१०५ अकारः ७।२।१५६ | अङ्गना कल्याणाङ्गी स्त्री ७।२।२९ | अतिगव्यम्
७।१।३० अकार्यम् ७।१।५७ | अङ्गवती कल्याणाङ्गी स्त्री ७।।२९ अतिगौः
७.३७२ अकैशोरम् ७।१।५७ | अङ्गाधीष्व मोदकं ते दास्यामि ७।४।९१ | अतितमाम् .
७.३८ अकौशलम् ७।४।२३ | अङ्गारीयाणि काष्ठानि ७।१।४४ | अतिधूः शकटम्
७.३७२ अक्राष्टाम् ७।४।११० अचतुरः ७।३।१३१ अतिधूः
७।३।७२ अक्षत्वम् ७।१५५ अचातुर्यम् ७।४।२३ अतियुग्यम्
७।१।३० अक्षधूः ७।३७७ अचापलम्
७।४।२३ अतिराजः ७।३।७२, ७।३।१०६ । अक्षिजाहम् ७।१८८ अचीक्लुपत् ७।४।९९ अतिराजा
७।३।७२ अक्षिभुवम् ७।३।९७ अच्छावाकीयम् ७२।७१ | अतिराजी
७।३।१०६ अक्षेत्रज्ञम् ७।४।२३ अजकावधन्वा ७।३।१५८ | अतिरात्रः
७।३।११९ । अक्षत्रश्यम् ७।४।२३ अजकावम् ७।२।४४ | अतिरात्रा
७।३।११९ अगाणपत्यम्
७.१५७ अजथ्यम् ७।१।३८ अतिश्वः सेवक:
७।३।११० अग्ना ३ इ अत्र ७।४।१०३ अजथ्या यूतिः ७।११३८ अतिश्वी सेवा
७।३।११० अग्ना ३ इ इन्द्रम् ७।४।१०३ | अजपदः ७।३।१२९ अतिश्वो वराहः
७।३।११० अग्ना ३३ ७।४।१०३ अजाकृपाणीयम् ७।१।११७ अतिसक्थः
७।३।७२ अग्निदेवत्यम् ७।१।२२ अजाक्षि
७।३८५ अतिसखः .७।३७२, ७।३।१०६ अग्निर्माणवकः ७।४।८६ | अजाड्यम् ७११५७ | अतिसखा
७।३।७२ अग्निर्माणवको भायात् ७।४।९३ अजातीयः
७।३।१३९ | | अतिसखी
७।३।१०६ अग्निसात् करोति काष्ठम् - ७।२।१३० अज्ञातकः
७।३।३३ अतिसारकी
७।२।६१ अग्निसात् स्यात् काष्ठम् ७।२।१३० अणव्यम्
७.१८२ अतीवतराम्
७.३८ अग्निसाद्भवति काष्ठम् ७।२।१३० | अणुकः
७।३।२३ | अतीसारकी
७।२।६१ अग्नीधीयम् ७१७६ | अणुकः पटः ७।२७६ अतो भवान्
७।२।९० अग्नीवरुणौ ७।४।११९ अणुका माषाः ७।२७६ अत्यक्षः
७।३।७२ अग्न्योः ७।४।६८ अणुत्वम् ७१५५ अत्यङ्गुलं काष्ठम्
७।३।७२ अग्रतः ७।२८४ अतः ७।२।९० अत्यङ्गुलम्
७।३।१२४ अग्रहीत् ७।४।१०९ | अतिकारीषगन्ध्यबन्धुः ७।४।११६ अत्यङ्गुला यष्टिः
७।३।१२५ अग्रे अग्रे सूक्ष्माः ७।४।७५ | अतिकौमुदगन्ध्यबन्धुः ७।४।११६ | अत्यध्वम्
७.३७९

Page #402

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
३७९
७।३।९४
७.१।१७०
७.११७०
७।१।९६ ७।३८१
७।३।८१ ७।३।८२,७।३१८९
७।३।८२ ७.३१८२ ७।३।८२ ७।३।८९ ७।३।८२ ७.३१८२ ७.३१८२ ७.३७१
७।३।१३५ ७।४।३९
अत्यन्तीनः
७।१।१०० | अधिका खारी द्रोणेन ७।१।१८७ | अनुगु यानम् अत्यनः
७।३।११८ अधिको द्रोणः खार्याः ७।१।१८७ | अनुपदी उष्ट्राणाम् अत्यनी कथा
७।३।११८ अधिको द्रोणः खार्याम् ७।१।१८७ | अनुपदी गवाम् अत्र
७।२।९३ | अधिखारि
७।३।१०२ | अनुपदीना उपानत् अत्र भवान् ७।२।९३ अधित्यका
७।१।१३१ | अनुरहसः अत्रायुष्मान् ७।२।९३ | अधिपतिता
७।१।६० | अनुरहसम् अत्रिः ७।३।१२३, ७।३।१२८ | अधिपतित्वम्
७।१।६० | अनुलोम अत्रैहायनम् ७।१५७ अधिराजता
७।१।६० | अनुलोमः अदशाः ७।३।१२३ | अधिराजत्वम्
७।१।६० | अनुलोमम् अदूरदशाः ७।३।१२८ अधिस्रक्
७।३।९० | अनुलोमम् अद्य ७।२९७ अधिस्रजम्
७।३।९० | अनुलोमम् अद्यप्रातीनं मरणम् ७।१।१०५ अधीते अधीते
७४/७३ अनुसाम अद्यप्रातीना गौः
७।१।१०५ अधीष्वाधीष्वेत्येवायमधीते ७।४।७३ | अनुसामः अद्यप्रातीनो लाभः ७।१।१०५ अधुक्षन्त
७।४।११० अनुसामम् (२) अद्यश्वीनं मरणम् ७।१।१०५ अधुना
७।२।९६ | अनृक् अद्यश्वीना गौः ७।१।१०५ | अधुरं शकटम्
७।३।७१ | अनृक्कं साम अद्यश्वीनो लाभः ७।१।१०५ अधो रमणीयम्
७।२।११५ | अनृचीयान् अद्राष्टाम् ७।४।११० अधो वसति
७।२।११५ | अनृचो माणवः अद्वैहायनम् ७.१५७ अधोऽधो ग्रामम्
७।४।७९ | अनृशंस अध आगतः
७।२।११५ अधोनाभं प्रहतवान् ७।३।१३४ | अनेनिजम् अधरादागतः ७।२।११८ अध्यधि ग्रामम्
७४७९ अनैपुणम् अधराद्रमणीयम्
७।२।११८ | अध्यात्मम् ७।४।४८, ७।३।८८ | अनैश्वरम् अधरावसति
७।२।११८ अध्वनीनः ७।१।१०३, ७।४।४८ अनैश्वर्यम् अधरेणास्य रमणीयम् ७।२।१२२ अध्वन्यः
७।१।१०३ अन्ततः अधरेणास्य वसति ७।२।१२२ अनन्तधर्मा
७।३।१४१ अन्तमः अधरेयुः ७।२।९८ | अनन्यजानिः
७।३।१६४ | अन्तर्गिरम् अधस्तादागतः ७।२।११५ | अनर्थकं वचः
७।३।१७४ अन्तर्गिरि अधस्ताद्रमणीयम्
७।२।११५ अनवाः
७।३१२३ | अन्तर्लोमः अधस्ताद्वसति ७।२।११५ अनात्मनीनः
७।१।४० | अन्तिकत आगच्छति अधिककौडविकः ७।४।१९ । अनाधिपत्यम्
७।१।५७ | अन्तिकतमः (२) अधिकदशाः ७।३।१२८ | अनाधिराज्यम्
७।१।५७ | अन्तिकसत् अधिकवार्षिक: ७।४।१८ | अनुकः
७।१।१८८ अन्तिक्यः अधिकषाष्टिकः ७।४।१९ | अनुकामीनः
७।१।१०० | अन्तित आगच्छति अधिकसाप्ततिकः ७।४।१९ | अनुगवम्
७।३।९४ | अन्तितमः अधिकसौवर्णिकम् ७।४।१९ | अनुगवीनो गोपालक: ७।१।१०२ | अन्तियः
७।३।१३५
७।१।६० ७।४।११४
७।४।२३ ७।४।२३ ७।४।२३ ७।२।८४ ७।४।३१ ७३।९०
७।३।९० ७।३।१३२ ७।४।३१ ७।४।३१ ७।४।३१ ७।४।३१ ७।४।३१ ७।४।३१
७।४।३१

Page #403

३८०
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
७.३७
७।४।११० ७।१।१८९ . ७।१।१०४ ७।१।१०४. ७।१।१०४ ७।२।४६ ७३।४२ ७।३।४२ ७।३।४२
अमिकः
७।३।३०
.
अन्तिषद्
७।४।३१ अपरशारदः अन्तेवासि तिष्ठति
७।३।७५ अपरशालः अन्तेवासी गुरोः
७।३।७५ अपरहैमनः अन्धकवर्तिकीयम् ७।१।११७ अपराध्यम् अन्धतमसम् (२)
७.३६८० अपरार्द्धम् अन्धतमसे
७.३१८० अपराणः अन्नमयं भोजनम्
७।३।२ अपराह्णतमाम् अन्नमयम्
७।३।१ | अपराह्नतराम् अन्यक एषां कालापः ७।३।५४ अपरेणास्य रमणीयम् अन्यतः
७/२१८४ अपरेणास्य वसति अन्यतमो भवतां कठः ७.३।५४ | अपरेद्युः अन्यतरेयुः
७.२४९८ अपरेषुकामशमः अन्यतरो भवतां कठः ७।३।५४ | अपाक्षीत्कल्पम् अन्यथा
७।२।१०२ अपाटवम् अन्यदा
७।२।९५, ७।२।१०१ अपार्थकम् अन्यहि
७।२।१०१ अपार्थम् अन्येद्युः
७।२।९८ | अपुनर्गेयाः श्लोकाः अन्वक्षम्
७.३८७ अपूपमयं पर्व अन्वहम्
७।४।६६ अपूपमयम् अपटुता
७।१।५७ | अपूपीयं पिष्टम् अपटुत्वम्
७।१५७ | अपूपीयः अपतिता
७।१।५७ अपूपीयम् अपतित्वम्
७।१५७ अपूप्यं पिष्टम्
७।३।७१ | अपूप्यः अपथोऽयमुद्देशः
७।३।७१ | | अपूप्यम् अपदी
७।३।१४९ ।
अप्रजसः अपन्थाः
७३१७१ अप्रजसौ अपरकान्यकुब्जः
७।४।१७
अप्रजाः अपरकाÓमृत्तिकः
७।४।१७ अप्सव्यः अपरथा
७।२।१०२ अब्जवान् अपरनैदाघः
७।४।१४
अब्जिनी अपरपाञ्चालकः
७।४।१६ अभावत्वम् अपरपाटलिपुत्रकः
७।४।१७ | अभिकः अपररात्रः
७।३।११९ | अभितः अपरवार्षिक:
७।४।१४ | अभिधानतः
७।४।१४ | अभिन्नतरकम्
७।२।१ | अभिमत्य ७।४।१४ | अभीकः ७।२।१५९ । अभ्यमित्रीणः ७।२।१२५ अभ्यमित्रीयः ७।३।११८ अभ्यमित्र्यः ७।३८ अभ्र नभः
७.३८ ७।२।१२२ | अमियः ७।२।१२२ | अमिलः ७।२।९८ | अमुकेन ७।४।१७ | अमकैः ७।३।११ | अमुत्र काले ७।१५७ | अमुर्हि ७।३।१७४ | अमुष्मै ७।३।१७४ अमुष्यकुल
७।४।१२२ अमूभ्याम् ७।३।२, ७।३।३ अमूर्खता ७।३।१, ७।३।३ | अमूर्खत्वम्
७।१।४४ अमृताश्मः ७।१।३५ | अमेधाः ७।१।२९ | अमौर्यम् ७।१।४४ । अम्भोजिनी ७।१।३५ अयं भवान्
७।१।२९ । अयः ७।३।१३७ अयमायुष्मान् ७।३।१३७ अयाथातथ्यम् ७।३।१३७ अयाथापुर्यम् ७।४।१२२ | अयानयीनः शारः ७।२।६७
अयोदती ७।२।६७ | अयौत् ७।१।५५ | अयौवराज्यम् ७।१।१८९ | अरमणीयता ७।२८३ अरमणीयत्वम् ७।२८४ | अरविन्दिनी
७।३।३० ७।२।१०१ ७।२।१०१ ७।४।१२०..
७।१।२० ७।४।१२० ७.१५७ ७.१५७ ७।३।११५ ७।३।१३७ ७।१।५७
७।२।६७
अपथम्
७।२।९१ ७।४।११३
७।२।९१ ७।४।२३ ७।४।२३ ७।१।९७ ७।३।१५२
७।४।११४
७१५७ ७।१५७ ७.१५७ ७।२।६७

Page #404

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
३८१
७।१।१२७
७।१।१२७ ७।१।१२७
७।४।११७
७।३१८० ७।१।३५
७.२७७
अराजं वर्त्तते
७।३।७१ | अर्धप्रस्थभायः अराजता
७।१५७ अर्धप्रस्थिकम् अराजत्वम्
७.१५७ अर्धमौष्टिकम् अराजा
७।३१७१ अर्धरात्रः अरामणीयकम्
७.१५७ अर्यमिकः अरूकरोति
७।२।१२७ अर्यमियः अरूभवति
७।२।१२७ अर्यमिलः अरूस्यात्
७।२।१२७ अर्शसो देवदत्तः अरोकदन्
७।३।१५३ | अर्हत्ता अरोकदन्तः । ७।३।१५३ अर्हत्त्वम् अर्घ्यम्
७।१।२३ अर्हन् अर्चावान्
७।२।३३ अलंकर्मीणः अर्णवः समुद्रः
७।२।५२ अलंपुरुषीणः
७२८४ अलवणभोजी अर्थवान्
७२८
अलाघवम् अर्थिकः
७.२८ अलाबूकटम् अर्थी
७२८ अल्प आगच्छति अर्थ्यम्
७।१।१३ | अल्पं धनं ददाति अर्द्धकृतम्
७.३१५७ | अल्पकः अर्द्धजरतीयम्
७।१।११७ अल्पमेधाः अर्द्धपाञ्चालकः
७।४।१५ अल्पयति अर्द्धमनत्यन्तं भिन्नम् ७।३।५७ अल्पश आगच्छति अर्द्धमागधकः
७।४।१५ | अल्पश आगतम् अर्द्धमासतमः
७।१।१५७ अल्पशो ददाति अर्द्धर्चः(चम्)
७.३७६ अल्पशो धनं ददाति अर्द्धशः
७।२।१५१ अल्पशो वसति अर्धकंसिकम्
७।४।२० अल्पिष्ठः अर्धकौडविकम्
७।४।२० अल्पीयान् अर्धखारम्
७।३।१०३ अल्पेभ्य आगतम् अर्धखारी ७।३।१०३, ७।४।२० | अल्पेभ्यो ददाति अर्धखारीभार्यः
७।४।२० अल्पेषु वसति अर्धचमसिकम्
७।४।२० अव आगतः अर्धद्रौणिकम्
७।४।२० अवकटः अर्धनावम् (२)
७।३।१०४ अवकुटारः अर्धनावी (२)
७।३।१०४ | अवटीटं ब्रह्मदेयम्
अर्थतः
७।४।११० ७।१।१२७ ७।१।१२७ ७।११२७ ७.१।१२७ ७।३।१०७ ७।१।१२७ ७।१।१२७ ७।१।१२७ ७।१।१२७ ७।२।११७
७।४।२० | अवटीटः पुरुषः ७।४।२० अवटीटम् ७।४।२० अवटीटा नासिका ७।३।११९ अवतप्तेनकुलस्थितम् ७।३।४३ अवतमसम् ७।३।४३ अवत्सीयः ७।३।४३ अवदातिका सुरा ७।२।४६ अवधीत् ७।१।६१ अवनाटं ब्रह्मदेयम् ७।१६१
अवनाटः पुरुषः ७।१।१०९ अवनाटम् ७।१।१०६ अवनाटा नासिका ७।१।१०६ अवन्तिब्रह्मः ७।४।१२२ अवभ्रटं ब्रह्मदेयम् ७.१५७ अवभ्रटः पुरुषः ७.१८४ अवभ्रटम् ७।२।१५० अवभ्रटा नासिका ७।२।१५० अवरत आगतः
७।३।३३ अवरतो रमणीयम् ७।३।१३७ अवरतो वसति ७।४।३३ अवरस्तादागतः ७।२।१५० अवरस्ताद्रमणीयम् ७।२।१५० अवरस्तावसति ७।२।१५० अवरहसः ७।२।१५० अवरहसम् ७।२।१५० अवलोमः ७।४।३३ अवलोमम् ७।४।३३ अवसामः ७।२।१५० अवसामम् ७।२।१५० अवस्तादागतः ७।२।१५० अवस्ताद्रमणीयम् ७।२।११५ अवस्ताद्वसति ७१।१२६ अवाक् ७।१।१२६ | अवाग् रमणीयम् ७।१।१२७ | अवाचीना ब्राह्मणी
७२।११७
७।२।११७ ७।२।११६ ७।२।११६ ७।२।११६ ७.३८१ ७।३।८१ ७।३।८२ ७।३८२ ७३।८२ ७।३।८२ ७।२।११५ ७।२।११५ ७।२।११५ ७.११०७ ७।२।१२३ ७।१।१०७

Page #405

३८२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
७.१।४४
७।४।१२२ ७।४।११४ .
७।२।१
७.१५७
अवारपारीणः
७।१।१०१ | अश्वरय्या भूमिः अवारीणः
७।१।१०१
अश्ववद्धावति चैत्रः अविकः
७।३।१५ अश्वषड्गवम् अविकटः
७।१।१३२ अश्वस्य मासेन गम्यः अविथ्यम्
७।१३८ अश्वानडुद्भ्याम् अविपटः
७।१।१३२ अश्विका प्रतिमा अवीचीनम्
७।१।१०७ अश्वीया यात्रा अवीवदद्वीणां परिवादकेन ७।४।११० अश्वोरसं दृश्यते अवो रमणीयम्
७।२।११५ अश्वोरसं वर्जयेत् अवो वसति
७।२।११५ अश्वोरसम् अशंशामि
७।४।१११ अश्वोरस्यावतः अशनापिपासीयम्
७।२७१ अषडक्षीणश्चैत्रः अशामि
७।४।१११ अषडक्षीणा क्रीडा अशाशकक्
७।३।३१ | अषडक्षीणो मन्त्रः अशीतितमः
७१।१५८ अषडक्षीणोऽमनस्कः अशीतिपदी
७.३।१४९ अष्टपञ्चाशः अशीर्षवान्
७।२।२,७१२७ अष्टपञ्चाशत्तमः अशीर्षिक:
७।२७
अष्टमः अशीर्षी
७।२७ अष्टमी अष्टमी कालिकाअशुक्लता
७।१५७ कालिका अशुक्लत्वम्
७।१।५७ | अष्टमो जिनः चन्द्रप्रभः अशौक्ल्यम्
७।१५७ अष्टापदः अशौचम् (२)
७।४।२३ अष्टापदी अश्राद्धभोजी
७।४।१२२ अष्टाभिः अश्वकं रूपम्
७।१।१०८
अष्टासु अश्वकः ७।१।१०८, ७।३।२८, ७।३।३३ अष्टौ अश्वकानि रूपाणि
७।१।१०८ | असअसा करोति अश्वगोयुगम्
७।१।१३४ | असको अश्वगोष्ठम्
७।१।१३३ | असक्तः अश्वतरः
७।३।५१ असक्तकः अश्वतरी
७.३५१ | असक्तिः अश्वता ७।१।५५, ७।१।६६
असक्थ: अश्वत्वम् ७।१।५५, ७।१।६६
असक्थिः अश्वपादः
७।३।१४८ असखा अश्वमयी यात्रा
असञ्जातककुद् बालः
७।१।३७ | असये कोशी ७।१५२ | असूर्यम्पश्या राजदाराः ७।१।१३५ | अस्तवीत् ७।१८५ | अस्तिमान् ७।३।९८ | अस्थविरता ७।१।१०८ | अस्थविरत्वम्
७।३।३ अस्थाविरम् ७।३।११४ अस्मकाभिः ७।३।११४ अस्मकासु ७।३।११४ अस्मत्तः ७।३।११४ अस्माककम् ७।१।१०६ अस्यवामीयं सूक्तम् ७।१।१०६ | अस्यसि ७।१।१०६ | अहंयुः अहंकारी ७।१।१०६ | अहंयुः ७।१।१५६ अहङ्कारः ७।१।१५६ अहर्दिवम् ७।१।१५९ अहलः
अहलकः ७।४।८५ अहलिः ७।३।२४ अहायनता ७।४।८० | अहायनत्वम् ७।३।१४९ | अहिदन् ७।४।१०६ | अहिदन्तः ७।४।१०६ | अहिरहिः ७।४।१०८ अहिर्नु ३ रज्जुर्नु ७।२।१४५ | अहिर्नु रज्जुर्नु ७।३।३४ अहोरात्रः ७।३।१३६ | आकर्षश्वः (२) ७।३।१३६ | आकर्षश्वा ७।३।१३६ | आकस्मिकम् ७।३।१३६ | आकाशत्वम् ७।३।१३६ | आकौशलम् ७।३७१ | आक्षेत्रज्ञम्
७.१५७ ७।१।५७ ७।३।३० ७।३।३० ७।२८९ ७।३।३० ७।२७१ ७।३।७४ ७।२।१७ ७।४।६५. . ७।२।१५६
७।३।९७ ७।३।१३६ ७।३।१३६
७।३।१३६
७.१५७
७.१५७
७।३।१५४ ७।३।१५४
७।४।७२ ७।४।९५ ७।४।९५ ७३।९७ ७।३।११२ ७।३।११२ ७।४।७१ ७।११५५ ७।४।२३ ७।४।२३ ७।४।२३
७.३३
७।३।१६७ | आक्षत्रश्यम्

Page #406

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
३८३
७।२।४८ ७।४।१११
७.११४४
७।१।३५ ७।१।२९
७.१४४
आगुलिकम् ।
आगत्य
७।४।११० | आदित्यः कर्णतोऽभवत् आगवीनः कर्मकरः ७।१।१०५ | आधिदैविकम् आग्नावैष्णवं सूक्तम् ७।४।२८ आधिपत्यम् आग्नावैष्णवं हविः ७।४।११९ आधिभौतिकम् आग्निमारुतं कर्म
७।४।२८ आधिराज्यम् आग्निवारुणम्
७।४।२९ | आनडुहौ आग्निवारुणीमनड्वाहीमालभेत ७।४।२८, | आनन्त्यम्
७।४।११९ | आनुजनीनः आग्निशर्मिः
७।४।६१ | आनुपूर्वी आग्नीध्रा शाला
७।२।१६५ | आनुशातिकम् आग्नीध्री शाला
७।२।१६५ | आनुशातिकिः आग्नेन्द्रं सूक्तम्
७।४।२९ आनुहारतः
७।१।१२१ आनुहौडिकः आचतुर्यम्
७।१५७ आनैपुणम् आचापलम्
७।४।२३ आनेश्वरम् आचार्यकम्
७।१।७२ आनैश्वर्यम् . आचार्यभोगीनः
७।१।४० आनः आचार्यसात् करोति ७।२।१३२ | आन्यभाव्यम् आचार्यसात् संपद्यते ७।२।१३२ आपटवम् आचार्यसात् स्यात् ७।२।१३२ | आपत्यम् आचार्यसाद्भवति
७।२।१३२ आपरदेवदत्तः आच्यपदि शेते
७।३।७५ | आपूपिकं पर्व आढ्यचरः
७।२।७८
| आपूपिकम् आढ्यचरी
७।२।७८ आप्रपदीनः पटः आढ्यतमः
७।३।५
आबुध्यम् आढ्यतमोऽयं नगरे
७.३५ आभिजितः स्थालीपाकः आणवीनम् .
७।१८२ आभिजितकः आण्डवान्
७।२।३८ आभिजितकम् आण्डीरः
७।२।३८ आभिजितम् आतिथ्यम्
७।१।१६ आभिजिताः आतिथ्यम्
७।१।२४ आभिजितो मुहूर्तः आत्मनीनः ७।१।४०, ७।४।४८ आभिजित्यः आत्माङ्गुलम्
७।३।१२४ आभिजित्यायनः आथर्वणिकः
७।४।४९ | आभिजित्यौ आदितः
७।२८४ | आमयवान्
७।२।८१ | आमयावी ७।४।२७ आमलकम् ७।१।६० आमिक्षीयं दधि ७।४।२७ | आमिक्षीयः .. ७।१।६० आमिक्षीयम् ७।४।११० आमिक्ष्यं दधि ७।२।१६४ आमिक्ष्यः ७।१२० आमिक्ष्यम् ७।१५९ आमुष्यायणः ७।४।२७ | आयःशूलिकः ७।४।२७ | आयथातथ्यम् ७।४।२७ आयथापुर्यम् ७।४।२७ | आरत्नम् ७।४।२३ | आरमणीयकम् ७।४।२३ आराज्यम् ७।४।२३ | आरातम्
७।१।१० | आरातीयः ७।२।१६४ | आराल ७।११५७| आर्चः ७।१५७ | आर्चा ७।४।१७ आर्द्धपिप्पलः
७.३३ आर्द्धपिप्पलम् ७।३।१, ७।३।३ आर्द्रपदी
७।१।९५ आर्धकंसिकम् ७।१।५७ | आर्धकौडविकम् ७।३।६८ | आर्धक्रोशिकम् ७।३।६८ | आर्धचमसिकम् ७।३।६८ | आर्धद्रौणिकम् ७।३।६८ | आर्धप्रस्थिकम् ७।३।६८ | आर्धमौष्टिकम् ७।३।६८ | आर्षभ्यो वत्सः ७।३।६८ | आर्हन्ती ७।३।६८ | आर्हन्त्यम् ७.३६८ | आवकयोः ७।२।४८ | आवकाभ्याम्
७।१।३५
७।१२९ ७।४।१२२ ७.११७१ ७।४।२३ ७।४।२३ ७.१६९ ७।१५७ ७।१।५७ ७।१।६९ ७।४।६५ ७।१।१३८ ७।२।३३ ७।२।३३ ७।४।१५ ७।४।१४ ७।३।१४९ ७।४।२० ७।४।२० ७।४।२० ७।४।२० ७।४।२० ७।४।२० ७।४।२०
७।१।४६ ७।१५९, ७।१६१ ७।१५९, ७।१।६१
७।३।३०
9999999
७.३।३०

Page #407

३८४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
उत्क:
आवधिष्ट ७।४।१०९ | इतो भवान् ७।२।९०, ७।२।९१ | उच्चस्तरो वृक्षः
७।३८ आवसथ्यम् ७।२।१६४ | इत्थंजातीयः ७।२।७५ | उच्चस्त्वम्
७।११५५ आशितङ्गवीनमरण्यम् ७।१।१०६ इत्थम्
७।२।१०३ उच्छिष्टः
७।२।७२ आशिषिक: ७।४।७१ | इदमात्रम् ७।१।१४९ उच्छिष्टीयः
७।२७२ आशौचम् (२) ७।४।२३ | इदानीम् ७।२।९६
७।१।१९२ आश्मः ७।४।६३ इन्द्राग्निगुप्तकः पूगः ७।३।६० | उत्कटः
७।१।१२५ आश्मनः ७।४।६३ इन्द्रियम् ७।१।१७४ | उत्कण्ठकः
७।३।१६ आश्मनो मन्त्रः ७।४।६३ | इमकेन
७।३।३० उत्काकुत्
७।३।१६५ आश्वम् ७.१६६ | इमकैः
७।३।३० | उत्तमः
७.३८ आश्वीनोऽध्वा ७।१८५ | इयतिथः ७।१।१६१ | उत्तमहल्या
७।१।२६ आष्टमो भागः ७।३।२४ | इयतिथी
७।१।१६१ उत्तमाहः ७।३।११६, ७।४।६६ आसन्नदशाः ७.३।१२८ | इयती ७१।१४८ | उत्तमोक्षा
७।३।९५ आसन्नबहवः ७।३।७३ इयत्सुवर्णम् ७।१।१४८ उत्तरः
७।३।८ आसन्नविंशाः ७।४।६७ इयद्धान्यम् ७।१।१४८ उत्तरत आगतः
७।२।११७ आसुतिमान् ७।२।२७ इयन्तो गुणिनः ७।१।१४८ | उत्तरतः (२)
७२।१२१ आसुतीवलः कल्यपालः ७।२।२७ | इयान् पटः
७।१।१४८ | उत्तरतो रमणीयम् ७।२।११७, ७।२।१२१ आस्यहात्यम् ७।४।२७ | इषुका
७।२७६ | उत्तरतो वसति ७।२।११७, ७।२।१२१ आहत ७।४।१०९ | इषेत्वकः ७।२।७४ | उत्तरधुरीण:
७।१।४ आहायनम् ७.१५७ इष्टकावम् ७।२।४४ उत्तरपश्चादागतः
७।२।१२४ आहिच्छत्रीयः ७।२।१ | इष्टी यज्ञे
७।१।१६८ उत्तरपश्चाद्रमणीयम् ७।२।१२४ आह्नम् ७।४।६६ | इह
७।२।९३ उत्तरपश्चाद्वसति
७।२।१२४ आह्निकम् ७।४।६६ | इह भवान्
७।२।९३ | उत्तरपश्चार्द्धः
७।२।१२५ ७।४।४४ इहायुष्मान्
७२।९३ उत्तरपाञ्चालकः
७।४।१६ इकारः ७।२।१५६ ईश्वरवान्
७।२।६ | उत्तरसक्थम् । ७।३।११३ इक्षुशाकटम् ७।१७८ उक्षतरः ७।३।५१ उत्तरा रमणीयम्
७।२।१२१ इक्षुशाकिनम् ७.१७८ उग्रगन्धा वचा ७।३।१४४ उत्तरा वसति
७।२।१२१ इगुदतैलम्
उच्चकैः प्रणिलीयते ७।३।३४ उत्तरात्
७।२।१२१ एरण्डतैलम् ७।१।१३६ | उच्चकैः ७।३।३१, ७।३।३३, ७।३।४६
उत्तरात्
७।२।१२१ इच्छावान् ७।२२० | उच्चक्षूकरोति ७।२।१२७ उत्तरादागतः
७।२।११८ इत आयुष्मान् ७।२।९१ | उच्चक्षूभवति ७।२।१२७ उत्तराद् वसति
७।२।१२१ इत आस्यताम् ७।२।९० | उच्चक्षूस्यात्
७।२।१२७ | उत्तराद्रमणीयम् ७।२।११८, ७।२।१२१ इतः (२) ७।२।८४, ७।२।९० | उच्चारितर्चः
७.३७६ उत्तराद्वसति
७।२।११८ इतरथा ७।२।१०२ | उच्चस्तमाम्
७।३।८ | उत्तरापरार्द्धः
७।२।१२५ इतरेयुः ७।२।९८ | उच्चस्तमो वृक्षः
७.३८
| उत्तराहि रमणीयम् ७।२।१२१ इतिकारः ७।२।१५६ | उच्चस्तराम् ७।३।७, ७।३८ | उत्तराहि वसति
७।२।१२१

Page #408

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
उत्तरेणास्य रमणीयम्
उत्तरेणास्य वसति
उत्तरेद्युः
उत्पलगन्धं मुखम्
उत्पलगन्धि मुखम् उत्सङ्गके उपविश
उत्सङ्गावलः
उत्साहवलः
उत्सुकः
उत्सेधाङ्गुलम्
उदकलः
उदकवान्
उदकसात् करोति, लवणम्
उदकसात् स्याद् लवणम्
उदकसाद्भवति लवणम्
उदकिलः
उदकेविशीर्णम्
उदक्
उदग्भूमम्
उदग्भूमी देशः
उदरकोऽन्यः
उदरवान्
उदरिक:
उदरिणी कन्या
उदरिलः
उदरी
उदीचां माडनगरः
उदीची दिक्
प्राचीना शाखा
उदीचीनम्
उद्गन्ध आपणः
उद्गन्धि कमलम्
उद्गन्धिः आपणः
उन्नसं मुखम् उन्मनीकरोति

७ । २ । १२२ | उन्मनीभवति
७।२।१२२ उन्मनीस्यात् ७।२।९८ उपकः
७।३।१४७
७ । ३ । १४७
उपककुब्
७।३।३४ उपककुभम् ७।२।२७ उपखारि
७।२।२७ उपगणाः
७।१।१९२ उपगिरम्
७।३।१२४ | उपगिरि
७।२।२२ उपचतुराः
७।२।२२
उपचत्वाः
७ । २ । १३०
उपचर्म
७।२।१३० उपचर्मम्
७।२।१३०
७।२।२२
७ ४ ११७
७।१।१०७
७ । ३ । ७८
७ १३ ॥७८
७ । १ । १८१
उपजरसम् उपड
उपतक्षम्
उपत्यकां
उपदशाः
उपदृषदम्
७।२९ उपदृषद्
७।२।९ उपधुरम्
७।२।१ उपनदम्
७ । २ । ९
उपनदि
७।२।९
उपपथम्
७ । ४ । २६
उपपन्नतरकम्
उपपौर्णमासम्
७। १ । १०७ उपपौर्णमासि
७१ १०७
७ । ३ । १४५
७ । ३ ।
१४४
७ । ३ । १४५
उपबहवः
उपराजम्
उपरि रमणीयम्
उपरि वसति
७ । २ । १२७ उपरिष्टादागतः ७।२।१२७ | उपर्चम् ७।३।३६, ७।३।४०, ७।३।४१, ७।३।४४ उपर्युपरि ग्रामम्
उपर्यागतः
७ । ३ । ९०
७ । ३ ।९०
७ । ३ । १०२
७।३।१२८
७ । ३ । ९०
७।३।१६२ उपरिष्टात् रमणीयम्
७२ । १२७ उपरिष्टात् वसति
उपशरदम्
उपशुनं तिष्ठति
७ । ३ । ९०
७।३।१३१
७ । ३ । १३१
७।३।८९ | उपाग्रहायणम् ७ । ३ । ८९ उपाग्रहायण ?
७ ॥३१२३ उपाङ्गलि ७।३।३६, ७।३।४०, उपाध्वम्
७।३।४१, ७।३।४४
उपानसम् ७।३१८८ उपिकः
उपसमित्
उपसमिधम्
उपस्तुत्य
उपस्रुक्
उपस्रुचम्
उपाक्षि
७।१।१३१
७।३।७३, ७।३ । १२८ उपियः
७।३।९०
७ । ३ । ९० उपिलः
७ । २ । ११४
७ । २ । ११४
७।३।६९, ७।३।७७
उपेन्द्रदत्तकः
७ । ३ ।९० ७।३।९०, ७।३।९१
उपैडविडम्
७ । ३ । ७६
उपैडविड्
७।३।७
उभयतः
७।३।९० उभयथा
७ । ३ ।९० उभयद्युः
७।३।७३ उभयाकणि
७।३।८८ उभयाञ्जलि
७ । २ । ११४
उभयादन्ति
७ । २ । ११४
उभयापाणि
उभयाबाहु
उभयाहस्ति
३८५
७२ ११४
७।३।७६
७२।११४
७।४।७९
७।३।६९, ७।३।९२
७।३।९४
७।३।९०
७।३।९०
७।४।१०९
७।३।९०
७।३।९०
७।३।८५
७।३।९०
७।३।९०
७।३।१२४, ७।३।१२५
७।३।७९
७।३।११५
७।३।३६, ७।३।४०,
७।३।४१, ७।३।४४
७।३।३६, ७।३।४०
७।३।४१, ७।३।४४
७।३।३६, ७।३।४०
७।३।४१, ७।३।४४
७।३।३६
७।३।९०
७।३।९०
७।२१८४
७२ १०२
७२ १९९
७।३।७५
७।३।७५
७।३।७५
७।३।७५
७।३।७५
७।३।७५

Page #409

३८६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
उभयी दृष्टिः उभये देवमनुष्याः उभयेद्युः उभयो मणिः उभाकर्णि शृणोति उभाञ्जलि उभादन्ति उभापाणि उभाबाहु (२) उभाहस्ति पिबति उमाकटम् उम्यम् उर केण उर)(पेण
ऊर्जस्वी
.. ७१५
उरःकेण
उर:पेण उरसः उरसिलः उरस्या वाताः उरस्वान् उलकः उष्ट्रक: उष्ट्रगोयुगम् उष्ट्रषड्गवम् उष्णक ऋतुः उष्णको ज्वरः उष्णको दक्षः उष्णालुः उष्णिका यवागूः ऊधन्यः
७।१।१५२ | ऊरुद्वयसी खाता ७।१।१४२ | एकतः
७।२।८४ ७।१।१५२ | ऊरुबली ७।२।६६ | एकत्रिंशम्
७।१।१५४ ७।२।९९ ऊरुमात्रमुदकम् ७।११४०, ७।१।१४२ | एकत्वम्
७१५५ ७।१।१५२ | ऊरुमात्री खाता ७१।१४०, ७।१।१४२ एकदा
७।२।९५ ७।३।७५ | ऊर्वान् ७।२।५१ एकद्रव्यवत्त्वात्
७।२।५८ ७।३७५ ऊर्जस्वलः ७।२।५१ | एकधा
७।२।१०४ ७।३।७५ ऊर्जस्वान् ७।२।५१ | एकधा क्रियन्ते
७।२।१०५ ७.३७५ ७।२।५१ | एकधा भवन्ति
७।२।१०५ ७।३।७५ | ऊर्णनाभः
७।३।१३४ | एकधा करोति (२) ७।२।१०५ ७।३।७५ | ऊर्णायुः उरभ्रः ७।२।१७ | एकधा करोति
७।२।१०६ ७।१८४ ऊर्णायुः ७।४।६८ एकधा क्रियते
७।२।१०५ ७।१८३ | ऊर्ध्वजानुः ७।३।१५६ एकधा भवति
७।२।१०५ ७।४।१०९ | ऊर्ध्वज्ञः ७।३।१५६ | एकधा भुङ्क्ते
७।२।१०६ ७।४।१०९ ऊर्ध्वजुः
७।३।१५६ | एकधुरः ७।४।१०९ | ऊर्ध्वमौहूर्तिकः ७।४।१३ | एकधुरीणः
.७१५ ७।४।१०९ | ऊर्वष्ठीवम् ७।३।९७ | एकनदी
७।३।९१ ७।२।४६ ऊषरं क्षेत्रम् ७।२।२६ | एकपदि गच्छति
७.३७५ ७।२।२८ ऊषवदन्यत् ७।२।२६ | एकपदी
७।३।१४९ ७।१८ | ऋक् ऋक् ७।४।८५ | एकरात्रः
७।३।११९ ७।२।२८, ७।२।४६ | ऋक्षपात्
७।३।१४८ | एकविंशः ७।१।१५६, ७।४।६७ ७।३।३९ ऋक्सामा मुग्धः ७।३।९७ | एकविंशतितमः
७।११५६ ७।१।१०८ ऋक्सामे
७।३।१७ | एकविंशम् ७।१।१५४, ७।४।६७ ७।१।१३४ ऋग्यजुः ७।३।९७ | एकशततमः
७।१।१५७ ७।१।१३५ | ऋग्यजुषमधीयानान् ७।३।९७ | एकशालिकम् । ७।१।१२० ७।३।२० ऋजयति
७।४।३९
| एकशो ददाति ७२।१५१, ७।४।८० ७।१।१९३ ऋजिमा
७।४।३९ । एकशो दीयते
७।२।१५१ ७।१।१८६ ऋजिष्ठः ७।४।३९ एकषष्टः
७।१।१५८ ७।१९२ ऋजीयान् ७।४।३९ | एकषष्टितमः
७।१।१५८ ७।१।१८५ ऋजीष
७।१।१३८ | एकसप्ततः ७।१।१५८, ७।४।६७ ७।१।३५ ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः ७।४।१२२ | एकसप्ततितमः
७।१।१५८ ७.१।३२ ऋषभतरः ७१३५१ एकाकी
७।३।२७ ७।१८ | एकएकस्याः ७।४।८१ | एकादशं शतम्
७.१।१५४ ७।१।१४२ एकएका
७।४।८१ | एकादशं शतसहस्रम् ७।१।१५४ ७।१।१४२ एककः
७।३।२७ | एकादशं सहस्रम्
७।१।१५४ ७।१।१४२ | एकको भवतोः कठः पटुर्वा ७.३५२ | एकादशः ७।१।१५५,७।१।१५९
ऊधन्यम्
ऊरव्याः कण्टकाः ऊरुदघ्नमुदकम् ऊरुदघ्नी खाता ऊरुद्वयसमुदकम्

Page #410

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
३८७
७.१५५
७।१।४७
७।४।७०
| ऐषमः
एतर्हि
एकादशम् ७।१।१५४ | ऐकसहस्रिकः
७।२।५८ | दण्डित्वम् एकादशी स्त्री ७।१।१५५ | ऐकैकश्यम्
७।४।६५ | औपधेयः एकानत्रिंशः ७।१।१५६ | ऐक्ष्वाकः
७।४।३० | औपबिन्दविः एकान्नत्रिंशत्तमः ७।१।१५६ | ऐक्ष्वाकम्
७।४।३० | औपयिकम् एकाशीतः ७।४।६७ | ऐतिह्यम्
७।२।१६४ औपरिष्टः एकाहम् ७।३।११६.७।३।११९ | ऐदंयुगीनः
७।१।२० औपाध्यायकम् एकैकः ७।४।८१ ऐन्द्रापौष्णं हविः
७।४।२८ औपाना काष्ठम् एकैकशो ददाति ७।२।१५१, ७।४।८० | ऐन्द्रावरुणम्
७।४।२९ औपानां चर्म एकैकशोऽपि निघ्नन्ति ७।२।१५१ | ऐन्द्री दिक्
७।२।११३ औपानह्यो मुञ्जः एकैकस्याः ७।४८१ | ऐलुकीयः
७।४।११० | औमीनम् एकैका. ७।४।८१
७।२।१०० | औरसः पुत्रः एको भवतोः पटुः ७।३।५२ ऐहलौकिकम्
७।४।२७ | और्णावताः एणीपदः
७।३।१२९ | ओ ३ म् अग्निमीले पुरोहितम् ७।४।९६ | और्णावत्यः ७।२।९६, ७।२।१०१ | ओंकारः
७।२।१५६ | और्णावत्यौ एतावतिथः ७।१।१६१ / ओदनीयः
७।१।३५ | औलपयः एतावतिथी
७।१।१६१ | ओदनीयास्तण्डुलाः ७।१।२९, ७।१।४४ | औलपीयः एतावती ७.११४९ ओदन्यः
७।१।३५ | औलपीयौ एतावत् धान्यम्
७।१।१४९ | ओदन्यास्तण्डुलाः ७।१।२९, ७।११४४ | औषधं भेषजम् एतावत् सुवर्णम्
७।१।१४९ ओषधिरेवान्यत् ७।२।१६६ औषधम् एतावद्द्वयसम् ७।२।१५५ ओष्ठवान्
७।२।१० औषिक: एतावन्ति अधिकरणानि ७।१।१४९ ओष्ठिकः
७।२।१० | क आयुष्मान् एतावन्मात्रम् ७।२।१५५ ओष्ठिलः
७।२।१० क इष्टः एतावान् पटः ७।१।१४९ ओष्ठी
७।२।१० | कंयः (२) एनच्छ्रितकः ७।४।११२ ओष्ठ्य म्
७।१।३७ कंवः एनत् पश्य ७।४।११२ औ ४ पगव
७।४।१०३ | ककारः एवंजातीयः ७।२७५ | औक्षं पदम्
७।४।५६ | ककुदावर्ती एवकारः . ७।२।१५६ औक्ष्णः
७।४।५६ | ककुन्दकि एहकि (२) ७।३।३४ | औचिती
७।१।५९ | कच्छुरः ऐ ४ तिकायन ७।४।१०३ | औडुलोमिः
७।४।६१ | कच्छूमान् ऐकगविकः ७।२।१, ७।२।५८ | औदकशौद्धिः
७।४।२७ कटकवलयिनी ऐकध्यं करोति (२) ७।२।१०६ | औदरिक आधुनः
७।१।१८१ कटाक्षः ऐकध्यं भुङ्क्ते
७।२।१०६ | औदरिकी आघूनः ७।१।१८१ | कण्टकस्ते लग्नकः ऐकभाव्यम् ७।२।१६४ | औदश्वित्कः
७।४।७१ | कण्टकिनः ऐकशतिकः
७।२।५८ आफ्गवः
औफ्गवः ७।४।१,७।४।७०,७।४।११८ | कण्ठ्य म् ऐकशालिकम् ७।१।१२१ | औपगवत्वम्
कण्डूतिः
७।२।१७०, ७।३।११
७।४।६५ ७.१७२ ७।१४६ ७।१।४६ ७।१।४६ ७।१८३ ७।३।२३ ७।३।६८ ७।३।६८ ७।३।६८ ७३६७ ७।३।६७ ७।३।६७ ७।२।१६६
७।३।११ ७।४।७१
७।२।९१
७।४।१०९ ७।२।१८, ७।४।६५
७।२।१८
७।२।१५६ ७।२।१, ७।२।६०
७.३१६७ ७।२।३९ ७।२।३९ ७।२।६० ७.३८६
७।३।३४
७।२।१
७।१।३७
७।४।१११

Page #411

३८८
कण्डूत्वम्
कण्डूमान्
कण्डूर:
कतमो भवतां कठः
कतरो भवतां कठः
कति
कतिकृत्वः
कतिथः
कतिथी
कतिधा
कतिपयथः
कतिपयथी
कतिपयशः
कतिशः (२) कथंजातीयः
कथम्
कथयति
कदा
कद्रिमा
कटुता
कनकाश्मः
कनयति
कनिष्ठः
कनीयान
कन्तः
कन्तिः
कन्तुः
कपिक:
कपिता
कपित्वम्
कपियः
कपिल:
कपोतपाका
७।१।६९ कपोतपाकाः
७।२।२६ कमण्डलव्या मृत्तिका
७।२।२६
७ । ३ । ५४
७ । ३ । ५४
७।१।१५०, ७।४।१०८

७।२।१०९
७ । १ । १६२
७ । १ । १६२
७।२११०४, ७।२ । १०५
७ । १ । १६२
७ । १ । १६२
७ । २ । १५०
७ । २ । १५१
७२ १७५
७।२११०३ ७ । ४ । ११०
७।२।९५, ७।२।१०१ ७ /१/५९
कमलाक्षः
कमलाक्षी
कमलिनी
कम्बलीया ऊर्णा
कम्भः
कयानश्चित्रीयं साम
करभीयः
करभोरूः
करयति (२)
करवान् नरः
करिष्ठः
करी नरः
करीयान्
करीषगन्धं शरीरम्
करीषगन्धि शरीरम्
कर्कन्धुकुणः
कर्णः
७१११५९ कर्णजाहम्
७।११५९
कर्णवान्
_ ७ । ३ । ११५
कर्णवेष्टकांश्चित्कारय
७ । ४ । ३३
कर्णिकः
७ । ४ । ३३
कर्णिकालः
७ । ४ । ३३ | कर्णिलः
७।२।१८
कर्णी
७२ १८
कर्ण्यम्
७।२११८
कर्दमकेनासि
७ । ३ । १६
७ । ३ । ४२
७११४६५
७ ११ ६५
७ । ३ । ४२
७ । ३ । ४२
७।३।६१
कर्पटिकः
कर्पटी
कर्मतः
कर्मण्यः
कर्मिणी
कर्षमात्रम्
कर्हि
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
७ । ३ । ६१
७
। १ । ३०
७ । ३ । १२६
७ । ३ । १२६
७।२।६७
७ । १ । ३४
७।३।१८२
७ । ४ । ४३
७।२।६८
कलमवान्
कलमिकः
कलमिलः
कलमी
७।२।१८ कल्याणद्वितीयकान्यहानि
७।२।७१ कल्याणधर्मकः
७ । १ । ३५
कल्याणधर्मा
कलशीपदी
कलशीशो ददाति
कल्याणपञ्चमका दिवसाः
कल्याणपञ्चमीकः पक्षः
कल्याणप्रमाणः
७।४।४३ कल्याणभ्राता
७।२।६८
७ १४ १४३
७।३।१४७
७ । ३ । १४७
कल्याणीद्वितीया रात्रयः
७ । ११८७ ७।२।४५ कल्याणीपञ्चमा रात्रयः ७।११८८ कविता
कल्याणीतुरीया रात्रयः
कल्याणीतयां रात्रयः
कल्याणीतृतीया रात्रयः
कल्याणीदशमा रात्रयः
७।२११०, ७२१४५ कवित्वम्
७ ४ १९३
७।२।१० कहिकः
७।२।२० कहियः
७ । २ । १०
कहिलः
७।२।१० काकको वृक्षके
७११।३७ काकतालीयम्.
७।३।३४ काकतालुकी
७।२१६ काकतालुमती
७।२।६ काय म्
७११ ११३७ काक्यर्थम्
७। १ । १५
७।२।६७
७ । १ । १४५
७।२।१०१ काठिकां विज्ञातवान्
काठम्
काठिकया विकत्थते
काठियाधिक्षिपति
७।२।९
७।२।९
७।२।९
७।२।९
७।३।१४९
७।२।१५१
७।३।१३०
७ । ३ । १४१
७ । ३ । १४१
७।३।१३०
७।३।१३०
७।३।१२८
७।३।१७९
.७/३ ॥१३०
७।३।१३०
७।३।१३०
७।३।१३०
७।३।१३०
७।३।१३०
७ ११ ६०
७।१।६०
७।४।१०९
७।३।४२
७।३।४२
७।३।४२
७।३।३४
७१११७
७।२।६०
७।२।६०
७१७०
७।४।१११
७१।७५
७।१।७५
७।१।७५
७।१।७५

Page #412

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥९॥
७ ११।७५ कार्यिकः
७।२।३८ कार्य
७।२।३८ काशनवम्
कार्षापणशः
काठिकामधिगतवान्
काण्डवान्
काण्डीर:
काथिकः
काद्रवेयः
काद्रव्यम्
कापटवः
कापेयम्
कापोतपाक्य:
कापोतपाक्यो
कापोतम्
कामण्डलम्
कामण्डलेयः
कामनीवकम्
कामिनी
काम्बव्यः
'काम्बव्या
काम्बल्यो
कायत्वम्
कारककल्पः
कारकतमः
कारकदेशीयः
कारकदेश्यः
कारवान्
कारकीकरोति चैत्रम्
कारकीभवति चैत्रः
कारकीस्याच्चैत्रः
कार्किकः
काकीक
• कार्मः
कर्मणं करोति
कर्मणम्
कार्मुकम्
कार्यत्वम्
कार्यम्

७ । १ । २१
७ । ४ । ६९
७। १५९
७।४।१, ७।४।७०
७११६५
७ । ३ । ६१
७।३।६१
७।१।७२ कालककालिका
७।१।५६ कालभम्
७।४।६९ कालापाः
७।१।७२ कालायसम्
७।२।६७ कालालः
७।३।६३
कालावान्
७ । ३ । ६३
कालिलः
७।३।६३ काव्यम्
७।१।७२ काशपुष्पकः काशिब्रह्मः
७ । ३ । ११
७।३।५ काष्ठतक् ७३।११ कासूतरी
किंगवः
७ । ३ । ११
७ । २ । ६
७।२।१२६
७ । २ । १२६
१२६
७ । २ ।
७ । १ ।
१२२
काष्णिः
कर्णो मृगः
काष्र्ण्यम्
कार्यवान्
कालकं मुखं वैलक्ष्येण
कालकः पटः
७ । १ ।
१२२
७ । ४ । ५२
७ । २ । १६७
७।४।५२
७/४ ५२
७ / १५५
७ । ४ । ११८
किंगौर्यो न वहति
कितमां पचति
किंतरं दारु
किंतरां पचति
किंधूः शकटम्
किंधूर्या न तथा गुर्वी
किंराजा यो न रक्षति
किंसखः
किञ्जातीयः
किमक्षिर्ब्राह्मणः
कियतिथः
कियतिथी
७।२।६ कियती
७।२।६ कियत्सुवर्णम्
७।१।६९ कियद्द्वयसम्
७।२।१५१ किवद्धान्यम् कियन्तः
७ । ४ । १
७।२।१६६ कियन्तो गुणिनः
७१११५९
कियन्मात्रम्
७ । २ ।१
७ । ३ । १९
७ । ३ । १९
७ । ४८६
७।१।६६ कुक्कुटसक्थम् ७।४।६२
कुञ्जरो हस्ती
७ । ३ । ११५
७।२।२३ कुटीरः ७।२।२३ कुटीरतमः
७।२।२३ कुडवमात्रम्
कुड्मलाग्रदन्
कुड्मलाग्रदन्तः
७ १६०, ७।१।६९
७ । १ । १९३
७१३ ११०७
७ ४ १११
७।३।११, ७।३।५०
कियान् पटः
किरति
किलासी
किशोरपाशा
कुञ्जवानन्यः
कुणिपदी
कुण्डं तिष्ठति
कुण्डं पश्य
कुण्डली
कुण्डीविशाः
कुण्डोनी
७३ १७०
७:३॥७०
७ । ३१८
७।३।८ कुत आयुष्मान्
७।३१८ कुतः
७।३।७० कुतुपः
७।३।७० कुतो भवान्
७ । ३ । ७०
कुत्र भवान् कुत्र
७ । ३ । ७०
७ । ३ । १३९
७
। ३ । ७०
७ । १ । १६१
७।१।१६१
कुत्रायुष्मान्
कुत्सितकः
कुन्तयः
कुपथम्
३८९
७१ १४८
७ । १ । १४८
७२ १५५
७। १ । १४८
७।१।१५०
७ । १ । १४८
७२ १५५
७।१।१४८, ७।१ ।१५०
७।४।१०७
७।२।६०
७।३।४
७३।११३
७।२।२६
७।२।२६
७।३।११, ७।३।४७
७।३।१३
७ १ १४५
७।३।१५४
७३ १५४
७।३।१४९
७।४ ।११३
७ ।४ ।११३
७।२।३४
७।३।६३
७।३।१६९
७।२।९१
७।२।८९, ७।२।९०
७।३।४९
७।२।९१
७।२।९३
७।२।९३, ७।२।९४
७।२।९३
७।३।३३
७।३।६२
७।३।७१

Page #413

३९०
कुबिक:
कुबियः
कुबिल:
कुब्रह्मः
ब्रह्मा
कुमारता
कुमारत्वम्
कुमारपाशा
कुमारिकः
कुमारिलः
कुमारी
कुमारीमान्
कुमुदयति
कुमुषिष्ठः
कुमुदीयान्
कुमुद्रती सरसी
कुमुद्वान् हृदः
कुम्भकारत्वम्
कुम्भकारवान्
कुम्भपदी
कुम्भीनसः
कुम्भीशो ददाति
कुररावम्
कुरवावम्
कुराजः
कुलवत्
कुवलम्
कुशाग्रीयं शस्त्रम्
कुशाग्रीया बुद्धिः
कुष्टी
कूपीशः खनति
कृतकल्पम्
कृतपूर्वी कटम्
कृत्यवान्
कृपालुः

७।३।४२ कृपावान्
७।३।४२
रिका
७ । ३ । ४२
७।३।१०८
कृषिमत् क्षेत्रम्
कृषीवलः कुटुम्बी
७ । ३ । १०८
कृष्ण एवान्यः
७ । १।६६
कृष्णकः
७।१।६६ कृष्णकास्तिलाः
७।३।४ कृष्णता
७।२।३ कृष्णतिल्यः
७।३।४३ कृष्णत्वम्
७।२३ कृष्णदी
७।२।२७।२३
कृष्णभूमम् ७ । ४ । ३२ कृष्णभूमो देश: ७।४।३२ कृष्णयति
७।४।३२ कृष्णसर्पवान् वल्मीकः
७१२॥७० कृष्णिमा
७।२।७० कृष्णिष्ठः
७ / १५५
कृष्णीयान्
७।२।६ कृसरीयास्तण्डुलाः
कृसर्यास्तण्डुलाः
७।३।१४९
७ । ३ । १६१ के
७२ १५१
७।२।४४
७ १२ १४४
केकयत्वम्
केशकः
केशाचः
केशचण:
केशनखकः
केशवः
केशवान्
केशाकेशि
केशिकः
७३॥७०
७ । १ । ५१
७ । ४ । ११२
७१ ११६
७ १ ११६
७ । २ । ६०
७२ १५१ केशी
७।१।१६७, ७।४ ।१२२
७।३।११ केषाम्
कैकेयः
७/२६ कैशिनः ७।२।४२ केशोरम्
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
७।२।४२ | को नाम गुणिनो नार्चयेत् ? ७ । १ । १९४ को भवान् ७।२।२७ कोमलोरूः
७।२।२७ कौटतक्षः
७ । २ । १६६
कौटतक्षा
७।३।३९ कोण्डलो युवा
७।२१७७ कौण्डीविश्यः
७।१।५९ कौण्डीविश्यौ ७ १ १३७ कौतस्कृतः
७२११५९ को गृहम्
७।३।१४९ | कौत्सकुशिकिका
७ । ३ । ७८ कौथुमाः
७।३।७८
७ । ४ । ३९
कौद्रवीणम्
कौन्ती
७।२।१ कौन्नत्यः
७।१।५९, ७।४।३९ कौन्त्यौ
७।४।३९ कौमारम्
७ ४ १३९
७ । १ । २९
७ । १ । २९
७ । ४ । १०९
७।४।२
७ । १ । १८०
७।१।१७५
७ । २ ।४३
७ । ३ । ७४
७।२।४३
कोरुकात्यः
कौरुजङ्गलः
कौरुजाङ्गलः
कौरुपाञ्चालः
७ । १ । १७५
क्रमशः
७।१।१८०
क्रव्यवान्
७।२०४३ कशयति
कौलत्थीनम्
कौलीनम्
कोल्मासी पौर्णमासी
क्रशिमा
क्रशिष्ठः
क्रशीयान्
७ । २ ।४३
७ । ४ । १०९
७।४।२
७।४।५४
७।१।६६ | क्वायुष्मान्
क्व गमिष्यसि
क्व देशे
क्व भवान्
क्व
७/२/५३
७।२।९१
७।३।१८२
७।३।१०९
७।३।१०९
७।२।३४
७।३।६३
७।३।६३
७।४।७२
७।२।३४
७१।७४
७।४।६२
७।१।७९
..७।३।६२
७।३।६२
७।३।६२
७१ ६६
७।४।२७
७।४।२४
७ ॥ ४ ॥२४
७ १४ २७
७१७९
७११८६
७।१।१९५
७२ १५१
७।२६
७।४।३९
७ ४३९
७४३९
७ ॥ ४ ॥३९
७।२।९२
७।२।९५
७।२।९३
७।२।९३
७२।९३

Page #414

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
क्षत्रियजातीयः
क्षत्रियत्वम् क्षत्रियधर्मा
क्षत्रियवद्युध्यन्ते ब्राह्मणाः
क्षत्रियस्य दन्ताः ब्राह्मणवत्
क्षीरिणो वृक्षाः
क्षुद्रकाः
क्षुपाग्रम्
क्षेत्रियं विषम्
क्षेत्रियः पारदारिका
क्षेत्रियाणि तृणानि
क्षेत्रियो व्याधिः
क्षेपयति
क्षेपिमा
क्षेपिष्ठः
क्षेपीयान्
क्षेम्य:
क्षोदयति
क्षोदिमा
क्षोदिष्टः
क्षोदीयान्
क्षौद्रक्यः
क्षीद्रवयी
खकार:
खटखटा करोति
खट्वावान्
खरणसः
खरणसौ
खरणाः
खरो गर्दभः
खलतिबिल्वीयम्
खलिनी भूमिः खल्पमग्निरक्षणम्
खवानन्यः
खवान्

७।३।१३९ खारपायणः
खुरणसः
७।३।१४१ खुरणसौ
७।१।५२ खुरणाः
७ । १।५४
७१५५७१।७२
गड्डुमान्
७।२।१ गडुलः
७।३।६३ गडुलता
७।४ । १२०
७ । १ । १७२
१७२
७ । १ ।
गडुलत्वम्
गणकृत्वः
गणतिथः
७ । १ । १७२
गणतिथी
७।१।१७२ गणधा भुङ्क्ते
७।४।४२ गणधा
७।४।४२ गणशः
७।४।४२ गणश: (२) ७ । ४ । ४२
७ । २ । १५९ गण्यः
७।४।४२ गतगतः
गणिकामयी यात्रा
७।४।४२ गतगता
गन्धिकः
७ । ४ । ४२
७ । ४ । ४२
गन्धी
७ । ३ । ६३
गरयति
७ । ३ । ६३
गरिमा
७ । २ । १५६
गरिष्ठः
७।२।१४५ गरीयान्
७।२।६
गरुडः
७।३।१६१ | गर्गत्वम्
७ । ३ । १६० गर्गाः
गर्दभकः
७ । ४ । ११५
७ । ३ । १६१
७ । ३ । १६०
गवाक्षः
गाडुल्यम्
गाणिक्या यात्रा
७ । ३ । १६०
गाणिनः
७।२।२१ गाण्डिवम्
७।२।२१ गाण्डीवधन्वा
७१११५६ गाण्डीवम्
७ । १ । ५६
गाथिनः
७२ १०९
गार्गम्
७ १ १६०
गार्गिका श्लाघते
७।१२।१६० गार्गिकयात्याकुरुते गार्गिकां प्राप्तवान्
७।२ ।११२
७।२११०४, ७२ १०५
गार्गिकामवगतवान्
७।२।२६ गवयः
७२।६ गवां कृष्णाः (गौ:)
७११।११७ गर्दभाण्डोऽध्यायोऽनुवाकः
७।२।६ गर्भिताः शालयः ७ । १ । ३७ गर्भितो व्रीहिः
७/२/१५० ७।२।१५१ गाईभम्
७ । ३ । १६०
७१/१०८, ७।३।३३, ७।३।३५
७।२।२६ गर्दभाण्डीयोऽध्यायोऽनुवाको वा ७।२।७२
७।३।३ गार्भम् ७ ११ १९ गार्भिणम् ७१४८५ गार्हपत्य एवंनामा कश्चिदग्निः गिरिकः
७१४१८५
७२।६
७।२४६
गार्ग्यायणः
७ १४ १३८
७१४ १३८
७।३।९, ७।४।३८
७।३।९, ७।४।३८
७१ १०९
७।१।५५
७ । ४ । ११२ गुरुकः
गुरुतमः
गुरुतरः
गुरुत्रा करोति
गुरुत्रा भवति
गुरुत्रा संपद्यते
गुरुत्रा स्यात्
गुरुयः
७।२।७२
७ । १ । १३९
७ । १ । १३९
७।१।१०८
गुडकल्पा द्राक्षा
गुडदेशीया द्राक्षा
गुडश्या द्राक्ष
गुडापूपिका पौर्णमासी
गुणपदी
गुणवान्
गुण्यः पुरुषः
गुप्तकः
३९१
७।३।८५
७।१।५६
७।३।३
७।४१५४
७।२।४४
७।३।१५८
७।२।४४
७/४/५४
७।१।७५
७।१।७५
७।१।७५
७।१।७५
७१।७५
७।४ ।११५
७।१।६६
७१४/५५
७/४/५५
७१ ११
७।३।१६
७३।११
७।३।११
७३।११
७ १ १९४
७।३।१४९
७।२।२, ७।२।५३
७/२/५३
७।३।३५
७।३।४२
७।३।९
७।३।९
७।२।१३३
७।२।१३३
७।२।१३३
७।२।१३३
७।३।४२

Page #415

३९२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
७।२।२३ ७।४।११०
७.३।६५ . ७।१।११७ ७।३।३३.
७।३।१ ७।२७४ ७।२।१५६
७।१।३७
७।२।१२७
गोगोष्ठम्
गुरुलः
७।३।४२ | गौणिनम् गुरुलाघवम्
७।४।१३ | गौत्रिकः गुरुवद् गुरुपुत्रे वर्तितव्यम्
७।१५३ | गौपालपशुपालिका गुल्मास
७।१।२१
गौपालिः गृहिक:
७।२६ | गौपाली गृही
७।२।६
गौरखरत्वम् गेहानुप्रवेशमास्ते
७।४।८०
गौरखरवदरण्यम् गैरिनागरः
७।४।२६
गौरसक्थः गोगोदुहम्
गौरसक्थी
७.३९८ गोगोयुगम्
७।१।१३४
गौरसक्थी स्त्री
गौवयसिकः
७।१।१३३ गोणीतरी
गौशकटिकः ७।३।११, ७।३।५० गोतमः
गौशतिकः ७।३।९
गोष्ठीनो देशः गोतरः
७।३।९ गोतरो यः शकटं वहति सीरं च ७।३।६
गौसहस्रिकः
ग्रामणिभोगीनः गोता (२)
७।११५५
ग्रामत आगच्छति गोत्रिंशत्
७।३।१२३
ग्रामतक्षः गोत्वम् (२)
७.१५५
ग्रामतक्षाणौ गोधापदी
७।३।१४९
ग्रामादागच्छति गोनसं जातिः
७।३।११५
ग्रामाद्दक्षिणा रमणीयम् गोनसः
७।३।१६१
ग्रामाद्दरा दक्षिणा वसति गोनासः
७।३।१६१
ग्रामिक्यम् गोपालपशुपालता
७१७४
ग्रामे बहवो ददाति गोपालपशुपालत्वम्
७।१७४
ग्रामे बहुशो ददाति गोमन्तः
७।२।१
ग्रामो ग्रामो रमणीयः गोमान् (२) ७।२।१, ७।२।२,
घटत्घटदिति ७।२।५०,७।४।११२
घटत्घटदिति करोति गोमी
७।२।५०
घटत्घटेति करोति गोमूत्रकमाच्छादनम्
७।२७७
घटत्वम् गोलिका
७।२७६
घटिति गोविंशतिमान्
७।२५६
घटीकरोति मृदम् गोषदकः
७।२७४
घटीभवंति मृत् गोषुचरः
७।४।१२२
घटीस्यान्मृत् ७।३।११०
घटोनी गौणिकम्
७.११२१
घाटालः
७।४।५५ | घाटिलः ७।२।५६ | घात्यात् ७.१७४ | | घार्तेयः ७।३।६३ | घुणाक्षरीयम् ७।३।६३ घृतकम् ७.१५५ । घृतमयम्
७।२।१ घोषदकः ७।३।१२६ चकारः ७।३।१२६ | चक्षुष्यम् ७।३।१३६ चक्षूकरोति ७।२।५६ | चक्षूभवति ७।२।५६ चक्षूस्यात् ७।२।५६ चञ्चा ७।२७९ | चतसृभिः ७।२५६ चतुरङ्गुलम् ७।१।४० चतुरस्रः ७।२।८८ चतुरायुः ७।३।१०९ | चतुर्थः ७।३।१०९ | चतुर्थकम् ७।२।८८ | चतुर्थको ज्वरः ७।२।१२० | चतुर्थी ७।२।१२० ७.१७३ | चतुर्दन् बालः ७।२।१५० | चतुर्दशः ७।२।१५० | चतुर्धा
७।४।८० | चतुर्भुङ्क्ते ७।२।१४७ | चतुर्मयम् (२) ७।२।१४८ | चतुर्मयाः (२) ७।२।१४८ । चतुष्कः
७.१।६९ | चतुष्कम् ७।२।१४६ चतुष्टयी रज्जुः ७।२।१२६ चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः ७।२।१२६ चतुष्पात् ७।२।१२६ | चत्वारिंशः ७।३।१६९ | चत्वारिंशत्तमः ७।२।२३ | चत्वारिंशम्
७।२।१२७ ७।२।१२७ ७।१।१०९ ७।४।१०७ •७।३।१२५
७।३।१२९ ७३।१०० ७।१।१६३ ७।१।१७७ ७।१।१९३
७।१।१६३
| चतुर्दन्
७।३।१५१ ७।३।१५१ ७।१।१५५ ७।२।१०४ ७।२।११० ७।१।१५३ ७।१।१५३ ७।१।१७६ ७.१।१७७ ७।१।१५१ ७।१।१५१ ७।३।१५० ७।१।१५६ ७।१।१५६ ७।१।१५४
गोष्ठश्वः

Page #416

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
जयः
चातुरी
छत्रवान्
चन्द्रकल्पं मुखम्
७।३।११ | चेतीकरोति चन्द्रत्वम्
७।१५५ | चेतीभवति चरक:
७।३।४६ | चेतीस्यात् चरव्यास्तण्डुलाः ७।१।२९, ७।१।३० | चोरता चाक्रम्
७।४।५५ चरित्वम् चाक्रवर्मणः
७।४।५९ | चौडिः चाक्रिणः
७।४।५३ | चौरकम् चातुराश्रम्यम्
७।२।१६४ चौरतो बिभेति
७।४।११० चौराद्बिभेति चातुर्वर्ण्यम्
७।२।१६४ चौरिका चातुवैद्यम् ७।२।१६४, ७।४।२७ चौर्यम् चातुर्हायणम्
७।१६८ चौलिः चातुर्हायनम्
७.१६८ चारकीणः
७।१।३९ | छत्रिक: चारुजम्भः
७।३।१४२| छत्री चार्मः
७।४।६४ छत्रोपानहम् चार्मणः
७।४।६४ | छत्रोपानहिनी चार्मणो रथः
७।४।५९ छत्र्यः चिकिनं नासिकानमनम् ७।१।१२८ छमिति चिकिनः पुरुषः
७।१।१२८ छादिषेयाणि तृणानि • चिकिना नासिका
७।१।१२८
छान्दसः चिकीर्षक:
७।४।१ छान्दसपाशः चिक्कं नासिकानमनम् ७।१।१२८ छिन्नककल्पः चिक्कः पुरुषः
७।१।१२८ | छिन्नकतमः चिक्का नासिका
७।१।१२८ | छिन्नकतरः चित्रकललाटिकावती ७।२।६० | छिन्नकम् चित्रगुः
७।२।१, ७।३।१०५ छिन्नकरूपः
७।१५५ छिन्नकल्पकम् चिपिटं नासिकानमनम् ७।१।१२८ | छिन्नतमकम् चिपिटः पुरुषः
७।१।१२८ छिन्नतरकम् चिपिटा नासिका ७।१।१२८ छिनिका रज्जुः चिल्लं चक्षुः
७।१।१३० जक्षतुः चुल्लं चक्षुः
७।१।१३० जक्षुः चूडालः
७।२।२० जगदिति चूडावान्
७।२।२
जघन्यः चूडावान्
७।२।२० जङ्घालः
७।२।१२७ | जङ्घावान् ७२१२७ जङ्घावान् प्रासादः ७।२।१२७ जटालः ७।१।७३ जटिलः ७.१७३ जनवाद ७।४।६८ जन्यः ७।१७३ जन्याः ७२८८ ७।२।८८ जरीगृहीति ७।१७३ जलपथः ७।१।७३ | जल्पतकि ७।४।१ जाजलाः ७।२।६ | जातोक्षः
७।२।६ | जातोक्षा ७।२।१, ७।२।६ | जानुमात्रमुदकम्
७।३।९८ | जानुमात्री खाता ७।३।९८ । जाम्बेयः ७।४।५१
जालपदी ७।२।१४६ | जालसरसम् ७।१।४७ जिनदत्तकः ७।१।१७३ जिनदत्तकाः
७।३।४ जिनिकः ७।३।१३ | जिनियः ७।३।१३ | जिनिलः
७।३।१३ | जीर्णकाः शालयः ७।३।१४, ७।३।५६ | जुगुप्सते
७।३।१३ जेतरः
७।३।५६ जैह्याशिनेयः ७।३।१४, ७।३।५६ ७।३।१४, ७।३।५६ | ज्ञातिता .
७।३।५६ | ज्ञातित्वम् ७।४।१११ | ज्ञातेयम् ७।४।१११ ज्ययति ७।२।१४६ | ज्यायसी ७।१।११४ ज्यायस्कः ७।२।२० | ज्यायान्
७।२२० ७।२।२० ७।२।२३ ७।२।२३ ७।१।२१ ७.१।११ ७।१।११ ७।४।११३ ७।४।११२ ७।३७६ ७।३।३४ ७।४।६२ ७।३।९५ ७।३।९५ ७।१।१४० ७।१।१४० ७।४।६९ ७।३।१४९
७।३।११५ ७।१।१९०,७।३।३५
७।१।१९० ७।३।३५ ७३।३५ ७.३३५ ७२।७७ ७।४।११८
७.३८ ७।४।४७ ७।४।४४ ७१६५ ७।१६५ ७.१६५ ७।४।३५ ७।४।३६ ७।३।१६ ७।४।३६
चित्रगुत्वम् .

Page #417

३९४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
तदा
ज्यावानेयः ज्येष्ठः ज्योतिष्मती रात्रिः ज्योत्स्ना ज्योत्स्ना चन्द्रप्रभा ज्योत्स्नावान् ज्योत्स्नः पक्षः ज्योत्स्नी रात्रिः ज्वरितकः झटत्झटदिति झटिति डवित्थत्वम् डित्थत्वम् तं भवन्तम् तकत्पिता तकया तज्जातीयः तण्डुलिकः तण्डुली तण्डुलीयम् तण्डुल्यम् तत आयुष्मान् ततः तति ततो दीर्घायुः ततो देवानांप्रियः ततो भवतः (२) ततो भवता ततो भवति ततो भवते ततो भवन्तः ततो भवन्तम् ततो भवन्तौ ततो भवान् ततो भोः तत्तोऽभवत्
७।३।६५
७।२।९४ | तस्मिन् भवति ७।२।९१, ७।२।९२ ७।४।३५ तत्र भवतः (२)
७।२।९२ | तस्मै भवते ७।२।९१, ७।२।९२ ७२५२ तत्र भवता
७।२।९२ | तस्य भवतः ७।२।९१, ७।२।९२ . ७।२।३४ | तत्र भवति (२) ७।२।९२ | ताक्षण्यः
७।४।५१ ७।२।५२ | तत्र भवते ७।२।९२ | तानि सन्ति
७।४।१११ . ७।२।३४ तत्र भवन्तः ७।२।९२ | तानेकैकशः पृच्छेत्
७।२।१५१ ७।२।३४ तत्र भवन्तम् ७।२।९२ | तापसः पाखण्डी
७।२।३४ ७।२३४ | तत्र भवन्तौ ७।२।९२ | तामरसिनी
७।२।६७ ७।३।३४ | तत्र भवान् ७।२।९२ | तामिस्रः पक्षः
७२।३४ ७।२।१४७ | तत्र भोः
७।२।९२ | तामिस्राणि गुहामुखानि ७।२।३४ ७।२।१४६ | तथा ७।२।१०२ | तामिस्री रात्रिः
७।२।३४ ७।१।५५ तथाजातीयः ७।२।७५ | तारकितं नभः
७।१।१३८ ७।१५५ ७।२।९५, ७।२।१०१ | तार्तीयीकं शाटी
७।२।१५३ ७।२।९१, ७।२।९२ | तदानीम् ७।२।९६, ७।२।१०१ | | तार्तीयीकी शाटी
७२।१५३ ७।३।२९ तद् ७।४।११२, ७।४।११३ | तावकीन:
७।४।१२२ ७।३।३० | तद्दनी ७।१।१४२ | तावच्छः (२)
७।२।१५१ ७।२७५ | तवयसी ७।१।१४२ | तावतिथः
७।१।१६१ ७।२।६ | तद्धर्मकः ७।३।१४१ | तावतिथी
७।१।१६१ ७२।६ | तद्धर्मा ७।३।१४१ | तावती
७।१।१४९ | तनुकं भङ्गादिमयं कल्पादि च ७।३।२३ | तावत् सुवर्णम्
७।१।१४९ ७।१२९ | तन्तुवायत्वम् ७.१५५ | तावत्कृत्वः
७।२।१०९ ७।२।९१ | तन्त्रक: पटः ७।१।१८३ | तावद् धान्यम्
७।११४९ ७।२।८४, ७।२।८९ | | तन्मात्री ७।१।१४०, ७।१।१४२ | तावद्दघ्नी
७।१।१४२ ७।१।१५० | तपस्वान् ७।२।४७ | तावद्वयसम्
७।२।१५५ ७।२।९१ | तपस्वी ७।२।४७ | तावद्द्वयसी
७।१।१४२ ७।२।९१ | तप्तरहसः ७।३८१ | तावद्धा भुङ्क्ते
७।२।११२ ७।२।९१ | तप्तरहसम्
७।३।८१ | तावद्धा ७।२।१०४, ७।२।१०५ ७।२।९१ तमस्वान् ७।२।५२ | तावन्तः
७।१।१५० ७।२।९१, ७।२।९२ | तमिस्रं तमःसमूहः ७।२।५२ | तावन्ति अधिकरणानि ७।१।१४९ ७।२।९१ | तमिस्रा रात्रिः ७।२५२ | तावन्मात्रम्
७।२।१५५ ७।२।९१ | तमिस्राणि गुहामुखानि ७।२५२ | तावन्मात्री ७।१।१४०, ७।१।१४२ ७।२।९१ | तमिस्रावान्
७।२।३४ | तावान् पटः ७।१।१५०, ७।१।१४९ ७।२।९१ | तरिक:
७।२।६ | तिलकटम्
७।१८४ ७।२।९१ | तरी
७।२।६ | तिलतैलम्
७।१।१३६ ७।२।९२ | तर्हि ७।२।१०१ | तिलपिञ्जः
७।२।१५४ ७।२८१ | तस्माद्भवतः ७।२।९१, ७।२।९२ | तिलपेजः
७।२।१५४

Page #418

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
३९५
७।२।९
तिलशः ७।२।१५१ | ते भवन्तः ७।२।९१, ७।२।९२ | त्रिकौडविकः
७।४।१९ तिलापूपिका ७.११९४ | तेजस्वी
७।२।४७ | त्रिगुणाकरोति क्षेत्रम् ७।२।१३६ तिल्यो वायुः ७१।३७ तेन भवता ७।२।९१, ७।२।९२ | | त्रिगोदावरम्
७।३।९१ तिष्ठतु कुमारीच्छत्रं हर देवदत्तेति ७।४।१२२ तैतलाः
७।४।६२ | त्रिचतुराः
७।३।१३१ तिष्ठतु दध्यशान त्वं शाकेन ७।४।१२२ तैतवम्
७।१।६९ | त्रिचत्वा उन्मुग्धः
७।३।१३१ तिसृभिः ७।४।१०७ तैलकम्
७।३।३३ | त्रितयं जगत्
७।१।१५२ तीक्ष्णत्वम्
७।११५५ तैलकल्पा प्रसन्ना
७।३।११ त्रितयी रज्जुः
७।१।१५२ तीक्ष्णाङ्गुली यष्टिः ७।३।१२५ तैलीनम्
७।१८३ | त्रितयो मोक्षमार्गः
७।१।१५२ तीक्ष्णायसम् ७।३।११५ | तौ भवन्तौ ७।२।९१, ७।२।९२ त्रिदन् बालः
७।३।१५१ तीव्रगन्धं हिङ्गु
७।३।१४४ | तौ स्तः ७।४।१११ त्रिदन्
७।३।१५१ तुङ्गनासिकः ७।३।१६१ त्रपयति ७।४।३८ त्रिदशाः
७।३।१२८ तुण्डिभः ७।२।१६ | त्रपिमा ७।४।३८ विधा
७।२।१०४ तुण्डिलः ७।२।१६ || त्रपिष्ठः
७।४।३८ त्रिधा करोति ७।२।१०५, ७।२।१०७ तुन्दवान् ७।२।९ | त्रपीयान् ७।४।३८ । त्रिधा क्रियते
७।२।१०५ तुन्दिकः ७२।९। | त्रयं जगत् ७।१।१५२ | त्रिधा क्रियन्ते
७।२।१०५ तुन्दिलः
| त्रयस्त्रिंशन्मात्राः ७।१।१४६ | त्रिधा भवति
७।२।१०५ ७२।९। त्रयस्त्रिंशिनो देवविशेषाः ७१।१४७ | त्रिधा भवन्ति
७।२।१०५ तुरीयः ७।१।१६४ | त्रयाणि पानानि यथातथा पिबेत् ७।१।१५२/ त्रिधा भुङ्क्ते
७।२।१०७ ७।१।१६४ | त्रयी रज्जुः
७।१।१५२ त्रिधुरी
७।३।६९, ७।३।७७ ७।१।१६४ | त्रयो मोक्षमार्गः ७।१।१५२ | त्रिनावतिकम्
७।४।१९ ७।१।१६४ त्रयोदश ७।३।१२८ त्रिपदिकां दण्डितः
७।२।१५२ तुल्यं भाण्डम् ७।१।११ | त्रयोदशं शतम् ७।१।१५४ | त्रिपदिकां ददाति
७।२।१५२ तूष्णीकां तिष्ठ ओदनं भोक्ष्यसे ७।३।३४ | त्रयोदशं सहस्रं
७।१।१५४ त्रिपदिकां भुङ्क्ते
७।२।१५२ तूष्णीकामास्ते-तिष्ठति ७.३।३२|| त्रयोदशः
७।१।१५५ । त्रिपदिकाम्
७।२।१५२ तूष्णीकाम् ७।३।३३, ७।३।३४ त्रिंशं शतम्
७।१।१५४ त्रिपात्
७।३।१५० तूष्णीकाम् ७।३।४६ त्रिंशं शतसहस्रम् ७।१।१५४ त्रिपुटिका
७।१।१९४ तृणजम्भा (२) ७।३।१४२ त्रिंशं सहस्रम् ७।१।१५४ त्रिपुरम्
७।३।७६ तृणता
| त्रिंशकमासिकः ७.३।१४० त्रिभूमः प्रासादः
७.३७८ तृणत्वम् ७।१।६६ | त्रिंशन्मात्राः ७।१।१४६ त्रिभूमम्
७।३।७८ तृतीयं शाटी ७।२।१५३|| त्रिंशम् ७।१।१५४ त्रिमयम् (२)
७।१।१५३ तृतीयः ७।१।१६६ त्रिंशिनो मासाः ७।१।१४७ त्रिमयाः (२)
७।१।१५३ तृतीयकं व्याकरणस्य ग्रहणम् ७१।१७७ | त्रिशिनी
७।१।१४७ | त्रिमूर्धः
७।३।१२७ तृतीयको ज्वरः ७।१।१९३ त्रिंशी ७।११४७ त्रिमूर्धा
७।३।१२७ तृतीया ७।१।१६६ | त्रिकं व्याकरणस्य ग्रहणम्
७।१।१७७ त्रिमोदकिकां त्यजति ७।२।१५२ तृतीयाकरोति क्षेत्रम् ७।२।१३५ त्रिकः
७।१।१७६ | त्रिमोदकिकां दण्डितः
७।२।१५२ तृप्रालुः ७।१।९२ | त्रिककुत् पर्वतः
७।३।१६८ | त्रिमोदकिकां भक्ते ७।२।१५२
।
तुन्दी
तुरीया
तुर्यः • तुर्या

Page #419

३९६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
त्रिरात्रः (२) त्रिरात्रजातः त्रिरात्रप्रियः
त्रिरात्रा
।
त्रिर्भुङ्क्ते त्रिवार्षिक: त्रिशः (२) त्रिषाष्टिकः त्रिष्टुबत्र त्रिसांवत्सरिकः
त्रिसीत्यम्
७।२।१२० ।
त्रिसौवर्णिकम् त्रिस्तावा वेदिः त्रिस्तावोऽग्निः त्रिहल्या त्रिहस्तिनी त्रेधा भुङ्क्ते त्रैकुलिजिकः त्रैधं करोति त्रैधं भुङ्क्ते त्रैधानि त्रैधीभावः त्रैभाव्यम् त्रैरात्रिकः त्रैलोक्यम् त्रैवर्णिको वर्णी त्रैवर्षिकं धान्यम्
७।३।११९ | व्यञ्जलमयम्
७।३।१०१ | दक्षिणतो वसति ७।२।११७, ७।२।११९ ७।३।११९ | व्यञ्जलम् ७।३।१०१ | दक्षिणधुरीणः
७।१।४ ७।३।११९ | त्र्यञ्जलरूप्यम्
७।३।१०१ | दक्षिणपश्चादागतः ७।२।११८, ७।२।१२४ ७।३।११९ त्र्यञ्जलि
७।३।१०१ | दक्षिणपश्चाद्रमणीयम् ७।२।११८ ७।२।११० | व्यञ्जलिः
७।३।१०१ | दक्षिणपश्चाद्रमणीयम् ७।२।१२४ ७।४।१८ | त्र्यञ्जलिक:
७।३।१०१ | दक्षिणपश्चाद्वसति ७।२।११८, ७।२।१२४ ७।२।१५१ | त्र्यञ्जलिमयम् ७।३।१०१ | दक्षिणपश्चार्द्धः ।
७।२।१२५ ७।४।१९ | त्र्यञ्जलिरूप्यम् ७।३।१०१ | दक्षिणपाञ्चालक:
७।४।१६ ७।४।१०५ त्र्यञ्जलिर्घटः
७।३।१०१ | | दक्षिणा रमणीयम् ७।२।११९, ७।२।१२० ७।४।१९ त्र्यहः ७।३।९९, ७।४।६१ | दक्षिणा वसति
७।२।११९ ७।१२७ त्र्यहः ७।४।६६ | दक्षिणात्
७।२।१२० ७।४।१९ त्र्यहीणः
७।४।६६ दक्षिणादागतः ७।२।११८, ७।२।११९ ७।३।१२० त्र्यह्नः
७.३।९९, ७।३।११८ दक्षिणाद्रमणीयम् ७।२।११८, ७।२।११९ ७।३।१२० त्र्यह्नजातः
७।३।११८ | दक्षिणाद्वसति ७।२।११८, ७।२।११९ ७।१।२६ त्र्यप्रियः ७।३।११८ | दक्षिणापरार्द्धः
.७।२।१२५ ७।१।१४४ | त्र्यनी
७।३।११८ | दक्षिणाहि रमणीयम् ७।२।१०७ | त्र्यायुःप्रियः ७।३।१०० दक्षिणाहि वसति
७।२।१२० ७।४।१९ त्र्यायुषम्
७।३।१०० | दक्षिणेनास्य रमणीयम् ७।२।१२२ ७।२।१०७ त्र्याशीतिकः
७।४।५ | दक्षिणेनास्य वसति
७।२।१२२ ७।२।१०७ | त्र्युक्षा
७।३।९९ | दक्षिणेम शकटम्
७।३।१४३ ७।२।१०८ त्वकत्पिता
७।३।२९ | दक्षिणेर्मः पशुः
७।३।१४३ ७।२।१०८ त्वकम् ७।३।३४ दक्षिणेर्मा मृगः
७।३।१४३ ७।२।१६४ त्वचयति ७।४।३२ दण्डवद् गृहम्
७२६ ७।४।१९ त्वचिकः
७।३।४० दण्डवान्
७।२।२,७।२।६ ७।२।१६४ त्वचियः
७।३।४० दण्डाग्रम्
७।४।१२० ७।२।६९ त्वचिलः ७.३।४० दण्डादण्डि
७।३।७४ ७।४।१८ त्वचिष्ठः ७।४।३२ दण्डिकः
७२६ ७।२।१६४ त्वचीयान् ७।४।३२ दण्डिकाः (२)
७।२।१ ७।४।१९ | त्वत्तः ७।२।८९ | दण्डिनः
७।२।१ ७।४।१९ त्वत्तोऽभवत् ७।२।८१ दण्डिमती शाला
७।२१ ७।१।६८ त्वयका ७।३।३० दण्डी
७।२।१, ७२६ ७.१६८ त्वयकि
७।३।३० | दण्डीकरोति चैत्रम् ७।२।१२६ ७।३।१२४ | त्विषिमान् राजवर्चस्वीति ७।३।८३ | दण्डीभवति चैत्रः
७।२।१२६ ७।३।१२४ | दक्षिणत आगतः ७।२।११७, ७।२।११९ | दण्डीस्याच्चैत्रः
७।२।१२६ ७।३।१२५ | दक्षिणतः ७।२।१२० | दतिकः
७.३१४५ ७।३।१०१ | दक्षिणतो रमणीयम् ७।२।११७, ७।२।११९ | दत्तिका
७।३।३८
त्रैवैद्यम्
त्रैशाणम् त्रैसमिकः त्रैहायणम् त्रैहायनम् त्र्यङ्गुलप्रियः त्र्यङ्गुलम् (२) व्यङ्गुलम् त्र्यञ्जलप्रियः

Page #420

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥९॥
दत्तियः
दत्तिलः
दद्ध्यत्र
दधिगन्धं भोजनम्
दधिगन्धि भोजनम्
दधिमयम्
दन्तकः
दन्तवान्
दन्तवान् नरः
दन्ताः स्निग्धतराः
दन्तावलो नाम राजा
दन्तवान्
दन्तावलो नाम हस्ती
दन्ती नरः
दन्तूलः
दन्तोष्ठकः
दयूः
दर्द्वणः
दर्द्रुमान्
दर्शनीयकल्पा
दर्शनीयचर:
दर्शनीयचरी
दर्शनीयदेश्या
दर्शनीयरूपा
दवयति
दविष्ठः
दवीयान्
दशगवधनः
दशगवप्रियः
दशगवम्
दशगुः
७ । ३ । ४५ दशतयो धर्मः
- ७।३।४५ दशमः
७ । ४ । १११
७ । ३ । १४६
७ । ३ । १४६
दन्त्यम्
७।१।३७
दमदमा करोति ७२ ।१४५, ७।२।१४९ ७ । २ । १४५
दमदमा भवति
दमदमा स्यात्

७।३।१ दशसखम्
दशमात्राः
दशमी करभः
दशराजी
७।२।२७
७।२।२७
७।२।६८
७।२।४० दात्री
७।२।१९ दाध्यश्विः
७।१।१८० दामनयः
दामनीयः
दामनीयी
दामिनी
दाण्डम् दाण्डाजिनिकः
दाण्डिनायनः
दात्रिकः
७।२।१४५ दारगवम्
७ ४ १११
७ । २ । ३०
७।२।३०
७।१।१८० दशोक्षम्
७।२।१९, ७।२।४० दशोक्षी
७।२१६८ दस्युरूपोऽयमध्यक्ष्णोरञ्जनं हरेत् ७।३।१० ७।३।६, ७।३।९ दाक्षिः
७ । ३ । १०५
७३ १०५
दारदवृन्दारिका
दारदिका
दार्घसम्
७।३।११ दाढम्
७२७८ | दर्शनीयकम्
७।२।७८ दाविकमुदकम्
७ । ३ । ११
७ । ३ ।
१०
७।४।४२ दास्याः पुत्रः
७।४।४२ चिम्
७ । ४ । ४२
दिग्धकः
दिष्टिः
दिष्टिमात्रम्
७।३।१०५ दीर्घजानुः ७१२११ दीर्घजीवितः
७ । १ । १५१
७ । १ । १५९
दाविकाकूलाः शालयः
दासीपदी
७ । १ । १४६
७ । २ । ६२
७
। ३ । १०६
७ । ३ । १०६ | दीर्घाङ्गुली
७।३।१९ दुःखाकरोति शत्रुम्
७३।९९ | दुःखी
दुःसखः ७।४।१, ७।४।६८ दुर्जातीयः ७२४१४५, ७४१५५
७११११७१ दुधाः दुर्मेधाः ७२४४५ दुर्योधनः ७।२६ दुल
७।२६ दुर्हलि
७२।७२
दीर्घजीवितीयः दीर्घरात्रः
७३।११९
दीर्घसक्थः
७ । ३ । १२६
दीर्घसक्थि शकटम् ७।३।१२६, ७।३।१३६
दीर्घसक्थी
७।३।१२६
७।३।१२५
७।२।१४१
७।२/६३
७।३।७०
७।३।१३९
७३ १३९
७।३।१३७
७१ १०९
७।३।१३६
७।३।१३६
७।३।१५७
७।३।१५७
७।३।१३७
७।३।१३६
७।३।१३६
७।३।१३६
७।३।१३६
७।१।६३
७।१।६३
७।१।६३
७१।५९
७।१।५९
७।३।७७
७३ ९८
७।२।१२९
७।२।१२९
७ । ४ । १११
७1३1३५
७।३।३८
७२ १६२
७।२।१३३
७।४।५ दुर्हदमित्रः
७ । ३ । ६७
७३।६७
७।३।९७
७ । ४ । १२०
७ । ३ । २८
७ |४ | ३
दुर्जातः सूतपुत्रस्य
७।३।६७
दुक्तः
७।२।६७ | दुसक्तिः
७ । ४ । १२२
७।१।५५
दुर्हृदयो व्याधः
दुष्प्रजसी
७।१।५९ दूत्यम्
७।१।७२ दृढता
७।४।३ दृढत्वम् ७।४।३ दृढधूरक्षः
७।३।१४९ दृषत्समित्
दुसक्थः
दुसक्थिः
दूतता
दूतत्वम्
दृषदीभवति शिला
षद्भवति शिला
७ | ३ | ३४
७ । १ । १४३
७ । १ । १४५
७ । ३ । १२६
७।२।७२ देवत्रा करोति द्रव्यम्
देग्धिः
देवकः
३९७
देवका
देवता

Page #421

३९८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
धुमः
देवत्रा करोति
७।२।१३४ | दौरात्म्यम् देवत्रा गच्छति
७।२।१३४ | दौर्भागिणेयः देवत्रा भवति
७।२।१३४ दौर्भाग्यम् देवत्रा भवति द्रव्यम्
७।२।१३३ दौर्हदम् देवत्रा वसति
७।२।१३४ | दौलेयः देवत्रा संपद्यते द्रव्यम् ७।२।१३३ | दौवारपालिः देवत्रा स्यात्
७।२।१३४ | दौवारपालिकः देवत्रा स्याद् द्रव्यम् ७।२।१३३ | दौवारिकः देवदत्त ! अहो आगच्छ ७।४।९९
| दौष्कः देवदत्तकः सङ्घः
७।१।१९० | दौहार्दम् देवदत्तकः ७।३।३५, ७३६० दौहार्यम् देवदत्तकाः
७।१।१९० देवदत्तचरः
७।२।८० धुमान् देवदत्तचरी
७।२८० | द्यौः देवदत्तता
७।१।६६ | द्रढयति देवदत्तत्वम्
७।११५५, ७।१६६ | द्रढिमा देवदत्तनेतृकः
७।३।१३३ द्रढिष्ठः देवदत्तरूप्यो गौः
७।२८० द्रढीयान् देवदत्तश्वा
७।३।१११ | द्रव्यं कार्षापणम्
७।१।२२ | द्रव्यं राजपुत्रः देवपथः
७।१।१११ द्रव्यमयं माणवकः देवब्रह्मा नारदः
७।३।१०७ द्रव्यवान् देवलकाः
७।१।११० | द्राघयति देववत्पश्यन्ति मुनिम् ७।१५२ | द्राधिमा देवा अर्जुनतोऽभवन् ७।२८१ | द्राधिष्ठः देवानांप्रियः
७।४।१२२ द्राधीयान् देविकः
७।३।३५, ७।३।३७ | द्रुणसः देविकः ७।३।४१, ७।३।४५ द्रुमः देवियः
७।३।३५, ७।३।३७ | द्रुमपुष्पः ७।३।४१, ७।३।४५ | द्रुमपुष्पीयः
७।३।३५, ७।३।३७ द्रुमान् देविलः ७।३।४१, ७।३।४५ | द्रोग्धा द्रोग्धा
७।३।११ | द्रोढा द्रोढा
७।२।७३ | द्रोणीपदी दोलिका
७।३।१६ | द्वन्द्वं कृतम् ७।१।६३ | द्वन्द्वं तिष्ठतः
७।४।५१ | द्वन्द्वं नारदपर्वती
७।४।८४ ७।४।२५ | द्वन्द्वं मन्त्रयन्ते
७।४।८३ ७।४।२५ | द्वन्द्वं यज्ञपात्राणि प्रयुनक्ति ७।४।८३ ७।४।२५ द्वन्द्वं व्युत्क्रान्ताः
७।४।८३ ७।४।६८ | द्वयं तपः
७।१।१५२ ७।४।६ द्वयी रज्जुः
७।१।१५२ ७।४।६ | द्वाचत्वारिंशः
७।१।१५६ ७।४।६ | द्वाचत्वारिंशत्तमः
७।१।१५६ ७।४।७१ द्वादश
७।३।१२८ ७।१।६७, ७।४।२५
द्वादशः
७।१।१५५, ७।१।१५९ ७।४।२५ द्वादशतयः सिद्धान्तः ७।१।१५१ ७।२।३७ द्वादशम्
७।१।१५४ ७।२।३७ | | द्वाभ्यां द्वाभ्यां कृतम्
७।४।८२ ७।४।१०९ । द्वाविंशं शतम्
७।१।१५४ ७।४।३९ द्वाविंशः
७।११५६. ७।१।५९, ७।४।३९ द्वाविंशतितमः
७।१।१५६ ७।४।३९ | द्विकं ग्रन्थग्रहणमस्य ७।१।१७७ ७।४।३९ द्विकः
७।१।१७६ ७।१।११५ द्विकाण्डा क्षेत्रभक्तिः ७।१।१४४ ७।१।११५ | | द्विकाण्डी रज्जुः
७.१।१४४ ७।१।११५ | द्विकौडविकः
७।४।१९ ७।२।६ | द्विखारः
७।३।१०२ ७।४।३८ | द्विखारप्रियः
७।३।१०२ ७।४।३८ | द्विखारमयम्
७।३।१०२ ७।४।३८ द्विखारम् (२)
७।३।१०२ ७।४।३८ | द्विखारि
७।३।१०२ ७।३।१६१ | द्विखारी
७।३।१०२ ७।२।३७ | द्विखारीप्रियः
७।३।१०२ ७।२।७२ | द्विखारीमयम्
७।३।१०२ ७।२।७२ | द्विगुणाकरोति क्षेत्रम् ७।२।१३६ ७।२।३७ | द्विगोदावरम्
७।३।९१ ७।४।७२ / द्वितः
७।२८९ ७।४।७२ द्वितयं तपः
७।१।१५२ ७।३।१४९ | द्वितयी रज्जुः
७।१।१५२ ७।४।८२ | द्वितीयं शाटी
७।२।१५३ ७।४८२ | द्वितीयः
७।१।१६५
देवदेवत्यम्
देवियः देविलः
दैवतम् दैवासुरः
दौत्यम्

Page #422

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
३९९
७।१।१४४
७।४।१९ ७।४।१९ ७।४।१९ ७.१२७
७.१७
७।४।१९
द्विदण्डा
द्विमूर्धः
द्वितीयकं ग्रन्थग्रहणमस्य ७।१।१७७ | द्विपाद्
७।३।१५० | द्विशमः द्वितीयको ज्वरः ७।१।१९३ | द्विपुंस्कः
७।३।१७३ / द्विषाष्टिक: द्वितीयरात्रः ७।३।११९ | द्विपुत्रः .
७।४।१२२ | द्विसांवत्सरिकः द्वितीया ७।१।१६५ | द्विपुमान्
| द्विसाप्ततिकः द्वितीयाकरोति क्षेत्रम् ७।२।१३५ | द्विपुरुषा खाता
७।१।१४४ | द्विसीत्यम् द्वितीयाकल्याणीका रात्रयः ७।३।१३० द्विपुरुषी खाता
७।१।१४४ द्विसीरः द्वित्राः ७।३।१२८ | द्विप्रस्थः
७।१।१४४ | द्विसौवर्णिकम् द्वित्वम् ७।११५५ द्विभूमः
७३७८
| द्विस्तावा ७।३।७५ | द्विभूमम्
७।३।७८ द्विस्तावान् प्रासादः द्विदण्डि प्रहरति .
७.३७५ | द्विमयमुदश्विद्यवानां क्रेयम् ७।१।१५३ | द्विस्तावान् भवति द्विदन् बालः
७।३।१५१ | द्विमयमुदश्विद्यवानाम् ७।१।१५३ | द्विस्तावोऽग्निः द्विदन्तः कुञ्जरः
७।३।१५१ द्विमया यवा उदश्वितः ७।१।१५३ द्विहलः द्विदशाः ७।३।१२८ | द्विमया यवा उदश्वितो मूल्यम् ७।१।१५३
द्विहल्या द्विदिष्टिः ७।१।१४४ द्विमुसला
७।३।७५ | द्विहस्तिनी द्विधा ७।२।१०४ | द्विमुसलि
७।३७५ | द्विहायनता द्विधा करोति ७।२।१०५, ७।२।१०७
७।३।१२७,७।४।५१ | द्विहायनत्वम् द्विधा क्रियते
७।२।१०५ | द्विमूर्धा (२) . ७।३।१२७ | द्वीपम् द्विधा क्रियन्ते ७।२।१०५ | द्विमूर्धी स्त्री
७।३।१२७ | द्वधा करोति द्विधा भवति
७।२।१०५ | द्विमोदकिकां त्यजति ७।२।१५२ द्वधा भुङ्क्ते द्विधा भवन्ति
७।२।१०५ | द्विमोदकिकां दण्डितः ७।२।१५२ द्वैकुलिजिकः द्विधा भुङ्क्ते.
७।२।१०७ | द्विमोदकिकां भुङ्क्ते ७।२।१५२ द्वैतीयीकं शाटी द्विधुरी ७।३।६९, ७।३७७ | द्विरथ्यः
७१।२ द्वैतीयीकी शाटी द्विनावतिकम् ७।४।१९ | द्विरात्रः (२)
७।३।११९ / द्वैधं करोति द्विनावधनः ७।३।१०४ द्विरात्रजातः
७।३।११९ | द्वैधं भुङ्क्ते द्विनावप्रियः ७।३।१०४ | द्विरात्रप्रियः
७।३।११९ | द्वैधानि द्विनावमयम् ७।३।१०४ | द्विरात्रा
७।३।११९ द्वैधीभावः द्विनावम् ७।३।१०४ | द्विर्भुङ्क्ते
७।२।११० द्वैपम् द्विनावरूप्यम्
७।३।१०४ द्विवार्षिक:
७।४।१८ द्वैभाव्यम् द्विनौः (२)
७।३।१०४ | द्विवार्षिको मनुष्यः ७।४।१८ | द्वैमातुरः द्विपदिकां दण्डितः ७।२।१५२ द्विवितस्तिः
७।१।१४४ द्वैरात्रिक: द्विपदिकां ददाति ७।२।१५२, ७।४।११० द्विशः (२)
७।२।१५१
द्वैवर्षिकं धान्यम् द्विपदिकां ददाति ७।४।८० | द्विशकटः
७.१७ द्वैशकटः द्विपदिकां भुङ्क्ते ७।२।१५२ | द्विशतः(तम्)
७।१।१४४ । द्वैशाणम् ७।३।१५० | द्विशतिकां दण्डितः ७।२।१५२ द्वैसमिकः द्विपलम्
७।१।१४४ | द्विशतिकां भुङ्क्ते ७।२।१५२ | द्वैसीरिकः ७।३।१५० | द्विशतिका व्यवसृजति ७।२।१५२ | द्वैहलिकः
७।३।१२० ७।२।११० ७।२।११० ७।३।१२०
७.१७ ७।१।२६ ७।१।१४४
७.१९६८ ७.१६८ ७।३।७६ ७।२।१०७ ७।२।१०७
७।४।१९ ७।२।१५३ ७।२।१५३ ७।२।१०७ ७।२।१०७ ७।२।१०८ ७।२।१०८
७।१।६६ ७।२।१६४
७२१ ७।४।१९ ७।४।१८
७.१७ ७।४।१९ ७।४।१९
७.१७
द्विपदी
द्विपात्
७.१७

Page #423

४००
द्वैहायनम्
हौ करोति
द्वौ क्रियते
ही हो तिष्ठतः
द्वौ द्वौ माषौ ददाति
द्वौ भवति
द्व्यङ्गुलप्रियः
द्व्यङ्गुलम् (२)
व्यङ्गुलम्
व्यङ्गुलीकं दारु
द्व्यञ्जलप्रियः
व्यञ्जलमयम्
द्व्यञ्जलम्
द्व्यञ्जलरूप्यम्
व्यमलि
द्व्यञ्जलिः
द्व्यञ्जलिकः
द्व्यञ्जलिमयम्
व्यञ्जलिरूप्यम्
द्व्यञ्जलिर्घटः
द्व्यहः
द्व्यहः
दुव्यहीनः
द्व्यह्नः
द्व्यह्नः पटः
द्व्यह्नजातः
द्व्यह्नप्रियः
व्यह्मी अष्टका द्व्यायुः प्रियः
व्यायुषम्
द्व्याशीतिकः
व्युक्षा
धक्दि
धनकः चैत्रस्य
धनवान्
धनिकः

७।१।६८ धनी
७ । २ । १०५
७।२।१०५
७ । ४ । ८२
७।२।१५२
७ । २ । १०५
७ । ३ । १२४
७३ | १२४
७ । ३ । १२५
७ । ३ । १२५
७ । ३ । १०१
७ । ३ । १०१
७ । ३ । १०१
धुरी
७।३१०१ धूर्यः
७३ १९०१
७१३ १२१०१
७३ ११०१
७३ ११०१
७।३।१०१
७ । ३ । १०१
७।३।९९, ७।४।६१
७ |४ | ६६
७ १४ । ६६
७३ १९९
७ । ३ । ११८
धनूभवति वंशः
धन्यः
धमनीलः
धर्मो नो रक्षतु
धर्मो वो रक्षतु
धर्म्यं सुखम्
धर्म्यम्
धानुष्कः
धान्यमायवान्
धारणिः
धार्त्तयः
७।३।११८
७ । ३ । ११८
धेनुमयम्
धेनुष्या
धेन्वनडुहाः
धेन्वनडुही
धेन्वनड्वान्
धैनुकम्
धैवत्यम्
धौरेयः
धौरेयकः
धौर्तकम्
धौर्त्तिका
धौर्त्त्यम्
ध्वंस्यते
७३।११८ नक
७।३।२००
७।३।१०० नखकः
७।४।५ नगरं पुरम्
७ । ३ । ९९
नगवदन्यत्
७।३।३१ नडकः
७ । १ । १७९
नड्वलम्
७।२६
नड्वान्
७।२।६ नतराम्
नक्तंदिवम्
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
७ । २ । ६
नन करोमि
७ । २ । १२८
नभ्यं दारु
७।१।९
७।२।२१
७ । ४ । १०९
७ । ४ । १०९
७१ ११
७।१।११
७ । ४ । ७१
७।२१६
नभ्यमञ्जनम्
नभ्या शिंशपा
नभ्यो वृक्षः
नभ्योऽक्षः
नमस्कारः
नयनम्
७ ४ ११० नवमः
७।३।६५ नवीनम्
७।१।३
नव्यम्
७।१।३
नाखरजनम्
७ । ३ । ३
हातकम्
७ । १ । ११
नागदन्तः
७ । ३ । ९७
नानाजातीयः
७ । ३ । ९७
नानात्वम्
७ । ३ ।९७
नाभेयः
७।३।३ नाभ्यं तैलम्
७।४।३० नाभ्यम्
७।१।३ नामधेयम्
७।१।३ नारपत्यम्
७।१।७३ नालीकिनी
७।१।७३ नाविकः
७१।७३ नावी
७ । ४ । ११०
७ ३ ३४
७ । ३ । ९७
७।१।१८० नासिकावान् ७।२।२६ निःशकृत् ७।२।२६ निःश्रेयसं निर्वाणम् ७ । ३ । ४६ निःषाम वचनम् ७।२१७० निकटम् ७।२१७० निकुच्यकणि धावति निगार्यते
७ । ३ ।८
७।१।३१
७।२।१५६
७ । ४ । १११
नरकपटलान्यधोऽधो द्वन्द्वं हीनानि ७।४।८२
नवतितमः
७ । १ । १५८
११५९
७/४/८५
७ ।१ ।३१
नाव्यमुदकम्
नाव्या नदी
नासिकः
७।१।३१
७ १ ३१
७१ ३१
७।२।१६०
७।२।१६०
७१/६९.
७।३।१५२
७।२।७५, ७।३।१३९
७/१/५५
७१४ १६८
७।१।३१
७।१।३७
७२ १५८
७।१।६०
७२।६७
७।२।३
७।२।३
७१।१२
७।१।१२
७।२।४५
७।२।४५
७ । ३ । १२३
७ । ३ । १२२
७।३१८२
७।१।१२५
७।३।७५
७ । ४ । ११०

Page #424

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४०१
निधिकः
निरध्वम्
नैधेयः
निगाल्यते
७।४।११० | नीचैस्त्वम् निजागलीति
७।४।११२ | नीरात्रः नितराम्
७.३८ नीरात्रा
७।४।११० नूतनम् निबिडं वस्त्रम्
७१।१२९ नूत्नम् निबिडा नासिका
७।१।१२९ नृपाः सोमार्कवर्चसः निबिडाः केशाः
७।१।१२९ नेदयति निबिडो मैत्रः
७१।१२९ नेदिष्ठः निबिरीसं वस्त्रम्
७।१।१२९
नेदीयान् निबिरीसा नासिका ७।१।१२९ नेनिजानि निबिरीसाः केशाः
७।१।१२९ नेनेक्ति निबिरीसो मैत्रः
७।१।१२९ नेममनत्यन्तं भिन्नम् निरङ्गुलम् .
७।३।१२४ नेष्ट्रीयम्
७.३७९ नैचाकविः निरह्नः
७।३।११८ निरनी वेला
७।३।११८ | नैयग्रोधो दण्डः कषायो वा निराद्य
७।४।११० नैयङ्कवम् निरुध्य
७।४।१०९ नैयायिकः निर्लोमा पुरुषः
७.३२८२ नैयासिकः निश्चत्वारिंशानि
७.३११२३ नैवारीणम् निष्कुलाकरोति दाडिमम् ७।२।१२६ नैषादकर्षक: निष्कुलाकरोति दाडिमम् ७।२।१३९ नैष्कशतिकः निष्कुलाकरोति पशुं चण्डालः ७।२।१३९ नैष्कसहस्रिकः निष्पञ्चाशानि
७।३।१२३ नौमान् निष्पत्राकरोति मृगम् ७।२।१३८ न्याग्रोधकः निष्पत्राकरोति वृक्षं वायुः ७।२।१३८ न्याग्रोधमूलाः शालयः निष्पदी
७।३।१४९ न्याङ्कवम् निष्प्रवाणिः कम्बलः ७।३।१८१
न्याय्यम् निष्प्रवाणिः पटः
७।३।१८१
| पक्तृत्वम् निष्प्रवाणिः सदश
७।३।१८१ पक्षतिः निस्त्रिंशः खड्गः
७।३।१२३ पक्ष्यतिकल्पम् निस्त्रिंशः खलः
७।३।१२३ | पङ्कजत्वम् निस्त्रिंशत्
७।३।१२३
पङ्कजिनी निस्त्रिंशानि वर्षाणि
७।३।१२३ पङ्किशः निस्त्रिंशान्यहानि
७।३।१२३ | पचतःकल्पम् नीचकैः ७।३।३१, ७।३।३३, ७।३।४६ | पचतकः
७।१५५ | पचतकि ७।३।२९, ७।३।३३, ७।३।४६ ७।३।११९ पचति पचति
७।४/७३ ७।३।११९ पचतिकल्पम्
७।३।११ ७।२।१६० पचतितमाम्
७।३८ ७।२।१६० पचतितराम्
७.३८ ७।३।८३ | पचतिदेशीयम्
७।३।११ ७।४।३७ पचतिदेश्यम्
७।३।११ ७।४।३७ | पचतिपचतितमाम्
७।४/७३ ७।४।३७ पचतिपचतितराम्
७।४।७३ ७।४।११४ पचतिरूपम्
७।३।१० ७।४।११४ पचतोदेशीयम्
७।३।११ ७.३१५७ पचतोदेश्यम्
७।३।११ ७।१७६ पचतोरूपम्
७।३।१० ७।४।१ | पचन्तकि
७।३।२९ ७।४।११० पचन्तिकल्पम्
७।३।११ ७।४७ पचन्तिदेशीयम्
७।३।११ ७।४।८ पचन्तिदेश्यम्
७।३।११ ७।४।५ पचेयम्
७।४।१०९ ७।४।५ पचेयुः
७।४।१०९ ७।१७९ पञ्चकः
७।१।१७६ ७।४।७१ | पञ्चकदिवसकः
७।३।१४० ७।२।५७ | पञ्चकमासिकः
७।३।१४० ७।२।५७ पञ्चकम्
७१।१७७ ७२३ पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते
७।२।१०९ ७४७ पञ्चखारः
७।४।१११ ७।४७ पञ्चखारधनः
७।३।१०२ ७।४।८ पञ्चखारम्
७।३।१०२ ७।१।१३ पञ्चखाररूप्यम्
७।३।१०२ ७।११५५ | पञ्चखारि
७।३।१०२ ७.१६८९ पञ्चखारीधनः
७।३।१०२ ७।३।११ | पञ्चखारीरूप्यम्
७।३।१०२ ७११५५ पञ्चगवधनः
७।३।१०५ ७।२।६७ पञ्चगवमयम्
७।३।१०५ ७।२।१५१ पञ्चगवम्
७।३।१०५ ७।३।११ | पञ्चगवरूप्यम्
७।३।१०५ ७।३।२९ | पञ्चगुः
७।२।१,७।३।१०५

Page #425

४०२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
पञ्चगोणिः ७।४।११२ | पञ्चाशः
७।१।१५६ | पटुतमकः पञ्चजन ७।१।२० | पञ्चाशत्तमः
७।१।१५६ | पटुतमरूपः पञ्चजनीनः ७।१।४१ | पञ्चाशम्
७।१।१५४ | पटुतमाः पञ्चजनीयः
७।१।४१ | पञ्चेन्द्रः पञ्चाग्निः ७।४।१११ पटुतमौ पञ्चतक्षम् ७।३।९९ | पटकः
७।३।४६ | पटुतरः पञ्चतक्षी ७।३।९९ | पटत्पटदिति
७।२।१४७ | पटुतरः (२) पञ्चतयो यमः ७।१।१५१ | पटत्पटदिति करोति
७।२।१४८ | पटुतरकः पञ्चदशमात्राः
७।१।१४६ | पटत्पटेति करोति ७।२।१४८ | पटुतररूपः पञ्चदशिनः ७।११४७ | पटत्वम्
७।१६९ | पटुतराः पञ्चदशिनौ
७।१।१४७ | पटपटा करोति ७।२।१४५, ७।२।१४९ | पटुत्वम् पञ्चदशी अर्धमासः ७।१।१४७ | पटपटा भवति
७।२।१४५ | पटुदेशीयः पञ्चधा ७।२।१०४ पटपटा स्यात्
७।२।१४५ | पटुदेशीयकः पञ्चनदम् ७।३।९१ | | पटयति
७।४।४३
पटुदेश्यः पञ्चनावमयम् ७।३।१०४ | पटा ३ उ
७।४।१०३ पटुदेश्यकः पञ्चनावम् ७।३।१०४ | पटा ३ उ अत्र
७।४।१०३ | पटुदेश्यतमः पञ्चनावरूप्यम्
७।३।१०४ | पटा ३ उ उदकम् ७।४।१०३ पटुदेश्यतरः पञ्चनौः ७।३।१०४ | पटिति
७।२।१४६ | पटुदेश्यरूपः पञ्चपुत्रः ७।४।१२२ | पटिति करोति
७।२।१४५ पटुरूपकः पञ्चमः ७।१।१५९ | पटिमा
७।४।४३ पणशः पञ्चमकम् ७।१।१७७ पटिष्ठः
७.३१९, ७।४।४३ पण्डितरूपः पञ्चमदेशीया ७।३।११ | पटिष्ठाः
७.३/९
पतपता करोति पञ्चमात्राः ७।१।१४५ पटिष्ठी
७.३९ | पतितजम्भः पञ्चमी ७।१।१५९ | पटीकरोति तन्तून्
७।२।१२६ पञ्चमी बालकः
७।२।६२ पटीभवन्ति तन्तवः ७।२।१२६ पथा पञ्चराजः ७।३।१०६ | पटीयसी
७।३।९ पथाम् पञ्चराजप्रियः ७।३।१०६ | पटीयान्
७।३।९, ७।४।४३ पथिषु पञ्चराजी (२) ७।३।१०६ | पटीस्युस्तन्तवः
७।२।१२६ पथ्यमोदनादि पञ्चवाक्
७।३।९८ | पटुकः
७।३।१३ | पदष्ठीवम् पञ्चषाः ७।३।१२८ पटुकः
७।३।१३ | पद्मनाभः पञ्चसखः ७।३।१०६ पटुकल्पः
७।३।११ पद्मश्रीः पञ्चसखप्रियः ७।३।१०६ पटुकल्पकः
७।३।१३ पद्मिनी पञ्चसखम् ७।३।१०६ पटुकल्पतमः
७।३।११ पद्यः कर्दमः पञ्चसखी ७।३।१०६ पटुकल्पतरः
७।३।११ | पद्याः शर्कराः पञ्चाङ्गुलम् ७।३।१२५ पटुकल्परूपः
७।३।११ | पन्थाः पञ्चाङ्गुलिर्हस्तः ७।३।१२४, ७।३।१२५ |
७१२७५, ७।४।८६ | पत्रककुद् वृद्धः पञ्चालत्वम् ७१५५ | पटुतमः
७।३।९ | पययति
७।३।१३ ७।३।१० ७३।९ ७।३९ ७।३।६ ७।३।९ ७।३।१३ ७।३।१०
७१३९ ७।१५५ ७।३।११ ७।३।१३ ७।३।११ ७।३।१३ ७।३।११ । ७।३।११ ७।३।११ ७।३।१३. ७।२।१५१
७।३।१० ७।२।१४९ ७।३।१४२ ७।४।११४ ७।४।११४ ७।४।११४ ७।४।११४
७१।११ ७।३।९७ ७।३।१३४ ७।३।१७६ ७।२७० ७।१।११
७।१८ ७।४।१०९ ७।३।१६७ ७।४।४३
पथः

Page #426

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
पयस्यति
पयसिष्ठः
पयसीयान्
पयस्कल्पा यवागूः
पयिष्ठः
पयीयान्
परत आगतः
परतो रमणीयम्
परतो वसति
परमकारीषगन्धीबन्धुः
परमगवः
परमगार्ग्यस्यापत्यम्
परमत्वयका
परमधुरा
परमनौः
परमपुरुषत्वम्
परममयका
परमराजः
परमविश्वके
परमशरद् (तु)
परमसक्थि
परमसखः
परमसरः
परमसर्वके
परमसत्यम्
परमस्वधर्मः (२)
परमहल्या
परमहृदयत्वम्
परमाहः
परमोक्षा
परम्परोणः
परशव्यमयः
परशु
परस्तादागतः
परस्ताद्रमणीयम् परस्ताद्वसति

७।४।४३
७ । ४ । ४३
७ । ४ । ४३ |परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो मेघः
७ । ३ । ११
७ १४ १४३
परस्यकुल
परारि
७।४।४३ | परिपत्
७।२११७ परिपडलं तीर्थम्
७ । २ । ११७
७ । २ ।
११७
७ । ४ । ११६
७।३।७२
७ । ४ । ११५
७ | ३ | ३०
७।३।७२
७ । ३ । १०४
७ १११७०
परितः
परित्रिगर्त वृष्टो मेघः
परिपरि त्रिगर्त्तेभ्यो वृष्टो मेघः ७।४।८८ पलितीयः
परिवृढता
७।१।५९ पल्यवर्चसम् ७।१।५९ पश्चादागतः ७।४।३९ पश्चाद्रमणीयम्
७११५९७४॥३९ पश्चाइसति
७।४।३९ || पश्चार्द्धम्
७।४।३९ पांशुमान्
७।२।२७ पांशुरः
७।२।२७
७।२।१००
परुद्भवान् पटुरासीत् पटीयानैषमः ७।३।९ परुद्भवान् पटुरासीत् पटुतर ऐषमः
परेद्यवि
परोक्षम्
७ । ३ । ७२
परोवरीणः
७ । ३ । ११५
पर्णलः
७।३।२९ पर्णवान्
७।१।२७ पणिलः
७ । ३ । १४१
पर्वतः
७।२।२६
पर्वतको रोगः
७ । १ । ७०
७।३।११६,७४६६
७ । ३ । ९५
७ । १ । ९९
७।१।३०, ७।१।५०
७ । ३ । १५२
७ । २ । ११६ पर्षद्वान्
७।२।११६ |पलं सुवर्णम्
७ । २ । ११६ पलमात्रं सुवर्णम्
७।३।७२, ७।४।५१
७।३।२९
७ । ३ । ९२
७ । ३ । १२६
परिवृढत्वम्
परिव्रढयति
परिव्रढिमा
परिव्रढिष्ठः
परिव्रढीयान्
परिषद्बलः
परिषद्वान्
७।३।३० परुत्
७।१।२० पलमात्रम्
७।२1१००
पलश:
७ । ४ ।८८
पलालिनः
७।२४८३
पलालीमान्
७ १ ४ १८८
पलितः
७।२।२७ पलितस्तम्भः
७।२।२७ पलितस्तम्भीयः
पर्वतवदवरोहति आसनात्.
पर्ववान्
पर्वशः
पर्शवः
पर्शः
पर्षद्वलः
पाकवान्
पाक्ति:
पाचकतमः
पाचकतरः
७ । ३ । ६ ७।२।९७ पाचकत्वम् ७।३।८७
पाञ्चकलाविकम्
७।१।९९ पाञ्चलोहितिकम्
७।२।२२
पाटवम्
७ । २ । २२ पाणिनः
७।२।२२
७ । २ । १५
पाणी सुकुमारतरी
पाण्डवेयः
७ । १ । १९३ |पाण्डुत्वम्
७।१।५२ पाण्डुभूमम्
७।२।१५ पाण्डुभूमो देश:
७।२।१५१ पाण्डुमान्
७।३।६६ |पाण्डुरः
७ । ३ । ६६
पातनी
७।२।२७ पाथेयम्
७।२।२७
७ । १ । १४३
७ । १ । १४३
पादत्वम्
पादवान्
पादशः
४०३
७।१।१४५
७२ १५१
७।२।३०
७।२।३०
७२।७२
७२।७२
७२।७२
७।२७२
७।३।८३
७।२।११८, ७।२।१२४ ७।२।११८, ७।२।१२४ ७।२।११८, ७।२।१२४
७२ १२५
७।२।२६
७।२।२६
७/२/६
७ ४ १११
७।३।९
७३।६, ७।३।९
७/१/५५
७।४।१९
७।४।१९
७।१।६९
७।४।५४
७।३।६
७।४।६९
७ १६९
७।३।७८
७।३।७८
७।२।२६
७।२।२६
७ ४११०
७१ १६
७/१/५५
७।२।२०
७२१५१

Page #427

४०४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
पादे
पादिकः ७।४।११० | पिचव्यः कर्पासः
७।१।३० पुर आगतः ७।२।११५, ७।२।१२२ ७।४।११० | पिचव्यः कर्पासः ७।१।४४, ७।४।७० पुरस्तादागतः
७।२।११५ पाद्यम् ७१।२३ पिच्छवान् ७।२।२८ पुरस्ताद्रमणीयम्
७।२।११५ पानसैन्धवः ७।४।२५ | पिच्छिलः ७।२।२८ पुरस्ताद्वसति
७।२।११५ पानीयकम् ७।१।७२ | पिण्डाश्मः संज्ञा जातिर्वा ७।३।११५ पुरुषता
७।१७० पापक्ति ७।४।११२ पिण्ढि ७।४।१११ पुरुषत्रा गच्छति
७।२।१३४ पापक्तिः ७।४।१११ | पितृकः ७।३।३७, ७।३।४१ पुरुषत्रा वसति
७।२।१३४ पापचीति ७।४।११२ | पितृदेवत्यम् ७।१।२२ पुरुषत्वम्
७.१७० पापच्यते पापच्यत इति । ७।४।७३ | पितृभोगीणः
७।१।४० पुरुषदघ्नमुदकम्
७.११४१ पामनः ७।२।२९ | पितृयः ७।३।३७, ७।३।४१ पुरुषदघ्नम्
७।१।१४२ पामवान्
७।२।२९ पितृलः ७।३।३७, ७।३।४१ पुरुषदघ्नी खाता
७।१।१४१ पारतः ७।४।६५ पितृवलः ७।२।२७ पुरुषद्वयसमुदकम्
७।१।१४१ पारतम् ७।२।११७ पितृस्थानीयः ७।३।१३९ पुरुषद्वयसम्
७।१।१४२ पारलौकिकम् ७।४।२७ पित्रीयः
७।१।३५ पुरुषद्वयसी खाता
७।१।१४१ पारावारीणः ७।१।१०१ पिनाकधन्वा ७।३।१५८ पुरुषमात्रमुदकम्
७।१।१४१ पारिखीयः ७।४।११० पिल्लं चक्षुः ७।१।१३० पुरुषमात्रम्
७।१।१४२ पारिखेयी भूमिः ७।१।४९ पिशाचकी ७।२।६१ पुरुषमात्री खाता
७।१।१४१ पारिखेय्य इष्टकाः ७।१।४८ पिष्टपुरम्
७।३।७६ पुरुषमात्री छाया
७।१।१४१ पारिख्याती ७।१५९ पिष्टसुरीयम् ७।१।२९ पुरुषश्वः
७।३।१११ पारिमाण्डल्यम् ७।४।२७ | पीतपूर्वी पयः ७।११६७ पुरुषायुषम्
७।३।१२० पारिवृढ्यम् ७।१५९ | पीलुकुणः
७।१।८७ | पुरो रमणीयम् ७।२।११५, ७।२।१२२ पारिषदः ७।१।१८ | पीवरोनी
७।३।१६९ | पुरो वसति ७।२।११५, ७।२।१२२ पारिषद्यः ७।१।१८ | पीवरोरू:
७।३।१८२ | पुरोडाशीयास्तण्डुलाः ७.१।२९ पारीणः ७।१।१०१ | पुंस्ता
७।१५५ | पुरोडाश्यास्तण्डुलाः ७।१।२९ पारोवर्यम् ७।१।९९ | पुंस्त्व म् ७।१५५ | पुलिन्दः
७।३।६३ पार्थक्यम् ७।४।६५ पुङ्गवः ७।३।१०५ पुलिन्दाः
७.३१६२ पार्थवम् ७।१।५८, ७१६९
७।२।६७ पुलिन्दौ
७।३।६३ पार्वणः ७।४।५२ पुण्यरात्रः ७।३।११९ | पुष्करवान् हस्ती
७।२७० पार्शवः ७।३।६६ पुण्यवान्
७।२।६ पुष्कराक्षम्
७।३।८५ पार्शवी ७।३।६६ पुण्याहम् ७।३।११६, ७।४।६६ । | पुष्करिणी
७।२१७० पार्श्वकः ७।१।१७१ पुत्रकः
७।३।२३ पुष्पधनुः
७।३।१५९ पार्श्वतः (२) ७।२।८४ पुत्रकः (२)
७।३।३४ पुष्पधन्वा
७।३।१५९ पार्श्वतीयः ७।२।१५३ पुत्रकाम्यति
७।४।११५ पुष्पफलवान् वृक्षः ७।२।६० पार्षदः ७।१।१८ पुत्रपौत्रीणः ७।१।९९ | पुष्पितस्तरुः
७।११३८ पार्षद्यः
७।१।१८ | पुत्रावलः ७।२।२७ | पुष्यनेत्राः
७।३।१३३ पालिः ७।२।२१ | पुनः पुनः पचति ७।४।७३ | पू: पूः
७।४।८५
पुटकिनी

Page #428

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४०५
७।३।६२ ७।३।६२ ७।३।६२
पूगतिथः पूगतिथी पूगशः पूतिगन्धं जलम् पूतिगन्धि करञ्जम् पूतिगन्धि जलम् पूत्कारः
७।४।२७
७.१।१२५
७।४।१०९
७.३५ ७३८
पूर्णकः
७.३८
७२८२ ७.३.४४
७।३।४४
| पैतृकम्
प्रजः
७।१।१६० | पूर्वी पयः
७।१।१६७ | पौलिन्दी ७।१।१६० | पूर्वेणास्य रमणीयम् ७।२।१२२ | पौलिन्द्यः ७।२।१५१ पूर्वेणास्य वसति
७।२।१२२ | पौलिन्द्यौ ७।३।१४५ पूर्वेद्युः
७।२।९८ | पौष्करसादः ७।३।१४४ पूर्वेषुकामशमः
७।४।२९ प्रकटः ७।३।१४५ पूर्वेषुकामशमः
७।४।१७ प्रकृत्य ७।२।१५६ पृथकद्
७।३।३१ | प्रकृष्टतमः ७।३।३३ पृथक्त्व म्
७।१।५५ प्रगतमाम् ७।३।१६७ पृथुता
७।१५८ | प्रगेतराम् ७।३।१६६ पृथुत्वम्
७।१।५८ प्रच्छर्दिकातः कुरु ७।३।१६६ पृथुश्रीः
७।३।१७१ | प्रजापतिकः (२) ७।१।१६८ पृथुश्रीकः
७।३।१७१ | प्रजापतियः ७।४।७७ पृष्ठतः
७।२८४ | प्रजापतिलः ७।४।१७ पृष्ठतोऽक सेवेत
७।२।८४ | प्रज्ञः ७।४।१७ पैठसर्पाः
७।४।६२ | प्रज्ञालः ७।२८४
७।४।७१ | प्रज्ञावान् ७।४।५ पैत्रम्
७१।६९
| प्रज्ञिलः ७।४।३ | पोत्रिकः
७२।६ ७।४।१४ |
७।२।६
| प्रणम् ७।४।१६ पोत्रीयम्
७.१७६ प्रणसं मुखम् ७।४।१७ | पौंस्नम्
७१५५
प्रणीय ७।३।११९ पौण्डुनागरः
७।४।२६ प्रतनम् ७।४।१४ | पौनःपुनिकः ७।४।६५, ७।४।७२ प्रतिकर्म
७।४।३ पौनःपुन्यम् ७।४।६५, ७।४।७२ प्रतिकर्मम् ७।४।१४ | पौरुषमुदकम्
७।१।१४१ प्रतिजन ७।२।१ पौरुषम्
७।१।१४२ प्रतिजरसम् ७।३।११३ पौरुषम् (२)
७.१७० प्रतिदीन्वा ७।४।१४ पौरुषी खाता
७।१।१४१ प्रतिदीन्वे ७।३।११८ पौरुषी छाया
७।१।१४१ प्रतिपथम् ७।३८ पौर्णमासी
७।२।५५ प्रतिमरुतम्
७।४।१७ प्रतिमरुत् ७।१।१६७ | पौर्वपञ्चालः
७।४।१६ प्रतिलोमः ७।१।१६७ पौर्वपञ्चालकः --
७।४।१६ प्रतिलोमम् ७।१।१६७ | पौर्वपिप्पलम्
७।४।१४ | प्रतिसाम ७।१।१६७ | पौर्वमद्रः
७।४।१६ | प्रतिसामः ७।१।१६७ | पौर्ववर्षिक:
७।४।१४ | प्रतिसामम् (२)
पूर्णककुद् युवा पूर्णकाकुत् । पूर्णकाकुदः पूर्ती श्राद्ध पूर्वं पूर्वं पुष्यन्ति पूर्वकान्यकुब्जः पूर्वकार्णमृत्तिकः पूर्वतः पूर्वत्रैयलिन्दः पूर्वदाविकः पूर्वनैदाघः पूर्वपाञ्चालकः पूर्वपाटलिपुत्रकः पूर्वरात्रः पूर्ववार्षिक: पूर्वशांशपः पूर्वशारदः पूर्वशालः पूर्वसक्थम् पूर्वहैमनः । पूर्वाह्णः पूर्वाह्णतमां भुङ्क्ते पूर्वाणेतरां भुङ्क्ते पूर्विणः पूर्विणौ
७।३।४४ ७।३।१५५
७।२।२२ ७।२।२२,७।२।३३
७।२।२२ ७।३।१५५ ७।२।१६१ ७।३।१६२ ७।४।१०९
७।२।१६१ ७.३१८२,७१३२८९
७।३८९
पोत्री
७.१२०
७।३।८
पावदवतः
७।३।९३ ७।४।१११ ७।४।१११ ७.३७६ ७।३।९० ७।३।९० ७।३।८२
७।३८२ ७३८२, ७।३।८९
७.३१८२ ७३।८२
पूर्वी
पूर्वी ओदनम् पूर्वी कटम्

Page #429

४०६
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
प्रतिसामम् प्रतीचीनम् प्रतीपम् प्रत्नम् प्रत्यक् प्रत्यक् रमणीयम् प्रत्यक्षम् प्रत्यक्षोऽर्थः प्रत्यर्थम् प्रत्यर्थिकः प्रत्यर्थी प्रत्यहम् प्रत्यात्मम् प्रत्युरः प्रत्युरसम् (२) प्रथमं प्रथमं पच्यन्ते प्रथमिनी प्रथयति प्रथिमा प्रथिमिनी प्रथिष्ठः प्रथीयान् प्रदीव्य प्रधानतमोऽयं ग्राम प्रभिद्य प्रभूतशः
७.१५० ७।१।५० ७३८
७१३८ ७।३।१६४ ७।३।१७२ ७।३।१७५ ७।३।१७३ ७।३।१२८ ७।३।१७५ ७।३।१७३ ७।३।१७३ ७।४।८७ ७।३।७३ ७।३।१७९ ७।३।१७२ ७।३।१७३
७।३।१७२
७।३१८९ | प्रस्तुत्य
७।४।१०९ | प्रासादीया भूमिः ७।१।१०७ | प्रस्थमात्र धान्यम्
७।१।१४५ | प्रासादीयो देशः ७.३७६ | प्रस्थमात्रा व्रीहयः ७।१।१४५ | प्राह्णतमाम् ७।२।१६१ | प्रस्थमात्रो व्रीहिः
७।१।१४३ | प्राणेतराम ७।१।१०७ | प्रस्थशः
७।२।१५१ | प्रियजानिः ७।२।१२३ | प्रस्थो व्रीहिः
७।१।१४३ | प्रियदधिकः ७।३१८७ | प्रहत्य
७।४।१०९ | प्रियधुरः ७।३१८७ | प्राकारमर्दिः
७।४।५३ | प्रियनौकः ७।४।८० | प्राकारीया इष्टकाः ७१४४४, ७।१५० | प्रियपञ्चानः ७।२८ | प्राक् प्राचीनं रमणीयम् ७१।१०७ | प्रियपथः ७.२८ प्राक्
७।१।१०७ | प्रियपयस्कः ७।४।६६ प्रागागतः . ७।२।११३, ७।२।१२३ | प्रियपुंस्कः ७.३४८८ | प्राग्रमणीयम् ७।२।११३, ७।२।१२३ | प्रियप्रियेण ददाति ७।३१८४ | प्राग्वसति ७।२।११३, ७।२।१२३ | प्रियबहुकः ७।३१८४ | प्राची दिक
७।१।१०७ | प्रियभ्राता ७।४।७७ | प्राचीनम्
७।१।१०७ | प्रियमधुकः ७।२।६७ | प्राजापत्यम् ७.१५७, ७१६० | प्रियलक्ष्मीकः ७।४।३९ प्राज्ञः
७।२।३३, ७।२।१६५ | प्रियशालिकः ७।१।५८, ७।४।३९ प्राज्ञा
७।२।३३ | प्रियषषः ७।२।६७ प्राज्ञा कन्या
७।२।१६५ | प्रियसर्पिष्कः ७।४।३९
७।२।३३ | प्रियाकरोति गुरुम् ७।४।३९ | प्राज्ञी कन्या
७।२।१६५ | प्रियानडुत्कः ७।४।१०९ | प्रातिजनीनः
७।१।२० | प्रियेण ददाति ७।३५ | प्रातिभाव्यम्
७।४।२७ | प्रियोपानत्कः ७।४।१०९ प्राध्वं शकटम्
७।३।७९ | प्रियोरस्कः ७।२।१५० | प्राध्वम्
७।४।४८ | प्रीणम् ७।२।८४ | प्राध्वो रथः
७।३।७९ प्रेमा ७।३।१२४ | प्रापयति
७।४।३८ | प्रेयान् ७।४।१०९ प्राप्तोधा गौः
७।३।१६९ ७।४।२१ | प्रालेयं हिमम्
७।४।२ | प्रेयङ्गवीणम् ७।४।२२ | प्रावाहणेयः
७।४।२१ | प्रेयरूपकम् ७।४।२२ | प्रावाहणेयकम्
७।४।२२ | प्रोष्ठपदः ७।४।२१ प्रावाहणेयिः
७।४।२२ | प्रोष्ठपादः ७।२।८२ | प्रावृटशरद्भ्याम्
७।३।९८ | प्रोडपदि हस्तिनं वाहयति ७।४।११७ | प्रासङ्ग्यः
७।१२ | प्रौष्ठपदो मेघः ७।४।१०९ | प्रासादीयं दारु
७।१५० | प्लक्षवान्
७।३।१२८
प्राज्ञी
७३।१७२ ७।२।१४० ७।३।१७३ ७।४।८७ ७।३।१७२ ७।३।१७२ ७।२।१६१ ७।४।३८ ७।४।३८ ७।४।३८ ७।१।७९ ७।१।७३ ७।३।१२९ ७।४।१३
प्रमाणतः
प्रेष्ठः
प्रमाणाङ्गुलम् प्रलय प्रवाहणेयः प्रवाहणेयकम् प्रवाहणेयिः प्रवाहणेयीभार्यः प्रवाहिकातः कुरु प्रवाहेमूत्रितम् प्रसीव्य
७.३७५
७।४।१३ ७।२।६

Page #430

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४०७
७।३।१७५ ७।३।१७५
७।३।१२ ७।३।१७० ७।२।१०१ ७।३।१७३ ७।३।१७३
७.१५८
फली
फेनवान्
प्लक्षवान् पर्वतः
७।२।१ | बहुजातिमः प्लक्षाय
७।४।१०९ | ब्रहुतः (२) प्लाक्षिः
७।४।१, ७।४।६८ | बहुतन्त्रीः फलकश्वः
७।३।११२ बहुतन्त्रीकः फलकश्वा
७।३।१११ | बहुतन्त्रीका वीणा फलकसक्थम्
७।३।११३ | बहुतन्त्रीीवा फलवान्
७।२।१३ बहुतरकम् फलिनः
७।२।१३ बहुतिथः
७।२।१३ | बहुतिथी फालदती
७।३।१५२ | बहुतैलं प्रसन्ना फेनलः
७।२।२२ | बहुत्र (२)
७।२।२२ | बहुत्रा गच्छति फेनिलः
७।२।२२
| बहुत्रा वसति बंहयति
७।४।३८ | बहुदण्डिका बंहिमा
७।१।५८, ७।४।३८ | बहुदण्डिको राजा बंहिष्ठः
७।४।३८ | बहुदण्डी राजा बंहीयान्
७।४।३८ | बहुदेवदत्तः बकसरः
७।३।११५
बहुधा बर्हवान्
७।२।१३ | बहुधा पिबति बर्हिणः
७।२।१३ | बहुधा भुङ्क्ते
७।२।१३ | बहुनाडिः कायः बलवान्
७।२।१९ | बहुनाडीकः स्तम्बः बलवान् मल्लः
७।२।१ | बहुनौः बलाकायाः शौक्ल्यम् ७।१।७० | बहुनौकः बलूलः
७।१।९१, ७।२।१९ | बहुपटुः बहु धनं ददाति
७।२।१५० बहुपयस्कः बहुकर्तृकः
७।३।१७१ बहुपयाः बहुकुमारीकः
७।३।१७१ | बहुपयो यवागूः बहुकृत्वः
७।२।१०९ | बहुपीतम् बहुकृत्वो मासस्य भुङ्क्ते ७।२।११२ | बहुप्रेयसी बहुकृत्वोऽह्नो भुङ्क्ते ७२।११२ | बहुप्रेयान् बहुखट्वः
७।३।१७५ बहुब्रह्मबन्धूको ग्रामः बहुखट्वकः
७।३।१७५ बहुभुक्तम् बहुगुडो द्राक्षा
७।३।१२ | बहुभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छति बहुचन्द्रो मुखम्
७।३।१२ | बहुभ्योऽतिथिभ्यो ददाति बहुच्छत्रिका सेना
७।३।१७० | बहुभ्राता
७।३।१३९ | बहुमालः ७।२८९ बहुमालकः ७।३।१७१ बहुमृदुः ७।३।१७१ बहुरासभराविका शाला ७।३।१८०
बहुर्हि ७।३।१८० बहुलक्ष्मीः
७।३।१५ बहुलक्ष्मीकः ७।१।१६० बहुलता ७.११६० बहुलत्वम् ७।३।१२ बहुवाग्मिका पुरी ७।२।९४ | बहुविष्णुमित्रः ७।२।१३४ | बहुवीणः ७।२।१३४ | बहुवीणकः ७।३।१७० बहुशो ग्रामेभ्य आगच्छति ७।३।१७० | बहुशो ग्रामेषु वसति ७।३।१७० | बहुशो धनं ददाति ७।३।१७६ | बहुशोऽतिथिभ्यो ददाति ७।२।१०४ | बहुश्रेयसी ७।२।११२ | बहुश्रेयान् ७।२।११२ | बहुषु ग्रामेषु वसति ७।३।१८० | बहुस्वामिका पूरी ७।३।१८० | बहुहर्तृकः ७।३।१७३ | बहुहलिः पुरुषः ७।३।१७३ | बहुहल्यः
७।३।१२ बह्वनडुत्कः ७।३।१७३ | बह्वनड्वान् ७।३।१७३ | बह्वपं तडागम् ७।३।१२ बह्वाढ्यतमकः ७।३।१२ | बढक्कं सूक्तम् ७।३।१७७ बढ्चश्चरणः ७।३।१७७ | बाध्यौगः ७।३।१७१ | बाभ्रवीयाः .
७।३।१२ | बाभ्रव्यः ७।२।१५० | बार्हस्पत्यम् ७।२।१५० | बालकः ७।३।१७९ बालाकिः
७१।५८ ७।३।१७० ७।३।१७६ ७।३।१७५ ७।३।१७५ ७।२।१५० ७।२।१५० ७।२।१५० ७।२।१५० ७।३।१७७ ७।३।१७७ ७।२।१५०
वहीं
७।३।१७०
७.३।१७१
७।३।१३६
७।१।२६ ७।३।१७३ ७।३।१७३ ७.३७६
७.३५ ७।३।१३५ ७।३।१३५ ७।४।२७ ७।४।११० ७।४।७० ७।१।६० ७।३।३४
७।४।६८

Page #431

४०८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
बालेयास्तण्डुलाः बाहोमः प्रावारः बाहविः बाहिष्कः बाहीकः बाहुबली बाहुल्यम् बाह्यः बिन्दुसरः बिम्बम् बिम्बावम् बिसिनी बीजाकरोति क्षेत्रम् बुध्यस्व बुध्यस्व बुभुक्षितकः बृहतिका आच्छादनविशेषः बृहतिका बृहस्पतिकः बृहस्पतियः बृहस्पतिलः ब्रह्मचर्यं चरति चरति ब्रह्मण्यो देशः
७।१।४७ ब्राह्मप्रजापत्यम् ७।३।१३२ ब्राह्ममस्त्रम् ७।४७० ब्राह्मी ओषधिः ७।४।७१ ब्राह्मो नारदः ७।४।६५ | ब्राह्मो मन्त्रः ७।२।६६ भङ्गाकटम् ७.१५८ भङ्ग्यम् ७।४।६५ भद्रपदः ७।३।११५ भद्रपादो माणवकः ७।४।१११ | भद्राकरोति नापितः ७।२।४४ भद्राकरोति शिरः ७।२।६७ भवकन्तः ७।२।१३५ भवकन्तौ ७।४।७२ भवतकः ७३।३४
भवतका ७।३।२३ |
| भवतकि ७।३।११ | भवतके ७।३।४४ | भवितव्यम् ७।३।४४ | भविता ७।३।४४ | भवितुम् ७।४।७३ | भव्यम ७।१।३७ भस्मनिहुतम् ७।१७७ | भस्मीकरोति काष्ठम् ७.१७७ | भस्मीभवति काष्ठम् ७।४।१११ भस्मीस्यात् काष्ठम् ७।४।१११ भाक्तः शालिः ७.३४८३
भाक्तास्तण्डुलाः ७।४।५८ भागधेयम् ७।१।१८४ भाग्यम् ७।३।१३९ भाङ्गीनम् ७।१।६० तिल्यम् ७।१।६० भाण्डवान् ७।१५२ | भाण्डीरः ७२०६५ भाद्रसामः ७.१७६ | भाद्रिणः ७।१।६० | भानुकः
७।४।२८ | भानुयः
७।३।३७ ७।४।५७ भानुलः
७।३।३७ ७।४।५८ भामिनी
७।२।६७ ७।४।५८ | भारतबाहुबलिका
७.१७४ ७।४।५७ भार्गवः
७।४।१ ७।१८४ | भार्याप्रमाणाः श्रेणयः
७।३।१२८ ७।१।८३ | भावयति
७।४।४० ७।३।१२९ भिन्द्धकि
. ७३।३३ ७।४।१३ | भिन्नकम्
७।३।१४, ७।३।५६ ७।२।१४४ | | भिन्नकल्पकम्
७।३।५६ ७।२।१२६ | भिन्नतमकम् ७।३।१४, ७।३।५६ ७।३।३० भिन्नतरकम् ७।३।१४, ७।३।१५ ७।३।३० भिन्नतरकम्
७।३।५६ ७।३।३० भिन्निका घटी
७।३।५६ ७।३।३० | भीमसेनः
७।१।१०९ ७।३।३० | भुक्तदेश्यम्
७.३।११ ७।३।३० भुक्तपूर्वी ओदनम्
७।१।१६७ ७।४।१०९ भुक्त्वा भुक्त्वा व्रजति ७।४।७३ ७।४।१०९ | भूमा
७।४।४१ ७।४।१०९ | भूमित उज्जिहीते
७।२।८८ ७।४।११८ | भूयनम्
७।४।४० ७।४।११७ | भूययति
७।४।४० ७।२।१२६ भूयस्कः
७।३।१६ ७।२।१२६ भूयांसः
७।४।४१ ७।२।१२६ | भयांसौ
७।४।४१ ७।१।१७ | भूयान्
७।४।४१ ७।१।१७ | भूयिष्ठः
७।४।४० ७।२।१५८ | भूरिशः
७।२।१५० ७।२।१५९ | भृतिमासकः
७।३।१४० भृत्यवान्
७।२।६ ७१८३ भैषज्यम्
७।२।१६४ ७।२।३८ भो देवदत्त ! किं मार्ष ७।४।९४ ७।२।३८ भोगिकः
७२६ ७।४।५९ भोगी
७।२।६ ७।४।५३ | भोजं भोजं व्रति
७।४।७३ ७।३।३७ | भ्रमरकः
७।३।१६
ब्रह्मता
ब्रह्मत्वम् ब्रह्मबन्ध्वः ब्रह्मबन्ध्वौ ब्रह्मवर्चसम् ब्राह्मणः ब्राह्मणको नाम देशः ब्राह्मणजातीयः
ब्राह्मणता
ब्राह्मणत्वम् ब्राह्मणवद्दत्तं क्षत्रियाय ब्राह्मणवर्णी ब्राह्मणाच्छंसीयम्
ब्राह्मण्यम्

Page #432

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४०९
| मलवान्
मत्यम्
भ्रशयति
७।४।३९ | मनुष्यत्रा गच्छति भ्रशिमा
७।४।३९ | मनुष्यत्रा वसति भ्रशिष्ठः
७।४।३९ | मन्दं मन्दं नुदति भ्रशीयान्
७।४।३९ | मन्दमेधसः भ्रातृवलः
७।२।२७ | मन्दमेधसौ भ्रौणहत्यम्
७।४।३० | मन्दमेधाः मकत्पिता
७।३।२९ मयका मक्षिकालः
७।२।२१ | मयकि मक्षिकावान्
७।२।२१ | मरुत्तः मणिकः
७।३।११ | मरुत्वान् मणिकः
७।३।१५ | मर्त्यः मणिमान्
७।२।४४ | मर्त्यत्रा गच्छति मणिलः
७।२।४४ | मर्त्यत्रा वसति मणिवः
७।२।४४ मण्डूकसरसम्
७।३।११५ ||
| मलिनः मत्तः
७।२।८९ | मलीमसः मत्तोऽभवत्
७।२।८१ | मल्लः
७।१।१४ मल्लाः मथुरावत् पाटलिपुत्रे प्रासादाः ७।१५३ मल्लौ मद्ध्वत्र
७।४।१११ | महत्त्वम् • मद्यम्
७।१।१४ | महत्सर्षपं महान् हिमवानिति मद्रबाहुकः ७।३।३५, ७।३।३७ | महदुक्षा मद्रराज्ञी
७।३।१०६ | महाजनीयः मद्रा करोति नापितः ७।२।१४४ | महाधुरं शकटम् मधुक्
७।४।१११ | महानसम् मधुमान् घटः
७।२।२६ | महान्ति मधुरं क्षीरम्
७।२।२६ | महाब्रह्मः मधुरं मधु
७२।२६ | महाब्रह्मा मधुरो रसः
७।२।२६ | महाराज्ञी मधूनि
७।४।११९ | महारूकरोति मध्यतः
७।२८४ | महारूभवति मध्याह्नः
७।३।११८ | महारूस्यात् मनस्कारः
७।२।१५६ महाश्मश्रु मनीकरोति
७।२।१२७ महासखः मनीभवति
७।२।१२७ | महिमिनी मनीस्यात्
७।२।१२७ | महिषकः
७।२।१३४ | महिषाक्षो गुग्गुलः
७.३१८५ ७।२।१३४ | महिषीगोष्ठम्
७।१।१३३ ७।४।७३ महोक्षः
७।३।९५ ७।३।१३७ महोधाः पर्जन्यः
७।३।१६९ ७।३।१३७ | महोध्नी गौः
७।३।१६९ ७।३।१३८ | महोरस्केन
७।४।१०९ ७।३।३० | मह्यं रोचते मह्यं रोचते ७।४।७५ ७।३।३० | मह्यं रोचतेतराम मह्यं रोचतेतराम् ७।४।७५ ७।२।१५ माणवीनः
७।१।३९ ७।२।१५ | माण्डव्यः ७।४।६९, ७।४।७० ७।२।१५९ | | मातृकः
७।३।३७ ७।२।१३४ मातृकम्
७/४७१ ७।२।१३४
७।१।४०, ७।४।११५ ७।२।१४ | मातृयः
७.३।३७ ७।२।१४ मातृलः
७।३।३७ ७।२।१४ | मातृवलः
७।२।२७ ७।३।६२ मातृष्वसा
७।४।१२१ ७।३।६२ | मातृस्वसा
७।४।१२१ ७।३।६२ | मात्रीयः
७।१।३५ ७।११५५ माथितिकः
७।४।७१ ७।३।५ | माथुरेभ्यः पाटलिपुत्रकाः पटीयांसः ७।३।९ ७।३।९५ । माद्रबाहेयः
७।४।६९ ७।१।४२ माद्रसामः
७।४।५९ ७।३१७७ माद्रिणः
७।४।५३ ७।३।११५ | माध्वश्विः
७।४।५ ७।४।११९ मानुषत्वम्
७.१५५ ७।३।१०८ | मानोज्ञकम्
७१/७३ ७।३।१०८ | मामकीनः
७।४।१२२ ७।३।१०६ | मायावः ७।४।५३, ७।४।६१ ७।२।१२७ मायावान्
७।२।४७,७।२५ ७।२।१२७ | मायावी
७।२।५, ७।२।४७ ७।२।१२७ | मायिकः ७।२।५, ७।२।४७ ७।३।९५ | मायी
७२।५, ७।२।४७ ७।३।१०६ | मार्दवम्
७१५८ ७।२।६७ | मालवाः
७।३।६३ ७।३।३५ | मालव्यः
७।३।६३
Mu

Page #433

४१०
मालव्यौ
मालावान् ७ २४ ७ २२६७/२/६४
माली
७ २४ ७ २६४
माल्यगन्धः उत्सवः
७ । ३ । १४६
माल्यगन्धिरुत्सवः
७ । ३ । १४६
७।२।६
७।२।७६
७ १ ५५
७।४।७२ | मृगनेत्रा रात्रयः
माल्यवान्
माषकं हिरण्यम्
माषत्वम्
माषवापाणि माषवापाणि
मायशो देहि
माषीणम्
माष्यम्
माष्यो वातः
मासजातः
मासतम दिवसः
माहाजनिक:
माहासैन्धवः
माहिषम्
मीमांसते
मुखतः
मुखतयः
मुखरो वाचालः
मुखवानन्यः
मुख्यः
मुनिधर्मी
मुनिपदी
मुनीन्
मुष्करः पशुः
मुष्कवानन्यः
मुष्टामुष्टि
मुसलामुसलि
मूढता
मूढत्वम्
मूर्खभ्रातृकः
मूर्च्छाल:
मूर्च्छावान्

७ । ३ । ६३ | मूर्धन्यः
मूलकशाकटम्
मूलकशाकिनम्
मूल्यः पटः
मूल्यम्
मूल्या मुद्गाः
मूषिकदन्
मूषिकदन्तः
७२ १५१ मृग
७ । १।८२
मृगसक्थम्
७।१।८२
मृणालिनी
७ । १ । ३७
मृत्तिका
७।४ । १२२
मृत्सा
७। १ । १५७
मृत्स्ना
७।१।४२ मृदुजातीयः
७।४।२५ मृदुतमः
७ । १।६६
मृदुतरः
७ । ४ । ११८
मृदुता
७।२।८४
मृदुत्वम्
७।२।१५३ मृद्रूपा
७।२।२६ मेधावान्
७।२।२६ मेधाविमयम् ७ ११ १११४ ७/२६५ मेधावी
मेधाविरूप्यम्
७ । ३ । १४९ | मेधिरः
७४।११९ मैत्रस्य गावश्चैत्रवत्
७।२।२६ मैत्रावरुणता
७।२।२६ मैत्रावरुणत्वम्
७।३।७४ मैत्रावरुणम्
७।३।७४ मैत्रावरुणीयम् ७।१ । ६० मैत्रेयः ७।१।६० मैत्रेयकम्
७।३।१९७९ मैत्रेयिकया श्लाघते ७।२।२१ मैधावः ७।२।२१ मोदकमयम्
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां वुण्डिकायां ।
७ । ४ । ५१ | मोदकमयी पूजा ७१११७८ मोठ्य
७११२७८ मौदकिकम्
७।१।११ मौदकिकी पूजा
७।१।११ मौद्गीनम्
७।१।११
७ । ३ । १५४
७ । ३ । १५४
७ । ३ । १३३
७४।११०
दीवान्
७ । ३ । ११३
यकत्पिता
७।२।६७ यकृन्मेदः
७।२।१७१, ७।३।११
७।२।१७२ यज्जातीयः
७।२।१७२ यज्ञकः
७।२१७५ यज्ञायज्ञीयम्
७ । ३ ।९
७ । १।५८ ७ १५५ ७ १५८
मीनम्
म्रदयति
म्रदिमा
प्रदिष्ठः
७।३।९ यतः
यति
७।२।४१, ७।२।४७
७ । ४ । ६१ ७ । ४ । ६१ ७।२।४१, ७।२।४७ ७ । २ । ४१
७८४ ॥३९
७।१।५८, ७।४।३९
७३।९,७१४३९
७।३।९, ७।४।३९
७।३।२९
७।३।९८
यको भवतां कठः सक आगच्छतु ७।३।५४
७।२।७५
७।३।३८
७।२।७१
७।२१८४, ७।२।८९
७१ १५०
७२६५
७।२।८१
७।२1१०१
७।२११०२
७।४।२३
७/१/५९
७।१।१००
७/२/७५
७।१।९३
७।१।९३
७ ४ १२२
७२ १०१
७।२।१७२ यत्र
यथा
यथा चतुर्यम्
यथाकामी
यथाकामीनः
यथाजातीयः
७१११५४ यथामुखीन आदर्शादिः
७।१।७६ यथामुखीनः सीतायाः ७।१।७६ यथार्थ पशोदेवदत्तस्येति ७।४।२९ यदा (२)
७ ४१५३, ७/४/५५, ७।४।६१
यतिशीली
यत्तोऽभवत्
७।१।७६, ७।२।७१ यदा
७।४।३० यर्हि
७।४।३० यवका व्रीहयः
७।४।२ यवक्यम्
यवखदावान् ७ । ३ । ३ यवखदिकः
७।३।३
७।१।६०
७।३।३ .
७।३।३
७।१।७९.
७।१।६९
७२।९५
७।२।१०१
७/२८७७
७।११८१
७।२।३
७।२।३

Page #434

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४११
७.३१७७ ७।२।४१ ७।२।४१ ७।२।४१ ७।२।४१ ७।३।११४
७।१।२ ७.१।३७ ७।१।७२
| युग्यम्
७।१।७२
रव्यम्
रसता
रसी इक्षुः
यवमतीभिरभिर्युपं प्रोक्षन्ति ७।२।१ | यावद्वयसी
७।२।१५५ | रणधुरा यवमान् (२)
७१२१ यावन्तः
७।१।१५० रथवान् यवयति ७।४।३३, ७।४।४२ | यावन्ति अधिकरणानि ७।१।१४९
रथिकः यवसुरीयम् ७।१।२९ | यावन्मात्रम्
७।२।१५५ | रथिरः यवागूमयम्
७।३।१ | यावान् पटः ७।१।१४९, ७।१।१५० रथी यवागूमयी इष्टिः ७।३।२ | याष्टिः
७।४।१११ रथोरसम् यवागूमयी
७।३।१ | युग्यः
७।१।२,७।१।३५ रथ्यः यवापूपीयम् ७।१।२९
७।१।३० | रथ्या भूमिः यवापूप्यम्
७।१।२९ युधिष्ठिरः श्रेष्ठतमः कुरूणाम् ७।३।५ रमणीयता यवासिनी ७।२।६७ | युवकयोः
७।३।३० रमणीयत्वम् यविष्ठः ७।४।३३, ७।४।४२ | युवकाभ्याम्
७।३।३० यविष्यः
७।२।१५९ युवजानिः
७।३।१६४ यवीयान् ७।४।३३, ७।४।४२ युवता
७.१६७
रसत्वम् यव्यम् ७.१८१ युवत्वम्
७.१।६७ रसवान् यव्यस्तुषारः ७.११३७ युष्मकाभिः
७.३।३०
रसिको नटः यशस्वान् ७।२४७ युष्मकासु
७।३।३० यशस्वी ७।२।४७ युष्मत्तः
७।२८९ / रहीकरोति यशांसि ७।४।११९ | युष्माककम्
७।३।३० | रहीभवति यष्टिककुद् ७।३।१६७ यूकालः
७।२।२१ रहीस्यात् याकया ७।३।३० | यूकावान्
७।२।२१ | राक्षसः याकृत्कः ७/४/७१ योगः
७।४।११३ | राक्षसौ याजुष्कः ७।४।७१ यौति
७।४।११४ राजगवः याज्ञिक्यकेन नाम त्वं विकत्थसे ७।३।३३ | यौधेयः
७।३।६५
राजगवी याज्यते ७।४।११० यौधेयाः
७।३।६५ राजतक्षा याज्वनः ७।४।५२, ७।४।५९ | यौधेयौ
७।३।६५
राजता याताश्छात्राः ७।४।५ यौवनम्
७।१।६७
राजत्रैधानि यामिनी ७।२।६७ | यौवनिका
७।१।६७, ७।४।५० |
राजत्वम् यायष्टिः ७।४।१११ । यौवराज्यम्
७।१।६० राजदन्त्यम् यावकः ७।३।११, ७।३।१५
७।४।५० राजद्वैधानि यावतिथः ७।१।१६१ रक्तकाकुदः
७।३।१६६ राजनौः यावतिथी ७.१।१६१ | रक्षांसि
७।३।६६ राजन्यः यावती ७.११४९ रजस्वला स्त्री
७।२।२७ राजन्यत्वम् यावतीद्वयसी ७।२।१५५ रजीकरोति
७।२।१२७ राजन्यौ यावत् सुवर्णम् ७।१।१४९ रजीभवति
७।२।१२७ | राजपुरुषः यावद् धान्यम् ७।१।१४९ रजीस्यात्
७।२।१२७ राजपुरुषत्वम् यावद्द्वयसम्
७।२।१५५ | रज्जुमात्री भूमिः ७।१।१४०, ७।१।१४२ | राजपुरुषायणिः
७।२।१५९ ७।११५५ ७.१५५
७।२।१ ७।२।६
७.२६ ७।२।१२७ ७।२।१२७ ७।२।१२७ ७।३।६६ ७।३।६६ ७।३।१०५ ७।३।१०५ ७।३।१०९
७।१।६०
७२।१०८
७।१।६० ७।१।३७ ७।२।१०८
यौविकम्
७।३।१०४
७।३।६३ ७.१५५ ७।३।६३
७।४।११५
७।१५५
७।४।२७

Page #435

४१२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
| लूनकः
रौति
राजपुरुषीकरोति चैत्रम् ७।२।१२६ | रूपस्पर्शवत्तेजः
७।२।१ | लाङ्गलाः
७।४।६२ राजपुरुषीभवति चैत्रः ७।२।१२६ | रूपिको दारकः ७।२।६, ७।२।५४ लात्र
७।३।१५ राजपुरुषीस्याच्चैत्रः ७।२।१२६ | रूपिणी कन्या ७।२।६, ७।२।५४ लाप्यवान्
७२६ राजपौरुष्यम् ७।४।२७ | रूपिष्ववधिः
७।२।६ | लावणसैन्धवः
७।४।२५ राजमाष्यः
७।१।३७ रूपिसमवायाच्चाक्षुषाणि ७।२।६ लुनीहि लुनीहीत्येवायं लुनाति ७।४।७३ राजवत् वृत्तमस्य राज्ञः ७।१।५१ रूप्यः कार्षापणः
७।२।५४
७।३।२१ राजवदवर्तते भरतः ७१५१ रूप्यः पुरुषः ७।२।५४ | लेखाभूः
७।३।१८२ राजवर्चसम् ७.३४८३ | रूप्यो गौः ७।२।५४ | लेढिः
७।४।१११ राजसखः ७।३।१०६ | रेफः ७।२।१५७ | लैखाभ्रेयः
७।४।६९ राजसात् करोति ७।२।१३२ रोमवान् ७।२।२८ | लोमवान्
७।२।२८ राजसात् संपद्यते ७।२।१३२
रोमशः
७।२।२८ लोमशः
७।२।२८ राजसात् स्यात् ७।२।१३२ ७।४।११४ लोहध्वजाः
७।३।६० राजसाद्भवति राष्ट्रम् ७।२।१३३ रौहिणेयः
७।४।६८ | लोहितकः पटः
७।३।१८ राजसाद्भवति ७।२।१३२ लक्षतमः
७।१।१५७ लोहितकतममक्षि कोपेन ७३।१३ राजा ७।४।१०९ लक्ष्मणः
७।२।३२ | लोहितकतमो मणिः
. .७३।१३ राजाधीनम् ७।१।१०६ लक्ष्मीवान्
७।२।३२ | लोहितकमक्ष्णो रूपं कोपेन ७।३।१८ राजीवम् ७।२।४४ लघयति ७।४।४३ | लोहितशालित्वम्
७।१५५ राजीविनी ७।२।६७ लघिमा
७।४।४३ लोहितशालिमान् ग्रामः । ७।२।१ राज्यधुरा ७।३।७७ | लघिष्ठः ७।३।९, ७।४।४३ लोहितायसम्
७।३।११५ राज्यम्
७१।६०, ७।४।५१ | लघीयान् ७।३।९, ७।४।४३ | लोहितिका कन्या कोपेन ७।३।१८ रात्रिंदिवम् ७।३।९७ | लघु पलायध्वं लघु पलायध्वम् ७।४।७२ | लोहितिका पटी
७।३।१८ रात्रिंदिवानि पश्यति
| लघुतमः
७।३।९ लोहिनिका कन्या कोपेन ७।३।१८ राथोपस्थं चर्म ७।१।४५ लघुतरः
७।३।९ लोहिनिका शाटी
७।३।१८ राधक: ७।३।३३ लम्बभ्रूः ७।३।१७१
७।४।१११ राप्यवान्
७.२६ लम्बभूकः ७।३।१७१ | लौहध्वज्यः
७।३।६० रामकः ७।३।३५ ललाटवान् ७।२।१९ लौहध्वज्यौ
७।३।६० रामणीयकम् ७।१।७२ ललाटूलः ७।२।१९ लौहितिकः
७।१।१२२ रावणिः ७।४।११० लवकः ७।३।४६ लौहितीकः
७।१।१२२ रुद्राक्षम् ७।३८५ लवणाक्षम् ७।३।८५ | वंशकः
७।३।४६ रूपता
७।१५५ लवनम्
७।४।१११ वक्तव्यम्
७।४।१०९ रूपत्वम्
७।१५५ लव्यम् ७।२।१५९ वक्ता
७।४।१०९ रूपधेयम् ७।२।१५८ लव्यवान्
७।२।६ वक्तुम्
७।४।१०९ रूपरसगन्धस्पर्शवती पृथिवी ७।२।१ | लहिकः
७।३।४२ वक्षस्तः
७।२८४ रूपरसस्पर्शवत्य आपः ७।२।१ | लहियः
७.३।४२ वज्रदन्तः
७।३।१५२ रूपवती कन्या ७।२।१, ७।२।५४ लहिलः
७।३।४२ वज्रनाभः
७।३।१३४ रूपवान् ७।२।१, ७।२।५४ | लाघवम्
७।१।६९ | वटकमयी यात्रा
७.३२
७।३।९७

Page #436

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४१३
वटकिनी वटिभः वणिक्ता वणिक्त्वम् वणिज्यम् वणिज्या वत्सकः (२) वत्सतरः वत्सतरी वत्सता वत्सत्वम् वत्सिमा वत्सीयः वधूजानिः वनशः वनानि वयस्यः सखा वरयति वराहकः
वराहदन् • ' वराहदन्तः
वरिमा वरिवस्कृत
७।१।१९६ | वधिका ७।२।१६ वर्मिणी ७।१।६३ वर्षयति ७।१।६३ वर्षारात्रः ७।१६३
वर्षासुजः ७।१६३ वर्षिमा ७।३।३४ वर्षिष्ठः ७।३।५१ वर्षीयान् ७१३५१ वलिनः ७।१।५८ | वलिभः ७।१५८
वलिमान् ७।१५८ वश्यो गौविधेयः ७।१।३५ वषट्कारः ७।३।१६४ | वसयति ७।२।१५१ | वसवयति ७।४।११९ वसविष्ठः
७।१।११ | वसवीयान् ७।४।३८
वसिष्ठः ७।३।३५ | वसीयान् ७।३।१५४ | वाक्त्व चम् ७।३।१५४ | वाक्त्विषम् ७।४।३८ | वाक्समुच्छम् ७।२।१६५ | वागाशीर्दत्तकः ७।४।३८ | वागाशीष्कः ७।४।३८ | वागुरः ७.३।४३ वागुराः ७।३।४३ वागुरौ ७।३।४३ वाग्दृषदिनी ७।३।१८२ वाग्मी ७।२।४७ वाग्वान् ७।२१८४ | वाग्विप्रुषम् ७।२।८६ | वाङ्मनसे ७।२।६९ वाचाटः ७।२।६९ वाचालः ७।२।२१ | वाचिकं कथयति ७।२।२१ | वाचिकः ७।२।२१ | वाचिकम्
७।१।१०९ | वाचियः ७।२।६७ | वाचिलः ७।४।३८ वाजनागरः ७।३।११९ वाज्रिणः ७।४।१२२ वाणिजः ७।४।३८ | वाणिज्यम् ७।४।३८ वातकाः ७।४।३८ | वातकी ७।२।१६ वातक्यः ७।२।१६ | वातक्यौ ७।२।१६ | वातण्ड्ययुवतिः
७।१।११ | वातवान्
७।२।१५६ | वातूलः ७।४।४३, ७।४।४४ | वात्सप्रेयः
७।४।४३ | वात्सम् ७।४।४३
वाधवम् ७।४।४३ | वानरश्वा ७।४।४३, ७।४।४४ | वाप्यते ७।४।४३, ७।४।४४ | वामधुरीणः
७।३।९८ वामनः ७।३।९८ ७।३।९८ | वामाक्षि ७।३।४० | वायुकः ७।३।४० | वायुयः ७।३।६२ | वायुलः ७।३।६२ | वारतन्तवीयं साम ७।३।६२ | वारत्रं चर्म
७।३।६९ | वार्केणी स्त्री ७।२।२४, ७।२।२५ | वार्केण्यः ७।२।२४, ७।२।२५ | वार्केण्यौ
७।३।९८ | वार्करम् ७।३।९७ | वायम् ७।२।२४ | वार्त्तः ७।२।२४ | वार्ता
७।२।१६८ | वाधं चर्म ७।३।३७, ७।३।४० | वासॊणसः
७।३।११ | वार्षिकमासकः
७।३।३७, ७।३।४० ७.३३७,७१३४०
७।४।२६ ७।४।५३ ७।२।१६५ ७।१।६३ ७।३।६० ७।२।६१ ७।३।६०
७।३।६०
७।४।१२० ७।२।२,७।२।१९ ७।१।९१, ७।२।१९
७।४।६८ ७।१५८
७।१।६९ ७।३।१११, ७।३।११२
७।४।११०
७।१।४ ७।२।२९ ७।२।२९
७।३८५ ७।३।३७, ७।३।४१ ७।३।३७, ७।३।४१ ७।३।३७, ७।३।४१
७।२७१ ७।१।४५ ७।३।६४ ७।३।६४ ७।३।६४ ७।१६६ ७।१।५९ ७।२।३३ ७।२।३३ ७।१।४५ ७।३।१६१ ७।३।१४०
वामवान्
वरिष्ठः
वरीयान् वरुणिकः वरुणियः वरुणिलः वरोरू: वर्चस्वी
वर्णतः
वर्णतो हीनः वर्णवान् वर्णी ब्रह्मचारीत्यर्थः वर्मनः व लः व वान्

Page #437

४१४
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
वाशिनायनिः ७।४।४६ | विचेतीस्यात् ७।२।१२७ | विशालपथं नगरम्
७.३७६ वासतेयम् ७।१।१६ | विजयिकः
७।२।६ | विशालाक्षः
७।३।१२६ वासनावान् ७।२।२० | विजयी
७।२।६ | विशालाक्षी
७।३।१२६ . वासुदेवः ७।१।११० | विजानुः
७।३।१५५ । | विशालिकः
७।३।४३ वास्तेयम् ७।१।११२ वितस्तिः ७।१।१४३ | विशालियः
७।३।४३ . वास्तेयी प्रणालिका ७।१।११२ | विदत् ७।२।१६५ | विशालिलः
७।३।४३ वास्यर्थम् ७।४।१११ विद्यमानता ७।१५५ | विश्वकस्मै
७।३।२९ विशं कार्षापणशतम् ७।१।१५४ विद्यमानत्वम्
७।१५५ | विश्वके
७।३।२९, ७।३।३३ विंशं कार्षापणसहस्रम् ७।१।१५४ | विद्याचञ्चुः
७।१।१७५ विश्वके
७।३।४६ विशं योजनशतम् ७।१।१५४ विद्याचणः ७।१।१७५ विश्वकेन
७।३।३० विशं योजनसहस्रम् ७।१।१५४ | विद्याराज्ञी
७।३।१०६ विश्वजनीनः
७।११४१ विशं शतं कार्षापणानि ७।१।१५४ | विनाशधर्मा
७।३।१४१ | विश्वजनीयः
७.१।४१ विंशं शतं योजनानि ७।१।१५४ विनासिकः
७।३।१६३ विश्वतः ७।२८४, ७।२८९ विंशं शतम्
७।४।६७ | विपदी ७।३।१४९ विश्वदेवः
७।३।१७६ विंशं शतसहस्रम् (२) ७।१।१५४ | विपरीतधर्मकः । ७।३।१४१ | विश्वदेवदत्तः
७.३।१७६ विशं सहस्रं कार्षापणानि ७।१।१५४ विपरीतधर्मा
७।३।१४१ विश्वयशाः
७।३।१७६ विशं सहस्रं योजनानि
७।१।१५४ | विपादिकावती ७।२।६० विश्वविष्णुमित्रः
७।३।१७६ विंशः ७।१।१५६, ७।१।१५९, ७।४।६७ विमतिता
७।१५९ | विषपुष्पक:
७।१।१९३ विंशकः ७।४।६७ विमतित्वम् ७।१।५९ विषाणित्वम्
७।१५५ विंशकमासिकः ७।३।१४० विमतिमा ७।१५९ विषुण आदित्यः
७।२।३१ विंशतितमः ७।१।१५६ | विमनिमा ७।४।४३ | विषुणो वायुः
७।२।३१ विंशतितमी स्त्री ७।१।१५६ विमानत्वम्
७।१।७२ | विषुमानहोरात्रप्रविभाग इति ७।२।३१ विंशतिमात्राः ७।१।१४६ वियन्ति अपयन्ति ७।४।१११ | विष्णुः
७।१।११० विंशतौ ७।४।६७ वियातकः पशुः
७।३।२१ | विष्णुपदी
७।३।१४९ विशिनो भवनेन्द्राः ७।१।१४७ विरजीकरोति ७।२।१२७ विष्यः
७।१।१२ विंशी स्त्री ७।१।१५६ | विरजीभवति ७।२।१२७ विष्वग्वान्
७./२/३१ विकटः ७।१।१२४ | विरजीस्यात् ७।२।१२७ विहानकः पशुः
७।३।२१ विकसितवारिजनाभिः ७।३।१३४ | विरहीकरोति
७।२।१२७ | वीरपुरुषको ग्रामः
७।२।१ विकाकुत् ७।३।१६५ | विरहीभवति
७।२।१२७ वीरपुरुषा अस्मिन् ग्रामे सन्ति ७।२१ ७।३।१६३ विरहीस्यात् ७।२।१२७ वीरवान् ग्रामः
७।२।६ विनः ७।३।१६३ | विवाहे बहुभिर्भुक्तमतिथिभिः ७।२।१५० | वृकश्वः (२)
७।३।१११ विग्रः ७।३।१६३ | विवाहे बहुशः कार्षापणान् ददाति ७।२।१५० वृकाः
७।३।६४ विचतुरः ७।३।१३१ विवाहे बहुशो भुक्तमतिथिभिः ७।२।१५० वृक्षं वृक्षं सिञ्चति
७।४।८० विचचिकालः ७।२।२१ | विवाहे बहून् कार्षापणान् ददाति ७।२।१५० | वृक्षवान्
७।२।१, ७।२६ विचर्चिकावान् ७।२।२१ | विशङ्कटः
७।१।१२३ | वृक्षान्
७।४।११९ विचेतीकरोति ७।२।१२७ | विशाखिलः
७।३।४३ | वृक्षाय
७।४।१०९ विचेतीभवति ७।२।१२७ | विशालः ७।१।१२३ | वृक्षे
७।४।६८
विखुः

Page #438

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४१५
वृक्षः वृढता वृढत्वम् वृत्ततः क्षिप्तः वृत्ततः पापः वृत्ततो न व्यथते वृत्ततो हीयते वृत्ततोऽतिगृह्यते वृत्तिमान् वृद्धोक्षः वृद्धोक्षा वृन्दयति वृन्दवान् वृन्दशः वृन्दारकः वृन्दिमा वृन्दिष्ठः
वैहीनरम्
शयः
वृन्दी
७।४।१०४ | वैमतम्
७।१।५९ | व्यावहारिकः ७। १५९ | वैमत्यम्
७।१।५९ | व्यावहासी वर्त्तते ७।१५९ | वैमनः
७।४।५२ | व्यावहासी ७।२८५ वैमात्रेयः
७।४।६९ | व्यावहासी ७।२।८६ वैमुक्तः
७२।७३
व्यूढोरस्केन ७।२८५ वैयल्कसः
७।४।६ वढिमा ७।२८६ वैयसनम्
७।४।५ व्रीहिकः ७।२८५ वैयाकरणः
७।४।५ व्रीहितण्डुलीयम् ७।२।३३ वैयाकरणपाशः
७।३।४ व्रीहितण्डुल्यम् ७।३।९५ वैयाकरणभार्यः
७।४।५ व्रीहिमता स्त्री ७।३।९५ वैयाकरणरूपः
७।३।१० व्रीहिमताः ७।४।३८ वैराटनागरः
७।४।२६ व्रीहिमान् ७।२।११ वैश्वदेवमात्रा भिक्षा ७।११४५ व्रीही ७।२।१५१ वैश्वधेनवः (२)
७।४।२४ हिमत्यः ७।२।११ वैसो व्याधिः
७।२।३४ हिमत्यौ ७।४।३८ वैसारिणो मत्स्यः
७।३।५९
त्रैहेयम् ७।४।३८
७।४।४ ७।२।११ वैहीनरिः
७।४।४ शंयुः ७।४।३८ | व्यह्नः
७।३।११८ शंवः ७।३।३९
७।३।११८ शंशामंशंशामम् ७।३।१५४ व्याकरणकेन नाम त्वं गर्वितः ७।३।३३ शकटश्वः ७।३।१५४ व्याघ्रकः
७।३।३९ शङ्कव्यं दारु ७।११३७ व्याघ्रकाः
७।३।३९ शङ्कव्यं दारु ७।३।४६ व्याघ्रपात् ७।३।१४८, ७।४।१०७ शङ्खनाभ्यम् ७।४।१११ व्याघ्रपाद्
७।३।१७५ शङ्खनूपुरिणी ७।१।१५, ७।४।५१ व्याघ्रवान्
- ७।२।६
| शङ्खादकी ७।४।११२ व्याघ्रवान् पर्वतः
७।२१ शतं गावः ७।१।२१ व्याघ्रश्वः (२)
७।३।१११ शतकृत्वः ७।४।५४ व्याघ्रिलः
७।३।३५ शततमः ७।३।६८ व्याङ्गिः
७।४।९ शततमी ७।३।६८ | व्याडिः
७।४।९ शतधनुः ७।३।६८ व्यात्युक्षी
७।४।९
शतधन्वा ७१।६० व्यायामिकी विद्या
७।४।९
शतधा मूर्धा ७।४।६१ व्यावक्रोशी ७।३।११, ७।३।५८ शतधा ७।२।१६९ व्यावक्रोशी ७।४।९, ७।४।११७ शतपदी ७.१७४ | व्यावचर्ची
७।४।९
| शतमात्रम् ७।२।३४ | व्यावलेखी ७३।५८, ७।४।९ | शतमात्रा गावः
वृन्दीयान् वृषकः 'वृषदन् वृषदन्तः वृष्यं क्षीरपाणम् वेणुकः वेतस्वान् वेमन्यः वेविद्धि वैकथिकः
७।४।९ ७।३।५८
७।३।११ ७।४।९, ७।४।११७
७।४।१०९ ७।१।५९
७।२।५ ७।१।२९ ७।१।२९ ७।३।६१
७।३।६१ ७।२।२,७।२।५
७।२।५ ७३।६१ ७।३।६१ ७।१८०
७।२।१८ ७।२।१८, ७।४।६५
७।२।१८ ७।४।१११
७।३।११२ ७.१३०, ७१।४४ ७।४।१, ७४७०
७।१।३७ ७।२।६०
७।२।१ ७।१।१४३ ७।२।१०९ ७।१।१५७ ७।१।१५७ ७।३।१५९ ७।३।१५९ ७।२।१०५ ७।२।१०५ ७।३।१४९ ७।१।१४५ ७.१।१४३
व्यनी
वैदथिनः
वैदभृताः वैदभृत्यः वैदभृत्यौ वैदुष्यम् वैद्युतं तेजः वैनयिकम् वैनिका वैपादिकं कुष्ठम्

Page #439

४१६
शतमात्रा:
शतराजम्
शतराजी
शतिकमासिकः कर्मकरः
शती
शत्यमासिकः
शनकैः
शन्तः
शन्तिः
शन्तुः
शबर:
शबरा:
शबरौ
शबलगुः
शब्दतः
शब्दतो हीनः
शममात्रम्
शमीर:
शमीरुः
शम्बाकरोति कुलिवम्
शम्बाकरोति क्षेत्रम्
शम्भः
शयण्डः
शयण्डाः
शयण्डौ
शरण्यः
शरभकः
शर्करावान् ओदनः
शर्करावान् देशः
शर्करिलो देश:
शलाकाभ्रूः
शष्कुलीयम्
शांशपः स्तम्भः
शांशपास्थलाः शालयः
शाकटो गीः
शाकशाकटम् शाकशाकिनम्

७ । १ । १४५ शाकिनः
७।३।९९
शाकीमान्
७ । ३ । ९९
शाकुनम्
७ । ३ । १४०
शाकृत्कः
७।३।३४
७ । २ । १८
७ । २ ।
१८
७ । २ । १८
७ । ३ । ६३
७ । ३ । ६२
७।३।६३
शामंशाम्
७ । २ ।१
शामीवताः
७।२।८४
शामीवत्यः
७।२।८६ शामीवत्यौ
७ । १ । १४३
शारलोमिः
७३१११, ७१३१४८
शारिकुक्षः ७३।११, ७।३।४८ शार्कर ओदनः ७ । २ । १३५ शार्करं दधि ७।२११३५ शार्क मृत्तिका
७।२।१८ शार्क देश:
७।३।६२ शाङ्गधन्वा
७।३।६२ शालङ्कायनः ७ । ३ । ६२
शालङ्कायनौ
७।१।१५ शालावताः
७।३।३९
शालावत्यः
७ । २ । ३५
शालावत्यौ
७ । २ । ३६
शालिकः
७।२।३६
७ । ३ । १८२
७।३।१, ७।३।३
७ । ४ । ३
७ । ४ । ३
७।१।७ शावम्
७।१।७८
७।१।७८ शाश्वतः
७/२/५७ शाख्यः
७।३।२४० शाखिनः
शाटक:
शातनी
शालिनी भूमिः
शाबरी
शाबर्यः
शाबय
शालिमान्
शालिलः
शाली
शालीयः
शालेयम्
शावरजम्बुकः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां बुण्डिकायां ।
७।२।३० शाश्वतिकः
७।२।३० शाश्वतिकम्
७१।६९ शाष्कुलिकम्
७।४।७१ शिखरदन्
७ । १ । ११४
शिखरदन्तः
७१४१५३
७ । ३ । ४६
७ । ४ । ११०
७।२।६
७ । ३ । ६२
७ । ३ ।
६२
७ । ३ । ६२
७ ४ १११
७।३।६८
७ । ३ । ६८
७ । ३ । ६८
७ । ४ । ६९
७।३।१२९
७।२।३५
७ । १ । ११८
७ । १ । ११८
७ । २ । ३६
७ । ३ । १५८
शिखराचन्
शिखराग्रदन्तः
शिखाल:
शिखावलं नगरम्
शिखावला स्थूणा
शिखावलो मयूरः
शिखावानन्यः
शिखावान्
शिखावान प्रदीपः
शिखी
शिण्टि
शितिता
शितित्वम्
शितिपदी
शितिमा
शिबयः
शिलेयं दधि
शिलेयी इष्टका
७ । ३ । ६३
शिवः
७ । ३ । ६३
शिवकः
७ । ३ । ६८
शीघ्रतरं गच्छति
७।३।६८
शीतक ऋतुः
७ । ३ । ६८
शीतकः
७ । २ । ९
शीतकोऽलसः
७ । २ ।९
शीतालुः
७।२।९ शीलवती कन्या
७/२/९ शुक्लजातीयः
७।२।१ शुक्लतमं रूपम्
७।१।८०
शुक्लतमः
७ । १ । ६६ ७ । ४ । ७१ ७।४।६५ | शुक्लतमाः
शुक्लतमत्वम् शुक्लतमा शाटी
७/४/६५
७।४।७१
७।३।१, ७।३।३
७।३।१५४
७।३।१५४
७।३।१५४
७।३।१५४
७।२।२०
७।२।२७
७।२।२७
७।२।२७
७।२।२७
७।२१४, ७।२।२०
७।२।२०
६७।२१४
७ ४ १११
७१५९
७।११५९
७ । ३ । १४९
७।१।५९
७।३।६०
७।१।११३
७।१।११३
७।१।१०९, ७।१।११०
७१ ११०८ ७१३१८
७।३।२०
७१ १९३
७।१।१८६
७।१।९२
७।२।१
७ १४ १८६ ७।३।९
७।३।५, ७।४।६८
७1१1५५
७/३/५
७।३।५

Page #440

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४१७
शुक्लतमौ शुक्लतरं रूपम् शुक्लतरत्वम् शुक्लतरा शाटी शुक्लता शुक्लत्वम् शुक्लशुक्लं रूपम् शुक्लिमा शुक्लीकरणम् शुक्लीकरोति पटम् शुक्लीक्रियते पटः शुक्लीभवति पटः शुक्लीभवनम् शुक्लीस्यात् पटः शुचितरः शुचिता शुचित्वम् शुचिपदी शुण्डारः
श्राद्धा
७।३।५ | शृङ्खलकः करभः ७.३९
शृङ्गकम् . ७१५५ | शृङ्गवान्
७.३६ शृङ्गारकः ७११५५,७।१।५९ शृङ्गिणः ७।१।५५,७१५९ | शृङ्गी
७।४।८६ शृणु देवदत्त ! ७।१।५९/ शेवलिकः (२) ७।२।१२६ शेवलियः ७।२।१२६ शेवलिलः ७।२।१२६ | शैखण्डाः ७।२।१२६ शैखावताः ७।२।१२६ शैखावत्यः ७।२।१२६ शैखावत्यौ ७।४।६८ शैतम् ७।१।६९ शैतिबाहेयः ७।११६९ शैत्यम् ७।३।१४९ | शैब्यः
७।३।११ | शैब्यौ ७।३।४७ शैलालाः ७।३।१५४ ७।३।१५४ शैलीयमाचार्यस्य ७।१।३५ शैलेयं दधि ७।१।३३ | शैलेयी इष्टका ७।२।१७
| शैवः ७।३।१५४ शैष्योपाध्यायिका ७।३।१५४ | शोभनजानिः ७।२।२६ | शोभनरूपाः ७।२।२६ | शोशवीति ७.३३५ | शौक्रेयः ७।३।३३ शौक्ल्यम् ७।१।३५ | शौक्ल्यवान्
७।३।२३ ७।१।३३, ७।३।२३
| शौभ्रेयः ७।३।११५ | शौपिकः ७।२।१४२ | शौवं पुच्छम् ७।२।१४२ | शौवं मांसम्
७।१।१९१ | शौवः सङ्कोचः
७४।६४ ७।३।१६ | शौवनं मांसम्
७।४।६ ७।२।१२,७।२।१३ | शौवनः
७।४।६४ ७।२।१२ शौवभस्त्रः
७।४।६ ७।२।१३ | शौवभस्त्रम्
७।४।१० ७।२।१२ शौवस्तिकः
७।४।६ ७।४।९९ | शौवहानम्
७।४।१० ७।३।४३ | शौवादंष्ट्रो मणिः ७।४।६, ७।४।१० ७.३।४३ शौवापदम्
७।४।१२ ७।३।४३ शौविकः
७।४।१० ७।४।६२ श्यावदन्
७।३।१५३ ७।३।६८ श्यावदन्तः
७।३।१५३ ७.३१६८ श्रद्धावान्
७।२।३३ ७।३।६८ श्रयति
७।४।३४ ७।१५९ স্বাভ:
७।२।३३ ७।४।६९
७।२।३३ ७।१५९ श्राद्धिकः
७।१।१६९ ७.३।६० श्राद्धी
७।१।१६९ ७.३६० श्राद्धे अल्पशो भुक्तम् ७।२।१५० ७।४।६२ | श्राद्धे अल्पैर्भुक्तम् ७।२।१५०
७.१५९ श्रायं हविः ७।४।६८, ७।४।१०९ ७।२।१६४ श्रायः स्थालीपाकः
७।४।१ ७।१।११३ श्रायसं द्वादशाङ्गम्
७।४।३ ७।१।११३ | श्रीपुरम्
७.३७६ ७।४।१ | श्रीयः
७।४।४४ ७१७४ श्रीस्रजम्
७।३।९८ ७।३।१६४ | श्रेयस्कः
७।३।१६ ७।३।१० श्रेयान्
७।४।३४ ७।४।११२ |
७।४।३४ ७।३।६५ श्रमताः
७।३।६८ ७।१।५९ | श्रमत्यः
७।३।६८ ७।२१ श्रमत्यौ
७।३।६८ ७।१।६९ श्रोत्रमेवान्यत्
७।२।१६६ ७।३।६५ श्रोत्रियः
७।१।१७३ ७।४।१२२ श्रोत्रियता
७।१७१ ७।४।६४
७.१७१ ७।४।६४ | श्रोत्रियात्
७।१७१
शुण्डारः
शैली
शुद्धदन् .. शुद्धदन्तः शुन्यः शुन्यम् शुभंयुः कल्याणवृद्धिः शुभ्रदन् शुभ्रदन्तः शुषिमत्काष्ठम् शुषिरम् शूकरकः शूद्रक: शून्यः शून्यकः रिक्तश्चेत् शून्यम् शूर्पनखीवत् शूलं करोति कदन्नम् शूलाकरोति मांसम्
श्रेष्ठः
शौचम्
श्रोत्रियत्वम्

Page #441

४१८
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्डिकायां ।
| षोडन्
| सदनः
संज्ञः
श्रौत्रं शरीरम् श्रोत्रम् श्रोत्रियकम् श्रीमतक: श्रीमतकम् श्रीमतम् (२) श्रीमताः श्रीमत्यः श्रीमत्यायनः श्रीमत्यौ श्वःश्रेयसम् श्वशुर्यः श्वाकर्णम् श्वागणिकः श्वादंष्ट्रि: श्वापदम् श्वापदिकः श्वाभस्त्रम् श्वाभस्त्रिः श्वायूथिकः श्वाशीर्षिः श्वाशुरिः श्वेतककुदः श्वेताश्वको देवदत्त आगतः श्वेताश्वतरिः स्त्री पुरुषो वा श्वोवसीयसं कल्याणम् षट्कः वैयाकरणः षट्कृत्वः षडिकः षडियः षडिलः षष्टिक्यम् षष्टितमः षष्ठः षष्ठको भागो मानं चेत् षष्ठी षाड्गुण्यम्
७।२।१६६ | षाष्ठो भागः ७।३।२५ | सङ्घतिथः
७।१।१६० ७।१।७१ | षाष्ठो भागः मानं चेत् ७।३।२६ | सङ्घतिथी
७।१।१६० ७।१७१ | षाष्ठो भागोऽन्यः ७।३।२६ | सङ्घशः
७।२।१५१ ७।३।६८ | षोडत् ७।२।१६५ | सङ्घीकरोति गाः
७।२।१२६ . ७।३।६८
७।३।१५१ | सङ्घीभवन्ति गावः ७।२।१२६ ७।३।६८ | षोडन् बालः ७।३।१५१ | सङ्घीस्युर्गावः
७।२।१२६ ७।३।६८ | स आयुष्मान् ७।२।९१ सत्ता
७।१५५ ७।३।६८ | स उप्तः ७।४।१०९ | सत्त्वम्
७.१५५ ७।३।६८ | स किंसखा योऽभिद्रुह्यति ७।३।७० | सत्पुरुषत्वम्
७१/७० ७३।६८ | स दीर्घायुः ७।२।९१ | सत्यवान्
७।२।६ ७।३।१२२ | स देवानांप्रियः
७।२।९१ सत्याकरोति वणिग् भाण्डम् ७।२।१४३ ७।४।१२१ | स भवान्
७।२।९१, ७।२।९२ सत्वस्
७।२।१६५ ७।४।११ संख्यातरात्रः ७।३।११९ | सदक्षि
७।३।१२६ ७।४।१० | संख्याताहः ७।३।११७
७।३।११५ ७।४।१० संख्याताह्नः ७।३।११७ | सदश्मा
७।३।११५ .. ७।४।१२
७।३।१५५ | सदा
' ७२९६ ७।४।१२ | संजुः ७।३।१५५ सद्यः
७।२।९७ ७।४।११ संतक्षाणः
७।३।९९ सनङ्गव्यं चर्म ७।१।३०, ७।१।४५ ७।४।१० संपद्विपदम् ७।३।९८ सनङ्गुश्चर्मविकारः
७।१।४५ ७।४।१० संपन्नक्षीरतमा(:)
७।३।६ सन्तमसम्
७.३८० ७।४।१० संयमिकः
७।२।६ | सनककुद् कृशः
७।३।१६७ ७।४।१२१ | संयमी
७।२।६ | सन्मनिमा
७।४।४३ ७।३।१६७ | संवत्सरतमः ७।१।१५७ | सपक्षकः
७।३।१७८ ७।३।१७८ | संहतपारार्थ्यम् ७।४।१३ सपत्नः
७।१।११९ ७।३।१७६ | संहितपुच्छि धावन्ति ७।३७५ सपत्राकरोति मृगम् ७।२।१३८ ७।३।१२१ | संहितोरू:
७।३।१८२ सपत्राकरोति वृक्षं वायुः । ७।२।१३८ ७।१।१७६ संहितोरू: ७।३।१८२ | सपदि गच्छति
७.३७५ ७।२।१०९ | सः ७।४।१०९ सपुत्र आगतः
७।३।१७८ ७.३।४० सकर्मकः ७।३।१७८ सपुत्रः स्थूलः
७।३।१७८ ७।३।४० | सकृत्पदी ७।३।१४९ | सपुत्रो गोमान्
७।३।१७८ ७।३।४० सकृद् भुङ्क्ते ७।२।१११ सपुत्रो ब्राह्मणः
७।३।१७८ ७.१८१ सक्तव्या धानाः ७।१।२९ सप्तकमासिकः
७।३।१४० ७।११५८ सक्तव्या धानाः
७।१३० | सप्ततयी नयप्रवृत्तिः ७.११५१ ७।१।१६२ || सखिता
७।१।६३ सप्ततितमः
७।१।१५८ ७।३।२६ सखित्वम् ७।१।६३ सप्तनदम्
७।३।९१ ७।१।१६२ | सख्यम् ७।१।६३ | सप्तपर्णः
७।४।८० ७।२।१६४ | सङ्कटः ७।१।१२५ | सप्तपर्णत्वम्
७१५५

Page #442

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
४१९
सर्वत्र
सप्तमः ७।१।१५९ | सर्वजनीयः ७।१।४१ | सस्यवान्
७२।६ सप्तर्च सूक्तम् ७।३।७६ | सर्वजनीयम् ७।१।४२ सहस्रकृत्वोऽधीते
७।२।१०९ सभ्यः ७।१।१५ । सर्वतः पूर्वम् ७२८९ सहस्रतमः
७।१।१५७ समक्षम् ७।३।८६ | सर्वतः ७।२८४, ७।२।८९ | सहस्री
७।२।३४, ७।२।५७ समदन्ती ७।३।१५२ | सर्वतो रोहति ७।२।८९ सहायता
७.१।६२ समयं करोति ७।२।१३७ | सर्वतो हीयते ७।२८९ सहायत्वम्
७.११६२ समयाकरोति तन्तुवायः ७।२।१३७ | सर्वतो हेतोः
७।२।८९ | सांकूटिनं वर्त्तते
७।४।५५ समलाः ७।३।९९ ७।२।९४ | सांकृत्यः
७।४।६८ समांसमीना गौः ७।१।१०५ || सर्वथा
७।२।१०२ | सांकोटिनम् ७।३।५८,७।४।११७ समाद्य ७।४।११० सर्वदा
७।२।९५, ७।२।९६ | सांराविणम् ७।३।५८, ७।४।११७ समिदत्र ७।४।१०५ | सर्वधनी ७।२।१, ७।२।५९ सांराविणम्
७।४।५५ समिदृषदम् ७।३।९८ | सर्वधुरीणः
७।१।४ | साक्तुसैन्धवः
७।४।२५ समिद्भवति काष्ठम् ७।२।१२९ सर्वपत्रीणः सारथिः
७।१९४ साक्षात्कृतधर्माणः
७।३।१४१ समिधीभवति काष्ठम् ७।२।१२९ | सर्वपथीनमुदकम्
७।१९४ साक्षाद् द्रष्टा
७।१।१९७ समीचीनः ७।१।१०७ | सर्वपथीनो रथः ७।१।९४ साक्षिणः
७।१।१९७ समीपम् ७।३७६ सर्वपाञ्चालकः ७।४।१५ साक्षिणी
७।१।१९७ समुद्गकः ७।३।१६ | सर्वपात्रीण ओदनः ७।१।९४ | साक्षी
७।१।१९७ सम्मतिता ७।१५९ | सर्वबीजी ७।२।५९ साधकतमः
७.३५ सम्मतित्वम् ७।१।५९ सर्वभूमिः ७.३१७८ साधनत्वम्
७.१५५ सम्मतिमा ७।१५९ | सर्वमागधकः ७।४।१५ | | साधयति
७।४।३७ सम्मुखीनः ७।१।९३ | सर्वरात्रः ७।३।११९ साधारणा भूमिः
७।२।१६५ सम्यङ् ७।१।१०७ सर्वशरावीण ओदनः ७।१।१४ साधारणी भूमिः
७।२।१६५ सम्राट ७.३१६२ सर्वाङ्गीणस्तापः
७।१।९४ साधिष्ठः
७।४।३७ सरजसमभ्यवहरति ७।३।९४ सर्वान्नीनो भिक्षुः ७।१।९८ साधीयान्
७।४।३७ सरव्युः ७।४।१११ सर्वाङ्गः ७।३।११८ साधुधर्मा
७।३।१४१ सरस्वती ७।२।४७ | सर्वीयः ७१।४३ साधुवत्
७।१।५१ सरस्वान् ७।२।४७
७।४।१०८ साधुवदाचरितं मैत्रेण ७.१५२ सरस्वी ७.२।४७ सर्वेषाम् ७।४।१०९ साप्तपदीनं मित्रम्
७।१।१०५ सरोजिनी ७।२।६७ | सर्षपतैलम्
७।१।१३६ | साप्तपदीनं सख्यम् ७।१।१०५ सरोरुहिणी ७।२।६७ सलक्ष्मीको विनाशितः ७।३।१७३ साप्तपदीनः सखा
७।१।१०५ सीकरोति नवनीतम् ७।२।१२८ | सलोमकः
७।३।१७८ | साब्रह्मचाराः
७।४।६२ सर्वकर्मीणः पुरुषः ७.१।९४ सस्यकं सीधु ७।१।१७८ सामग्री
७।११५९ सर्वकस्मै ७।३।२९ सस्यकः खड्गः ७।१।१७८ सामनः
७।४।५२ सर्वके ७।३।२९,७।३।३३,७।३।४६ सस्यकः शालिः
७।१।१७८ सामन्यः
७।१।१५, ७।४।५१ सर्वकण ७।३।३० सस्यको देशः ७।१।१७८ सामयिकम्
७।२।१६९ सर्वकेशी नटः ७।२।५९ सस्यको मणिः ७।१।१७८ | सामवान्
७।२।६७ सर्वजनीनः ७१।४१ | सस्यको वत्सः
७।१।१७८ | सामि अनत्यन्तं कृतम् ७.३१५७

Page #443

४२०
सामि अनत्यन्तं पीतम्
सामि अनत्यन्तं भिन्नतमम्
सामि अनत्यन्तं भिन्नतरम्
सामि अनत्यन्तं भिन्नम
सामि अनत्यन्तं भुक्तम्
सामिकृतम्
सामिनी
साम्मतम्
साम्मत्यम्
साम्मागिणम् (जिनम्)
साम्मार्जिनम्
सायंप्रातिकः
सायाह्नः
सारवमुदकम् सार्थात् हीयते
सर्पिष्कः
सार्वः
सार्वचर्मीणो रथः
सार्वजनिक:
सार्वजनीनः
सार्वजन्यः
सार्वभौमः
सार्वलौकिकः
सार्वलोक्यम्
सार्ववेद्यम्
सार्ववैद्यम्
साहखो देवदत्तः
साहायकम्
साहाय्यम्
सिंह:
सिंहकः
सिंहकाः
सिंहपात्
सिंहपाद्
सिंहान्
सिंहश्वः (२)
सिंहिल:

७ । ३ । ५७
सिकतावान् देशः
७ । ३ । ५७
सिकतिलो देशः
७ । ३ । ५७
सिध्मलः
७।३।५७
सिध्मवान्
७ । ३ । ५७
सीत्कारः
७।३१५७ सीत्यम्
७।२।६७ सुकुमारतमः
सुकुमारतरः
७१११५९, ७९६९
७।१।५९
सुकूः
सुखसुखेन अधीते
७ । ३ । ५८ ७/४/५५ सुखाकरोति गुरुम् ७।४।६५ सुखी
७।३।११८ सुखेन अधीते
७।४।३० सुगन्ध आपणिकः
सुगन्धं शरीरम्
७ । २८८
७ । ४ । ७१
७।१।४३
७ । ४ । १२२
७ । १ । ४२
७।१।१९
सुचतुरः
सुजम्भा
७ । १ । १९ ७।४।२७ सुजम्भानौ स्त्रियो
७।४।२७ सुजम्मे स्त्रियाँ
७।२।१६४ सुजातीयः
सुगन्धि चन्दनम्
सुगन्धि शरीरम्
सुगव्यम्
सुगौ
७।२।१६४ सुतराम्
७।४।२७ त्रिः
७।२।२४
सुदती कुमारी
७।११६२
७ । १ । ६२
७ ११।१०९
७।३।३९ सुदिवः
७ । ३ । ३९
७ । ३ । १४८
७ । ३ । १७५
सुदन् कुमारः
सुदन्तो दाक्षिणात्यः
सुदिनाहम्
सुधूः शकटम्
सुधूः
सुपदी
७।२।६
सुपरिकः (२)
७ । ३ । १११
सुपरियः
७।३।३५ | सुपरिलः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्डिकायां ।
७।२।३५, ७।२।३६
७।२।३६ सुपात्
७।२।२१ सुपाद्
७।२।२, ७।२।२१ ७२ १५६
७ । ४ । १११
७।१।२७ सुप्रातः
७।३।५ सुबाहुः
७।३।६ सुभ्राता
सुभ्रूः
सुपाञ्चालकः
७ । ३ । १४४
७ । ३ । १४५
७।४।८७
सुमागधकः
७।२।१४० सुमातृकः
७।२।६३ सुमासः
७।४।८७ सुमेधाः
७ । ३ । १४४
७ । ३ । १४५
७ । १ । ३०
७।३।७२
७ । ३ । १३१
सुप्रख्यत्वम्
सुप्रजसी
सुयुग्यम् सुरकोऽहिः
सुरभिगन्धः पवनः
सुरभिगन्धि केसरम्
सुरभिगन्धिः पवनः
सुरसः
सुराजा
७ । ३ । १४२
७ । ३ । ६९ ७।३।६९
७ । ३ । १३९ सुश्वः
सुराष्ट्रब्रह्मः
सुरीयास्तण्डुलाः
सुर्यास्तण्डुलाः
७।३१८ सुसक्तः
७।३।१२३, ७।३।१२८ सुसक्ति:
७ । ३ । १५१ ७ । ३ । १५१ ७।३।१५१ सुसखा
७३ | ११६,७२४०६६ सुसीमकः सीमा स्फुटा
सुसक्थः सुसक्थिः
७ । ३ । १२९ सुहलः ७।३।७२ सुहलिः
७ । ३ । ७२ सुहृदयो मुनिः ७।३।१५० सुमित्रम्
७।३।४३ सूकरपदी
७।३।४३
सूक्ष्मतमवस्त्रः ७।३।४३ | सूक्ष्मवस्त्रतमः (२)
७।४।१५
७।३।१५०
७।३।१५०
७१।७२
७।३।१३७
७३ १२९
७।३।१२६
२७ । ३ । १७९
७।३।१८२
७।४।१५
७।३।१७९
७ । ३ । १४० ७।३।१३७
७।१।३० ७।२।७७
७३ १४५
७।३।१४४
७३ १४५
७।३।१४४
७।३।७२
७३ १०७
७१२९
७।१।२९
७ । ३ । १२९
७।३।१३६
७।३।१३६
७।३।७२, ७।३।१३६
७।३।१३६
७।३।७२
७।३।३५
७।३।१३६
७।३।१३६
७३१५७
७३१५७
७।३।१४९
७।३।५
७।३।५

Page #444

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥१॥
सूत्कारः
सूत्रपदी
सूपगन्धं भोजनम्
सूपगन्धि भोजनम्
सूर्य:
सूर्यत्वम्
सेक:
सेनानिभोगीनः
सैकतो देश:
सैनापत्यम्
सैरिक:
सोमजम्भा (२)
सोमवान्
सोमिनी
सौकरसद्माः
सौगन्धिकः
सौननाडि:
सोत्वनः
सौदेविकः
सौपर्णेयः
सौपर्वाः
सौप्रख्यम्
सौभागिनेयः
सौभाग्यम्
सौमेन्द्रं हविः
सौरसैन्धवः
सौराज्यम्
सौरी बलाका
सौवः
सौवग्रामिक:
सोयम्
सौवरः
सौवराध्यायः
सौवर्गमनिक:
सौवर्णवलनः
सौवर्णवालज
सौवर्षिकः

७।२।१५६ | सौवश्वः सौवश्वभार्यः
७ । ३ । १४९
७ । ३ । १४६
७ । ३ । १४६
७ । २ । १५९
सौवश्विः
सौवस्तिकः
सौवागमिकः
७ /१/५५ ७ । ४ । ११३
७ । १ । ४०
सौषामः
७।२।३५, ७।२।३६ सौहार्दम् ७१५७,७१६० सौहार्द्यम्
७।१।६ सौहृदम्
७।३।१४२ सौहदव्यम्
७ । २ । ६७
सौह्मनागरः
स्कन्दः
७।४।५२, ७।४।५९
७ | ४ | ३
सौवादुमृदः
सौवाध्यायिकः
७२।६७
७ । ४ । ६२
७ । ४ । १५
७।४।२७ स्तम्बेरमत्वम्
७ । ४ । ६
७ । ४ । २४
स्कान्दविशाखम् स्तनकेशवती
स्तम्भः स्तम्भीयः
७।४।५
७ । ४ । ६२
७।१।७२ स्तेनत्वम्
७।४।२५ स्तेयम्
७।४।२५ स्तैन्यम्
७ । ४ । २९
७ । ४ । २५
७ । १ । ६०
७ । ४ । १११
७।४।६, ७।४/६५
७ ४ १६
७ । ४ । ६
७१४ १६
७२४१६
स्तवः
स्तेनता
स्त्रीपुंसम्
स्त्रीपुंसाः
स्वीपुंसी
७।४।५, ७।४।१११ | स्थवयति ७।४।५
स्थविरता
७२४१५ स्थविरत्वम्
स्तोकं स्तोकं अस्तमयति
स्तोकशः
स्त्रीगवी
स्त्रीता
स्त्रीत्वम्
स्त्रीपुंसः शिखण्डी
७।४।२४ म्
७ ॥ ४ ॥१४ स्थलपथः
७ ।४ ।६
७ । ४।५
७ । ४ । ६
७ । ४ । ६
७ । ४ ।५९ ७।१।६७, ७।४।२५स्थाविरम्
७ । ४ । २५ ७।४।२५
स्त्रीपुमान्
स्त्रीप्रमाणा: कुटुम्बिनः
७।१।७०
७ । ४ । २६
७११११०९ ७११११०
७।४।२८
७ । २ । ६०
७।१।५५ स्थेयान् ७/२/७२ स्थेष्ठः
७।२।७२ स्थैर्यम्
७/२/१५०
७ । ३ । १०५
स्थविष्ठः
स्थवीयान्
स्थानिकः
स्थानी
स्थापयति
७।१।५५ ७११५५
७ । ३ ।९६
७।३।९६
स्थूलकः पटः
स्थूलककुद् बलवान्
७ । ४ । ११३ स्नातकः
७ । १ । ६४
७ ११ ६४
७ ११ ६४
७ ११ ६४
७ । ४ । ७३
स्थूलका माषाः
स्थूलनासिकः
स्थूलाक्षिरिक्षुः
स्थूलाश्मः
स्थेमा
स्निग्धदन्ती
स्नेहवान्
स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः
स्पर्शवान् वायुः
स्पर्शिको वायुः
स्पृहयति
स्फापयति
स्फीतपुरो देशः
स्फेयान्
स्फेष्ठः
स्फेयकृतः
स्रंस्यते
स्रक्त्वचिनी
७ । ३ । ९६
७ । ३ ।९६
७ । ३ । ९६ स्रग्वान्
७ । ३ । १२८
स्रग्वी
७ । १।५५ स्रजयति ७।३।७६ | स्रजिष्ठः
४२१
७।४।४२
७ १६७
७।१।६७
७ ॥ ४ ॥४२
७ ४ ४२
७/२/६
७।२।६
७ १४ १३८
७ १६७
७।२।७६
७३ १६७
७।२।७६
७।३।१६१
७३ १२६
७३।११५
७।१।५९, ७।४।३८
७।४।३८
७ १४ १३८
७१/५९
७।३।२२
७।३।१५२
७।२।६
७।२।१
७।२।१
७।२।६
७ ।४ ।११०
७ १४ १३८
७।३।७६
७।४ ॥३८
७ १४ १३८
७१४ १६
७ ॥ ४ ॥११०
७।३।६९
७।२।४७
७।२।४७
७।४।३२, ७।४।४४
७१४३२, ७ ४ |४४

Page #445

४२२
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां ढुण्ढिकायां ।
७।१।१४१
स्रजीयान् ७।४।३२, ७।४।४४ | हल्या
७।१।२६ | हास्तिकम् स्राग्विणः ७।४।५३ | हविष्यः
७।१।३५ | हास्तिनमुदकम् स्राग्विणम् ७।४।५५ हविष्यम्
७।१।३० हास्तिनायनः स्रुघ्नवत् साकेते परिखा ७।१५३
हव्यवान्
७।२६ हास्तिनी खाता स्रुचयति ७।४।४४ हस्तः
७।१।१४३ | हिंस्रवान् स्रुचिकः ७।३।४० हस्तः काष्ठम्
७।१।१४३ | हिमवान् स्रुचियः ७।३।४० हस्तमात्रं काष्ठम्
७।१।१४३ हिमेलुः स्रुचिलः ७.३।४० | हस्तवान्
७।२।२०
हिम्यः पर्वतः स्रुचिष्ठः ७।४।४४ | हस्तवान् नरः
७।२।६८
| हिरकुद् स्रुचीयान् ७।४।४४ | हस्तिकः
७।१।११०
हिरण्मयम् स्रौघ्नदेशीया ७।३।११ | हस्तिकान् विक्रीणीते ७।१।११०
| हिरण्यको मैत्रस्य स्वक्षः ७।३/७२, ७।३।१२६ | हस्तित्वम्
७।१५५
हिरण्यनाभः स्वक्षी ७।३।१२६ | हस्तिदघ्नमुदकम्
हिरण्यमान् स्वगुलं काष्ठम् ७।३।७२ | हस्तिदघ्नी खाता
७।१।१४१
हिरण्यवः स्वचयोग-स्वामिचयोगश्च ७।४।१२२ | हस्तिद्वयसमुदकम्
हुंकारः
७।१।१४१ स्वधाकारः
| हस्तिद्वयसी खाता ७।२।१५६
हृदयता
७।१।१४१ स्वपितकि ७।३।३४ | हस्तिना
हदयत्वम्
७।४।६१ स्वपिषकि ७।३।३४ | हस्तिने
हृदयवान् ७।४।६१
हृदयालुः स्वरतः ७।२।८४ | हस्तिपादः
७।३।१४८
हृदयिकः स्वरतो हीनः ७।२।८६ | हस्तिमती उपत्यका
७।२।१ स्ववान् ७।२।६, ७।२।४९ | हस्तिमात्रमुदकम्
७।१।१४१
हृद्यमौषधम् स्वस्तिमान् ७।२।१ | हस्तिमात्री खाता
७।१।१४१
हृयो देशः स्वागतिकः ७।४।९ | हस्तिवर्चसम्
७।३१८३
हृद्यो वशीकरणमन्त्रः स्वाङ्गिः ७।४।९ | हस्तिषड्गवम् ।
७।१।१३५
हे वरोरु! स्वाजन्यम् ७।४।६ | हस्ती नरः
७।२।६८
हे सुभ्र! स्वाध्वरिकः ७।४।९ | हस्त्यागच्छति हस्त्यागच्छति ७।४।७२
हेमनाभः स्वापतेयम् ७।१।१६, ७।४।६ | हस्त्युरसम्
७।३।११४
हैतनामः स्वामी ७।२।४९ | हारकवान्
७.२६
हैतनामनः (२) स्वायम्भुवः ७।४।७० हाईम्
७।१७० स्वाहाकारः ७।२।१५६ हार्यिकः .
७।२।६
ह्रसयति स्वचीयान्
७।४।३९ हंसपथः ७।१।१११ | हालबन्धं चर्म
७।१।४५
हसिष्ठः हन्तकारः ७।२।१५६ | हालिकः
७।१६
ह्रसीयान् हरितजम्भा ७।३।१४२ | हास्तम्
७।१६६
ह्रायः हल्यः ७।१।२६ | हास्तिकम्
७।४।४५ हीणो ह्रीणः
७।४।६१ ७।१।१४१ ७।४।४५ ७।१।१४१
७।२।६ ७।२।५३ ७१।९० ७।२।५३ ७।३।३१ ७।४।३० ७।१।१७९ ७।३।१३४ ७।२।४४
७।२।४४ .७।२।१५६
७।१७० ७१/७० ७।२।४२ ७।२।४२. ७।२।४२ ७।२।४२ ७।१।११ ७।१।११
७।१।११ ७।३।१८२ ७।३।१८२ ७।३।१३४ ७।४।६०
हृदयी
७।४।६०
होत्रीयम्
| हायी
७।२।६
हसिमा
७।२।१६३ ७।४।४२ ७।४।४२ ७।४।४२ ७।४।४२
७।४।१ ७।४।७२

Page #446

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥२॥
४२३
[ अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥२॥
अकार्षीः कटं देवदत्त !? अकार्षं हि ३, अकार्ष हि अकार्षीः कटं देवदत्त !? करोमि ननु अगम ३ म् पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ न् जिनदत्त ३ !? अगम पूर्वान् ग्रामान् जिनदत्त !? अगमः ३ अग्निभूता ३ यत्रागच्छ अगमः ३ अग्निभूता ३ यिहागच्छ अगमः ३ पटा ३ वत्रागच्छ अगमः ३ पटा ३ वुदकमानय अगमः ३ पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ नहो भद्रकाऽसि गौः ३ अगमः ३ पूर्वा ३ न् ग्रामा ३ न् देवदत्त ३ !? अगमः पूर्वान् ग्रामान् देवदत्त !? अगमः ३ पूर्वान् ३ ग्रामा ३ न् अग्निभूता ३ इ, पटा ३ उ? अगमः ३ पूर्वी ३ ग्रामौ ३ देवदत्त ३ अग्निश्चिद्भाया ३ त् अग्निश्चिद्भायात् । अङ्ग ! कूज ३, अङ्ग ! कूज, इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म ! अङ्ग ! कूज ३, अङ्ग ! कूज, इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म ! अङ्ग ! व्याहर ३, अङ्ग ! व्याहर, इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म ! • अदा ३ स्तस्मा ३ इ, अपचा ३ इ पटा ३ उ, अहौषी ३ रग्ना ३ उ ? अद्य श्राद्धमित्यात्थ ३, अद्य श्राद्धमित्यात्थ अनुकम्पितो देवदत्तो हस्ती देवदत्तकः अन्यतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा अभिजानासि देवदत्त ! का(क)श्मीरेषु वत्स्यामः अभिमन्युरर्जुनात् प्रति अभिमन्युरर्जुनतः प्रति अभिवादये इन्द्रपालितोऽहं भोः, आयुष्मानेधीन्द्रपालित ३ ! इन्द्रपालित ! अभिवादये गार्म्यहं भोः, आयुष्मती भव गार्गि ! अभिवादये गार्योऽहं भोः !, कुशल्यसि गार्ग्य ३ !, कुशल्यसि गार्ग्य ! अभिवादये तुषजकोऽहं भोः, आयुष्मानेधि कुशल्यसि तुषजक ! अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः ३, अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः अभिवादये देवदत्तोऽहं भोः, आयुष्मानेधि देवदत्त ३ !, देवदत्त ! अभिवादये स्थाल्यहं भोः, आयुष्मानेधि स्थालि ३ अभिवादयेऽहमिन्द्रवर्मा भोः, आयुष्मानेधीन्द्रवर्म ३ न् !, इन्द्रवर्मन् ! अलावीः केदारं देवदत्त !? अलाविषं हि ३, अलाविषं हि अस्मात् कार्षापणात् इह भवदभ्यां माषं मापं देहि अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमग्निसात् करोति देवम् अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमग्निसात् संपद्यते
७।४।९७ ७।४।९७ ७।४।९८ ७।४।१०३ ७।४।१०३ ७।४।१०३ ७।४।१०३ ७।४।१०२
७।४।९८ ७।४।१०२ ७।४।१०२ ७।४।९३ ७।४।९१ ७।४।१२२
७।४।९१ ७।४।१०२ ७।४।९४ ७।३।३५ ७।३।५३ ७।४।१२२
७।२८७ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।१०१ ७।४।९७ ७।४७४ ७।२।१३१ ७।२।१३१

Page #447

४२४
अस्यां सेनायां सर्वं शस्त्रमग्निसात् स्याद् दैवम् अस्यां सेनायां सर्व शस्त्रमग्निसाद्भवति देवम् अहिंसकः श्रेयान् पापीयान् प्राणिनां हन्ता आगच्छ भो अग्नि (इन्द्र) भूते ३
आगच्छ भो इ ३ न्द्रभूते ! आगच्छ भो इन्द्रभू ३ ते !
आगच्छ भो नृ ३ षभ !, आगच्छ भो नृषभ ! आगच्छ भोः कर्तृ ३ !, आगच्छ भोः कर्तृ । आचतुरं ही पशवो द्वन्द्वं मिथुनायन्ते आयुष्मन्ती भूवास्तां देवदत्तजिनदत्ता ३ उ आयुष्मानेधि अग्निभूता ३ इ पटा ३ उ आयुष्मानेधि भोः ३ आयुष्मानेधि भोः आयुष्मानेधि भो ३
उपाध्यायश्वेदागच्छेदाशंसे युक्तोऽधीयवीय
उभाविमावाढ्यो, कतमा कतमा अनयोरायता ? उभाविमावाढ्यौ कतरा कतरा अनयोराढ्यता ? उभाविमौ लक्ष्मीवन्तौ कतमानयोर्लक्ष्मीः ? उभाविमौ लक्ष्मीयन्तो कतरानयोर्लक्ष्मी: 2 एकको भवतां कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा एकतमो भवतां कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा एकतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा
एको भवतां कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा ऐन्द्राग्नं एकादशकपालं पुरोडाशं निर्वपेत् ओ३म् ऋषभं पवित्रम्, ओमृषभं पवित्रम् कचराक्षमश्वानां मुखप्रच्छादनं बहुच्छिद्रकम् कच्चि ३ त् कुशल ३ म् भवत्योः ३ कन्ये ३१
कटं च कुरु ३ ग्रामं च गच्छ ३
कटं च कुरु ग्रामं च गच्छ
कतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा
कम्बल्यं परिमाणमूर्णापलशतमुच्यते
गां मे देहि भोः, हन्त ते ददामि ३, हन्त ते ददामि
गां मे देहि भोः हन्त ते ददामि
1
गाण्डीवधनुषः खेभ्यो निश्चचार हुताशनः
गोतमेयं या सम समां विजायते स्वीवत्सा च
गोतमोऽयं यः सुलक्षणः शकटं सीरं च वहति गोतरा या समां समां विजायते स्त्रीवत्सा च
देवदत्त ! गामभ्याज शुक्लां दण्डेन नरकपटलान्यथोऽथो द्वाभ्यां द्वाभ्यां होनानि
नित्यः शब्दो भवितुमर्हति ३, नित्यः शब्दो भवितुमर्हति
परुद्भवान् विद्वानासीत् ऐषमो विद्वत्तरः
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ठिकायां ।
७।४ ।९४
७ १४ १९४
७।३।१५८ ७३/५
७।३।५
७।३।६
चोर ३ चोर चोर चोर ३ चोर चौर दस्यो ३ दस्यो दस्यो दस्यो ३ दस्यो दस्यो घातयिष्यामि त्वाम् बन्धयिष्यामि त्वाम् ७ १४ १९०
!
७ १४ १८९ ७।४।८२ ७ १४ १९४
७।३।९

७।२।१३१
७।२।१३१
७/३१५
७।४।१०२
७।४।९९
७ ४९९
७ ४ १९९
७ १४ १८३ ७ ॥ ४ ॥१०२ ७ ४ १०२ ७ ४ १०१ ७।४।१०२
७ ४ १२२
७।४।७६
७।४।७६
७।४।७६
७।४।७६
७।३।५५
७।३।५५
७।३।५२
७/३/५५
७।४।२९
७।४।९६
७।३१८५
७।४।१०२
७ १४ १९२
७।४ ।९२
७।३।५३
७।१।३४

Page #448

अकारादिवर्णक्रमेण सूत्रान्तर्गतोदाहरणसूचिः ॥२॥
४२५
पुत्रांश्च लप्सीष्ठाः ३ धनं च तात !
७।४।९२ पुत्रांश्च लप्सीष्ठाः धनं च तात !
७।४।९२ भद्रिकासि कुमारि ३
७।४।१०२ भो देवदत्त ! किं मार्ष ३, किं मार्ष
७।४।९४ माणवक ३ माणवक ! माणवक माणवक ! अभिरूपक ३ अभिरूपक ! अभिरूपक अभिरूपक ! शोभनः स्वल्वसि माणवक ३ माणवक ! माणवक माणवक ! अभिरूपक ३ अभिरूपक ! अभिरूपक अभिरूपक ! रिक्तं ते आभिरूप्यम् ७।४।८९ माणवक ३ माणवक ! माणवक माणवक ! अविनीतक ३ अविनीतक ! अविनीतक अविनीतक ! इदानीं ज्ञास्यसि जाल्म ! ७।४।८९ माथुरेभ्यः पाटलिपुत्रकाः पटुतराः
७३।९ माषानस्मै तिलेभ्यः प्रति यच्छति तिलतः प्रति यच्छति
७।२८७ यतमो यतरो वा भवतां कठस्ततमस्ततरो वा आगच्छतु
७।३।५४ यतरो भवतोः कठः पटुर्गन्ता देवदत्तो दण्डी वा ततर आगच्छतु
७।३।५३ राजा चिद्भूया ३ त् राजा चिद्भूयात्
७।४।९३ वर्षासु सर्वं लवणमुदकसात् करोति मेघः
७।२।१३१ वर्षासु सर्वं लवणमुदकसात् संपद्यते मेघः
७।२।१३१ वर्षासु सर्वं लवणमुदकसात् स्याद् मेघः
७।२।१३१ वर्षासु सर्वं लवणमुदकसाद्भवति मेघः
७।२।१३१ वस्तव्यं किं निर्ग्रन्थस्य सागारिका ३ इ उतानागारिके
७।४।१०२ वृषलरूपोऽयमपि पलाण्डुना सुरां पिबेत्
७।३।१० शक्तिके ३ शक्तिके ! शक्तिके शक्तिके ! यष्टिके ३ यष्टिके ! यष्टिके यष्टिके ! रिक्ता ते शक्तिः
७।४।८९ शुचिवल्कवीतवपुरन्यतमस्तिमिरच्छिदामिव गिरौ भवतः - किराते
७।३।५४ शोभन: खल्वसि अग्निभूता ३ इ, पटा ३ उ
७।४।१०२ शोभनः खल्वसि माणवक ३ ! शोभनः खल्वसि माणवक !
७।४।९९ स शिरांसि द्विषामाजौ चिच्छेद कृतहस्तवत्
७।१५१ सर्व इमे आढ्या, कतमा कतमा एषामाढ्यता ?
७।४।७६ सर्व इमे आझ्याः, कतरा कतरा एषामाढ्यता ?
७/४७६ सर्व इमे आढ्याः , यतमा यतमा एषां सम्पत्, ततमा ततमा कथ्यताम्
७।४।७६ सर्व इमे आढ्याः , यतरा यतरा एषां विभूतिः, ततरा ततरा कथ्यताम्
७१४७६ सांकाश्यकानां पाटलिपुत्रकाणां च पाटलिपुत्रका आढ्यतमाः
७।३।६ सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका अभिरूपतराः
७।३।६ सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रका आढ्यतराः
७।३।६ सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रकाः सुकुमारतराः
७.३१६ सिद्धान्तमध्येषीष्ठाः ३ व्याकरणं च तात !
७।४।९२ सिद्धान्तमध्येषीष्ठाः व्याकरणं च तात !
७।४।९२ 'स्वयं ह ओदनं भुङ्क्ते ३ उपाध्यायं सक्तून् पाययति
७।४।९२ स्वयं ह ओदनं भुङ्क्ते उपाध्यायं सक्तून् पाययति
७।४।९२ • स्वयं ह रथेन याति ३ उपाध्यायं पदातिं गमयति
७।४।९२ स्वयं ह रथेन याति उपाध्यायं पदातिं गमयति
७।४।९२ हन्त ते गुडका हन्त ते धानका अद्धकि
७।३।३४

Page #449

४२६
१)
२)
३)
४)
५)
६)
७)
८)
९)
१०)
११)
१२)
१३)
१४)
१५)
१६)
१७)
१८)
१९)
२०)
२१)
२२)
२३)
२४)
२५)
२६)
२७)

કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચન્દ્રાચાર્ય નવમ જન્મશતાબ્દી સ્મૃતિ સંસ્કાર શિક્ષણ નિધિ - અમદાવાદ દ્વારા
પ્રકાશિત ગ્રંથોની સૂચિ
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरितमहाकाव्यम् (भाग : १-५)
द्रौपदीस्वयंवरम्
छन्दोनुशासन (प्राकृत- अपभ्रंश)
प्रबन्धचतुष्टय
सागरदत्त श्रेष्ठीरासक-ललितांगचरित्ररासक
अपभ्रंश-व्याकरण (हिन्दी)
सुभाषितसङ्ग्रहसमुच्चयः वीतरागस्तवः (हिन्दी - पद्यानुवाद)
न्यायसङ्ग्रहः-सटीकः
सिद्धहेमशब्दानुशासन-बृहद्वृत्ति - दुण्डिका ( भाग : १-७) सिद्धहेमलघुवृत्त्युदाहरणकोशः
महादेवबत्रीसी
कहावली (भाग-१)
प्राकृतप्रबोध:
त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रसारोद्धार : (भाग : १-७) अपभ्रंश-व्याकरण (गु४राती)
મધ્યકાલીન ગુજરાતી શબ્દકોશ
હૈમસંગોષ્ઠી
હૈમસ્વાધ્યાયપોથી
હેમચન્દ્રાચાર્ય-સ્મરણિકા
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने अज्ञातकर्तृकायां दुण्ढिकायां ।
હેમસમીક્ષા
જ્ઞાનસારનું તત્ત્વદર્શન
સેતુબન્ધ
Studies in Des'ya Prakrit
Nani Rayan
अनुसन्धान (शोधपत्रिका) (अद्यावधि ६३ अंक)
આર્હત આગમોનું અવલોકન
...

Page #450
तेनातिविस्तृतदुरागमविप्रकीर्ण-शब्दानुशासनसमूहकदर्थितेन / अभ्यर्थितो निरवमं विधिवद् व्यधत्त, शब्दानुशासनमिदं मुनिहेमचन्द्रः॥ For Personal & Private Use Only