Book Title: Dwadasharnay Chakram
Author(s): Labdhisuri
Publisher: Shantinagar Shwetambar Murtipujak Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022387/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tArkikacUDAmaNizrImallavAdikSamAzramaNaviracitam bhavana dviAdazAranayacakra - *zrI siMhasUragaNivAdi kSamAzravaNa viracita nyAyAgamAnusAriNI vyAkhyAtaH samudhdhRtaM saMpUrNa mUlamAtram IT tI niyamaH va niyamavidhiH aniyamobhayA pra vidhiH 12thight58o NB vidhividhiH 2 2 vidhyubhayam 3) Hhh hit Half mA mA gAna 42 samaddhArakatA AcAryazrI vijayalabdhisUrIzvaraH Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DVADASARANAYACHAKRAM of SRI MALLAVADI SURI Restored From the Commentary NYAYAGAMANUSARINI by SRI VIJAYALABDHI SURISVARJI (prata-500) ___-saMpUrNa prakAzana lAbhArthIzrI zAMtinagara zvetAmbara mUrtipujaka jaina saMgha (amadAvAda) zrI labdhi svargArohaNa ardhazatAbdi varSe 2010 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karkazatArkikacakracakravarti zrImanmallavAdisUriviracitam dvAdazAranayacakram uddhArakAH zrImad vijayalabdhisUriNaH svargArohaNa ardhazatAbdi samiti amadAvAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >> pArzvanAthAya hI "jena jayati zAsanam" rakSa mAM devi padma _| prastAvanA | je hastalekhita pratanI svayaM upAdhyAya yazovijaya ma. karI hocate lekhitaprata keTalI mahatvapUrNa hoya te samajI ja zakAya che. paNa prazna e ja udbhave che ke te mahAtmAe kema AgraMtha viSe kaMipaNa prakAza na pAtharyo? chadmasthanA jJAnomAM nizcitatA kayAMthI Ave? koi evuM samAdhAna kare che ke pUjayazrIne AgaMtha AyuSyanA aMta bhAgamAM maLyo hoya tyArabAda A aMge kArya karavAno avasara na maLyo hoya. paNa A kAryamAM eka jaTilatA hatI ja. A graMtha je pratarUpa upalabdha che teto nyAyAgamAnasArI siMhavAdI gaNinuM vivaraNa che. A aMge ema paNa kahevAyuM che ke siMhavAdI gaNie paNa A vivecanA bhASya para karyuM che. prazna e thAya che ke A bhASya konA para che? ane enA kartA koNa che? bhASyanA kartA to prakharavAdimallavAdisUri che. paNa teonI pAseno mULa graMtha kayo? avagAhanathI lAge che ke mAtrA eka jagAthAAmULanayanacakra che. AgAthAnIce pramANe cheH vidhi niyamabhaMgavRtti-vyatiriktatvAd anarthakavacovat / jainAd anyatzAsanam - anRtambhavatIti vaidharmyam // AgAthA nIce pramANenA anumAnane batAve che. jainAt anyatzAsanam - anRtam anRtatvam - sAdhya vidhi niyamabhaMgavRttivyatiriktatvAd pakSa AgAthA nIce pramANenA anumAnane batAve che. yatyat vidhiniyamabhaMgavRtti vyatiriktatvAbhAvavat tad tad jaina zAsanam Avedhamya daSTAMta mATe jo evo tarka karavAmAM Ave ke A to ekaja Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ II prastAvanA | daSTAMta che. daSTAMta aneka hovA joie. A vAtane mAnya karIe to evo paNa tarka karI zakAya che ke keTalAka padArtho ane tarko anya zAsanamAM paNa vidhiniyama bhaMgathI vyatirikta nathI. to te te vacano jena vacano ja che. Ama AvA aneka dRSTAMto paNa ApaNane maLI zake che. bIjuMsiMhavAdigaNikSamAzramaNa kahI rahyA che keH zAsanastava tatvakSyamANavastUpa-saMhArArthaM AdyaM vRttamAha Ama kahIne, vyApI ekastham-anantam antavad apinyastaM dhiyAM pATave vyAmohe tu jagat pratAna visRti - vyatyAsa dhIrAspadam vAcAMbhAgam atItya vAgviniyataM gamyaM nagamyaM kvacit zeSa nyag bhavanena zAsanam alaM jainaM jayati urjitam jo Ama avatariNikAmAM 'Ado vRttam Aha evo pATha hoya to A bhASyanI Adino pahelo zloka che ema samajAya. paNa "Adya vRtam Aha jo pATha vaMcAya to A bhASya aneka zloka rUpa paNa hovAnI saMbhAvanA paNa karI zakAya. game te hoya paNa AvA pATha bhedothI aneka arthonI saMbhAvanA thai zake che. tethI pU. A. devA labdhisUrIzvarajI ma. sA. potAnA A graMthanuM saMpAdana karatAM, nayanacakragraMthanA pahelA ja vibhAganI prastAvanAmAM lakhyuM che keH 'nayanacakro hI ayaM atIva gaMbhIrArtho duruhazca / ataH pratibhAzAlinAm api kvacit kvacit duravagAhatA sambhAvyate / tasmAt madIyasaMzodhanAdi karmaNi api asmin nUnaM viSayasya duruhatvAt AlaMbanAntarAbhAvAt svamatimAndyAt ca skhalitAni bhaveyuH / tathApi tAni nayavrajaparikarmitamatipravarAH svayaM saMzodhya zrImallavAdisUriNAm abhiprAyaM viditvA yadi santuSTA bhaviSyanti tadA svaparizramaM saphalaM maMce che' Ama teoe nyAcAgama anusAriNI TIkAmAMthI je mULa bhASyane tAravavAnI vAta karI che temAM traNa vidgo batAvyA che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | prastAvanA | (1)viSaya atikaThIna che. (2) bIjA AlaMbano nathI arthAt bIjAvizudhdhapratIo nathI ke koie mULa bhASyane jUdutAravyuM nathI. (3) ane pote prakAMDa vidvAna hovA chatAMya potAnI mati maMdatAne svIkAre che. AmAM eka kAraNapotAnI vRddhAvasthA paNa temaNe kalpI hoya ane hAthamAM bahuvArapustaka rAkhI zakavAnI azakita ne paNakAraNamAnyuM hoya. tema chatAM teo ja kahe che ke vidvAno hajI paNa mULa bhASyane TIkAmAMthI tAravavA prayatna kare ane padArthone paNa spaSTa kare.jo ke pote A nyAyAgamaanusAriNI TIkA para viSama pada vivecanA lakhI ja che. chatAMya pUjayazrIno mallavAdIsUrinA bhAvo vadhune vadhu spaSTa thAya tevo manoratha khUbaja stutya rIte AgaLa vadhelo che. ahIM mAro prayatna mAtra pUjayazrIe je mULabhASya TIkAmAMthI udbhUta karyuM che tenuM saMkalana mULa pATha rUpe karI jijJAsu ane buddhimAna sAdhuonA hAthamAM pahoMcADavAnuM che. A graMtha sauthI pahelA gAyakavADa sarakAra taraphathI chapAyelo hato. paNa temAM zuddhino khAsa prayAsa ja hato nahIM. tethI tenuM mUlya hatuM ja nahIM. te ja kAraNathI pUjayazrIe A graMtha upekSita na rahI jAya tevI bhAvanAthI potAnI pAchalI avasthAmAM paNa A kArya karyuM. - pUjayazrInI zubhanizrAmAM i.saM. 1960mAM muMbaI dAdaramAM dvAdazArAyacakra graMthanuM udghATana te samayanA bhAratanA uparASTrapati DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNananA zubhahaste thayela. aneka gaNamAnya vidvAno ane mahAnubhAvo upasthita hatAM. pUjayazrIne 104 DIgrI tAva hato chatAM prAMjala saMskRtabhASAmAM pravacana karela. samasta janatA AnaMdavibhora banela. A graMtha para pU. munirAja jaMbuvijayajI mahArAje khUbaja parizrama karyo che. chatAMya A kAryane tenI aMtimatA mAnI levAnI jarUra nathI. hajI paNa navAnavAvidvAno pAke ane A graMtha para saMzodhana kare Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -II prastAvanA | ane A graMthanA padArthone vizadarUpe spaSTa kare te jarUrI che. sAta ke ATha nayonI vicAraNAmAMthI 12 bhaMgo no sudhI mallavAdisUri pahoMcyA che. A vilakSaNa rIlI vikasAvavAnI pUjayazrInI AgavI pratibhA dAda mAMgI le che. ane Akhare nayone cakragati ApIne nayonI saMkhyAtItAne bAranayomAM sArabhUtarUpe pezA kare che. saMkSepamAM kahIe to dareka vidhAnanApratividhAna hoya che. paNa jo vidhAno ekAMta hoya to tene ekAMtapratividhAnathI dUra karI zakAya che. ane chevaTe dareka vidhAnomAMthI ekAMta kADhI nAMkhIne vidhAnone vizuddha karI zakAya che. ane anekAMtarUpa nayacakrane zAsana cakravartI tIrthakaronAcakrane traNa jagatamAM vijayI banAvI zakAya che. prastuta pustaka amArA ziSya AcArya zrI ratnasazasUrinA zAMtinagaranA saphaLa cAturmAsanI smRtirUpe chapAi rahyuM che. jeno lAbha zrI zAMtinagara je. mUrtipUjaka jaina saMghanA jJAnakhAtAmAMthI levAmAM Avyo che. A saMghanA tamAma TrasTIone paNa dhanyavAda che. zAMtinagaranA samasta TrasTIgaNa labdhisUridAdAnA anurAgI che ane AgraMthanA gauravathI paricita che. eka subhaga ane suMdara yoga evo che ke A pustakanuM prakAzana labdhi svargArohaNa suvarNa jayaMtinA prasaMge thaI rahyuM che. ane udghATana paNa pU. gurUdeva vikrama sU. ma. nI svargArohaNanA rajata jayaMtinAmahotsava prasaMge thai rahyuM che. aMtamAM A pustakanA paThanathI jJAna pravRtti vadhe; jJAna pravRttithI cAritra pariNati vadhe ane sahu AtmAthI paramAtmA bane eja prArthanA. -le.pU.A.devarAjayazasUrIzvarajI ma. sA. saMskRti bhavanA amadAvAda-13 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImanmallavAdisUriviracitam dvAdazAranayacakram viSayasUcI pRSThasaGkhyA or 8 8 x w or or 184 arAH AziSa: prAstAvikam 1. vidhi: 2. vidhividhiH 3. vidhyubhayam 4. vidhiniyamaH 5. ubhayama 6. vidhiniyamavidhiH 7. vidhiniyamobhayam 8. ubhayaniyamam 9. niyamabhaGgaH 10. niyamavidhinaya: 11. niyamomayam 12. niyamaniyamam dvAdazArAntaram tumbanirUpaNam anubandhAH or u a mn r 348 mr uro mr r mr 406 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karkazatArkikacakracakravarti zrImanmallavAdisUriviracitam dvAdazAranayacakram prathamaH vidhibhaGgAraH vyApyekasthamanantamantavadapi nyastaM dhiyAM pATave vyAmohe tu jagatpratAnavisRtivyatyAsadhIrAspadam / vAcAM bhAgamatItya vAgviniyataM gamyaM na gamyaM kvacit zeSanyagbhavanena zAsanamalaM jainaM jayatyUrjitam // 1 // bha yadevaMvidhaM tatra kimAzcaryaM jayatyUrjitaJceti, kiMtarhi ? evaMvidhataiva tu pratipAdanIyA, kimevaM pratipAdyamasti ? pratipAditameva tat, dravyArthaparyAyArthadvitvam / tadupaSTambhavidhibhedapadArthAnAmekavAkyavidhividhAnAt avabodhasamudrAvayavIbhUtaM zAsanaM duravagAhamevaMvidhameva / tadvyatiriktazAsanivacanAni pratyakSAnumAna Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre vinizceyapadArthAnAM viparyayapraNayanena visaMvAdIni, viparyayapraNayanazca rUpAdaya eva ghaTo ghaTa eva rUpAdayo rUpAdayazca ghaTazca, na rUpAdayo na ghaTa iti vA, azrAvaNazabdavAdivacanavadAzaGkAmapi satyatvena jnyitumlm| ___ api ca laukikavyavahAro'pi nityAnityAvaktavyAdyanekAntavastuviSaya eva, tadapahnavapravRttazeSazAsaneSu sAdhvidamiti vicAro vyAmohopanibandhanamiti zeSazAsanavisaMvadanajanitAsthaM pramANadvayasaMsiddhisampAditapratyayaM tata eva ca pratiSThApitAtyantaparokSArthazraddhAnaM zAsanamUrjitaM jayatIti prtyaamnaayte|| asya cArthasya pUrvamahodadhisamutthitanayaprAbhRtataraGgAgamaprabhraSTazliSTArthakaNikAmAtrasya pratipAdakasya nayacakrasya zAstrasya saGkiptArthaM gAthAsUtram - vidhiniyamabhaGgavRttivyatiriktatvAdanarthakavacovat / jainAdanyacchAsanamanRtaM bhavatIti vaidharmyam // 2 // vidhiH AcAraH, sthitiH, kramo, nyAya ityAdi / niyamo vizeSo, vyApya ityaadi| tayorbhaGgAH / 1. vidhiH, 2. vidhividhiH, 3. vidhyubhayam, 4. vidhiniyamaH, 5. ubhayaM, 6. ubhayavidhiH, 7. ubhayobhayam, 8. ubhayaniyamaH, 9. niyamaH, 10. niyamavidhiH, 11. niyamobhayam, 12. niyamaniyamaH iti| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH teSAM vidhiniyamabhaGgAnAM vRttirjenasatyatvasAdhanavRttA tu vRttirdvaadshviklpvishessnnaa| anyathA pratyekaM svarUpAnavadhAraNAdavRttitvameva vkssymaannvt| tatra vidhivRttistAvat yathAlokagrAhameva vastu, parIkSakAbhimAninAM tu tIrthyAnAM svaparaviSayatAyAM sAmAnyavizeSayoranupapatterlokAbhiprAyo'vivekayatnaH shaastressviti| sAmAnyavizeSau hi svaviSayau paraviSayau vA syAtAm? svasyAtmani varteta? parasya vA''tmani? tatrAyaM tAvadekasya sarvatvAtsarvasya caikatvAt svaviSayaM ghaTasyA''tmani vartate yadyevaM saamaanyvirodhH| yadi sAmAnyaM tata AtmA na bhavati, anekArthaviSayatvAtsAmAnyasya / yadyAtmA tato'pi na sAmAnyam, ekatvAdAtmanaH, senaahstinoriv| athocyeta syAdeva virodho yadyAtmanaH sAmAnyamiti bhedena svatvamabhyupagamyeta / ihatvAtmaiva sAmAnyam, kiM tat? ghaTAdeH sattvAdirAtmA / sa hi tatsamudAyakAryatvAtsAmAnyam, yathoktam"AdhyAtmikAH kAryAtmakA bhedAH zabdasparzarasarUpagandhAH paJca trayANAM sukhaduHkhamohAnAM sannivezamAtram, kasmAt? paJcAnAM paJcAnAmekakAryabhAvAt / sukhAnAM zabdasparzarasarUpagandhAnAM prasAdalAghavAbhiSvaGgoddharSaprItayaH kAryam, duHkhAnAM zoSatApabhe Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 dvAdazAranayacakre mUDhAnAmAvaraNasAdanApadhvaMsanabaibhatsyadainya dastambhodvegApadvegAH, gauravANIti / tathA kAraNAtmakAH zrotratvakcakSurjihvAprANavAgghastapAdapAyUpasthamanAMsyekAdaza nArakatairyagyonamAnuSyadaivAni bAhya bhedAH sattvarajastamasAM kAryasamanvayadarzanAdi " ti / evaM pRthivyAdi gavAdi ghaTAdi / atra brUmaH / evaM satyAtmabheda: tatkathamiti ceducyate sukhaM sukhaJca sukhAdisamudayazca sattvaM sukhaM, rajo duHkhaM, tamo mohastattrayamaikAtmyApannamekameveti / evaM zeSAvapi / tatazca triguNavipariNAmakAraNakalpanAvaiyarthyam / - nityameva tryAtmakamiti cet ? tathApi tu sutarAM tathA ekatvanityatvAt prakAzapravRttiniyamakAryabhedAbhAvAdanArambhaH, vaiSamyanirmUlatA ca, ubhayasya cAbhAvaH / anyatarAvyavasthAne'nyatarasyAvyavasthAnAt, yathA ca pradhAnAvasthAyAM sadA triguNaikatvAdviruddhadharmAviSyete tritvaikatvAdyAtmasvatattvAtikrameNAvyatiriktatriguNaikarUpatA ceSyate evameva zabdAdau, tanmayatvAttatazca sarvasyAvasthAnAdyadRcchAmAtratvAnna pradhAnamahadahaGkArAdikAraNakAryanaiyamyam, tatazcAGgIkRtapuruSArthayattrArthahAniH pradhAnapuruSasaMyogatritvaparijJAnArthazAstrayatnahAnirapi // sAmAnyavizeSayozca sambandhitvAdAdyantavatpitAputravadvA ekatarAbhyupagame vizeSapakSApattirapi // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama: vidhibhaGgAraH paraviSayatAyAmapyasamAnAvasthAnAdasAmAnyam, laukikai rdravyAdInAmanavadhRtaikatarakAraNatvAt / dravyaM tAvat sarvatantrasiddhAnte 'dravyazca bhavye" ityuktatvAt yugapadayugapadbhedabhAvimRdbhavanaparamArtharUpAdizivakAdivRtti dravyamapi bhavanalakSaNaM vyApi / kSetramapi 'kSi nivAsagatyo riti sarvagatinivAsavRttisvatattvamekaikabhAvArtha saGghAtasamavasthAnAtmavyApi vipariNAmasya bhAvavispanditasya / kAlo'pi pariNAmavatI kriyaiva varttanAlakSaNo vA dravyAtmA / sa ca yugapadayugapatkAlasvatattvabhUtapadArthanirUpitavRttiH, anekaprabhedopavarNyAstikAyA yatra yatra yugapadvarttante sa tatra yugapadvRttiH kAlaH, yatra cAdAnadhAraNapAcananisarjananirvRttivRttiSvayugapadvRttiH sa kAlaH / dravyAdyapi tu yugapadayugapadvRttibhAvA evetyuktavadeva, tathAbhavanAtteSAm, anyathA vandhyAdiputravadabhAvatvApatteH, neSyate ca teSAmabhAvatvaM bhAvatvamevaiSAm bhAvazca bhavanasambandhI ghaTAdivat / bhAvo'pi sarvavastutattvavyApI / ata etAni ghaTAdivastvAtmasAmAnyapakSagrAhiNA'pi tvayA'vazyApekSyANi pratyakSAdeva tathAtmatvAt, dRzyate eva hi 1. pANini 5. 3.104 2. dhAtupAThaH 1407 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre dravyAdyekarUpabhavanasAmAnyatA, uktavidhinA, kimu paraviSayamukhyasAmAnyavAdinA / dravyAdInAM parasparabhinnAnAM samAnabhavanAnmukhyaM sAmAnyaM laukikaM, na tu sAdRzyAnupravRtti vyAvRttyAdi mukhyam, sAmAnyalakSaNasyAdRSTatvAt, pratyakSata eva tathA tathA paraviSayasya samAnasya bhavanAt sarvatantrasiddhAntena niruktatvAcca pareNa samAnena bhUyate samAnabhAvaH sAmAnyaM yadbhavanti sarvabhAvAH sa teSAM bhAva iti / tathA ca te sarvasyAsya jagato dravyadezakAlabhAvApekSayA tena tena prakAreNa vizeSaNaikatA, dravyaM kSetreNa kAlena bhAvena vizeSyate dravyeNa kSetramitarau ca, evaM taistadabhUt parasparatazca te / yathAGgulirvakra praguNatAdyayugapadbhAvibhAvairUpAdiyugapadbhAvibhAvairdezena dravyAntaraizca vizeSyate tathaikamapi vastu na kenacinnAbhisambaddhyate tathA tathA vizeSyate ca tadbhedatvasambandhatvAbhyAm / tatrAnyasya kasyacidapohyasya sadRzasya tattattvasya vA samAnasyAbhAvAt sAmAnyAnupapattiH / syAnmataM parasparaviziSTaikatvAdeva tatsamudAyaH paraviSayasAmAnyamiti tadayuktam, uditadoSAnubaddhaikasarvatvAt svaviSayasAmAnyApattervA / tathA saGghAtasamavasthAnabhedAdvA ghaTapaTavadatyantabheda eva sarvArthAnAm, tathAhi kiM paramANvAdInAM ghaTo bhavati ? ghaTasya vA kapAlAni? iti kaH sambandhaH / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH anavasthAne vA nityapravRttatvAt sarvArthAnAM samayamapi tathA samavasthAnaM nAsti yathA samAnatA niruupyet| athAntareNa rUpaprAptiM noktipratyayau daNDivaditi vyaktibhinnA'rthasiddhiriSyate, tanna / anyato'pi tayoH siddheH / tau hi kasmiMzcidevA''kArAdimAtre, anyathA''kAzAdiSu vinA' nuvRttyA kuto'bhidhAnapratyayau? dRzyete cAtrApi tau, tasmAnAsti saamaanym| kizcAnyat sAmayikatvAcchabdArthapratyayasya tau lokavRddhavyavahArAtmakau lokavRddhavyavahAraM dRSTvA bAlAnAmabhidhAnapratyayau bhavataH, na tattvAnuvRttivyAvRttikRtau, lokasya tttttvaadyjnyaanaat| tathA hyanyatareNa tattvaM dravyaM samavAyazcAdravye AkAzAdAvanekadravye A antyAvayavidravyAt kuDyalikhite krIDanake coktipratyayau dRSTau, na bhavedetat tattvamAtre'pi tvaakaarmaatre| tau ca tatra tattvasyopanilayanAt kRtAviti cettatra tattvAbhAva uktaH, satyapi ca tattve'smadiSTAkAramAtrata uktipratyayau coktau, athApyAbhAsamAtre tattvopanilayanamiSyate tvayA tataH sthANumRgatRSNikayo rasalilatvaprasaGgaH, tatra tadabhidhAnapratyayasadbhAvAt, tattattvopanilayanAcca, ghaTatvopanilayanAddhaTavat, anupanipAte narasaliloktipratyayau mA bhUtAm, tau ca dRSTau kathamagRhItavizeSaNatvAnaratvasalilatvAnupanipAtena yuktau, tatropacAralabhyau hi tau, iha tu Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre lokanaye vinopacAreNa labhyau, kathamiti cet ? anupacaritaki - cidbhUtAkArAttu kiJciduktipratyayau syAtAm, AkArasyAsampUrNasya dRSTatvAdeva, bhavatpakSe punarnahi tattvaM kiJcinnilInaM kiJciccAnilInamityastIti / 8 tathA vizeSo'pi tatra yadi svaviSayo vizeSavirodhaH, yadi vizeSastata AtmA na bhavatyanyatvAdvizeSasya, yadi ghaTAdAvAtmani vizeSo varttate svaviSayaH tata Atmano'nyatvAdvizeSasya rUpAderdezato viziSyamANasya guNataH kAlato vA pratikSaNAnyAnyotpatti vinaMSTRSu puruSAdiSu kastadAtmA, anyathA ghaTAdau sAmAnyApatteH tatra coktA doSAH / athA''tmA sa vizeSastato vizeSo na bhavatyekatvAdAtmanaH / naikatvAnyatvavirodhadoSau, Atmaiva vizeSa ityanapAdAnAdipratijJAnAdityatrocyate prathamavikalpa AyAto vizeSasya virodha ityAtmano'nyathAbhavanAdanAtmatvamiti ghaTarUpAdipUrvottarANAma bhAvastathA cobhayAbhAvaH / etadaniSTatAyAntu parApekSapakSApattirvA, tathApi dravyabhedaH prasaktaH parApekSatvAdvizeSasya / paTAdyavRttyAtmaka eva ghaTaH paTAdyapekSata iti cet kA hi vRttisahAyakAdRte siddhavRtteH paTAdyapekSA, prayojanAbhAvAt, tathA''tmaivAsya bhidyeta, sahAyApekSavRttitvAt, zibikodvAhA''tmavRttivat / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama : vidhibhaGgAraH samAnajAtitvAdapekSyate ghaTena paTaH, sA pArthivatvam, ghaTAtmatvAcca vizeSaH paTAderiti cedvijAtIyAttarhi vizeSAbhAva udakAdeH, dravyApekSA tatrApIti cedvijAtIyAbhyAM guNakarmabhyAmavizeSaH, tatrApi sattApekSeti cedvijAtIyAttarhyatyantAsataH sataH, jAterivAjAteH / 9 kAryAdvA kathamiti bhAvAbhAvayoravizeSaH, evaM sattvamevA - bhAvasya bhAvavadasattvameva bhAvasyAbhAvavat tathApi cobhayAbhAvaH / pArthivatvAditulyatvAcca tadvattadAtmatvam, pArthivatvAtmatattattvenApekSyatvAditi vivekayatnArthahAnistatazcA ghaTatvavadvA, vizeSaH / ayaM vizeSa eva na bhavatyApekSikatvAt sAmAnyavizeSANAM dravyatvAdInAmaupacArikatvAcca mukhyo'ntya eva vizeSa ityatrocyate, antye'pi tattaddravyAdiprabhedagatigrAhyatvAt / dravyAdivyatirekeNa pratyakSAnumAnAbhyAmagrAhyatvAt tatsarUpeNaiva grAhyatvAcca, anyathA viSayanirapekSatvAdyoginAma - jJAnaprasaGgo mithyAjJAnaprasaGgo veti sthitaM na svaviSayo vizeSaH / paraviSayatAyAntu vizeSasyAnavasthAnAdavizeSaH / yathA ca prAk asamAnAvasthAnAt asAmAnyamiti prakramya sAmAnyAbhAvaH pratipAditastathehApi tadviparyayeNa tadeva prakaraNaM yojyam / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre dravyAdipratyapekSayA sarvasyAsya sambaddhatvAdekaikasya niravazeSamidaM jagadvizeSaNamiti pUrvavadeva syaadekghttsNhtnaanaavsthgunnvt| tatra sarvArthAnAM nityapravRttatvAt samayamapi nAsti teSAM samavasthAnaM yadAzrayo vizeSo'vasthApyeta Attavaditi samavasthAnAbhAvAnirAzrayaH khapuSpavanAsti vishessH| syAnmataM sambandhadezo na dRSyate, upekSyata ityatrocyate sambandhadezopekSAyAmupAntyatyAgo'kasmAt sAmAnyAbhyupagamAt tulyatvAt saamaanysy| rUpAdibhedasambandha eva vizeSa ucyate, tanna, anyAsambandhe'rUpAditvAtteSAm, sarve sarvatra sarvadA sarvathA dravyakSetrakAlabhAvAvibhAgasambaddharasA eva hi rUpAdayaH, zuddhAnAM kcidpybhaavaat| loke dRSTo nanu ca vAyau zuddha eva sparzaH, ucyate tatrApi hi kSetrAdidravyasya rUpAdayo na gRhyante, anabhivyaktisaukSmyAt vaidhahNa dravyAdivat, cakSurAdIndriyagrAhyapariNatyabhAvAddhetvanumeyatA bhAvAt, vAtAyanareNusparzarasagandhAdivanna gRhynte| athocyeta yokakAlasahAvasthAnAdarthAnAM vizeSo bhaviSyati, avatiSThate hi kizcitkaJcitkAlam, yathA pUrvAparasthitaghaTapaTAviti, evamapi tathAbhUtasAmAnyAbhyupagamAdavizeSatvameva / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH 11 prAguktavidhinA sarvasAmAnAdhikaraNyAcca vizeSasvatattvasyaikavikAre'pi sarvasyAzeSasyApi, anyathA tvavikAro jAyeta tanmAtre'nyatvAdgandhonAdhikabhAvavat, tasmAnAstyevAnavasthAnAnirAzrayaH khpusspvdvishessH| atha tu tadbuddhyAsannameva grahISyate sAmAnyavizeSayorityevaM tarhi dravyaguNakarmaNAM na sAmAnyaM nApi vizeSaH teSAM parasparA'' sattyabhAvAt, tayA dravyasya guNasya karmaNo vA''satti-guhyeta, tatraiva ca sAmAnyavizeSau syAtAm na guNakarmaNoH tadbuddhyAsannatA hi dravyasya dravyasya, na dravyasya guNasya ca, na dravyasya karmaNAJca, na guNasya karmaNazceti sAmAnyabhAvo vizeSAbhAvazca / yathA dravyayoH pratyAsattirdravyatvAbhisambandhAttathA sattvAbhisambandhAdrvyaguNakarmaNAM bhaviSyati yathoktaM 'saditi yato dravyaguNakarmasu dravyaguNakarmabhyo'rthAntaraM sA satteti, atra brUmaH, dravyayorapi nopapadyate, tathA''sattiH sikatAnAM vajrasya ca na bhUmyambhasoH, tenaiva hetukrameNa tathA''sattiH piNDaghaTayorna mRtsikatAnAmevaM parataH parato yAvattulyajAtiguNakriyayoraNvoreva syAtAm, na tuM tayospyanyatvapratyayaprabhAvolliGgitAntyavizeSayostatsamavAyenApakSiptapratyAsattyostasmAt sAmAnyAbhAvAdvizeSAbhAvaH srvtraivobhyaabhaavH| sA dvidhA pratyAsattiH, arthasambandhAdanarthasambandhAcca, tatrAnartha lakSaNA sadvyapRthivImRddhaTAditattvAnuvRttibuddhigrahaNA yathoktA, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre arthalakSaNA tu dravyaguNakarmasambandhAtmikA yathoktaM 'artha iti dravyaguNakarmasu" iti| tanna, arthA''zleSalakSaNAyAntvAsattau pRthivIghaTarUpAdInAmeva syAtsAmAnyavizeSatA, netarasAmAnyavizeSayoH, iSyate ca tayorapi saadRshyaanuvRttilkssnnsaamaanyvishesstaa| tathApi svaviSayasAmAnyavizeSApattiH, sA coktdossaa| tasmAdetadoSApetaM sarvathAntaraGgaM vastu pratipattavyam, na bahiraGgaM sattvadravyatvAdi, svamUrtisthatvAt pradhAnatvAdvyavasthitatvAcca ghttaadibhvnsy| na tu yathA tau sadvyAdiSu saJcAriNau, ghaTabhavanasyodakAdyAharaNasaktAtmanaH punaH ka saJcaraNam, anapekSatvAca, na hi tasyAnuvRttyapekSA ghaTAntareSu, yadi syAttato'nuvarteta sa teSvapi, na punarapekSA'sti tasya svasAmarthya naiva siddhatvAt, tatazca sarvasAmAnyAMza eva sa syAt, tadyathA pUrvAhnAparAhnayoreka eva ghaTa iti| tatsanivezasvarUpApekSatvAcca tasyAstasya tu tadapekSA vyarthA, ghaTo'pi ghaTatvApekSAtmalAbhastattvAnuvRttirapi ghaTAtmalAbhApekSeti cena, itretraashrydossaapaadnaat| tathA vizeSe'pyasya nApekSA, anyathA sa eva na syaaduktvt| 1. vaizeSikasUtrANi a. 8 A. 2 sU. 3. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH 13 yathAlokaprasiddhaM pUrvatvAcca ghaTAtmabhavanasya, anapekSitapUrvAparaprabhedatvAt, prakRtiriti vA'nyaditi vA pUrvAparaprabhedAH, vartamAnatvAcca tanna prlybhaak|| taddhi tena rUpeNa sarvakAlaM sadvartate sattArthatvAt, varttata iti bhAva iti yo'sau bhAvaH, tadantaraGgaM pradhAnamanapekSaM pUrvaM vartamAnaJcavastviti ye'nye'nyatkalpayanti kAraNameva kAryameva sAmAnyameva vizeSa eva tadubhayamevAnyataropasarjanapradhAnameva naiva vAstyubhayamiti kimeten| ko hi vAdAnAmantaM kartuM zaknuyAt, abhiyuktabuddhayutkarSaparamparAyA adRSTadraSTutvAt, Aha ca 'NiyayavayaNijjasaccA savvaNayA paraviyAlaNe mohA / te puNa adihasamayo vibhajai saccevA alieva // iti ko hyetadveda kiM vA'nena jJAtena ? tathA ca kAraNe kAryasadasattvAniyamaH, kAraNe satyeva bhAvAbhAvAbhyAm, asati ca kAraNe kAryasya, sevAdyudyogaphalAniyamAt / yathA vA vAtakakarkoTakapuSpaM phalakAraNaM satkAryaM puSpatvAdAnapuSpavadityanumAnaprasaGge'pi ca dRSTamasatkAryam, avyaktamiti cenna vyktikaarysyaavyktkaarytvaadsttvtulytvaat| karotIti kAraNaM tasmAtsvakAryasyAkaraNAdakAraNatvameveti cenna, bIjAdInAmapi hyakAraNataiva kvacidakaraNAditi kAraNamapya1. samma. kA. 1, gA. 28 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre kAraNamevAstu, aniSTazcaitat, loke punarutpadyate kAryam, sadasattvAniyamAttu karaNe bIjAdau kAraNatAyAmeva satyAM karaNAkaraNe / 14 kAraNe kAryasya sadasattvayoraniyamAt karaNAkaraNayoraniyame kimarthaM punaH karotIti kAraNamiti zabdavyutpattirAzrIyate? ucyate, aviditavedanArthavidhiparatayA vAkyapravRttestasyAmavasthAyAmanupajanitaviSayatvAdapavAdasparzasya, tadA hi karotIti kAraNamiti kAraNatvavidhAnamAtraM kriyate, dezakAlAdivizeSAvizeSaNAdasati svaviSaye kamarthamapavAdaH spRzet? kiM karotyeva na karotyapi kacit kadAcit iti / tadA sa manyate vaktA, idaM tAvat pratiSThAM yAtu karotIti kAraNamiti, pratiSThite cAsmiMstata uttarakAlaM siddhe sati kAraNatve kAryasattvAsattvayostena vizeSaNaprakAreNa karotyeva na karotyeveti vikalAdezavazAnniyamopapattervizeSaNamAzrIyate yathA nIlotpalaM bhavatIti / tathA nyagrodhaphalaM yathA prAguktasadasattvAniyamAttu kAraNe kAryasya kAraNatAyAmeva karaNAkaraNe tathA kAryakaraNAkaraNAniyamAttu kAraNasya kAryasya kAryatvAniyamaH / itazva kAryakAraNasadasattvAniyamaH sarvasarvAtmakatvasarvakAraNatvAt, ataH sevAdikriyAkalApo yathArthaprApteH kAraNaM tathA zaprApterapi / nanvata eva klezo'pi bhavatIti cedevaM satIpsitena tAvadbhavitavyaM, Ipsitaca phalamarthaprAptirna klezaH sevakasya, snnihittcchktybhiihittvaat| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH sarvazAstrajJAnyataravyAkhyAnavat tana, dezakAlAkAranimittAvabaddhatvAnneSTameva phalamavApyate sevakeneva prasannanRpAdapi, jnyaavyaakhyaanvt| atha dezAdayaH kimavabandhakAH? tatasteSAmakAraNatvAdasarvatvam, tato'tantratvAdapratibandhakatvam, athA''cakSIthA dezAdayaH kAraNamiti tataH sarvakAraNatvAtsarvAtmakatvAt kimiti sarvaM na bhavati, smuditkaarnntvaat| ___ atha mataM bhavataH sarvaM na bhavati, anabhivyaktatvAddezAdeH kAraNasya, prdhaansaamyaavsthaanvt| maivaM maMsthAH , nanu ca tvayApyetadAdiSTaM sarvaM dezAderiti, tasmAtsarvAtmakatvaM sarvAtmakatvAcca vaiSamyAvasthaiveti laukikaprakRtitvameva prakRteH, sarvAtmakatvAddezAdivat sAmyAvasthaiva vA dezAderapi prkRtivt| ete api ca kalpane nopapanne, aprayojanatvAt, nirvRttaanirvRttaarthkriyaudaasiinyvt| ___ tasyAH prakRteranabhivyaktisAmyAvasthAne kAlaniyatiyadRcchAsvabhAvezvarAyanyatamakAraNavazAdityetaccAyuktam, prakRtikAraNatyAgena hi abhyupetavirodhaH, kAraNAntarasya vA tathA praNeturApattiH / * AtmAntaratvaprakAzanamayaM hi pradhAnasya dhrmH| upAyAnabhijJatvAt kAraNAntaraM sAcivyaguNopetamapekSata iti, tana jJAnArthatvAt svatantratvAdapratihatagatatvAcca tsy| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre atastena nityapravRttenaiva bhavitavyam, sAmAnyatastatsvabhAvatvAt, ythaa'gnirdhnprkaashnprvRttH| nanu bhasmacchanno'gnirapi na dahati, atrocyate, atha kathaM jIvati, sthiterjIvitaparyAyatvAt, sthitiprakAzadahanAtmakasyAgneH pratyakSAnumAnaviSayasya satastathA'grahaNe'stitve pramANAntarAbhAvAt kathaM jJAyate'gniriti, aprakAzayan vA dravyAntaraM tAvatkozakAdi svAzrayamAtraM tatparimANaM tAvat, yathA gRhapradIpakaH pulikaamaatrmpi| chAdanAbhAvo'pi ca pradhAna iti nirAvaraNAgnidahanaprakAzanavattatsvabhAvatvAnityapravRttenaiva bhavitavyamiti tadavasthA nityapravRttatA, ttvaanbhivyktisaamyaavsthaanaanuppttiH| kAlAdikAraNAntaranirapekSasya tasya niravazeSapuruSaviSaye svAnyatvajJApane kRte kRtakRtyatvAt kiM sAmyAvasthAnena? akRte'pyakRtakRtyatvAt kiM pratinivRttyAprayojanamasiddhaudanasUpakAranivRttivat iti tdvsthmpryojntvm| ___ avyaktisAmyAvasthAnAnupapattezca kimiti satatasamavasthitasamanupravRtti pratyakSakAraNanAnAbhedAbhivyaktisvabhAvamevedaM jagat iti nAbhyupagamyate, kimityadRSTaM kAraNAntaraM parikalpyate? ___evaM tAvatkAraNe kAryasadasattvAniyama uktaH kAryAniyamo'pi ca, tathAnugamyamAnadRSTAntAbhAvAt, kintu mRtpiNDazivakasthAsakosa kuzUlaghaTakapAlazarkarikApAMzuvAtAyanareNUnAmeva loke dRSTatvAt, punarupacayaprAptAnantyaskandhasya vAtAyanareNupAMzumRtpiNDAdezvakrakakrameNa Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH kAraNakAryAniyamadarzanAdityaniyatAdi sadasadbhUtakAraNAdhyAsAvimuktyanirmUlatvaM kAryabhUtasya jgtH| ____ ato'vagamyatAM na kizcidanyatra phalaM tacchAstreNa kriyate, tasmAdidaM jagallokaprasiddhamevAniyatAnuparatavyApAradRSTakAraNakAryaprabandhamiti vRthaivamAdau shaastraarmbhH| atra tu zAstramarthavatsyAt, idaM kAma(ye) idaM kuryAdityAdyaprApte kriyAkriyAphalasambandhe, aryo hi sasAdhanAyAH phalAdisambaddhAyAH kriyAyA evopadezazcitrAdivat, na tu laukika eva gRhyamANe'rthe vicAra idamevaM na caivaM veti saarthkH| mA'vamaMsthAH mRgatRSNikAdipratyakSajJAnavyabhicArAt sarvaM pratyakSaM vyabhicaratIti, kiM tarhi? anupahatendriyamanaHpratyakSaM yattana vyabhicaratIti gRhyatAm, tathA ca pratyakSeNa loke ghaTAdiryathA vyavasthitastathA gRhyata eva svasthendriyamAnasaistatrArthe punarvacanamidamevaM naivaM veti pratyakSaprasiddharbAdhakamApadyate yadi tadvacanaM pramANaM syAt, na punastatpramANaM tayA prasiddhayA svayameva bAdhyamAnatvAt / anuvAdAdibhAvAbhAve yaH siddhe satyArambho niyamArthaH sa iti paribhASAyA loke TeSTatvAt / naivaM yathedaM lokena gRhyata iti, kintu tathA tathA bhavatIti vcnm| zAstrakAravacanaprAmANye vA pratyakSAprAmANyam, tatra sarvaviparyayApattistarkataH, tadyathA alomA hariNazcatuSpAttve satyutplutya gamanAt, maNDUkavat, maNDUko'pi lomazastasmAdeva Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre hetorhariNavat / yUkA pakSiNI SaTpadavattvAt, bhramaravat, bhramaro'pakSaH padavattvAt yUkAvat, tathA pRthivyavasudhA, padArthatvAdAkAzavadityasAdhAraNadharmasambandhenApi rUparasagandhasparzadharmasambandhinI na bhavati tata eva tadvat, tathA bauddhamate'pi pRthivI na bhUH mahAbhUtatvAdrUpavattvAcca jalavat, na karkaTadhAraNadharmA tata eva tadvat, evaM zeSapadArthabhedeSvapi / 18 mahadahaGkAratanmAtrendriyazabdAdiSvAtmani ca dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyeSu saprabhedeSu nAmarUpayoH saMjJAvijJAnavedanAsaMskAreSu kSityudakajvalanapavaneSu cakSurAdiSu rUpAdiSu ca dRSTAntabhedAt te te dharmA nirAkAryAH / zAstranirUpaNaviparItamapramANaM na hariNasvarUpAdi, nirapabAdatvAt, na, sarvasyaivApoditatvAt, dezakAlakRtavizeSaikAntinaH pratipradezaM pratisamayaJca sarvaM viziSTameva na samAnaM kiJcidato yAvadaNuzo rUpAdizo vijJAnamAtrazo nirupAkhyatvazazca bhedAtkuto hariNaH kutastasya lomAdyavatiSThate? tathA sarvasarvAtmakaikAnte maNDUko'pi lomaza eva, sthAvarasya jaGgamatAGgatasya, sthAvarasya sthAvaratAM, jaGgamasya sthAvaratAM jaGgamasya jaGgamatAM gatasyeti vacanAt / arthAnarthaviSayasAmAnyavizeSanAnAtvaikAnte'tadAtmakatvAt kuto'NDahariNamaNDUkakAraNakAryadaraNisaMyogaguNotplavanakarmabhavanavyAvRttitathAsamavAyAH, sarvathA tattvavRttivyatItatvAt khapuSpavat, anyathA bAlakumAravat / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH hariNAdisvarUpavitathoktau prasiddhiviruddhapratijJatvAdevAtathAtvamiti cena, uktvttulytvaat| lokasya cAprAmANIkRtatvAttathA kutaH prasiddhivirodhaH kathaM vA tatprasiddhiH? evaM vcne'bhyupgmvirodhaat| lomazAlomaikye sapakSAsapakSAvRttivRttyoratarka iti cenna dRSTAntasya pratyakSaprasiddhiviSayatvAdasiddherlokasyApramANIkRtatvAt kutstrkaatrktvvicaarH| ihaiva bhavAn yaM doSamApAdayati sa tava, apramANIkRtatvAt lokasya, spkssaaspkssvRttyvRttyorsttvaaptteH| tatra tAvadavizeSaikAnte kuto'nyapakSo'sapakSo vyAvRttirvA, anyasyAbhAvAdavizeSAt, tdvtsmaansyaabhaavaat| AvirbhAvatirobhAvayorabhUtvA bhAvAdbhUtvA cAbhAvAdanityatvakRtakatve sta eveti cenna tattva eva tthaabhivykteH| vizeSaikAnte kutastatpakSaH sapakSastatsattvaM vA, dezataH paramANuzo rUpAdizo vijJAnamAtrazo'nupAkhyatvazazca bhedAt, kAlato 'tyantaparamaniruddhakSaNAdUddharvamanavasthAnAcca kutastatpakSaH, dharmadharmiNorvizeSaNavizeSyayozcAsambhavAt kutaH sapakSaH,? sattvaM vA tatra tadabhAvAt, tthaa'sthiteH| __ tadubhayAnekatvaikAnte nobhayamiti sAdhyasAdhanadharmadharmiNa eva kutaH? tthaa'puurvtvaat| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre dRSTAntasya pratyakSatvAd dRSTAntAbhyupagamAt pratyakSapramANIkaraNamApannaM tasmAcca lokatvaM dRSTAntasaMvAditvapratipAdanArthatvAcchAstrArthasya, tatazca prtijnyaatvyaaghaatH| zAstratvAdevAlokatvamiti cenna, lokAzrayatvAtteSAM shaastraannaam| tAni hi zAstrANi sAmAnyavizeSakAraNakAryamAtrANAM sAmAnyamAtrasyAgneH kAraNamAtrasya sparzazauklyAdedRSTasya vizeSamAtrasyArciSSu navanavotpAdavinAzarUpasya dRSTasya sarvatrAdhyAropeNa prnniitaani| anyatra dRSTasyAdhyAropAddhaTatattvavadalaukikatvamiti cenna tathA vyAmohasya mRgatRSNikAvadalaukikatvAt, mRgatRSNikAvadeva tsyaapraamaannyprsnggaat| tathA ca tatra pratijJAdInAmapyanupapattiH yadi yathA lokena gRhyate na tathA vstu| tatra pratijJA tAvadyathoktA gRhyamANA'vizeSAderna tathA syAt / tatavAMze pratyakSavirodhaH svavacanavirodho'bhyupagamavirodhaH, svoktvipryyruupaabhyupgmaat| __ atha tathA'bhyupagamyate na tarhi lokagRhItamanyathetyApannam, lokatvAcca pratijJAtavyAghAtastadavasthaH / kiJcittathA kizcidanyathA, unmattapratipattivaditi cedevaM tarhi sAkSAllokapakSApattyA'bhyupagamavirodhaH, kiJcidgRhaNAttathAgrahaNAt anythaagrhnnaacc| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama: vidhibhaGgAraH 21 unmatta iti ca dRSTAnto laukikastamabhyupagamya lokaH pramANIkRta eva, tannirAcikIrSava evonmattatarAH / bhedavadabhedapadArthopAdAnAcca na tatheti punarnavo'bhyupagama virodhaH / atha pratijJaivAbhyupagamastato lokAprAmANyAt, avizeSAdiSvasataH pakSAderupAdAnAllokAbhyupagamAllokAprAmANyaM na siddhyatIti / evaM zAstravyavahAro lokadarzanamantareNa na siddhyati, lokavadeva cArtha iti vyavasthApya zabdaprayogAt / tathA satyatvasiddhe zabdArthe tataH punarna yathAlokagrAhaM vastviti viruddhayeta / lokavirodhaH prastuta eva, tadavirodhe'pravRtteH / lokAprAmANye vA zAstrakArANAM sarvatra pade vAkye pratyakSAnumAnavirodhAvupasthitAveva, ttsthtvaattyoH| 4. kathaM pramANa jyeSThaM pratyakSamapramANIkriyeteti, ta vaH sampracAramimaM prayacchAmi, zAstravadeva pratyakSamapi laukikapratyakSavi - lakSaNaM tathAnumAnaJcAstu tayorapyalaukikatvakalpanArthaM sAmAnyavizeSaikAntasaMvAdi ghaTAdikalpanApoDhaM pratyakSaM kalpyam / nAmajAtiguNakriyAdravyasvarUpApannavastvantaranirUpaNAnusmaraNaM tato'poDhamakSAdhipatyenotpannamasAdhAraNArthaviSayama vikalpanA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 dvAdazAranayacakre bhidhAnagocarAtItaM pratyAtmasaMvedyatvAt pratyakSamakSamakSaM prati vRtteH pnycendriyjm| cakSurvijJAnasamagI nIlaM vijAnAti no tu nIlamityabhidharmAgamo'pi, prakaraNapade'pyenamevArthaM bhAvanayA'nayA vizeSayatyarthe'rthasaMjJI na tvarthe dharmasaMjJIti, evamabhidharme'pyuktaM dharmo nAmocyate nAmakAyaH padakAyo vyaJjanakAya iti, evaM tAvat kalpitameva bhavatsiddhAnte, kiM sampradhAraNayA? kalpitamapi tvidamaphalamalaukikatvAt svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhaparihAraM hi tvaduktivadevedamapratyakSaM klpnaatmktvaat| na tvidamasiddhaM nirUpaNavikalpAtmakatvAt, ghaTatvAdijJAnavat, AlambanaviparItapratipattyAtmakatvAt, ythaa'prtipttiH| __ syAnmataM dravyasatAmevANUnAM nIlapItAdyAkAratvAnna viparItA pratipattirityetaccAyuktaM, AkArasyAdhyAropAtmakatvAt mANavake siMhatvAdhyAropavat / sadA'dhyAropita iti kuto gamyate? sAmAnya rUpaviSayatvAt, tatsAmAnyaJca kArISatauSatArNapArNAdivizeSanAzritAgnitvavat / tadapyasiddhamiti cet, siddhameva tadatadviSayavRttitvAt, taimirikkeshonndduukaadijnyaanvt| sarvathA sAdhAraNArthatvAderhetupAramparyeNa kalpanAtmakatvasiddheH / ekaikasmAdvA hetopratyakSamidaM kalpanApoDhalakSaNalakSitaM jnyaanmnumaanaadijnyaanvt| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH mA maMsthAH proktakalpanAtmakatvAdihetvasiddhiriti, uktaM hi vo'bhidharma eva saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA iti, rUpAdiparamANorbekasyAsazcitasyAlambanasya ghaTAdiSu nIlAdiSu pratyakSAbhimateSu saMvRtisatsvabhAvAt saJcitANughaTanIlAdyAkAra eva gRhyate cakSurAdibhiH, cakSurAdivijJAnAnAM rUpAdiparamANusaGghAta evAlambanam, tataH pratyekamAlambanaparamANUnAM paramArthasatAM bhvtsiddhaantenaivaavissytaa| tatra prativiviktarUpAntarAviviktasvatattve rUpasaGghAte indriyasanikRSTe AlambanaviparItA prtipttirvypdeshyaikaatmkniilruupvissyaa'bhimtaa| tadvyAkhyAnArthaM bhavatAM abhidharmapiTake yathocyate nIlaM vijAnAti no tu nIlamiti / nanu hetvapadezavyapadezyaiva sA, naca zabdAbhidheyameva vyapadezyam, kiM tarhi? yadarthAntareNAdhigamyate tadvyapadezyam, tathA coktaM saJcitAlambanAH paJcavijJAnakAyA iti na saJcayAlambanA iti, dhUmenAgnirivaitadapi cakSurAdivijJAnaM vyapadezya tato'nyat paramANubhyaH paramArthasadbhayaH kalpitamekaM sAmAnyaM na sAkSAdindriyairgRhyate, vyavahitamevArthAntaraistadvAreNa gRhyte| nanu ca saJcayasya kArakahetutvenApadezaH pratyakSapratipatteH, na dhuumvjjnyaapkhetvpdeshtyaa'gnerivaarthaantrsyaikruuptvsy| nanvidamasyaivArthasya pradarzanArthaM prastutamasmAbhiryadIdaM pratyakSaM syAt kArakAdeva, saJcayAkhyAt saMvRtisato na syAt, bhavati tu Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 dvAdazAranayacakre tasmAna pratyakSaM jJApakadhUmAdyapekSAgnijJAnavat, vaidhapeNa dAhAnubhavanavat, pratyakSatvAvyavahitapratipattyAtmakatvAt pratyakSasya, tathA tasya svalakSaNaviSayatvAdanadhyAropAtmakatvAditi yaavt| kArakatApi saJcayasya naivAsti paramArthato'sattvAt, alaatckrvt| itazca sazcayasyAkArakatA prtyvyvvyvsthaanmaatrtvaat| lokavattu saJcayasattve vyapadezo'styeveti gRhyatAm, tatavAvyapadezyo viSayaH pratyakSasya, pratyakSaM vA'vyapadezyamityubhayamanRtam, viziSTo'padezo vyapadezaH, viziSTo'nya ityarthaH, grAhyAdanyaH saJcayastadvayapadezena vyapadezyaM prameyaM tadanumeyaM prApnoti, vyapadezavyapadezyatvAnna pratyakSaM dhUmAnumitAgnivat yathA dhUmena vyapadezena sAdhito'gniranumeyo'pratyakSazca tathA nIlaM ruupm| sarvathA tattena vyapadezyaM tadavinAbhAvAttasya, kArakatAyAmakArakatAyAM vA na kazcidvizeSo'rthAntaranimittAdeva pitRdhUmAdivat, tatastulye vyapadezyatvahetau vyapadezyanirodhako'yamanarthako vicAraH kArako jJApaka iti, evaM tAvadarthato vypdeshymev|| yadapISTamabhidhAnato na vyapadezyaM tannIlAdiparamANurUpaM paramANusamUhAbhedAdekaM vetyete dve api naiva staH, anumitAgnivadbahuviSayatvAt, tathA jnyaanmpi| taddhi nIlarUpanirUpaNamarthavyapadezena zabdavyapadezena vA dRSTaM sa ca vikalpa evAtaH kalpanApoDhamiti duSTaM lakSaNaM jJAnArthayoradhyAropAca Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama: vidhibhaGgAraH nirUpaNAttasya, pratiparamANu pratibhinnAni svAni tattvAni, tathA teSAM nIlarUpANyapyanekarUpANyeva, teSAJca yathAsamayamekatattvaikarUpAdhyAropAdarthAntaranirUpaNam, sa cAdhyAropI rUpAntarasAmAnyarUpaviSayatvAt, tadapi sAmAnyaM tadatadviSayavRttatvAt / 25 tatazcAtra pratyakSe'nyasyAnapohAdanumAne tvapohAtpratyakSamaviviktaviSayamato'numAnAttat pApIyaH, saGkIrNataraviSayatvAnnAnyanumA navadetat, apohyArthApohazaktizUnyatvAt / prajJaptiparamArthasthitasaJcayaparamANuparigrahAtmakatvAttadatadviSayavRttatA, sA ca sarvathA sAdhAraNArthatvAdisarveSveteSu hetuSu, tato mUlaheturetaiH sAdhitastasmAnna tatpratyakSaM nAnumAnavadasaGkIrNasvaviSayam / itazva tajjJAnamapratyakSamapratyayapratyayAtmakatvAcchabdA zrAvaNatva pratyayavat / anumAnajJAnamapi tanna pratipUryate sambaddhagRhItasyAnyathA pratipatteH, yathA viruddhAdijJAnam / 'athavA tiSThatu tAvat svalakSaNamAtraviSayapratyakSatvasya pratyakSavidhividhAnAbhyupagama virodha iti, iha tu cakSurvijJAnasamaGgItyetadeva tu na ghaTate / evaM te saJcayasya grahaNe tatpratyakSatvAdrUpamAtratvAt saJcitAlambanakalpanAvaiyyarthyam / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre __atanmAtratve saMvRtisattvAtsaJcayasyArUpatvaM kharaviSANavadityacakSurviSayo rUpam, tato rUpasyAgrAhakatvAccakSuracakSuH zrotravat, athAsazcitameva paramANunIlarUpamiSTaM tathApyatIndriyatvAdacakSurviSayo rUpamityubhayathApi rUpAgrAhitvAddhaTAdivaccakSunaiva cakSuH syaat| vijJAnamapi na vijJAnaM syAt, anyathA'rthapratipatteralAtacakrAdijJAnavat, na ca cakSurvijJAnaM samaGgati cakSurvijJAnasya rUpAdanyatrAsambhavAt, na vA tatsantAno'nyatra sambhavati, saJcayApekSo vyabhicAro'styato vizeSyata iti cenna, na hi saJcayo rUpamarUpatvAJcakSurvijJAnasaGgatyabhAvaH / yadapi ca tadrUpaM rUpyata iti tadviSayaM tadekagamanaM cakSurvijJAnasyeti, tadapi nAsti, aviSayatvAdanyendriyaviSayavat, saJcayaviSayamapi cakSurvijJAnasya samaGganaM na, saMvRtisattvAt khpusspvt| nIlavijJAnasambandhI na bhavati tatsantAnaH, tadAkArajJAnotpattihetvabhAvAt, adagdhasya daahaajnyaanvt| nIlaJca saJcayaJca pratyekasamuditakAraNatvAdvijJAsyatIti cenna yugpjjnyaanaasmbhvaat| yadyapi syAttayorekajJAnatvAdekajJeyatvaM dAhAnubhavavat, tasminnitaretaratve sarvasarvAtmavAditA, samudAyAnarthAntaratvAdrUpaM samudAya eva, samudAyasvarUpavat, samudAyo vA rUpameva, Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH 27 rUpAnantaratvAt rUpasvarUpavat, tasmAdaikye sati samavAyagrahaNe hi pratyekaikanIlagrahaNaM syAt, ekanIlavAlagrahaNe'pi ca sarvanIlakezapAzagrahaNam, ekanIlAtmakatvAt smudaaysy| tatazca yathAtra sandrAvAtsarvanIlaikatA tathA rUpAdipaJcakasyApi sandrAvAdekatA guNatvAt nIlaikatvavat, tatazca guNasandrAvadravyatvAt sarvathA pRthivyAdInAm, teSAmapi rUpAdiparamArthatvAditi sarvasarvAtmakatvaM vizeSaikAntavAdino'pyavizeSaikAntavAdina iva / guNasandrAvAtmakadravyatvApAdanAya tu saJcayasya sandrAvAtizayo mAyeyIyaH, saJcitAnAmasaJcitAnAJca prAganabhyupagamAt, avazyazcaitadevamabhyupagatam, Agama evoktaM hi vaH 'saGghAtA eva saGghAtAn spRzanti sAvayavatvAditi, tatra parasparzanirUpaNe sarvAtmasparzanAsparzanayordoSApAdanena nirdhAritaM sAtAH saGghAtAn dezena spRzanti dezameveti, so'pi sparzo na saJcayAdRte smbhvti| ___ evaM ca nIlaM vijAnAtIti vAkyaM saMvadatyarthataH kenArthena katamat? yattUktaM no tu nIlamityetadevaikaM saMvadati nAnyat kiJcit, kadAcidapi nIlaparamANvAkAraniyatajJAnotpattihetutvAbhAvAt samudAyasya caaniiltvaat| bhedatattvAbhimatapratyekasamudAyaparigrahe'pi na nIlaM vijAnAti, teSAmitaretaranIlatvenAnIlatvAt, jAtyAkArAdinA atadrUpatvAtU prmaarthsnniilprmaannurev| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dvAdazAranayacakre te ca paramANavo'tyantamitaretaravyAvRttAsAdhAraNarUpAH kasmAt? dravyasadrUpatvAt, dravyasato hyetadrUpaM yadanyanirapekSaviviktasvarUpatvam, tatra yathA tadrasarUpeNa gandharUpeNa vA nAsti dravyasadrUpatvAttathA nIlasvarUpeNApi nAsti tadapi ca dravyasadrUpamANyAyabhAve rathAbhAvavannIlAntararUpAbhAvavadvA tadabhAve'pi na bhavatyeva / nIlatvazUnyatvAdvA nIlAntaranIlavattadapi paranIlaM tadvadanIlamataH katarattannIlaM syAdyadvijJAyeta cakSuSA cakSurvijJAnasamaGgineti na nIlaM vijAnAti ckssurvijnyaansmgii| ata eva cakSurvijJAnasamaGgI saJcitAlambana ityAdipratyakSavidhervAkyasyArtho'yamApadyate no tu nIlamiti, tasya saJcayasyAsatazcakSuSA grahaNAt no tu nIlamevaM bhavati prmaarthstprmaannuniiltvaat| bhAvanA tvasyAnarthe'rthasaMjJI na ca kadAcitkvacidapyarthe dharmasaMjJIti, anarthe - saMvRti sati samudAye dravyasannIlasaMjJI, na tvarthe'rthasaMjJI, na tvartha eva - dravyasati paramANunIla evArthasaMjJI bhavati tasyAtIndriyatvAt / yadyevamarthe dharmasaMjhI bhavatu netyucyate na ca kadAcit kacidapyarthe dharmasaMjhI, atIndriyatvAdatyantaM sarvakAlaM paramANunIlAderagrAhyatvAt, tato'rthAdetadapyApanamanartha eva dharmasaMjJIti, anartha eva - asati nAmAdidharmasaMyapi, saJcayasya nAmAdI nAzca kalpanAtmakatvAdanarthe - yAvatkalpanAtmake saJcaye'narthakalpanAtmakazabdAdidharmasaMjJI, kalpanApohAsambhavAt, tasmAtasmaduktaiSA bhAvanA ghttte| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH 29 athavA tvadIyairevAkSaraireSo'rtho bhAvyate arthe'rthasaMjJI na, arthe - nIlAdau paramArthasatyarthasaMjhI na bhavatyatIndriyatvAttasya, tuzabdo vizeSaNe, arthe dharmasaMjJI neti varttate yastAvadartha evArthasaMjJI na bhavatIti sa kuto'rthe dharmasaMjJI bhavatIti vizeSastuzabdAt arthApattyA pUrvavadanarthe'rthasaMjJI tasminneva ca dharmasaMjJIti, tataH kiM jAtaM? zUnyazUnyapratyupAdanavadasadviSayatvaM doSajAtAyA api tasyAH kalpanAyAH, tatazca nirmUlakalpanAmAtrasatyatvAllaukikadRSTasalilAdibIjamRgatRSNikAdikalpanAbhyo'pi pApIyasyau pratyakSAnumAnakalpane yussmdiiye| yaccApyabhihitamabhidharmakoze yattatrAnekaprakArabhinna ityAdi yAvadanekavarNasaMsthAnaM pazyata iti buddhavacanaM pratyakSalakSaNAnuSaGgAgataM cakSurvijJAnasamaGginIlavijJAnodAharaNasaMbhAvanavAkyavanopapadyata evetyupapAdayiSyan na pazyatIdaM punarbuddhavacanaM na pramANamiti / tatra kalpanApoDhasvalakSaNaviSayapratyakSalakSaNacodyopakramaprasaGgena yattIdaM saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA iti tatkatham? yadi tadekato na vikalpayati, yaccoktamanekaprakArabhinnaikAnekadravyotpAdyajJAnetyatra kalpanAtmakatvaprasaGgo'svalakSaNaviSayatvaprasaGgazceti codite tatparihArArthamAyatanasvalakSaNaM pratyete svalakSaNaviSayA na dravyasvalakSaNamiti kathaM tatkalpanApetamityanyatra vicAraH kariSyate / idameva tAvadvicArayAmo buddhavacanaM kadAcidekena dravyeNa jJAnamutpAdyate kadAcidanekeneti / atrApi kathamanekaprakArabhinnasAmAnyavRttirUpA-" yatanatAyAM tadrUpAyatanaM pazyatastadAlambanatvAttasya svalakSaNaviSayaM Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 dvAdazAranayacakre tayujyate? tathA rUpavijJAnakAya iti kathaM? kathazca iti pazyataH tasyAmekaprakArAvacchedaH? avibhAgasamavasthasamUhAtmakatvAt, mnnismuuhprbhaanuviddhvrnnsNsthaanvt| ekasya ca dravyasya kadAcidagrahaNAdekena dravyeNa kathaM cakSuvijJAnamutpAdyate? tasmAt kimetadruddhavacanaM buddhavacanamiti cintyatAm / rasanAnAsvAditarasAjJAnavaccakSuSA'gRhIteSu cakSurvijJAnaM naasti| ekadravyajJAnotpAde tu saJcitAlambanakalpanA nirarthikaiveti tdbhyupgmvirodhH| tatprakArAvacchedAnavacchedAnekaprakArabhinnatvamityetAnyapi jJAnAni na bhavitumarhanti, rUpAyatanasya saJcitagatereva, narasiMhavat / narasiMhAnekaprakAragatirapi hi naravasiMhatvasaJcayayoH pUrvaM bhedena darzanAdabhedakalpanAtmikA'bhedagatiriti yuktA, na tathA asaJcaye tu tadravyeSvaNuSu, asazcitasyAdarzanAt kuta eva tadvyavacchedAdi sambhAvyeta, evaM tAvadekena drvyennetyyuktm| yadapi coktamanekena dravyeNa kadAcijjJAnamutpAdyata ityasmAdanekeneti vacanAt tasyAnekadravyasaMvRtisattvAt sAmAnyatA, sAmAnyatvAdasatkalpanaM tat, tadviSayAH paJcavijJAnakAyA asatkalpanaviSayatvAdanumAnatadAbhAsajJAnavadapratyakSamapramANaM vA, dUrAnmaNisamUhadarzanavadvAna svalakSaNaviSayAH prsktaaH| Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH yadapi ca buddhenoktaM dvayaM pratItya cakSuH pratItya rUpANi ca pratItya cakSurvijJAnaM manaHpratItya dharmAMdhotpadyate manovijJAnamiti, tadvirudhyate, buddhayAderapi cendriyakatvamatIndriyatvAdrUpavat, rUpaM vA na cakSurgrAhyaM syAdatIndriyatvAdbuddhyAdivat / nanvatIndriyatvaM cakSurgrAhyatvazca parasparato virudhyeteti tanmA maMsthAH, bhavato'niSTApAdanaparatvAt, bhavadbhuddhinivarttanaphalatvAccAsya prayogasyeti / athApi yazcAtra virodhaH sambhAvyeta sa tulyaH prmaannvaindriyktven| cakSuH pratItya rUpANi ca pratItya cakSurvijJAnamutpadyata iti cAtIndriyatvAdanumAnavirodhaH, uktabhAvanAvatsvavacanavirodho'pi / vaadprmeshvrsNshryshcaivm| na ca nastena virodhaH, tasya lokanAthatvAt, sa hInaH vilupyamAnasya lokatattvasya trAtA, sarvavAdabhedayathArthAnAM lokasaMvAdenopagrAhayitvA paalnaat| kathaM saMzraya iti cet? anekAtmakarUpAyatanAbhyupagamAt / atra caikarUpAyatanAdhAratayA tvayApyanekAntavAdo'bhyupagata eva, tadAdhAratayA hi tatretyadhikaraNavAcipratyayAntena tatrazabdenAvyatirekaM rUpAyatanamevoktaM tasyaivArUparUpatA punardarzitA, kadAcidekena dravyeNa kadAcidanekena jJAnamutpAdyate iti bruvatA / evaJca tasyaikasyaivaikatA'nekatA ca tvayaivoktA tathA'vibhaktatattvena jJAnotpatteH / dRzyate hi tadeva rUpAyatanaM pazyata ekamanekaJca Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre paramANavastatsamUhaveti svalakSaNasAmAnyaviSayajJAnotpattiH, uktahetuvadetadapi bhedaabhedaatmkm| nanu kadAcicchabdaHkAlAntaravacanaH, tasminnaiva hi vastuni kadAcitkAlAntare jJAnamekAkAramutpadyate kadAcidanekAkAraM jJAnasyaivAkAravattvAttanna, ekakAla evobhayarUpatvAt, syAttat tat, paramANudravyasamUhAbhedAt, syAna tat tat, rUpAdipariNAmabhedAt, grahaNApadezaviziSTArthatvAdekAnekAtmakaM tadvastu, anekavarNamaNirUpavat, ekpurusspituuputraadivdvaa| ato'napekSitasvAbhyupagamamanekAntadUSaNamApadyate, avibhAvi taivamarthyapUrvAbhyupagamatvAdvonmugdhabhrAntonmattAdivat, anapekSitasvAbhyupagamAnekAntadUSaNatvAt kasya vayaM vizeSyAyamevonmugdho bhrAnta unmatto veti doSaM brUmaH? na vizeSadoSaH ksycidpi| prAgabhihitasambandhAgatakalpanAtmakatvApAdanacodyadUSaNamanuktvA tadabhyupagamena parihAroktirAyatanasvalakSaNaM pratyete svalakSaNaviSayA na dravyasvalakSaNaM pratIti doSaM ca lapitvA prtisstthaapitvaansi| eSa tu vizeSo'jJAnatvaprasaGgastayathAsphuTataraka ityAdi yAvatkutaH prtyksstvmityetdupdrshitm| yo'pi caikaakaaretyaadicodyprtyuccaarnnmetdyaavtsshcitaalmbntaayaam| Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaramityanekadravyotpAdyatvAttat svAyatane sAmAnyagocaramucyate na tu tadbhinneSvabhedakalpanAt, teSu pRthkpRthggrhnnaabhaavaaditi| yathAhi zamIzAkhApatreSu jJAnamantAdimadhyAvivekenotpadyate, evaM prtykssmpi| syAnmataM tadvyatirekeNa patre patre samudAye ca yathA jJAnaM tathA pratyakSamapi syAdityetacAyuktam, na ca saGghAtaH kazcideko'sti, teSAmanArabdhalakSaNakAyatvAt, na hi samudAyo vaizeSikakalpitakAyadravyavat pRthagasti, nApi pariNAmAntaramApannam, teSAM kSaNikatvAdArambhaniSThAkAlabhedAvasthAnAbhAvAdevamaNuSvapi / ayamasamAdhireva, asyArthasya jaratkuTIravadArohaNAkSamatvAdat aGgIkRtArthavinAzitvAt, zabdakRtakatvAbhivyaktisthApanArthapravRttavaizeSikavat, kutastatsAdharmyamiti ceducyate, aviSayatAM pratijJAya tadatadviSayatayA tdtdbhuutsaamaanygocropsNhaaraat| nanvata eva na tatpratyakSaM svArthe sAmAnyagocaratvAdanumAnavat, anumAnamapi vA na, svArthe sAmAnyagocaramiti kumaarbrhmcaaripitRvcnvcaitt| svArtha iti ca tvayA prameyamucyate, sAmAnyato vastusvalakSaNaM svArtha iti, tathA sAmAnyalakSaNamiti liGgagamyaM sarvam, asvArthaviziSTe - svaviSaye - ekasminneva rUpAdiprakAre sAmAnyagocaramiti, sAmAnyaviSayazca svArthe jJAnamiti ca vispardhitametam, Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre arthaviSayazabdau hi lakSaNArthAveva, tadvismRtya bhrAntena nendriyagrAhyasvArthasAmAnyabhedakalpanAparihAro yujyate vaktum, pratyakSavyAkhyAviSayatvAt svaarthsvlkssnnsvvissyshbdaanaam| mA maMsthA naitadevaM bhavatIti, uktaM hi pramANasaMkhyAnirUpaNe tvayaiva 'pratyakSamanumAnaJca pramANe' ityAdi pramANadvitvaM niyamyate prameya dvitvAt parimeyadvitvaniyataprasthatulAdiparimANadvitvavat, lakSaNadvayAdyadyanyat prameyaM syAttadapekSayA pramANAntaraM syAt, nahi svasAmAnya lakSaNAbhyAmanyat prameyamasti, pratyakSAnumAnAbhyAmagrahaNAt khrvissaannvt| syAnmataM tatraiva viSayadvaye vikalpasamuccayAGgAGgibhAvaiH pratyakSAnumAnAgamAdInAM pramANAnAM vRttirbhaviSyatIti tanna bhavati yasmAt svalakSaNaviSayaniyataM pratyakSaM sAmAnyalakSaNaviSayaniyatamanumAnamityuktam, kathaM punarlakSaNazabdo'rthaparyAyaH? ayate gamyata ityarthaH, tathA lakSyata iti lakSaNaM tacca vastusvabhAvaH, svarUpamarthaH prameyamiti paryAyAH / tatpunardvirUpaM dvAbhyAM pramANAbhyAM paricchedyatvAt, prameyAdhigamanimittaM hi pramANamiti, na ca prmaannyorvissysngkrH| adhigamyasya dvitvAllakSaNazabdo'rthaparyAyavAcI nendriyagrAhya iti sthite pratyakSAnumAnayoH svarUpAbhAvaH svavacanavirodhazca doSAH svArthe sAmAnyagocaramiti bruvata iti sthitam / evamavasthite sAmAnyagocaravyAvRttArthena bhavitavyam, tataH svArthe sAmAnyagocaramitayetadviruddhayate / na hi tAdRzasvArthe'sya sAmAnyasya sambandho' sti, nApi svArthe sAmAnyasvArthasambandha iti / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH tasminneva sAmAnye svaviSaye svArthe pratyakSaM jJAnamutpadyata iti cettata eva sAmAnyameva svaviSayaH, svalakSaNaM nAstyato lakSaNadvayaM nAsti, ekamevAnumAnaM pramANaM syAt, tatazca prameyapramANadvitvAvadhAraNakalpanA vyarthA, pramANayorvA viSayasaGkaraH praaptH| pratyakSamapi vA paraparikalpitamanumAnabheda eva syAt, anekArthajanitasAmAnyagocararUpAdiprakAraparigrahAt / tvayaivoktaM hi tatrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaramiti / dhUmabalAkAliGgajanitajJAnavat, etasmAdeva hetorsvlkssnnvissytvnycobhytr| athavobhayatreti svalakSaNe sAmAnyalakSaNe cAsvalakSaNaviSayatvam, anekaikIbhAvAt, samudAyavat, sAmAnyamapi na svalakSaNamata evAnantaroktasamudAyavat / sAmAnyAsvalakSaNatvaM siddhaM sAdhyata iti cena, svArtha eva sAmAnyagocaramiti vacanAt svaarthtvenaabhyupgttvaat| ____ avazyazcaitadevamabhyupagantavyaM yatazzamIzAkhApatrasaGghAtAvizeSadarzanodAharaNena ca sphuTameva darzitamapratyakSatvamanumAnatvamapramANatvamasvalakSaNaviSayatvaM viSayasaGkara ityevamAdidoSajAtam, anekaikatvApattisAmAnyagocarasvalakSaNa evArthaH pratyakSasyetyeSA bhavata AzaMsA cena, ArAtparAntamadhyavarNapramANasaMsthAnaviviktavRttyavasthapatravizeSasvalakSaNasAmAnyAtmakatvAt / nanUktamanekaikatvApattisAmAnyagocaramiti tanna, yasmAnna ca saGghAtaH kazcidasti, na ca pariNAmAntaram, teSAmanArabdhasva Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 dvAdazAranayacakre lakSaNakAyatvAt, evamaNuSvapi tathA, tasmAnna svArthe sAmAnyagocaraM jnyaanmiti| yadapi coktamanekadravyotpAdyatvAttatsvAyatane sAmAnyagocaramityucyate, na tu bhinneSvabhedakalpanAditi, sA'pi tvadiSTA nopapadyate, na hi tadanekadravyotpAdyam, kintu saJcayAt, na ca saJcayaH sAmAnyam, tato na sa rUpAdibhyo bhedena kazcidasti, ata eva na pratyayasyAlambanaM yujyate, abhuuttvaadvndhyaaputrvt| anAlambanatvAccAbhAsArtho'pi na tatrAsti, vandhyAputratvAnAbhAsavat, svAbhAsaM hi yasya jJAnena svAbhAvAvabhAsaH, asvatvAdanAtmakatvAt kuta AbhAsavijJApanam? evaM tarhi sve tu paramANavaH AtmAnaste viSayatAM yAntu netyucyate, te nAbhAsamutpAdayitumalamatIndriyatvAdatIndriyatvaM nirAbhAsatvAdviSayavaditi pratyakSajJAnaM notpadyate nirAlambanatvAt, khpusspvt| ataH pratyakSasyAbhAve svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhaprastutezva kalpanApoDhaM pratyakSamityetallakSaNamanarthakaM syAt, tasminnabhyupete'pi tu saJcitAlambanapratyayatvenaivAsya pratyakSatA siddhayati, tvanmatenaiva tadAbhAsaM, klpnaatmktvaat| uktA ca kalpanAtmakatA 'tadubhayamapi bhrAntijJAnAtmakatvAt bhrAntiH saMjJAsaGkhyAsaMsthAnavarNAnyathAkalpanAt, mRgatRSNikApratyayavavicandrapratyayavadalAtacakrapratyayavat kAmalopahatacakSuSo niilruuppiitprtyyvditi| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH tadarthamupasaMhRtyAnte sAdhanam 'ata idaM naiva pratyakSam, atathAbhUtArthAdhyAropAtmakatvAt, bhrAntivat, athavA tata eva hetoH saMvRtisajjJAnavaMdapratyakSam', tadvyAkhyA yathA gopAletyAdinA dRSTAntaM samarthya tathA saMvRtisatItyAdinA dAntikasamarthanam / saMvRtisallakSaNe jJApakamAha 'yasmin bhinna' iti shlokH| yasmin ghaTe bhinne kapAlazakalazarkarAdibhAvena ghaTAbhimatAdvastuno'nyeSvapyapoheSukapAlAdiSu na ghaTabuddhirasti, tadagrahe tadbuddhayabhAvAt aGgulyabhAve muSTibuddhivat, ato'GgulivyatirekeNa muSTayabhAvavat kapAlAdivyatirekeNa ghaTAbhAva iti saMvRtisan ghaTaH, evaM kriyAsambhave kriyayA'poDhe / yatrApi kriyayA'poho na sambhavati tatrApi dhiyA'pohe'nyeSAM rUpAdInAM ghaTasya samudAyAna tadbuddhirasti, rUpAdisamudAyasya ca paramANurUpAdyapohe na tadbuddhirastIti varttate dRSTAnto'mbuvat, ekasminnapi jalabindau jalabuddhidarzanAt, rUpAdiSu punarbuddhayA'poDheSu na toyabuddhirastItyetatsaMvRtisato lakSaNam / athavA yasmin ghaTe bhinne'vayavazo na tadbuddhirbhavati taddhaTavatsaMvRtisat, yatra cAmbubuddhayA'rthAntarApohe na tadbuddhirarthAntaranivRttirUpasya vastunaH svarUpAbhAvAdagnivAyvAdinivRttimAtraM vyavahAraprasiddhAmbuvattadapi saMvRtisat, ..paramArthasadanyathA, etadviparItalakSaNam, svata eva viviktarUpaM yadvidyate rUpaM rasa ityAdi tatparamArthasat pratyakSagocaramiti' / etadapi paramArthasadityabhimataM saMvRtisallakSaNAnativRtterasadeva yathoktavidhinA / yathA rajjvAM sarpa iti jJAnaM, tadadRSTau tatrApi sarpavadrajjuvibhrama ityapratyakSaM nIlAdiviSayaM cakSurAdivijJAnaM zAkyaputrIyaM bhraantivditi| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dvAdazAranayacakre yAvadekAkAraparikalpanAditi, uttarantvatrApyanekArthaviSayakapratyayatvAt - teSu paramANuSu pratyekamatIndriyeSu samuditeSvasamuditeSu vA pratyayAbhAvAttatsamUho'nekArthaviSayaH sa evaikaH pratyayaH, samUhAlambanatadAbhAsajJAnotpattyabhyupagamAt, arthabhedaviSayajJAnAbhyupagame ca 'vijAnAti na vijJAna" mityAdi viruddhayeta, tasmAdekapratyayo'nekArthaviSaya ekArtharUpastata eva sAmAnyarUpastadatadviSayatayA tadatadbhUtasAmAnyagocaraH tatazcAsvalakSaNo viSayaH, ataeva saMvRtisaJcayastasmAt kalpanAtmako nirdezyazcetyevamAdyasmAbhiH prAk prakrAntaM tatsutarAm, zeSaM tvayaiva bhAvita manekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocara' miti parihAraM bruvtaa| bhavadabhimatapratyakSasyApratyakSatvasAdhane ca dve anekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaratvAditi lezenonIte tvyaiv| tadabhimatapratyakSamapratyakSam, anekArthajanyatvAt, anumAnavat, anumAnamapi hi pakSadharmAdyanekArthajanyam, jJApakaH sa heturiti cena, atrApi tulyatvAt kArakAdapyanekasmAdarthAt sAdhyasAdhanadharmAnvayaikAntavato jaayte| ___asaJcitAnekArthajanyatvAdanumAne naitatsAdharmyamupapadyate, atrocyate, nanu dhUmAdirapi saJcaya eva gRhIto'gyAdikamaNava iva gamayatIti kArakatvAvyabhicAra ubhayatra / __ hetupratyayo'sau dhUmo'numAne, kalpanAyA hetoH, nirvikalpaM hi jJAnamadhipatipratyayaM pratyakSamato vaidho dRSTAnta iti cedatha kathaM sAdhanAnadhipatidhUmaH? hetupratyayasyArthasyendriyAviSayatvAditi cennanu 1. catuzzataka - 268 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH saJcayanahetupratyayo'pyanadhipatirindriyAviSayatvAt, tasmAt sarvathA tulyamubhayaM kArakatvena / tathA svArthe saamaanygocrtvaadnumaanvdprtykssmiti| anumAnaM vA pratyakSaM syAt, anekArthajanyatvAt, svArthe saamaanygocrtvaaditi| dvayamapyetadekameva, ekalakSaNatvAditi pratyakSamevaikaM pramANaM tadubhayaM syAdanekArthajanyasAmAnyaikagocaratvAt, cakSurAdidvArajanmapratyakSabhedapratyakSavat, anumAnameva vA syAt, tata eva kAraNAddhUmakRtakatvAdyanumitAgnyanityAdijJAnAnumAnavat / anekArthajanyatvAcca svArthasAmAnyagocaratAyAM yathAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate, tathA ta AlambanaM rUpAdayaH, pratyekaM paramANurUpasya buddhAvasanivezAt samudayakRtaM tnirbhaastyaa''lmbnm| evaJca sati pratyakSArtha evaM jJAyate, tadyathA arthasannikarSAdakSaM prati yadutpadyate tajjJAnaM pratyakSamiti jJAnamarthena vishessyte| na tadupapadyate pratyakSam, tasyArthasyAbhAvAt, na ca saJcayo'rthaH, saMvRtisattvAt saMvRtisattvamadravyatvAt, vAndhyeyavat, ato na sAdhUtpattipratyaya iSyate iti so'rtho na vizeSaNena vishessyH| tsmaajjnyaantvprtyksstvaabhyupgmhaaniH| cakSurAdiSu jJAneSvataH svanirbhAsavyatiriktaprameyAbhAvaH, tatazca taimirikasya kezondukamazakamakSikAdvicandrAdidarzanavat sA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 dvAdazAranayacakre tvasatsatpratipattireva, tasmAttasya jJAnasyApratyakSatvamalAtacakrAdijJAnavat tena tvayA pratijJAtaM tatpratyakSatvaM nirAkriyate, tannirAkaraNAdanumAnavirodhaH / pratyakSatvaprasaGgaH, nanu pratyakSanirAkaraNAt pratyakSavirodho'yaM kathamanumAnavirodha iti, atrocyate tvanmatena sapakSadharmasya vipakSasyoktAnumAnena nirAkaraNAnnirvikalpakapratyakSatvAbhAvAt katamattatpratyakSaM yena nirAkriyeta? yadvA nirAkuryAt? ato'numAnavirodha evAyam / kiJcAnyat, ghaTasaMkhyotkSepaNasattAghaTatvAdyAkArajJAnAnAmapi kathamiti ceducyate yathA cAtra bhavanmatena samAnAsamAnAnekArthajanyendriyasvArthAdutpadyate tadapi ca taimirikavadapramANam, yathA dvicandradarzanaM tathA samAnAnekavarNamaNisamUhajanyendriyasvArthAdutpadyamAnamapi taimirikavadapramANaM syAt samAnAnekArthAdatathAbhUtArthAnmaNyAdisaGghAtAjjanyaM hi tat, yadi samAnAsamAnAnekArthAtathAbhUtArthAt prajJaptisataH paramArthasadAkAro labhyate ta eva hi paramArthasantaH paramANavo nIlAditvenAbhAsanta iti tadviSayaM jJAnaM pratyakSamiSTam, tadA nirAkRtebhyaH satpakSatvena ghaTasaGkhyAdyAkArebhyaH samAnAsamAnAnekArthajanyendriyasvArthebhyaH pratyakSajJAnajanakArthasadharmabhyaH paramArthasadAkAro lapsyate nIlAdisaGghAtavaditi ghaTaH saMyukto viyuktaH paro'paraH spandata ityAdijJAnaM pratyakSaM, sa ca tadviSayaH pratyakSaH syAt, saMvRtisadAlambanatvAnnIlAdijJAnavat, nIlAdijJAnaM tadarthazca na pratyakSe vA syAtAM, saMvRtisattvAddhaTAdijJAnArthavat, ta eva hi paramANavo ya eva ghaTAditvenAbhAsante ya eva nIlAditvenAbhAsanta ityevamubhayostulye janakatve tatkuta etannIlAdyAbhAsajJAnaM pratyakSaM na ghaTAdyAbhAsamiti? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH bidhibhaGgAraH yathaiva hi paramANavo jJAnasyAkArasannivezaviziSTAH sAmAnyata AbhAsante tathA ghaTAdijJAneSvapyAkAravizeSeNa samuditAsta evAbhAsante, nAnyo ghaTo nAmAsti yastathA bhAseta, tathAstheSu rUpAdiSveva ghaTa iti buddhiH pravarttate prajJapti, evaM tathAstheSveva paramANuSu nIlAdirUpabuddhiH pravarttate prajJaptizveti / 41 athocyeta nIlAdisamudAye nIlAdidravyasadAkAro vidyate, tadaNvAtmakatvAtteSAm, aNUnAM dravyasattvAttatpratyakSatvaM nyAyyam, na tu ghaTAdyAkAro'tatparamANutvAt, tathA'sattvAt / etacca tulyamubhayatrAvizeSAt, yathaiva tasmin rUpAdisamudAye ghaTAdyanAkAratA, tadanaNutvAt tathA'sattvAt, evaM rUpAdyAkArasyAnA kAratA, anantaroktahetoH saJcitasyaindriyakatvAttasyaivAlambanatvAt tadanaNutvAt, tathA'sattvAt, anyathA'viSayatvAdanAlambanatvAdata evApratyakSatvAt / pakSAntarApattizcaivaM yadAbhAsaM teSu jJAnamutpadyate tathA nAlambanamityevaM pakSaM parityajya yathA te vidyante tathA nAlambanamityayuM pakSa Azrito bhavati, asminnapi ca pakSe tvayaiva vasubandhuM pratyuktA ye doSAste tavApi syuH yasmAttvayA'pi cAyaM pakSo'GgIkRta eva, yathAca pratyakSotpattibIjasaJjananArthamuktaM pratyekaca te samuditA: kAraNamiti, tatrAnekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocaramityasya vyAkhyAyAM punarvasubandhuM dUSayitukAmena vikalpitaH sa evArthaH / kim ? yathA vidyamAnA anyAbhAsasyApi vijJAnasya kAraNaM bhavanti tathA pratyakSasyAlambanaM rUpAdaya iti iti pUrvapakSatvenaitayozca Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 dvAdazAranayacakre vacanayorekAkArArthatvAdasAvapi pakSo'bhyupagatastvayA, evamapi na ta aalmbnmtiindriytvaadggnvt| abhyupagamyApyevaMvidhAlambanatAzcAnyathAvidyamAnAH paramANavaH samUhAbhAsasyApi jJAnasya kAraNaM bhavantIti dhUmo'gnipratyakSajJAnAlambanaM syAt, tathAvidyamAnatve'nyAbhAsasyApi jJAnasya kAraNI bhavanAt, tvaduktapratyakSAlambanavat, yathA tvaduktasya pratyakSasyAlambanaM paramANavo'nyathAvidyamAnAH samUhAbhAsajJAnasya kAraNaM bhavanti tathA dhUmo'pi tatsAdharmyAttajjanitajJAnAlambanasyAgneH pratyakSAlambanatAmAtmanaH sAdhayati, dhUmanimittAgnijJAnaM vA pratyakSaM syAt, anyathAvidyamAnatve'nyAbhAsavijJAnajanakAlambanatvAt, tvaduktapratyakSavat, tasmAdeva hetozcakSurAdyapyAlambanaM syAdevamayamatiprasaGgadoSa evaMvAdino yadi kAraNamAlambanaM vijnyaansyaanyaabhaassyaapiissttm| na ca grAhyasya nIlAdeviSayasya cakSurAdivijJAnasya nIlAdiparamANava Alambanam, anyathA vidyamAnatvAccakSurAdivat / tadasAdhAraNaviSayatvAdvA rasajJAnavat / nanu ca pratyekameva te samuditAH kAraNamityuktameva, tathAsanta eva samuditAH paramANava Alambanam, tadavastheSu jJAnotpAdanazaktyabhivyakteH, sA hi pratyekaM vidyamAnA nAbhivyajyate, cakSurAdiparamANUnAmiva, na hyeka indriyaparamANurviSayaparamANurvA vijJAnamutpAdayitumalam, na tatsamudAyaH, prajJaptisattvAt, tasmAt pratyekakAraNatAyAmaNUnAM samudAye darzanazaktivyaktiH, zibikA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH 43 vAhakasamudAye vahanazaktivat, vaidhahNAndhapatI pratyekAdarzanavailakSaNyaM n| nanvevamabhyupagatanirAkaraNaphalaiveyaM pratyakSavyavasthA, asazcita paramANvAlambanAzrayaNAt, taccAbhyupagataM niruNaddhi pratyekaM drshnshktikhyaapnaat| nanu pratyekazaktAnAmeva saJcaye tacchantyabhivyaktirityuktam, satyamuktam, etadayuktam janakAnanyathAtvAt, na hi jJAnasya janakebhyaH paramANubhyo'nyaH saJcayo'stIti prAgetadvistareNa prtipaaditm| __athavA yuktaiSA kalpanA tvayA''zrayi, svalakSaNaviSayaM pratyakSamityetatpratijJAtasaMvAditvAttanirvodukAmena / pratyekaM te samuditAH kAraNamityetaddhi pratyakSaviSayasamarthavacanamAdipratijJAtavat, yasmAt svalakSaNaviSayatvapratisamAdhAnena nirvahaNametat, pratyavekSitavyArthopAyasAdhyasAdhanasambandho hi vaktavyaH, aho sAdhu! kintu punaratra devAnAM priya ! bhavati doSajAtam, kiM tat? anekArthajanyasvArthasAmAnyagocaranirasanam / pUrvAparAnumatanigamanaparigraheNa vaa''diprtijnyaataarthnirsnm| __ anekAntavavayorantayoravasthAtavyaM taiH paramANubhirekataH pratyekasamuditaiH prtyektaayaanyc| pratyekAzakyazakto hi samudAya ityubhayathA syAdvAdino yadvadanti tadeva tavApyApannam, sAkSAttaduktatattvatvAt, anekaiktvbhRshgtyrthsmudaayprigrhaacc| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre itarathApi caiSAM samudAya eva na syAt pratyekamabhUtatvAdvandhyAputravat / 44 bauddharaboktA trayAtiriktasaMskRtakSaNikAnityatvAbhyupagamena sahAsaGgatirasya, yaduktaM vaH siddhAnte 'buddhibodhyaM trayAdanyat saMskRtaM kSaNikaJca tat' iti pratyekatva prAptAnantarameva vinaSTatvAt kaH pratyekaM samudAyaH, ko vA dezato'tyantaM rUpAdibhedena yAvadanabhilApyatayA'va sthAnaM bhidyamAnAnAM pratyekaM bhAvaH ? / kiM pratyekatvaprAptirapi caivaM naiva nirmUlata eva paramANUnAmasattvAdvandhyAputravat / sahotpAdAdadoSa iti cenna, tulyatvAt, bhUtasya sahatA, abhUtasya veti vikalpadvaye'pi yaugapadyAsiddheH / abhUtasya sahatetyayukto vikalpaH khapuSpasyevAto bhUtasya sahateti brUmaH / tvamevaitadvikalpadvayaM " ' tadavasthAH pratyekasamuditAH kAraNaM paramANavaH' iti bruvANazcintaya ka evamAheti kiM naH etena, yo bravIti sa bravItu yadi bhUtasya kutaH sahatA ? uktavat, tathA teSAmasattvApatteH pratilabdhasahatvasya cotpAda ucyate tvayA tattu sahatvamapratilabdhamasattvApattereva / athAbhUtasyotpAdo yaugapadyeneSyate sA'pi sahatA bo nopapadyate, bandhyAputrasamudAyo'pi syAdityaniSTaprasaGgAt abhUtatvAda - sthitatvAdaNusamudAyavat / aNusamudAyo'pi na syAda bhUtatvAdasthitatvAdvandhyAputrasamudAyavat / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH santAnAditi cedetaccAyuktaM, so'pi hyevmev| athocyeta bAhyavastupratipattijanitaH sarva evaiSa virodhasaMklezaH, evantu sarvadoSavinirmuktamidaM kalpanAntaramAzrayAmahe vijJAna -mAtrakamidaM tribhuvanam, na punaretasyAM kalpanAyAmevaMvidhaH saMklezo'sti yadidaM saMvRtisadidaM paramArthasadidamaindriyamidamatIndriyaM ityAdi vikalpyamAnaM vijJAnAdvayatiriktamarthajAtamicchatAM syAt, na tu tattato bhinnamasti, tasmAdanako vicAra iti| atrocyate nanu devAnAM priya! tanmatavadeva vijJAnavAdavidhvaMsanArtho'yamArambhaH, tiSThatu tAvadvAhyArthAbhAve vijJeyatvAbhAvAttasya vijJAnatvAbhAvaH, tatazca prameyatvAbhAvAt pramANatvAbhAvaH pratyakSasyeti, idaM tAvadvijJAnaM hi loke pratyakSAdi, tatra nirdhAya katamattava vijJAnamAtram / brUyAstvaM pratyakSavijJAnamAtramiti, tana tasyaivamavasthatvAt, nAnumAnavijJAnamAtraM, tasyApi tatpUrvakatvAt tdsiddhaavsiddhirtntvpttvt| ___. eva tarhi saMzayabhrAntyAdikalpanA vijJAnamAtramastu tadapi na, ata eva, nAnadhyavasAyamAtram, agrahAtmakatvAttasya, na hi tadatyantAsaMcetitaM nAma jJAnamasti, tasmAt pramANapramANAbhAsajJAneSvanantarbhAvAt katamadvijJAnamAtramidaM sarvamityalamati vikAzinyA saMkathayA iti pratyakSalakSaNasya sarvathA dUSitatvAt tatkalpitaM pratyakSaM na ghaTate, svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhatvAt, anayaiva ca dizA'vizeSaikAntavAdino'pi / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre sarvasarvAtmakatAyAM zrotrAdivRttiH pratyakSamiti bruvato vastuno nirvikalpatvAdvibhAgAbhAvAt kiM zrotraM yattvagAdibhyo vibhaktam ? kimazrotraM yacchrotrAdvibhaktam ? ka AdiH ko'nAdiH ? kA vRttiH ? kiM prati katamo'nyo bhAvo'nyamapekSya taM pratyakSamityucyate kimakSamindriyaM yadviSayavyatiriktaM parasparavyatiriktaM vA ? kimanakSamiti / 46 tvanmatenaiva ca pratyakSalakSaNAyogaH, yaduktaM lokazAstre 'vahirvastusvatattvasAkSAtpratipattiH pratyakSaM' iti, tattu pratyakSaM tvanmatavanna ghaTate, nirvikalpatvAsiddheH, zabdAdivibhAgavikalpaviSayatvAt, avibhAgarUpaJca sarvasarvAtmakaM vastusvatattvam, tadviSayaJca tanna bhavati tatazca kalpanAtmakam, kalpanAtmakatvAdibhyo bhrAntyAdivat / saJcitAlambanasthAne uktavadiha tadviparItaM samudAyaparamArthatvam, nIlAdisaMvRtisattvaM, saMvRtisanto nIlAdaya aindriyA na paramArtha satsamudAyaH, tasyArUpAdyAtmakatvAt, tadekadezabhUtasya rUpAderaparamArthasato'pyavibhAgAvasthasyaikasyAsarvasyAlambanasyAsazcitavadasmin vAde lokalokottaravyavahArapratyakSAbhimateSu ghaTAdiSu nIlAdiSu cAbhAvAnna pratyakSam / tathAsambhAvane'pi ca rUpAdernaiva tatsAmyAvasthAnaM sambhAvyate / sambhAvyamAne'pi ca tasminnavyakte'tIndriyatvAdAlambanatvAnupapattezcakSurAdivijJAnAnAM rUpAdisaGghAta Alambanamiti teSAM pratyekaM paramArthasattvAbhAvAnna viSayatA, tasmAdyonibIja Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH 47 prakRtibahudhAnaka pradhAnAvyaktAdiparyAyAkhyaM yadvastu tadatIndriyatvAdapratyakSam, yadindriyaviSayaM rUpAdi na tatparamArthasadityAdyazeSaM vizeSaikAntavAdimate yathAbhAgaM tadviparyayeNAtra yadyatra ghaTate tattathA'nusRtya yojyaM bhedaabhedsNvRtiprmaarthsthaanvyvsthaapnyaa| evaM tAvadvizeSAvizeSakAntavAdayoH svavacanavyapekSAkSepadustaravirodhatvAllaukikapratyakSavilakSaNaM pratyakSaM kalpitamapi na yuktamityuktam, nAnAtvaikAntavAde'pi sAmAnyavizeSayoH 'Atmendriyamano'rthasannikarSAdyaniSpadyate tadanyat', AtmA manasA mana indriyeNendriyamartheneti catuSTayatrayadvayasannikarSAdutpadyamAnaM pratyakSamityetadapi dravyAdivinirmUlatvAt kimAtmAdi? iti na prtykssm| ___dravyaguNabhavanavizeSakAraNakAryANAM sadasadanekAntasvatattvAnAmanyatamaikAntakalpanAt kalpanAtmakatvam, tataH kalpanAtmakatvA -dibhyo bhraantyaadivdprtykssm| ___ ataH sarvapramANAvirodhitattvavyavahArasamavasthalokaparigrahavadeva sAmAnyavizeSau ghaTAdiviSayau nAnyatheti vidhiH| eSa ca vedanAdibhirapi lokapramANako'jJAnikavAda upajIvyata iti, kizcinna jJAyate ko vaitadveda kiM vA'nena jJAtenetyazakyaprAptyaphalatvAbhyAM vastutattvavicAro na yujyate, kriyAyA evopadezo'taH zreyAniti lezenAbhyupagatatvAttasyaivAyamanyabhedaH / sarvamidamajJAnapratibaddhameva jagat pRthivyAdi, ruupaadimttvaaddhttaadivt| 1. vaizeSikasUtrANi 3.1.18 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 dvAdazAranayacakre indriyANyapi ca tanmayAnyevAcetanAni / tatkaraNatvAttaiH prakAzitaM sthUlamajJaM prakAzyatvAt pratipadyeta jJaH, pradIpaprakAzitaghaTavat / naca paramANvAdi sUkSmaM zuddhacetanasvarUpapuruSAdi vA syAdajJAnAdipratibaddham, tasyApi cendriyasannikRSTadravyavyatiriktAsAdhAraNasvarUpAdarzanAdidamidamiti na nirUpaNopAyo'sti pratyekaM samudAye vA taddRSTAnupapatteH, apUrvatvAt / . syAnmatamanubhaviturbAhyaviSayamidamidamiti nirUpaNaM mA bhUdyadi na bhavati svasaMvedanaM kintvAntaraM sukhaduHkhAdiSu kiM nirUpaNaM na bhavatIti? ucyate svasaMvedanenAzanAdyabhyavahRtaM pariNamayana saJzvetayatIti vyabhicArAnna bhavati / tathA suptAdInAM calanakaNDUyanasphuraNAdikriyAH kurvatAmasaJzcetayamAnAnAmeva tAH kriyAH dRzyante, itthaM kalpitAkalpitatathAbhUtapratyayAnupapatterajJAnAnuviddhameva sarvaM jJAnamiti paricchedArthazva pramANavyApAraH / syAnmatamajJAnapratibaddhamityajJAnazabdoccAraNAdeva jJAnAbhyupagamaH kRto bhavati, pratiSedhasyAbrAhmaNavadanyatra prasiddhaviSayatvAt, anyathA pratiSedhAnupapatteH, svavacanavirodhAcca, tathApi na cAjJAnamityuktibirodhaH, rAdhakapUrNakamAtRvyapadezavat, vizeSyaprAdhAnyAdanavadhAraNAt, tathA jJAnAjJAnAbhyAM tadeva viziSyate vastviti noktibirodho jJAnAjJAnayoravizeSAt saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirNayAnAmavagamAvabodhArthatvAt avagamasya bodhAbodhaparyAyatvAttasmAdetasminnayabhaGge'jJAtameva zabdasyArthaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH vidhibhaGgAraH yathA cAhuH 'astyarthaH sarvazabdAnAmi'ti, sattAmAtramarthaH sarvazabdAnAm, ko'pyasyArtho'sti, na nirarthakaH zabdaH, sa punarartho na nirUpayituM zakyo'yamayamiti, etatpratyAyyalakSaNam, tatra dRSTAnto'pUrvadevatAsvargazabdAnAmarthA yathA teSAmatyantAparadRSTatvAdIdRzo'pUrvaH svargo devatA vezIti na pratipadyAmahe nirUpaNena tathA gavAdizabdAnAmapyarthaiH tatsamaireva bhavitavyam, na hi gamanAgamanagarjanAdiSvarthavyavasthA vizeSarUpeti kazcidastyartha ityetAvatpratipattavyam / etasminneva nayabhaGge sarvANi padAni vAkyArthaH, tadyathA, "devadatta! gAmabhyAja zuklAM daNDene"tyatra parasparA'vivekena saGkIrNarUpANi padAnyekArthAnyanvayavyatirekAbhyAmanugamyamAnaM sampiNDitamivArthaM brUyurna pRthgbhuutm| tasmAt sarvANi padAni vaakyaarthH| vyavahAradezatvAccAsya dravyArthatA 'laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra" iti vacanAt, dravyazabdo droravayavo dravyamiti vyutpAditaH, druH gatiryAtrA tasyA avayava ekadezaH, ekdesho'smstvRttirnythaavRttitvaat| sA punarasyA vidhivRtterekadezavRttitA lokata eva, mRddhaTAdisAmAnyavizeSANAmarthakalApAnAM parityAjyatvAt, tasmAdanyadavastu, alaukikatvAt khakusumavat, vyatireke ghaTavaditi dik / nibandhanaJcAsya 'AyA bhaMte nANe annANe, goyamA AyApuNa siya nANe siya annANe nANe puNa niyamaM AyA" iti vidhibhaGgAro nAma prathamo dravyArthabhedaH smaaptH| 1. tattvA.a.1sU.35 bhASye 2. bhaga. 12-za-3-10 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| ayamapi tu viprtissedhaadyuktH| yaduktaM tvayA sarvamajJAnAnuviddhameva jJAnam, na ca jJAnAjJAnayoH kazcidvizeSo'sti saMzayaviparyayAnadhyavasAyanirNayAnAmavabodhaikArthatvAnna lokatattvaM jJAtuM zakyam, viphalazca vivekayatnaH zAstreSviti, tadyadi lokatattvamajJeyameva sarvazAstravihitalokatattvavyAvarttanaM taprityayameva, azakyaprAptyaphalatvAbhyAm, prtissedhysvruupjnyaanvissytvaacc| pratiSedhyaM jJAyate taistasya bahudhA kalpitasyAnupapatterityetadapi vipratiSiddham, teSAmapi matAnAM lokatattvAntaHpAtinAM mithyAvidhikatvaM jJAtamajJAtaM vA syAditi tulyavikalpatvAt jJAtAjJAtayozca tadoSAvimokSAt / yadapyuktamanarthako vivekayatnaH zAstreSviti, tatrApi vipratiSedhAttajjJAnamaphalameva kimiti shaastrvihitaarthprtissedhpryaasH?| kriyopadezanyAyyatvAbhyupagamo'pi caivaM vighaTeta, saMsevyaviSayasvatattvAnupAtipariNAmavijJAnavirahitatvAt, ajJAtavaividhya Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 451 vastutattvapariNAmavadavaidyauSadhopadezava dagnihotraM juhuyAt svargakAma' ityAdyupadezo baalkaadigrhnnvt| upadezAdeva na jJAnayoga iti cedayuktam, ubhayathA'pi pauruSeyatvAdbhAratarAmAyaNAdivadaprAmANyam, agnihotrAdyupadezasyAtI ndriyArthasya prAmANyavat sAGkhyAdyatIndriyArthopadezaprAmANyaM vaa| vAnaramUlikAdiparijJAnavattadviSayaM tajjJAnaM syAt sarvoSadhAdiviSayaikapuruSavijJAnavadatIndriyagrAhyasarvapadArthaviSayaikapuruSavijJAnAbhyupagamo vA'vazyambhAvI, vedvcnyornythaa'nupptteH| upadezAprasiddhirapi caivaM bhavataH, sarvasyopadezasya sAGkhyAyupadezavallokatattvAnveSaNAdRte sambhavAbhAvAt / __atha lokataH tattvAnveSaNaparANAM teSAmupadezAnAM zakyaprAptarthopadezasAphalye zakye te kaH parAbhyupagame pradveSaH? lokatattvAnveSaNaparatvAnativRttau tarkazAstravicAravijJAnasAphalyaM vaa| upadezAprasiddhau parIkSakatvahAniH, padavAkyapramANaviSayAvyabhicArajJAnArthatvAt parIkSAyAH / sa ca tvanmatenaivaivaM nAvatiSThate, loktttvaanvessnnaanaatmktvaat| syAnmataM padavAkyapramANAnAmapi sAmAnyavizeSAdighaTAdijagattattvavicAravadavyavasthaiva, pramANAnAmapi pramANAntarAdhigamyatve'navasthAdoSaprasaGgAdityatrocyate pramANAnavasthA tAvannAsti candrArkamaNipradIpAdivat svaparAvabhAsitvAt pramANAnAm, tasyApi Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 dvAdazAranayacakre tvanavasthAne kriyAvidhAyyapi zAstraM nAvatiSTheta tasyApi lokatattvAnveSaNAtmakatvAnativRttepramANAditi tatprApyapuNyAdyabhAvaH / yathA'gnihotraM juhuyAt svargakAma' iti, idaM tu punaH kiM vidhiranuvAdo'rthavAdaH? ucyate, vidhiH, aprasiddhArthaviSayavidhAyitvAt, atrAprasiddhamagnisampradAnaM havanaM vidhIyata ityupAyasyApUrvatvAttadabhivyaGgayApUrvAbhAvaH, tvnmtaadevoktvt| atazca tasya vidherasaMvyavahAryatvAttadvihitakriyAphalasambandhAbhAvaH, ArogyArthiDitthabhakSaNoktivat, evaM tvaduktikriye azakyaprAptyanarthe ceti sAMkhyAdivivekayannatulyatvaM tvaapi| ___ ayocyeta mA maMsthAH sAmayAditulyatvametasya, vaidhAt kartavyatAM vidhAyetikartavyatAvidhAnAt, tadyathA agniSTomAdisaMsthAnavizeSairdravyaguNadevatAkartRkarmakAladezAdivizeSaizca 'vasante brAhmaNo yajeta grISme rAjanyaH zaradi vA yajeta vaizyaH, 'holAko prAjJa uddhRSabhayajJa udIcyairvAyavyaM zvetamAlabheta bhUtikAmo vAyurvai kSepiSThA devatA vAyumeva svena bhAgadheyenopadhAvati sa evainaM bhUti gamayatI'tyAdi tvayA pratipattavyamiti ziSyamanuzAsti tata uttarakAlamevaM prakAramevAgnihotraM nAmakarma bhavati, vizeSavidhAnArthapratipattibalena ca susiddhA bhaviSyati tasya ziSyatA itraarthaavicaarenneti| nanu caivamapyagnihotrAdiviSayakarttavyatApratipattiH pratipattitvAllaukikakarttavyatAdyarthatattvAnusRtereva bhavitumarhati, anyathA nArikeladvIpajAtavRddhasya dhenupratipattyabhAvavatsA syAt karttavyatA Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| vidhAnAnantarazcetikartavyatAvasaraH tadubhayamalaukikatvAdagnihotrasAmAnyasyAgniSTomAdivizeSasya drvymntrdevtaa'gniymaayaatmnvaaprsiddhryuktm| yathA ghaTAdikarttavyatAyAM vihitAyAM ghaTaM kurviti tataH punariti kartavyatAkrama evam mRtpiNDaM cakramUrdhani saMsthApya daNDena bhramayitvA dvAbhyAM pANibhyAM zivakAyAkAravizeSAn krameNa nivartayeriti prasiddhakarttavyatAvidhAnottarakAlaM prasiddhetikartavyatAvidhAnaM ghaTAdiviSayamupapannam, prasiddhArthatvAna tvagnihotrakarttavyatAyAH pazuvadhAdIti kartavyatAyAzca prasiddhiH, aprasiddhArthatvAdagnihotrazabdasya, na tu ghaTavadagnihotrazabdaH kAzcidapi karttavyatAM brviiti| juhuyAdityayaM tarhi bravIti havanakarttavyatAmiti, evamapi tadavastham, viviktArthavAcitvAbhimatAnAM zabdAnAM padArthAntarAvRtteH, juhotehi dhAtorayaM pratyaya utpannaH sa tatkarttavyatAM hitvA padAntarakartavyatAyAM kathaM pravarteta? atha tadeva taditi, etattAvadanayoraikArthyaM prasiddhiviruddhaM, paunaruktyaparihArArtha juhuyAdityevAstu kimagnihotramityanena? padAntarakartavyatAyAM tAvaddhavanaM padAntarakarttavyatAmapekSate vAkyanyAyena, bhedasaMsargAbhyAM parasparAkAjhyA padAntarArthe varttate padam, yathA sabrahmacAriNA sahAdhIta ityukte yena samAno brahmacArI tena sabrahmacAriNA ya evAdhIte tenaiva samAna ityAkAsA bhavati / nanu. yathA padArthe paricchinne na padArthAntaramapekSyate padena tathA ghaTavadagnihotrazando'pyarthavattvamapekSate na cedevaM tato'gnihotrazabdaH pramAdAdhIna Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre Apadyeta tata evaM vacanavyaktirbhavati agnihotrAkhyaM havanaM kuryAt ghttvditi| etadayuktaM dRSTAntavaiSamyAdarthabhedAsiddheH, na hi kizcidagnihotraM nAma ghaTavat prasiddhaM yadanUyocyeta, na hi sAdharyeNa yadagnihotrasaMjJakaM havanaM tatkuryAdityagnihotrahavanayoraikyena tadviSayaM karaNamanuvidhIyeta, nApi vaidhahNa havanaM yatkuryAditi havanakriyAmanUdya tadagnihotrAkhyamityaikyena vidhAnaM yujyeta, pareNAgnihotrasya havanasya vA'vihitatvAdata eva tUbhayamapyazakyam, vizeSaNaM vizeSyaM ca, pradhAnamupasarjanazca, vidhiranuvAdazca, zeSaH zeSI ca, utsargo'pavAdadhAnyatarasyApyarthApratIteH, yadi vizeSyeNaiva vizeSaNIyaM havanaM kuryAttaccAgnihotrasaMjJakamiti, agnihotraM vA havanamiti tacca naivaM shkymprsiddhaarthtvaat| anuvAdavidhiviSayatve vaakybhedaaptteH| nApi ghaTAdikarttavyateva kAcidagnihotrakarttavyatA nAma prokSaNabahirAstaraNAjyaprakSepAyupakramAtmikA mantrapUrvakriyA kramavatI prasiddhA yA'gnihotrAkhyatA havanasyAtidizyeta, havanAkhyatA vaa'gnihotrsy| ___ atha punarucyeta naiva havanaM kuryAdityucyate kiM tarhi? agnihotraM kuryAdityAzrIyate juhuyAdityayaM kuryAdartha eva, agnihotrazabdena tu tadvizeSabhUto juhoterartho'bhihita eva tasmAdagnihotraM kuryAdityayamartha iti| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 55 evamapi kartRpratyayAntakRJdarzanena juhotyarthatyAgo'rthabhedazca, kartRviziSTakriyAsAmAnyamAtravAcitvAbhyupagamAt, juhotezva kriyAvizeSatvAt, juhuyAcchabdo'pi hotrazabdArthaM hotrazabdo'pi juhuyAcchabdArthaM bravItIti nAmAkhyAtayoH pratyekaM dvayarthavRttitvAdabhedazcetyevaM zabdArthasaGkaraH prasiddhivirodhazca juhotyarthatyAgavatsarvadhAtvarthavizeSatyAgastatazca tattyAgApattirapi vizeSAbhAve nirAzrayasya saamaanysyaabhaavaat| AsannazrutAgnihotrakarttavyatvAnneti cenna, AsannatarazrutajuhotyarthatyAgAt padAntarArthe kathaM varteta? ___parapadArthavidhAne'pi ca padAntaraparizrutahotramAtravRttatvAjuhuyAdarthamAtrameveti kuryAdarthopAdAnama bhedkm| mAtragrahaNAsiddhiH, agnipadaviziSTasamAsatvAdityetaccAyuktam, tipratyayArthaikIbhUtaprakRtyarthatvAt, yathA prlmbte'dhyaagcchtiiti| kumbhakAravat kANDalAvavat samAsatvAt kumbhakAravadeva viziSTArthatvamiti cettadapi nopapadyate / agnisamAsatvAt, na hyastyagnizabdasya hotrazabdena tiGpratyayArthasAkAGkSaNa samAsaH, tiGantena 'astikSIrA' 'anItapivatA'diSu samAsadarzanAdadoSa iti cenna parigaNitebhyo'nyatrAbhAvAt tiGantapratirUpakanipAteSUpAttatvAca tessaam| ___sAmarthyAbhAvAca samAsAnupapattiH, 'samarthaH padavidhiH ityadhikArAt / asAmarthyazca sApekSatvAt / nanu pradhAnatvAdbhavati 1. pANini 2.1.1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre samAsaH, na, na cAtrAgnizabdasya hotrazabdasya vA prAdhAnyamasti, kuryAt juhuyAditi tiGantasya kriyAvAcinaH prAdhAnyAt / apazabdavAyamasminnarthe / tyaktajuhotikarbarthagrahe tu niHkriyAkartRtvAt kuryAdarthAbhAvaH / "juhotiprayogAsattvaJca, tyAjyatvAt, vyaadhivt|| kriyAnAmasvavRttityAgopAdAnAbhyAM dhAtuprAtipadikabhedo'pi na, padabheda eva saH pdaantrvissytvaat| ___evaJca zruteryA'sau pratipattistasyA abhAvo'nyathA'rthAdhigateH, svapratyupekSAnumAnena ca tattyAgAt kayarthapratipattivazena zabdArthAvasthApanAttu puruSasya jJAnameva pramANIkRtamataste vAdAvasAnaM nigrahasthAnam, eSa cetaratrApyarthavyAkhyAne bhvti| evaM tarhi yathAzrutyagnihotrabaddhavanamapi grahISyate, atrocyate nanvarthadvayavidhAnamazakyamekena vAkyenAgnisampradAnakasya karmabhUtasya havanasya tadviziSTasya ca krtRktvsy| naiva havanaM vidhIyate kintvagnihotrazabdena vihitaM havanamanUyate vidhyanuvAdayorminalakSaNatvAt prAptamanyate vAkyAntareNa, aprAptaJca vidhIyata ityatrocyate, nAnuvAdo havanasya yujyate na hi prAptirasti havanasyAvihitatvAt / asti prAptihavanasya, agnihotrasya havanatvAt, yadagnihotraM havanametaditi, punaruktaM tarkhevam, etacca nAnuvAda unmttvaakyvt| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyaraH / vidhivihitasya hyanuvadanamanuvAda iti tadatra na ghaTate agnihotra havanavidheyatvAdanuvAdAyogyatA, atha vidhAnaM vA'nuvAdo vA yathAkathaJcit syAt tataH punaruktadoSAbhAva eva syAt, iSyate ca paunaruktyaM zabdato'rthatazca, uktArthazabdArthakathanamavizeSeNa punaruktamanyatrAnuvAdAdarAdibhya iti paunaruktyabhAvAdidaM juhuyAditi padamanuvAdAkSamaM vidhIyamAnatvAdAkhyAyamAnapaNDitatvavat / 57 tathA juhuyAdityetadapi nAnuvAdo'pUrvopadezatvAdanuvAdavaidharmyAcca tallakSaNAbhAvAt vihitameva tvanUdyate vizeSavidhAnArthaM yathA paTurdevadattaH payasainaM bhojayeti / yatra na vizeSo vidhIyate maulavidhireva saH, evaM tarhi vizeSavidhAnAdanuvAdo'stu tadvaditi cettanna, na cAtra kazcit juhoteH punarvacanena vizeSo janyate tatazca prAktanameva saJjAtam / evaM yAM tAM gatiM gatvA sarvathA'gnihotraM juhuyAdi' tyasmin vAkye'gnihotrakarmaNyevAntarbhAvitahavane juhuyAcchabdaprakRtyarthe kimati - ricyate ? paunaruktyadoSavyapeto vidhiliG karttaryAste, agnihotraM kuryAt, agnihotraM juhuyAdityetayorvAkyArthavikalpayoruktadoSatvAt / athocyeta vidhiliGpratyayArthe'vazyavAcye prakRtiparavyavasthAyA Avazyake prakRtyupAdAne varamAsannA prakRtirupAttA, arthaH punarasyA na vivakSyate gatArthatvAditi, evaM cettarhi varaM varaM sahAyakaM dadAmi buddheH, kartRpratyayArthasamarthA pratyAsannatarA'vivakSitArthA kRJprakRtiH kiM nopAttA vacanasyopAttArthapratyAyanArthatvAt / ato'gni hotraM kuryAdityevAstu / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 dvAdazAranayacakre - tvayaiva samarthitatvAdevamevAstu, syAdevaM yadi sApi cArthasthitirnirdoSA syAt sApi caapkssiptvaacyaarthsthitiruktvt| evaM tAvanyAyena parIkSyamANametadvAkyaM na yujyate puruSatarkalakSaNena, yadyapi puruSatarkalakSaNaM nyAyamatilacyApauruSeyo nityo vedAkhyaH kriyopadezaH puruSagatarAgAdidoSA''zaGkAhetuvinirmuktaH pramANaM tathApapa tadvacanAdevAsmiMstu nyAye'tilacyamAne kriyopadezavAdo'pi tattvavAdavadeva tyaktaH syAt, tatrApi ydRcchaabhyupgmaat| ___ atha idamApannaM ko vA tadvedAgnihotraM juhuyAt svargakAma ityetadvAkyaM sArthakaM nirarthakaM veti? bAlapralApavat, yathAhi bAlaiH aniyatakriyAkArakairasambaddhamuktaM, buddhipUrvatvAjjJAtumazakyaM, kenArthenArthapratyAyanArthamidamiti, vyavasthApetatvAt, kiM vA'nena jJAtena? yadetajjJA evamuktavanto'gnihotraM juhuyAditi vAkyamavyaktam, avyaktajJAnA eva hi te puruSatvAdavidyAyogAcca daza daaddimaadishlokvaadivt| viphalo'yaM prayAsaste anabhyupagamAt, athavA ko vA''ha jJavacanametaditi, jJasya pramANabhUtasyAbhAvAcchabdasyaiva ca nirdoSatvAditi tanna, yadi saMzayAdiyogAnna jJaH pramANaM tIdamajhoktatvAdunmatta vAkyavaditi kriyopadezasAphalyavAdaH ka gacchatIti cintytaam| athA''cakSIthAH kASThazabdavatsarvamacetanaM tathApyacetanatvAt kuto'sya prAmANyamAkAzavat kuto'sya vacanam? yacchabda Aha tannaH Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| pramANamitISTaM bhavatAm, ajJodIritatvAdeva ca vacanatvamasya nAsti, vAcyArthapratipAdanAbhisandhipUrvakaM hi tat / kASThazabdavaditthaM na ghaTate vedvaakypraamaannym| yuduktaM prAk ko vA ha jJavacanametaditi na brUmaH sarvavaktRvacanAprAmANyamiti, kintarhi? sarvajJavItarAgAyabhAvAdnthasya sarvabhAvasvabhAvaviSayasya kartuprAmANyaM na tu vakturanAdinidhanasya vaktRparamparAgatasya vacanasya ca, kacitprAmANyAdityatrocyate, Adi vaktRvaccottaravaktaryapi dhAtukamaMtrAdivadvacanAnAzvAsatulyatetyalamatiprasaGginyA kthyaa| ___ avivakSitArthAyA nAntarIyakatvAt prakRteH prayogo juhuyAcchabdasyetyetadapi na nyAyyaM kacicca sArthakayoreva svArthAvivikSA nyAyyA nAnarthakasyaiva, yathA nakSatraM dRSTvA vAco visRjanti, kataradevadattasya gRham? ado yatrAsau kAka iti tathA tayornArthavattvena dRSTayostadavivakSayA sArthakatvaM dRSTam, pryuktsyaanrthktvaabhaavprsnggaat| ___ upalakSaNAdiprayojanAyAM vizeSavivakSAyAM kimanayA'vivakSavivakSayetyetadayuktam, vivakSAvivakSayoraniyamena zabdapravRttau satyAmaprayojanAyAJcAvivakSAyAmagyAyavivakSAbhAve vishessheturvaacyH| ___yuktatarA tu tadavivakSA, vakSyamANanyAyadarzanAt, arthtttvtntrtvaattsyaaH| evaM tAvadoSAntarAbhidhAnamapi, apratyAyakatvamasya vAkyasya, aprtyvekssitaarthyaathaatthyokterbaalprlaapvdnupdeshtvm| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre tvadabhiprAyavadagnihotraM havanaM kuryAdityetasminnarthe havanAnuvAdena viziSTe'gnihotre tasya karmaNaH paraparikalpitA''tmAdivadalaukikatvAdaprasiddhasvarUpatvAt karaNAsiddhiH / athocyeta vidhyantaravidhAnazailyA tatsiddhiH, yathA 'yUpaM chinattI'tyAdi pUrva vidhAya pazcAt pAlAzamaSTAsamityAdInIti, etadapi na, vaiSamyAt, na hi sachedanakriyAkAla eva yUpaH, kiM tarhi? saMskRtaH san bhaviSyati yUpaH itthaMsvarUpasya tasya kASThasya tadA yUpatvaM nAmato yuktam, na punaragnihotrasya tadaiva sataH sNskaarnirpeksssy| nanu vatso dattaka ityAdi yAvat sthUNendra ucyate tAdarthyAt, evaM yUpArthaM dAru yUpastatkAlatvAdatrocyate, chedanasya saMskAratA na vihitA syAt, yUpasya nirvRttatvAt tasyAmasatyAJcachidiravivakSitArthaH syAt tasmAdyAvadeva yUpaM svIkaroti tAvadeva chinattItyuktaM bhavati, chinatteH saMskArArtharahitatvAt, adRSTArtho vaa| ___ata iyaM yA tatra bhAvanA yUpaM chinatti chedanena yUpaM svIkarotIti tatra na chedanamevAvardhAyate aSTAmrakaraNAdInAmasaMskAratvaprasaGgAt, kintu svIkarotyevetyavadhAryate seha havanavidhivAkyena na zakyA''zrayitum, avadhAraNAsambhavAddhavanenAgnihotraM karotIti hvnaadynysyaagnihotrsyaabhaavaat| tasyAgnihotrasyAprasiddhasya kriyAkalApAbhimatArthanAmadheyamAtratvAt prsiddhyuupdrvychednaadivaissmym| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| zailIprAmANye cAsya zailyA yUpakriyA'yAthArthyAt ttsiddhiryuktaiv| nanu sevAdivat kriyAmAtratvAditikartavyatAbhyaH pratipattistana, bhajanArthasevAyAH jJAtatve tAsAM sevArthatvAt ajJAtatve tadarthApratipAdanAt, na tvevamagnihotrAvayavakriyAH jJAtAH avazyazcaita devamitarathA pratikriyaM pRthktvaaptteH| nAtrApi havanAdInAM dAnAdyarthatvAdvaiSamyam, uttarakriyAmAtratvAccaitadapi na, lokaviditadAnAdyarthAnubaddhetikarttavyatAmAtrArthatApatteH, na caitadiSTaM dRSTaM vA, agnismprdaantvvirodhaat| ___ yadi cAnaya iti sampradAnavizeSo laukika eva, nanu laukika eva gRhyamANa ityAdyuktadarzanavadanarthakaH / naivaM sA tadAbhatvAt, adAnAtmakatvAt, yathA bAlaramaNakAdikriyAyAmanyo'nyadAnabhojanAdikriyAH / pradhAnAdivAdasAdhutA vA, prasiddhiviparItatattvasthitArthatvAt, vedavAdAsAdhutA vA teSAM syaat| athA'gnihotramityasyApUrvavizeSAbhidhAnArthataiva kalpyeta tathA satyapUrvAbhidhAne ko'rthaH kRtaH syAt? ___ yaH svargakAmaH sa havanenetikartavyatAvizeSeNa svarga bhAvayediti kRtaH syAt, na, vidyAparyAyatattvajJAnotpAdanArthatvAdavidyAnirAkaraNArthatvAca zabdaprayogaH, tena kimUnIkRtaM? yAvadevoktaM bhavati yaH svargaM kAmayate sa juhuyAditi tAvaduktaM bhavatyapUrva Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre juhuyAtsvargakAma iti, tato bhAvanasya gatArthatvAnnArthaH kazcidagnihotramityanena / prasiddhiviruddhA ceyaM kalpanA tasya tdrthaabhaavaat| nirUpaNavaidhAt, na ca sa pratyakSo'pUrvo yatastena niruupnnmaarbhyet| athocyeta asyAstAvatprApteH vAkyAntaraprApitA prasiddhirbhaviSyatyagnaye hotramagnihotramiti, vaakyaantraanubndhaaccetikrtvytaaprsiddheH| ___ na tarhi punarjuhuyAditi vAcyaM syAt, agnihotrazabdenaivAgni prAjApatyAdisampradAnajuhotItyAdItikarttavyatAyuktArthatvAt punarapi sa eva doSaprapaJca upsthitH| __api caivamatrApi puruSapramANakavAdApattiH, uttarottaravirodhaparihAravicAraprApyArthaparigrahAttarka Azrito bhavati sAmAnyAdyarthaikAntavadeva, sa ca doSatrayAdapratipUrNaH paunaruktyAderasatkAryAbhyupagamAt punstttyaagaacc| ekAvasthAmAtravicchinnapUrvAparatvAgyAdibhinnavastutvAbhinivezavidhAnAcca / havanakriyAnuSThAnaM tatphalAbhimataH svargastayozca sambandha iti parasparaM vighaTitatvAnopapadyeta, kAraNe kaarysyaasttvaikaantaabhyupgmaat| ___ sarvagatasatkAryakAraNavRttitvena bhedavidhinirviSayatvAdataH sarva -vastusannidhisadbhUtA'pi sA bhedasAdhanasambandhAbhinirvaya'ti Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 63 vidhIyate tadanvanuSThAtrApi tadupadiSTabhedasAdhananiSpAdyatvenAbhyupagamya yathAbhAgakArakavinyAsAtmaketikarttavyatayA'nuSThIyate'to'sau prAGnAsIdityAzritA, kAryatvena parigRhItatvAt kuryAjjuhuyAdityAdivacanAdvizeSaikAntavastuvat, evamanena tarkeNAsatkAryavAdo'bhyupagatastvayA, sa cApratipUrNaH, asiddhahetukatvAt pratitarkeNa baadhytvaacc| ___ natu tattvameva vastuno'satkAryatvaM vyaGgayatvAt, vyaGgayA hi sA kriyA, na kAryA, avivakSitapratyekasamuditaghRtAdidravyadharmatvenAbhivyakteH piNDakAlaghaTavat, zukrazoNitAvasthAyAmiva vA devadattastadavasthAvizeSAntaratve satyuttarakAlamupalabhyatvAt, kAryatvAdeva vA prakAzyaghaTavadabhivyaJjanasyaiva kAryatvAkhyatvAt, evaM tarhi sattvarajastamasAM sAmyavaiSamyavadvyaktAvyaktatA ekakAraNatvasya bAdhikA syAditi cena, tattva evAnyathAbhUte vyaktatA nAma kAcidasti ghttsvaatmvt| ghaTasvAtmavadityayaM dRSTAnta upapadyate, mRtpiNDakAlaghaTavaditi tu na yujyate tattva evAnyathAbhAvAt, piNDAnantaraM hi zivako bhavati na ghaTo na stUpakachatrakasthAlakakozakakuzUlakA iti, atrocyate tulyapratyAsattitvAt, mRtpiNDaghaTavat piNDAvasthAyAmeva ghaTasya bhaavaat| ata eva kAraNamAtramasau, tadAtmatvAttanivRttatvAcca, ghaTamRttva -vadevazcApratipUrNastarkaH, svayameva tvayA parityaktatvAcca, ekAntavAdasvAbhAvyAt, puurvoktmRssaatvvaadvt| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 dvAdazAranayacakre itikartavyatAkartavyatAbhyupagamAttu pUrvottarAvasthAnubandhAt kAraNameva kAryam, sarpasphaTATopamukulaprasAraNakuNDalIkaraNavat yajJopavItasUtratantupaTatvavadvA saMsthAnamAtrabhinnasya kAraNasyaiva kAryatvamityabhyupagama Apadyata iti kAryasya tyAgaH kuryAditi, svazabdArthApattiviSayaviparItArthatvAdvivakSAbhedavyAghAtaH sa ca tvayA tttvaanpekssnndossaannekssyte| evaM kAraNAtmakatve'bhyupagate'pi yadItikarttavyatA janayatItISyate tato na sA karttavyatA kAcidastIti sA tajjanyA na bhavati, janakatvAt kAraNatvAt puurvtvaadvidhaayktvaanmaatRvdvcnvt| atha janyA sA, evaM tarhi na janikA na kAraNe janyatvAdityajanakatvAt kAryatvAt apUrvatvAt vidheyatvAt putraadivt| kAraNamAtratve sati karttavyatA pratItikartavyatAM parisamAptA vA syAdaparisamAptA vA? tatra yadi pratyekamitikartavyatAsu karttavyatA parisamAptA tataH pratItikarttavyatAsamApteritikarttavyatAntarAnArambhaH, anArambha eva vA tasyA api, kAraNamAtratvAt / karttavyatAyAH pratyekamasamAptau ca kAraNAbhAvAdatathA tAvat samudAyasyApi ca tnmaatrtvaaduktvt| abhimatavidhyanuvAdavaiparItyadoSaprasaGgazca, anuvAdakatA ca ghRtAdeH kAraNamAtravRttitvAddhavanavat, ghRtAdivaddhavanasya vA vidhAyakatA, evaJca na vidhirnAnuvAdo vA'sti, ato'vAkyatvam, anuvAdavidhAyakatvAdvicchinnArthapadavat, kaakrutvdvaa| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| jJAtAjJAtavizeSAJcaivaM padavAkyazabdAnAM ghaTajJAnavat sAdhutAsAdhute na ghaTete, arthAntarAbhAvAt jJAtAjJAtAlambanavidhyanuvAdArthayugapadvivakSAvRttivAkyabhedadoSaparikalpanAparizlathatA, vyathaivaM sAdhutvAsAdhutvAbhyAm, ekaarthtvaaddhttkuttvt| idaJcAjJAtamapi sattvayA tattvamevaivaM vivektAraM prati pradarzitaM ghunnaakssrvt| ___ athocyeta kAraNamAtrakAryadarzanamiha sadapi nirmUlApaviddhakriyAvAkyaprabandhaM kAryAsattvamevAtra vivakSyate, alabdhavRttitvAt, khapuSpavat, ato'satkAryamAgRhya svargAdiprAptyarthaM kriyA''zrIyate'gni -hotraM kuryAditi / tadvividhamanitikartavyatAtmakamitikartavyatAtmakaJca tatrAnitikarttavyatAtmakaM ca kAryaM ghaTAdi yUpAdi loke vede ca dRSTamitikartavyatAtmakaM na bhavati taduparame'pi pRthagupalabdheH, itikarttavyatAtmakantu prAptisaMvAdi yathA sevAdi, tatkAryaM na kAraNamAtraM ghaTAdiyUpAdivat / ghaTaM kuryAditi pratipAditAsatkAryArthavAkyavat kuryAcchabdapratipAditamidamapi vAkyaM sphuTatarAsatkAryArtham, Adau madhye'nte ca karttavyatAbhyupagamAt / ato'satkAryavAdasyaivAbhyupagatatvAdyaducyate tvayA doSajAtaM tat tvdvcncchlaaditi| etadapi nopapadyate vidhividhinayadarzanopapAdayiSyamANakAraNamAtratvavAdAt / abhyupetyApi naivAsya vAkyatA itikarttavyatAvAkyAsiddhau tadasiddheH, tadavAkyatve tadalapratiSThApyakarttavyatAvAkyamapyavAkyam, juhuyAdityasyoktavadevetikarttavyatAvAkyapratyayApi na krttvytaagtiH| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre kedamabhihitaM juhuyAditi havanamanUya ghRtAdinA tadvidhAnaM kriyata iti, taddhi na prasiddham, kathaM na prasiddhamagnihotraM juhuyAdityatra havanasyoktatvAditi cena tasyaiva sarvaprayogaparIkSAyAmarthAbhAvAt tatra tAvaddhavanApUrvakaraNArthatAyAM pradhAnAgnihotra shrutityaagaadyaapttiH| -- agnihotrobhayakaraNArthatayorapi vikalpayostulyottaratvAt / zailIprasiddhau chidivadanagnihotratvaM prasaktaM tatazca yadagnaye hotraM tadagnihotramiti tAvanmAtrArthatvAt pradhAnasya svargasAdhanatAbhimatasyAnagnihotratvAddhRtena juhuyAdityanena pradhAnasvargakAmAnabhisambaddhajuhotyAnuvAdena kiM prayojanamitikartavyatAkarttavyatayA? prAptipratipAdyaprasiddhAvagnihotre juhotiprayogodAnAdiprasiddhayuparodhena dAhane eva tAvadvidheya iti paribhAvya pazcAt prasiddha dAhane ghRtena juhuyAditItikartavyatAvidhiryokSyate, anyathA tu tathA'prasiddhara vidhAyaka eva kutastadanuvAdaH? ' tathAbhUtArthAbhyupagame ca prApteryudAsaH, ghRtena juhuyAdityatra juhotiprayogAt / yadA vA'yaM ghRtena juhuyAditi prayujyate tadA hyayamagatArtha iti vijJAyeta, apramattaprayuktatvAt, iSe tvAdivat, athvaa'kssrvidyaavt| ...::. prAptivAkyavRttajuhotyanuvAda iti cena tatra vidhiliviSayasyAvRtterajJAtatvAt / vidhyanuvAdasya tadviSayateti cena, ajJAtatvAdevAnanuvAdatvAt, kuta evaM jJAyate juhotyarthe juhuyAcchabdaH prayukto na svArthe iti| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| havanAcca bhAvanamevamanavagamitamevAbhipretasya syAt / prAptivihitasvarUpasiddheragnihotrasya svargakAmakarmatvAbhidhAnA -davagamitakAmAnurUpakarmaNa uktatvAdeva tadvidhakriyAvizeSagateH kriyAprApyatvAcca kAmasya alakAvagamitakAmaraTanavat kuryAdityarthAt Apano vidhyartha iti juhuyAdityarthApanArtho'nuvAda itIyaM vyAkhyAnyAyyA, vyaktArthopapattitvAt, AdivAkye pradhAnazrutyatyAgaguNakRdapIti cet, tanna, arthApatteH paunruktyaadnuvaadtvaasmbhvaat| jaghanyatarA ceyaM vyAkhyA, sAkSAcchutavidherjuhuyAttyAgena cArthA -pannArthAzrutAnUditajuhuyAdvikalpanAt sa eva puruSapramANakatvadoSaH shbdaapraamaannydossshc| vidhIyamAnavAkyArthaviSayAnuvadanAcca vAkyabhedasya punaruktasya caanggiikrnnaat| anuvAdasya ca praaptvishessnnpraarthvissyaarthtvaadnuvaadtvaabhaavH| ___ yatpazrAducyate karttavyatAprasiddhyarthamitikartavyatAvAkyaM ghRtena juhuyAditi, tasya vidhiviSayaviprakRSTIbhUtatvAna krttvytaavissytvm| itighaTitavighaTitamitikartavyataiva karttavyateti / tatazca pratisamAdheye viruddhataradoSApAdanaM vidhiviSayaviprakRSTIbhUtArthatvAditi gaNDasyopari sphoTa ApAditaH, tato'hameva te buddhisaMvibhAgaM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 dvAdazAranayacakre karomi, zrUyatAm / laukikajuhotyarthAnuSThAnapravRttopadeza eva tvayaM paramanuvAdaH syAt / sa cAnupapannaniyamArtha upadezastvadiSTaviruddhArthaH / idaM vA 'gnihotraM juhuyAdyadanaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti, 'ghRtena juhuyAt, 'zUrpeNa juhoti tena hyanaM kriyate' ityevamAdividhyanuvAdArthavAdavAkyagato juhotiH zrUyamANaH prAptivihitetikarttavyatAnatiriktahhvanakriyAnAmamAtrArtho viprakIrNAvayavakalApAkArA kriyaiva vA'syArtho'siddharUpo yathA ghaTayUpAdi, tanmAtratvAttu tasyAH prakaraNAnubandhanAt hitvA juhotiprayogabAhulyaM kRJprakRtiliGkartRtA ca darzayitavyeti yadanaye ca prajApataye ca sAyaM juhoti taddhRtAdinA svargakAmaH kuryAditi / tatpratipAdanArthamabhimatavAkyArthatA'syaivaM syAt / tadvacanantvapramANaniyamAgamamanupadezakaJca vivekrapIti saMbhAvyate, apratyavekSitArthatvAt paurvAparyAyogApratisambaddhArthatvAt, ghaTitAnumatavidhvaMsanAcca unmattapralApavat / evaM vicAryamANamidaM vAkyaM doSebhyo na mucyate, athavA naivAyaM doSo na ca vicArayogyo'yamudrAhaH pratyapekSAprAmANyayoH nirviSayatvAt, tvanmatAttanna jJAnavadvacanam / yadapi ca prasahya paramAkramya kAraNeSu ghRtAdiSvevaMvidheSu svargAdiphalasya khapuSpavadasattvamucyate tadapi cAnyAyyameva Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| yadetadasattvaM nAma tvayA kacinmanyate, nyAyena bAdhyatvAt, tato'nyat kAryam, tadasamarthavikalpatvAt, ghaTapaTavat / asadrikalpAsaGgatatvaM kAryasyAsiddham, tanna, prasiddhameva hi vikalpAsAmarthyamasatkAryayorasataH kAryasya ca, asatkAryayorvikalpAzcatvAraH khapuSpamasatkAryamapyasat, khapuSpaM sat kAryamasat, khapuSmasat kAryaM sat, khapuSpaM sat kAryamapi sadityeteSu kAryakhapuSpayorubhayorasattvaM kAryAsattvamevetyetadvikalpadvayaM syAt ubhayasattvakAryasattvayoH pratipakSAbhyupagama eva satkAryavAda iti vAdAbhAvAt / tatazca tayoryadi tAvadubhayAsattvaM tato'sattvAvizeSAdeva kAryAvirbhAvavat khapuSpAvirbhAvo'pyAyatyAM syAt, asatkAryavat, na caitadRSTamiSTaM vaa| atha na kAryaprAdurbhAvavat khapuSpaprAdurbhAva iSyate, asacca kAryamiti nizcitam, tadvailakSaNyAna tasat, khapuSpam, sadeva, asadvilakSaNatvAt, ghaTavat, itara udumbrpusspvt|| nanu ghaTAsattvaM paTAsattvavilakSaNam, na, sato vailakSaNyAt / athavA sadasadvilakSaNatvAna tarpasat khapuSpam, ghaTavat, itara udumbrpusspvt| athaivamapyasadeva khapuSpamiti nizcayo na nivartate, aprAdurbhAvAtmakaM ca taditi vailakSaNyamiSyate, arthAdApannaM na tarhi prAdurbhAvAtmakatvAt kAryamasat / nirvRttaghaTavat, asattve AyatyAM na prAdurbhavet kAryaM khapuSpavat, zeSaM pUrvavadeva viparyayeNa yojym| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre ataH kArya sat, AvirbhAvAtmakatvAt, nivRttaghaTavat, vaidharyeNAkAzaghaTavat / asaJca khapuSpamanAvirbhAvAtmakatvAdAkAzaghaTavat, vaidhapeNa nirvRttaghaTavaditi / yadi kAryakhapuSpayorasattvaM tulyaM vizeSo vaktavyo no cedavizeSAdvailakSaNyAnupapattiH, ghaTaghaTasvAtmavat / vizeSonnayane'pi tu vizeSasya sadAzrayatvAtsattvaM ghaTakaditi bhAvAbhAvayoH sAmAnyameva na vizeSa iti| athaivaM tatsAmyamanicchataH kAryasattvaparihAreNAyAtamidamanyatarAsattvaM kAryamevAsaditi, kAryazabdasamIpe evakAraprayogAdasattvaM kArya eva nAnyatrApIti, tatazca na khapuSpamasaditi prsktm| tathA ca kharaviSANaviparItanirvRttaghaTAdInAmasattvatulyaM kAryA -sattvamiti nAmamAtre'visaMvAdo'gnermaGgalanAmavat / kAryasattvanivRttyekAntatyAgAcca svavacanAdivirodhApattiH / atha kAryamasadevetyevakArAdasadanavadhRteH pUrvo dossH| athocyeta tvayA'sattvAdeva tayoH kAraNakAle vizeSAsambhavaH, ubhayeSAmavastutvAnnirupAkhyatvAcca yadeva kAryAsattvaM tadeva khapuSpAsattvamapIti nAvadhAraNadoSaH, nApi pUrvastulyatvApattidoSaH asato vizeSAbhAvAdanekaviSayatvAttulyatvasya, atrocyate, evamapyekatvAdvizeSAbhAvaH, yathaiva hyanupAdAnamabuddhisiddhaJca khapuSpaM niHsAmAnyaM nirvizeSazca siddhamevaM ghaTAdeH kAryasya syaat| atha sAmAnyavizeSopAdAnabuddhisiddhatvasadbhAvau kAryakhapuSpayoriSyate tvayA vizeSau khapuSpavadabhavadapi anyathA bhavadapi Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyaraH / tadasadeveti, nirvRttamapi tarhyasat, sAmAnyavizeSavattvAt kAraNakAla kAryavat, kAryavaJcAbhavadapi khapuSpamasanna syAt niH sAmAnyanirvizeSatvAt, sAmAnyavizeSavat / 71 kAryAsattvavailakSaNyAdvA kAraNavadasanna syAt, kAraNaM vA khapuSpavat kAryAsattvavailakSaNyAdasat syAt / atha kAryopAdAnAdimattvavat khapuSpasyApyupAdAnAdimattvaM neSyate asacca kAryamiti nizcitaM tadA pUrvavaccakrakadvayapravarttanamubhayAsattve, anyatarAsattve tu kAryasamIpa ityAdi sa eva grantha upAdAnAdimattva vizeSaNaviziSTo yojyaH / ataH kAryaM sadupAdAnAdimattvAt kAraNasvAtmavat vaidharmyeNAkAzaghaTavaditi / * nanu sattve'pi kAraNavat pratyakSatvaM prasajyate, na, avyaktatvAt, vitaTIkhAtahastIva pUrvaM khananAt / bhUgandhavadvAspratyakSatvaM kAryasya, ata eva ca prakaraNacinteti prakaraNasamadoSo'nekAntatvAt / evaM tarhi darzanAdarzanayoH prAdurbhAvAprAdurbhAvayozca samAnaH prakaraNasamadoSa iti cenna, janmaprakAzaviSayavizeSasyoktatvAt, upAdAnAdimattvAvizeSAcca tvatpakSeNa samAna doSa iti / yadetat samAnakaraNaM tato'nyat kAryam, tadvikalpAsAmarthyAt, ghaTapaTavat / atrApi caturSu vikalpeSUbhayasattvamanyatarasattvaJca syAt / tatra yadi tAvadubhayasattvaM tataH sattvAvizeSAdevAvizeSe sarvatvaikatvabhedo na syAt / evantu kAryaikatvavat kAraNaikatvamapi syAt / atha na I Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 dvAdazAranayacakre kAryaikatvavat kAraNaikatvaM sacca kAryamiti nizcitaM tadvailakSaNyAnna tarhi satkAraNaM sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavat, itaro nirvRttaghaTavat / nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam, na, asato vailakSaNyAt, itaretarAsattvAt / athaivamapi vailakSaNye kAraNe kAryasattvanizcayo na nivarttate, anekAtmakaJca tat, na tai~kAtmakatvAt kAryaM sat, kAraNavaditi prathamacakrakam / zeSaM pUrvavadviparyayeNetyAdi yaduktaM tadapi, atha na kAraNasarvatvavat kAryasarvatvaM sacca kAraNamiti nizcitaM tadvailakSaNyAnna tarhi satkAryaM sadvilakSaNatvAdudumbarapuSpavaditaro ghaTavat, nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNaM, na, asato vailakSaNyAditaretarAsattvAt, etad dvitIyaM cakrakam / ataH sarvAtmakatvasataH kAraNAdanyat kAryamekAtmakatvAt kumbhAdivaikakSaNaH / ekAtmakatvAsatazca kAryAdanyat kAraNaM sarvAtmakatvAt kSaNAdiva kumbha iti / tthaa'nuvRttivyaavRttyaadi| na, asiddhatvAdasarvatvAdihetUnAm, asmAkaM hi sarvamevAnuvRttireva kAraNamevopAdAnameva buddhisiddhameveti / yadi hi ghaTo'sarvakAryatvAbhimato mRtpiNDAt sattvAbhimatAdanya itISyate tadvadeva daNDAderapyasarvatvaM sarvasmAdanyatvAddhaTavat, tasmAdekaikasyAsarvatvavat sarvasyApyasarvatvAt sarvatvAbhAva iti sarvatvaikatvabhaGgacatuSTayAbhAvaH, svoktavirodhAdivat prmaannvishesssvruupvirodhaashc| tatra svavacanavirodhastAvat - yadi kAryaM ghaTavat kriyate tat kathamasat khapuSpavat kAryazca? mRdeva hi ghaTaH kriyate - ghaTatayA vyajyate vidyamAna eva vyaktIbhavati, sa eva ghaTo dIpeneva tathA ca vizeSaNavizeSyAprasiddhirapi kAryamasaditi / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| ata evetikarttavyataiva karttavyateti pratipAdanArthaM na kriyAyAM khedaH karttavyo bhavati, sAmAnyAdivastuvicArakhedasyAvyavasthitaparamArthatvAt, kriyAyA evopadezo nyAyya itysyaabhyupgmsyoprodhaat| ___ ajJAnapratibaddhaikAnte'pi ca jJAnapratibaddhatve svavacanavirodhaH, etadevamityavagamAdabhyupagamavirodhaH, loke jJAnavyavahArAttadvirodhaH, pramANavirodhastu prastuta eva, dharmavizeSaviparyayasiddhervizeSavirodhaH, dharmasvarUpasya nirAkaraNAddharmasvarUpavirodha iti| ataH pUrvoditadoSAsambandhenedaM pratipattavyamAtmaiva sAmAnyamiti, nanu pUrva dUSitamevaitanmatamAtmaiva sAmAnyamiti, na Atmazabdasya puruSaparyAyatvAt sAmAnyaM puri zayanAt puruSaH, vizeSAstu tasyaivAvasthAvato'vasthAH jAgratsuptasuSuptaturIyAkhyAH, ghaTagrIvAdirUpAdinavAdibhedAbhedasamavasthAvat, evaM ca sarvasarvAtmakatvasatkAryatvamUlarahasyAnatikrameNa kalpitamiti guNadhAtra vidyte| avicAro'pi cAnenaiva tattvenaikyamAzritya nyAyyo nAjJAnapratibandhAt, iha tu jJAnAtmakapuruSasvarUpaikyApattisannizcaye nizcitamevaitat kiM vicAreNa gtaarthtvaaditi| ___ ayaM tasya pravRttiparyAyasya vidhevidhiH vidhividhiH sthitirAcAraH pravRttirmaryAdeti, yaH punarvidhiH prAktanaH sa na yujyate, vidhinA hi bhavatIti bhAvaH kartA sAmAnyamiti sarvatantrasiddhAntena vyavasthite'rthe bhedAbhedanAnAbhAveSu doSAnna bhAvo bhaviturabhAva iti Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 dvAdazAranayacakre bhavatIti bhAvo ghaTAdiriti samarthitaH, vivicyate ca sAdRzyAsAdRzyAbhyAm, sA punaraviviktaiva, ko ha vaitadveda? kiM vA'nena jJAtena? iti vacanAt, sa eSa vidhividhina bhavati, avivicyamAnArthavidhAnAt, svavacanavirodhAt, aMzena vivekAcca, vivicyamAnAMzo'pi ca tadvivicyate, na sa vivicyate tathA na bhavatyeva vidhitvaM vidheH, kiM na etena yadi kAraNamityAdyavicArya lokvdvidhaanaat| yadutsRSTatayA vidhiH siddhayati loke yathA tattathA'nyathA ca bhavati tathA vaktavyamiti vidhividhirbhvtpvivkssitvyaavRttirnnggiikRtbhedH| atha puruSavAdaH puruSo hi jJAtA jJAnamayastanmayazcedaM sarvaM jagat, tadekatvAt, sa eva bhavatIti bhAvaH, sAmAnyam, ko bhavati? yaH kartA, kaH kartA? yaH svatantraH, kaH svatantraH? yo jJaH, kaasstthaadiviprkiirnnpcnnirvrtnvt| nanu kSIrarasAdi dadhyAdeH kartR, na ca tatkSIraM raso vA jJa iti, na, tatpravRttizeSatvAt, gopravRttizeSakSIradadhitvavat, zazeSatvAdvA ckrbhraantivt| nanu cakrabhrAntAvapi ko bhaviteti pratyapekSAyAM ghaTabhavanavyavahAre mRdvadihApi mUlabhavitR dravyamapekSyam, parataH parato'piyena bhUyate yadbhavati tadeva maulam, tasmAddhaTabhavanamRdvat kulAlazeSa Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| bhrAntivacca jJazeSaM sarvam, itarathA'sau naiva syaadbhviturbhaavaadvndhyaaputrvt| acetanAnAmapyabhrAdInAM ceSTAdarzanAjjJaprayogamantareNa pravRttidaNDAdInAmityetaccAyuktam, zasyaiva suptAvasthatvAt, na ca cakradaNDAdi suptAvasthA karaNanirIhatvAtsvata eva bhavati, dadhIva payasaH / etena dadhyAyapi jJabhavanamAkhyAtameva, bshesssuptaavsthaatvaat| yathaiva hi rUparasagandhasparzazabdA amUrttatvena sUkSmAM vRttimatyajanta eva svapravRttiprabhAvAvabaddhamUrtatvaprakramAnadhyAsya tato nAnAprabhedapRthivyAdibhedasthUlarUpA jAyante rUpAdaya eva, na hi te rUpAdayaH pratiniyatacakSurAdivijJAna prabhAvitasvarUpA mUrtAH sthUlA vaa| yathaite sUkSmA mUrtarUpAdipUrvakAH sthUlatvAt, tantupUrvapaTavat, evaM tato'pi paraM parato'pyaparaM variSThaM kAraNaM rUpAdibhAvamApadyata iti prtipttvym| iti rUpAdipravibhaktamapravibhaktasvatattvaM yadbhavati tadeva svaM tattvaM tattu jJAnasvatattva Atmeti rUpAdibhireva nirUpitam, taddhi rUpaNamiti rUpaNakRtAtmalAbhaniruktatvAt vibhaktAvibhaktaM grahaNameva rUpam, na tu rUpyate tattena tasmin vetyAdi ruupm| rasyate spRzyata ityAderapi tatraiva darzanAt, rUpeNopalakSitasya jJAnAtmano rasAderguNAdguNidravyAdvA vibhaktasyAnavasthAnAt purussbhinnputrtvaadivt| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre evaM tarhi rUpeNAvibhaktatattvAtmakAnAM rUpavadavibhaktagrahaNaM cakSuSaiva syAt rasanAdibhizva grahaNadarzanAt pratyakSaviruddheyaM kalpaneti cenna, tasya tattvasyAnekAtmatvAbhyupagamAt / dvidhApi rUpasyAvibhaktatattvAtmakatAyAmapi zakyaM vaktuM rUpaM rasa iti pratyakSam, bhedena darzanAt, tasyAnekAtmakasya svapravRttiprabhAvAvabaddhasya prabhedAnAmuktatvAt, rUpAdibhyo bhinnamekaM dravyaM pRthaggrahaNApadezAdityetacca na, rUpAdivyatiriktAdarzanAt / 76 AtmatattvAvibhaktatvagrahe tu pratyakSAvirodhaH, caitanyamekameva rUpAdivibhaktamapyavibhaktaM caitanyAvyavacchedAnvayAt, yathA paraiH parikalpitaM bhinnamiti tatra darzanaM virodhakAri bhavati / tadanubhavadarzanAt sa eva tu grAhyo grAhakacaiSitavyaH, vyatirekasyAnupapatteH, abhimatAtmapratipattivat buddhayAdirUpAdisUkSmasthUlatvAdi ca kSIrAyatyantAparidRSTAstattva eva dharmAH vyavasthitAH, tadvatsarvasya jagatazcetanAtmani puruSe vyavasthA yugapadeva / evaJca sArvajJyamapyayatnena labdhaM puruSAtmakatvAt sarvasya, asya jJatvamevotkarSaparyantavRttaM sarvajJatA, tanniratizayaM kacit prApnoti, tAratamyayuktatvAt, parvatonnativat, kSetrapramANavat, pratyavagamAtma - katvAt khadyotAditAratamyavRttoddyotavat / nanu vaktRtvAdInAM dharmANAmasArvajJyAvyabhicArAt, atraiva prakarSotkarSadarzanAccAsarvajJataivetyetacca na, vaktRtvasyApi tAratamyA - dutkarSavRtterniratizayaniSThatvAt, sarvasya vaktA tathyasya ceti Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 dvitIyo vidhividhyrH| vaktRtvAdeva tatsiddheH, nityAnumeyamahAparimANAkAzadRSTAntasAdhAcca / asarvAtathyAbhidhAyitAbhyAM viparyayeNa bhavitavyamavasthAtvAt, jJatvAjJatvAvasthAvat, niilotplrktotplvt| dhUmavattvAgnimattvAvasthAviparyayeNApi tarhi bhavitavyaM tattvataH, ko vicAraH? nizcitamevaitattenApi tattvato bhavitavyam, nanvidameva varttate, tena tu yaducyate tatpramANaM so'pi zabdo na puruSapravRttimantareNa bhavituM vaktuM vA'rhatIti uktatvAdvacanatvAdvastutvAdapi vyAkaraNavat pauruSeyam, itarathA sa naiva vacanaM syaadpaurusseytvaadvndhyaaputrvt| nanvekasminneva kAle tasyaiva vastuno'gnitvamanagnitvaJceti pratyakSAdiviruddhaM sAmastyenAbhAvAt, na, nanu pratyakSata eva brIhyAdyekaM vastvekasminneva kAle bhUmyabAdisarvAtmakam tena vinA'bhAvAt tasya tathAbhavanAt vrIhisvAtmavat, katamo'sau vrIhiH kSityudakabIjAdigatavarNagandharasasparzAdidharmapariNatimantareNa? iti| tatkAle tathA'grahaNAdapratyakSateti cet sarvApratyakSatA tarhi, kadApi sarveNa grahaNAbhAvAt, na hi yadyathA bhavati tathendriyeNa gRhyate, tuSakaNAdirUpAdimAtragrahaNavRttatvAd biihyaadicaakssussprtyksssy| rUpasya rUpamAtratvAttarhi pratyakSatvamityetaccAyuktam, yAvadrUpagrahaNAvRttatvAdrUpAdipratyakSasya, tasmAt, sthitametat sarvaM sarvAtmakaM jJAnasvatattvaikakAraNavijRmbhitamAtrazceti / tasya catasro'vasthA jAgratsuptasuSuptaturIyAnvarthAkhyAH etAzca bahudhA vyvtisstthnte| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 dvAdazAranayacakre ___ sukhaduHkhamohazuddhayaH sattvarajastamovimuktyAkhyAH, kAryANi cAsAM yathAsaGkhyaM tisRNAm, tadyathA prasAdalAghavaprasavAbhiSvaGgoddharSaprItayaH, duHkhazoSatApabhedApastambhodvegApadveSAH, varaNasadanApadhvaMsanabIbhatsadainyagauravANi / caturthyAstu zuddhaM caitanyaM sakalasvaparivarta -prapaJcasarvabhAvAvabhAsanam / athavA UrdhvatiryagadholokA avibhAgA vA, saMzyasaMDyacetanabhAvA vaa| __avibhAgAtmanastasyaiva caturavasthatvAt kAlabhedAbhAvAcca catamro'pi syuH, na, niyatA eva hyetA vimuktikramAt, tat punaH turIyaM nirAvaraNamohavighnaM nidrAviyoga Atyantiko nidrAsambandhijAgradAdyavasthAvilakSaNamAtmasvatattvaM sa eva paramAtmA vimuktaH sarvajJo vyaakhyaatH| ___tatra tAvanmahAmohanidrAkSayopazamalabdhijanitanirvRttyupakaraNendriyapratyayaM caitanyaM jAyate tacca pratyakSAdi, pratyavekSaNAtmakatvAjjAgradavasthA, saiva karaNAtmA, sA cApi cetanAtmaiva, dravyapuruSavat / yathAnupayuktaH puruSo nAtmatvena pariNamito dravyapuruSastathA karaNAtmApi cetnaatmaiv| . evaM tarhi paramAtmanaH zuddhacetanAtmatvAt sarvAtmakatvAcca tasya karaNAtmAvasthAnupapattiriti cenna caitanyasya sarvAtmakatAyAmapi satyAM nidrAgrahaNAt suptotthitasya sAvazeSanidrasyeva yajjJAnaM sA jAgarAvasthA karaNAtmA, vyapagatanidrasyeva sarvajJAvasthetyanayovizeSaH, arthasvarUpAgrahaNAt karaNAtmAvasthAyAH paramAtmanA vairUpyamityetaccAyuktam, arthasya ca tathAtathAtattvAt jJAnameva hyarthaH, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| karaNamapi jJAnavivarttatvAt, yathA cedaM jJAnaM tathA jaagrdvsthaa| zeSaH suptAvasthA jJAnameva, saMzayAdISatsuptatApi krnnaatmaa| sA ca suptAvasthApi satI jJAnameva, vastunastathAtathA tattvAt sthANuH syAt, puruSaH syAdityUrdhvatAsAmAnyasya vastutvAt / tathA viparyayo'pi jJAnameva, tathAtattvAdarthasya sthANutvapuruSatvAbhyAM viparyayeNa ca, tathA'nadhyavasAyo'pi jJAnameva, cetanAcetanAtmakatvAjjAgaritavat, tadeva hi cetanAcetanam, cetanAyA evAcetanAtvAdvA saMzayAdivajjJAnamevAnadhyavasAyaH, athavA suptavadanadhyavasAyo'pi karaNAtmaiva vyaktataraH svaapH| yathA caitaccaitanyaM tathA'nadhyavasAyaM dravyendriyapRthivyAdi kAryAtmA, sA ca suSuptAvasthA dravyendriyam, tadapi jJAnAtmakameva, suSuptAvasthAtmakatvAt, hAlAhalAnuviddhamadirApAnApAditanidrAsuSuptavat, athvaa'ndhyvsaayvt| yo'sau puruSastadeva tat, Atmatvena pariNAmitatvAt tadrvyatvAt, bhUmyabAdivrIhitvavat, yathA bhUmyambvAyeva vrIhitvena pariNatatvAttadravyatvAvrIhirbhUmyAdireva tathA pRthivyAdipuruSa eva cetanAtmakaH, tetkAryatvAttantupaTavat, tadvyatirekeNAbhAvAt taddezatvAcca ghttsvtttvprtyyaaditvvt|| ___ caitanyAdAtmA suSuptAvasthAyA viparyayeNa vRtto rAgAdhupayukta upayogasvAtantryeNa baddhvA''tmanA''tmAnamasvatantrIkaroti, madyeneva svayaM pItena madyapaH svayaM pUritavegayA Dolayeva vA puruSo Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre bhramyate, tena sUkSmasthUlarUpAdipRthivyAdimattvamanAdyanantazaH pratipadyate caitanyam kAryAtmatvAt, krameNa mRddhaTakapAlAdi yAvadrUpAdayo vyutkrameNa rUpAdi yAvaddvyAditvaviparivartAnantyavat / evaMprakArasya bhavanasya dezakAlabhedaikAntAbhyupagame vkssymaanndosstvaat| nanvevamanAdyanantatve sati kukkuTayaNDakayoriva muktasyApi caitanyarUpAdimattvayostulye'viveke kimarthaM jJAnAtmakamityucyate? kiM vAkAraNaM rUpAdimadAtmakamiti nocyate sarvam? naivaM parigrahe'pi kazciddoSaH, asyaivArthasya siSAdhayiSitatvAt, caturavasthatvAttasya, tata eva rUpAdidravyendriyapRthivyAdirUpaH sa evocyate / cetanAcetanayoraikyApAdanaprastuteH, JamayaJcedaM sa eva svatantro bhavatIti viziSya jJagrahaNaM svatantragrahaNazca kimarthamiti ceducyate, tathAhi, bhAvasvarUpa darzanArthantu yo bhavati sa vAcya iti jJagrahaNam, tadapi bhavanaM jJasyaiva sarvadezakAlAtmakasya dezakAlAbhyAM siddhayati, tathAhi vastu bhavatIti vaktuM zakyam, tadbhinnapRthivyAdibhedabhUtapadArthaparigrahe tu ghaTabhavanaM na siddhyti| dezabhedapratyayena tAvadgIvApRSThakukSibudhnauSThAdInAM dezabhinnAnAM kapAlazakalAdInAJca yAvat paramANuzo rUpAdizo nirupAkhyatvazazca bhedAdabhAve / evaM na zvetikApItikAyekadezabhedAnmRt, azmAdibhedAnna pRthivI, pRthivyaptejovAyvAdibhedAnna dravyaM guNakarmabhedAdvA dravyAdibhedAnnaikaM sattvamiti / kAlabhedapratyayenApi pratikSaNamavyapadezya bhavanAt katarat ghaTabhavanam? mRdbhUtavrIhyAdyambvAdikAlabhinnabhAvabhede mRdabhAvAt ko ghaTaH? bhavanaM vA kiM syAt? asmanmatena mudbhUto Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 81 brIhyAdirambvAdizcaika eva, kAlAntarAvasthAne sati tatpariNAmopapatteH sAmAnyAnvayAbIhyAdaya udakAdaya eva vA mRdbhavati ghaTo bhavatItyAdi yujyate, parato'pi kapAlAdipAMzuvrIhyAdibhUteH, tasmAddhaTAdi sarvAtmakameva bhavati / na cedetadiSyate tata evaM sarvAtmakasyaikasya sattvasyAbhAvAt pratyekaM sattvasya ca dezataH kAlata itaretarAsattvAtmakatvAt kuto bhavanaM bhviturghttaadeH| yathA tu yaiH rUpAdibhedena ghaTo dezabhedAdyAvanirupAkhyazaH kAlabhedena ca paramaniruddhakSaNotpattinirupAkhyazo bhidyata iti sarvabhedaparyantaM bhedaM vidhAyApi vijJAnamAtrameveti vyavasthApyate tairasmadupavarNanavadevAbhihitaM bhavati, rUpAdiparasparaviviktatve tu tadvijJAnAnvayAbhAvAdrUparasAdibhedaparikalpanAbhAvastadaMzakalpanAbhAvo nirupAkhyatvakalpanAbhAva iti vijJAnamAtratA na bhvti| jJAnasyApi tvabhAvAbhyupagame rUpAdyapalApabIjanirUpaNAdinirmUlatvAt pratyakSAdivirodhaH, tasmAdavazyamAtmA jJAnasvabhAva ekaH sarvabhAvavyApI viparivarttamAno'vasthitaH kAraNamiti siddham, ata evoktavat rUpAdInAM tattvAt jJAnasvabhAvAtmAvasthAvizeSamAtratvAt sarvatra sannipatyArAdUrAdupakAritvebhyo hetubhyaH AtmabuddhIndriyaprakAzarUpaghaTauSadhAhArAdiSu jJAnavRttirbhavatItyeSa vishessH| Aha ca puruSa evedmityaadi| ata eva sarvatvasiddhistasya, tayA cA''tmA sattvaM bhUtaH puruSaH pudgalo jantuH prANI jIva ityAdyabhikhyA ghaTante Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre mRdanuttIrNaghaTapiTharAdivat bhvastyarthAdibhyaH sarvasyAnuttarAt yAvadeva kizcidutpadyate vinazyati vyavasthitaM vA tasya srvsyaasaavaatmaa| ___svAtmani vRttivirodhAt kathamAtmanA''tmAnaM sRjatyupasaMharati ca, badhyate mucyate ca? na hyaGgulyagraM spRzati, nAsirAtmAnaM chinattItyetaccAyuktam, zaktibhedAt kArakabhedopapatteH, tantuvAyakozakArakITavacca tadAtmakA evaite saMhAravisargabandhamokSAH / yathA ca 'sudIptAt pAvakAdvisphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sarUpAH', evaM 'puruSa eva sarvam / sa evocyate kAlo'pi jJatvAt, prakaraNAt prakRtiH, rUpaNAnniyamanAnniyatiH, svo bhAva Atmanaiva svena rUpeNa bhvnaatsvbhaavH| yena yatra yathA yasmAdyadA yadarthaM pravartitavyaM tena tatra tathA tasmAttadA tadarthazca pravRttirantarazcaitasya, sa eva hIdaM sakalaM jagat vRttamavivRttaJca bahudhAnakaM cetnaacetnsprbhedruupmiti| Aha ca 'tadejati tannejati taddUre tdvntike| tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH // iti / sa evArhan buddhaH brahmA viSNuH Izvara iti| athaniyativAdaH ___ satyam, bhavanakartuH svAtantryaM na zakyamapahrotum, bhavanasya kriyAtvAt, yA kriyA sA bhavitureva ghaTAdeH paramANvAdervA yathA pacikriyA puktureva svatantrasya, bhavanamapi ca kriyAtvAt bhavitrA vinA na bhavati pacivat, yattu sa i iti, sampradhAryametat sarvajJasyaiva 1. IzAvAsyopaniSad - 1-5 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| bhavanAbhyupagame doSadarzanAt, sa yadi jJaH svatantravetyubhayaguNasampanna iSyate nAtmano'narthamApAdayet, itve sati svatantratvAt, vidvdraajvt| ____etacca na, nidrAvadavasthAvRtterasvAtantryAt, AhitavegavitaTapAtavat / nanu tajjJatvAdyayuktataiva, ajJAtatvAt, yuktatvAbhimatatve'pi cAyameva niyamaH krnetrtvaapaadnaay|| bhavati kartA jJa evAvasthAvizeSAdacetano'pIti kAraNAntarAstitvaM bhavataiva samarthitam, jJAjJasvatantrAsvatantrasvaviSayaniyatakartR karaNAdhikaraNakarmAdiniyatazaktidarzanAt devadattakASThasthAlItandulodakAdInAM taniyamakAriNA kAraNenAvazyaM bhavitavyam, teSAM tathAbhAvAnyathAbhAvAbhAvAditi niyatirevaikA kii| na hi tasyAM kadAcitkathaJcittadarthAnurUpamekatvaM vyAghAti, jJAnAtmaikakAraNavAde pRthivyAdyacetanaM na kAraNAnurUpam / Aha ca'prAptavyo niyatibale tyaadi| __na ca mUrttAmUrtacetanAcetanatvAdivastuno yatnapratipAdyamasti, ubhayathA tathA tathA prvibhktaaprvibhktsrvaarthyaathaatthysthaapnaikruuptvaaniyteH| prayatnasAdhyeSvartheSu kRtakeSvapi ca tadviSayakriyAphalasya tathAniyateApitA niytikaarnntvsy| kintAvatteSAmeva bhAvAnAM pratisvaM bhinnA niyatirutAbhedA sA? paramArthato'bhedA'sau kAraNaM jagataH, bhedabuddhayutpattAvapi paramArthato'bhedAt, baalaadibhedpurusstvvt| 1. sU. zru. 1 a. 1 u. 2 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 dvAdazAranayacakre kathaM paramArthato nAsti bhedo bhedabuddhayAbhAsabhAve'syAH? athavA paramArthatastu bheda evAstu satyapyabhedabuddhayAbhAsabhAve? iti, kathaM paramArthato'bhedA? abhedabuddhayAbhAsabhAve'pyabhedAbhyanujJAnAt, kathamabhedaH? bhedabuddhayAbhAsabhede'pyabhedAbhyanujJAnAdeva / dvidhApi cAbhedasyAbhyanujJAnAdevAbhedA seti gRhyatAm, vyvcchinnsthaannupurusstvvt| sA ca niyatirasA ca, iha ca svargAdiSu ca tathAniyaterAsannAnAsannA ca, tasyA eva tadatadAsannAnAsannanAnAvasthadravyadezAdi pratibandhabhedAt, meghagarbhavat, 'tasmAnnAbhAvibhAvo na ca bhAvinAzaH' iti| ___ na kAlAdayaM vicitro niyamaH, varSArAtrAdiSvapi kacidaniyata pravRtteH, dRzyate hyaGgurakisalayapatrapuSpaphalagarbhaprasavAdivyabhicAro vanaspatisattvAdInAM svataH prayogatazca / na ca svabhAvAt, bAlAdikAla eva yuvatAdiyugapadabhAve bhedakramaniyatAvasthotpattisthiticyutidarzanAt, tattathA niyativastu, tadanabhyupagame sarvAviveke avasthAsvabhAvAdyabhAvAdabhyupagamavirodhaste . jAyate, taddhi na niyternyto'vtisstthte| ___ yathA loka ekatva eva parvatAyAkArAvagraho bhiyate yathA vA jJAnamekatve'pyanekabodhyAkAraM bhavati, anyathA ghaTapaTAdyAkAramantareNa jJAnAtmalAbhAbhAvAt, evaM bhedAbhedarUpeNa niyatiH / tathA niyamAtmakatvAt sA niyati/hirityekasmin vastunyekA mUlAdibhede ca bhinnaa'muraadirbhvti| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| anekasmiMzca pRthivyambutejovAyvAdisvarUpe'rthe pRthivyAdInAmeva tadbhAvApatte/hirityekatvAdabhedA / tathAtathA'niyatArthavazAdaniyatikAraNatvaM, dRSTaM hi prasavAdivaikRtaM naratirazcAM iti cenn| atrApi tathAniyativazenaiva prasavAdidharmavyatikramo vastusvabhAvavyati -krmshvoplbhyte| niyativazAdeva kizcitsadasAdhyaM, asadasAdhyaM, asatsAdhyaM, satsAdhyaJca pratipadyate, sadapi cAkAzaM bhUgandhavadanabhibhavaM salilasecanena santamasasthaghaTavatpradIpena caasaadhym| vandhyAputrAdi asadasAdhyam, idantu niyativazAdevAsattvAt, niyatyaiva nAsat sAdhyatAmarhati, sAdhanAviSTakriyAsAdhyatvAtsAdhyAnAm, kriyA hi sAdhaneSu vartamAnA santamarthasAdhyamAvizati pratyarthaniyatatvAt sAdhanAnuSaGgasya, sAdhyAbhAvAttu sA kimAvizatu? / idaM punarasatsAdhyaM ghaTAdi, yadyasat kathaM sAdhyaM khapuSpavat? uktAsadasAdhyavikalpAnativRttezceti, naiSa doSaH, sato'nyadasadityato'nyatra vidhAnapratiSedhAzrayaNAt, prAk tathA'vRttaM tatkAle vyaktyA niyataM saadhym| . idamanyat satatopalabdhiniyatameva sat yaSTisAdhanavajutvena sAdhyate mRdravyamUrkhAditvakramApAyaghaTatvena vA, UrdhvAditvaM ghaTatvaJca bhedenaiva vA satsAdhyam / athavA bhedenaiva satsAdhyam, .. yaduddhayaiva sAdhyate na kriyayA, puruSAdi kintu vidyamAnaM avsthaaprigrhaapnynen| Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre etacca sAdhyamAnamapyanyaviSayakriyAvilakSaNayAnayaiva kriyayA sAdhyate, etasyAzcaitAnyeva kArakANIti sAdhyasAdhanArthaniyatiH / evaJcArthagataprativiziSTasAdhyasAdhananiyamAbhivyaGgayaniyatisthitereva kAraNaguNapUrvakatAM kAryasya pratipadya kArakAntarasamavasthititulyatAyAmapi kriyAsamavasthityA saha niyatiprasiddhereva puruSastathA pratipadya pratyarthaM kArakANi prayukte tAni ca yathAprayoganiyamaM sve sve viSaye niyatAni naikavimardapravRttAni parasparaniyatAnugrahodbhAvanavRttAni svaviSayakriyAprasAdhyamarthamabhinirvarttayanti teSAM vRttistAni tatphalaJca sarvaM niyatameva, tato niyatireva sarvasya kAraNam, na tu tadupAyasiddheranyathA tatsiddhirasti / , 86 siddhirhi niyamenAnudgatAnAM rUpAdInAM sAGgatyena sthitAnAM svaniyaterevA'bhivyaktirjanirvA, tatra mithyAbhimAna idaM mayA kRtamiti puruSasya / tacca ca tAni ca niyatereva pravarttante, tatpravRttyapravRttyoH siddhyasiddhyozca vyabhicAradarzanAt, tathA ca dRzyante kriyANAM vipattayo'pravRttayazcAtastat kRtamapi pUrvaniyatisthatvAdakRtam, vinaSTamapyavinaSTaM tathAniyatyottarakAlaM kapAlAditvenAvasthitatvAt / evantu vinazyet, yadi pravizIrNastAM nApadyate kharaviSANabadatyantAbhAvI bhavenna vA vinazyet ghaTatvenaiva tiSThet, na tvevam, tasmAnnAvinAzaH, lakSaNato hyanyathAbhAvo vinAzaH, sa ca niyateralaGghayatvAt, evamutpattirapi / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| tathA cA''mrabIje tathAniyatyA lInAnAM mUlAGkurAdInAM phalasya varNAnAM rasAnAJca teSAM teSAM vyavasthitapUrvarUpaiva pravRttirmAyAkArapatAkikAvat, yAvadAnaM niyatipravRttiphalAvasthAmanubhUya punabIjameva tasmAdapi punarapi tatheti, seyaM vyavasthitA niytisnttirnaadynntaa| dAhaniyatyudaye'pi yavatilabhasmAdInAM tAstathA tathA prAdurbhAvatirobhAvavRttayaH pratiniyatA evAnyathA ca / tAca puruSakAramapyullaGghya tamantareNa siddhAH, pAkakAlasyApi niyatidarzanAt, yathA SaSTikAH SaSTirAtreNa pacyanta ityAdi / evaJca vyavasthitaniyatArthavyaktervyatiriktamatiH puruSasya mithyAbhimAna eva, na tu niyatau hi kishcinnaasti| kathamasti sarvaM niyatau? yathA bhUmyambvAdevinA na bhavati kevalAyA eva bIjaniyaterAmraphalapAkAdi, kAlAtapavAtAdibhyo hi pAkaH, tathA'kAle'pi bhUmikhananAdibhyaH kAle vApi na bhavati pAko dravyAntarasaMyogAdinA stambhitAyAM zAkhAyAm, drAvaNAdvA / anyacca tathAtathA tasya jJAturicchAnuvidhAnena vastuniyativaiparItyamiti niyamAbhAvAt kRtakatvAccAnityatvaM tAbhyAJca niyatyabhAva iti| na, tathAniyatitvAt, bIjAdiniyatireva qhudakAdiSu vartate udakAdiniyatizca bIjAdiSvanyo'nyavyatihAreNa, tanniyamAnurodhena hi teSAM sarveSAM nityapravRttiranyo'nyAvinAbhAvAt, tathA hyAha-- udakaM patitaM sabhAvakaM nirbhAvakaJca, yadA hi bIjaniyatirakharAyabhi Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 dvAdazAranayacakre vyakterabhimukhIbhUtA tadA tasyA deza udakastha evAGkurodbhAvane pravarttamAnaH sabhAvaka ityucyate, anyadA tu vipryyH| evaM bhUmivAyukAlaprabhRtiSvapi sabhAvakAbhAvakatve / yaduktaM puruSasya jJAturicchAnuvidhAnena vastuniyativaiparItyamiti tanna, tatrApi niyatereva kAraNatvAt puruSo vyagro'vyagra ityAdi hi niyatereva, sApi tAdRzI, evamaprayukteSu, svAtantryAdeva niyatiH prayukteSvapi karaNAdInAM kSamatvAkSamatvaprAptyaprAptyAdau tathA niyatatvAt, etena pAkAdidoSAH prtyuktaaH| sarvajJo'pi ca na niyatimantareNa, tAmevAsau niyatimakhilAM pazyan sarvajJo bhavati sa hi bhavyAbhavyasiddhAdibhedeSu puruSeSu gatisthityavagAhavarttanArUparasAdizarIravAGmanaHprANAdipariNatirUpAmasaGkIrNAmanAdimadhyAntAM vastuniyatimekAmanekarUpAM bandhamokSaprakriyAniyatisUkSmAM pazyannanantakAlamavyAbAdhasukhaM tiSThatIti / atha kAlavAdaH nAyamapi niyativAdaH paritoSakaraH, evaM tarhi bhAvanayA'nayaiva tvaduktayA yugapadayugapaniyatArthavRtterna niyatireva, kintarhi? kAla eva bhavatIti bhAvitaM bhvti| iha yugapadavasthAyino ghaTarUpAdayaH kiM parasparaM pravibhaktitaH svenaiva bhavanti uta kAlasAmarthyAt? tatra tAvanna kecidapi vastupravibhaktitaH, teSAM sahopalabhyamAnAnAmapi tadvyatirekeNAbhAvAt, bhinnendriyagrAhyatvAdeva ca teSAmaikyAbhAvAdyogapadyamato yugapa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyaraH / dvRttiprakhyAnAtmakaM kalanAtmAnaM ca kAlamantareNa na te yugapadbhavitumarhantIti rUpAdayo yugapadityaitat kAlasAmarthyAt, evaM ghaTo grIvAdayo mRlISTAdayaH pRthivI mRdAdayo dravyaM pRthivyAdayo dravyAdayo bhAva eva tathAvRttestathAbhavanAt / 89 ayugapadbhAvino'pi bhavitukAmasya vastuno vRttyAtmakakAlAbhAve'nupapattyApatteH varttanAbhAvAdvandhyAsutavat sati ca tadupapatteH kAlAtmakatA / niyatestu sarvAtmakatvAtsvabhAvopAlambhavanniyatyupAlambho'pi tvAmapi prati samAnaH, sadA sarvasyAtItAnAgatAnAkAratAvadvarttamAnAnAkAratA syAt vartamAnAkAratAvadatItAnAgatAkAratA'pi syAt / api ca tathApi naiva kAlAtikrama iti svIkSitamapi kAlAdRte nAnyat kAraNamavasthAnAM krameNa rUpAdInAM vA yugapadavasthApakamA - lakSyate, asmAt kalalArbudapezIghanAdikrameNa niyatAnantarAbhivyaktyaivA'bhyupagatamapi kAlaM niyatimAtragrAhadoSeNa svapakSarA - gAccAnicchatA tvayA''tmA tebhyo guNebhyo'panIyate / .. yadi niyatikRtaivArthapravRttistathApIdaM pUrvamidaM pazcAdidamidAnImidaM yugapaditi na yujyate, sarveSAM teSAM bIjAdau niyateH sannihitatvAt / niyatereveti cenna, AnarthakyAt, iha tu niyatyAnarthakyameva, pUrvAdibhireva kRtaprayojanatvAt kiM niyatyA ? yatpUrvaM tadvIjAdi Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre yatpazcAttadaGmurAdItyevamAdivikalpavyavahAreSu kAlaeva bhavatIti bhaavitm| sarvasaGgraheNaiva vA pUrvAparayoH kAraNakAryatvAt kAlatvAcca niyaterevAsiddhervyavahArAsiddhiranyathA, pUrvAdiSu tu samAzriteSu niyatyA kiM kriyate? ___ tvanyAyena tu hitAhitaprAptipratiSedhArthAcAropadezAvanarthako, calarUpagrahaNaniyativat, niyatyA siddhayatsvasiddhayatsu vA kiM yatnopadezAbhyAm? ayatnata eva tathA siddheH| yatro'pi niyatita eva cet sarvalokazAstrArambhaprayojanAbhidhAnAnarthakyAllokAgamavirodhau, bhaavsyaanythaabhaavaabhaavaat| kriyAta evaudanatRptyAdiphalaprasUtezca pratyakSavirodhaH, evaM niyaterevaivamiti cenna, kAlAnantarakriyAyA evaivaMkriyAniyatiriti saMjJAmAtre visaMvAdAt, evamapi kriyAsiddhau kAlAsiddhiriti, na kAlAnarthAntaratvAt kriyaayaaH| niyatipratipAdanapariklezAbhyupagamAca nAvazyambhAvAvyabhicAridarzanaviparyayArthapravRtterabhyupagamavirodhaH, svavacanapakSadharmatvAdInAM pravRttyaiva nirAkaraNaM prmaannmntrennaapiiti| ataH iyaM bhAvanocyate, dharmArthakAmamokSAH kAlakRtAH evaM caturvargasAdhyasAdhanasambandhArthAH sarvazAstrArambhAH kAlasAmarthyAdeva saphalAH, uktbhaavnaavt| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyaraH / yathA brAhmaNasya vasante'gnyAdhAnaM, vaNijAM madyasya, krIDAdInAm, niSkramaNamityAdi yAvadvimokSaM yatInAm / pAyopajanavikAryanutpattyavRddhayavyayayogItyAdinityalakSaNaM kAlasvarUpatadAtmakatvabhAvenaiva varttate / aniyatacetanAcetanatvapariNativazAjjIvapudgalAnAmanAdyananta varttanAtmasvatattvAnAM vRtteH kalanAtmakaM rUpaM bhUyo bhUyo viparivartta - te'to'tItAnAgatavarttamAnavarttanAtmakamekaM kUTasthamavicAlyanakalanaM 91 tacca IzvarANAM dvividhamasmadAdyasarvajJaM pratyanumAnamAtragamyamaviviktamuddezato'tItAnAgatavarttamAnavarttanAkalanam, amitapUrNakoSThAgAradhAnyakalanavat, sarvajJaM prati paramaniruddhe kAle samaye samaye vRttaviviktavarttanAsaGkhyAnaM kAlaH / bha sa tathAbhUtena kalanArthena tAM varttanAmeva sAmAnyAmatyajan bhUto bhavati bhaviSyaMzceti vizeSavyapadezaM labhate nAnyaH kazciniyatyAdiH, asattvAt, anyathA'nyasyAbhAvAt, yathA kusumaM khapuSpaM na bhavati ghaTo vA paTatayA, tadeva tadbhavati tadeva cAnyathA'pi bhavati, kAraNabhedenApi sa eva tathA kalayan varttanena kalpate tena ca tasmai cetyAdi / evameva ca sa varttamAnAtItayoH kAraNAvasthayoreva kAryasyAbhi - mukhyena gRhyate, yathAsaGkhayamekatra paTAdirekatra meghAdiH / grahaNavacca sa eva kriyate tathAvRtteH kriyayA kalpata ii nAmamAtreNaiva bhedAt, tayorapyanAgate kArye'tItavarttamAnayoH Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 dvAdazAranayacakre kAraNAkhyAbhimukhyena kAryAkhyAbhimukhyakAraNaikyavadgrahaNakaraNayoH samAnatA dRzyate, yathA saMyogatatvAdyudakagarbhasarjanapAcanAdivarttanapaTatvavat / ata eva ca kalanamevaikaM kAryakAraNavRttitvena viparivarttituM kSamamapuruSakAramasvabhAvamaniyataJca, saMsArasyAta evAnAdikAlavRttereva hetoH puruSavAyuktaM sarvamasmAdbhavati, puruSavAyuktamuktikramArthaturIyavacanAdeva kAlasya samarthitatvAt / vRttikramApAditakAryakAraNAvasthayoH kAryakAraNabhAvopapattemithyAdarzanAdisAmAnyavizeSahetubhiH karmabandhaprakriyopapatteH saMsArAnAditA, tasya tu paramAtmano na yujyate saMsAro bandhAbhAvAt, bandhAbhAvaH pradoSAdikAraNAbhAvAt, pradoSAbhAvaH karmAbhAvAt karmAbhAvo' zarIratvAdakAraNatvAcca / nApi tasya niyateH saMsArAnAditA, atattvAt, kaci - duparamAbhyupagamAt, yadyanna tanna tanniyaterdRSTam, ghaTapaTavaditi, evameva tasya`svabhAvAdityetanna atattvAt, yadyadetanna tattanna tatsvabhAvAt, ghaTapaTavaditi / tasmAttvanAdivarttanAtmakatvAt kAlasyaitadupapadyate, tadyathA pRthivyAdivrIhyAdivRttivivRttiprabandhenA''tmasvarUpaviSayA kriyA bandhaH strigdharUkSatayA teSAM saMzleSAdanyAnyarUpApattiH saMsaraNaM, taccAnAdiyugapadubhayabandhanAt tathA jIvapudgalayorabhinnavarttana Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyaraH / svatattvayoH svasAdhyebhya eva sAdhanAtmabhyaH svata eva bandhakriyA saMsArakriyA ca varttanAbhedena rUpabhedena ca, evaM kAlasyAtmasvAtmanyeva kriyA'nAtmasvAtmani ca yugapadeva bandhasaMsaraNavihitA saMsArAnAditA yugapadabhinnA'nAdivRttyAtmikA na na yujyate / 93 ityanAditAvarttanAprabhedA eva bhAvAntarANi krameNa prAptAH bhUmyambbAdiyogabIjodbhedamUlAGkurapatranAlakANDapuSpaphalazUkakaNatuSa vrIhikurukatandulodanarUpA odanAdapyabhyavahRtAdrasarudhiramAMsakalevara mRnmRtpiNDazibakastUpakachatrakasthAlakakozakakuzUlaghaTakapAlazarkarikApAMzudhUlirajobhUmyAditvena paramANudvyaNukAdisaGghAtA ArambhapravRttiniSThA utpattisthitibhaGgA api varttanAtmAna eva / nanu kRSIvalAdibhirapi tathA tathA paryupAsyate, AvirbhUtazrutAGkurakAlo na tAvadyavAGkurakAla ityAvirbhUtAnAvirbhUtAtmA kAlaH / tasmAdeva ca ca varttanAlakSaNAdavagamitadravyakSetrabhAvAtmanaH kAlAt paramaniruddhasamayatvenAbhinnAdapi suSamAdibhedAtmakAdbhAvabhedAH sambhavanti, sa eSa punaranubhAvaH kAlasya prabhuvibhutvAbhyAm / ekasamAyAmapi bhAvabhedAH saMvatsaravarttanAt saMvatsare mAsavarttanAt, mAse dinavarttanAt dine muhUrttavarttanAt, muhUrtte lagnavarttanAdevaM nAlikAyavAdibhedena ca bhAvabhedA neyA yAvat paramaniruddhasamayavarttaneti, ekasminnanyatheti cenna, kAladoSabhAvAt / tasmAdeva muhUrttajAtAnAmapi puruSANAM tanmAtrabhedaprabhedasvAmi bhRtyAdibhAvabhedA anumAtavyA dhUmAdagnivat / tasyaiva ca vyApitvAt, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 dvAdazAranayacakre tathA yugapadeva pazyatAM vizvazvanAmarhatAM pravacane kAlajJAnamavitathaM dRzyate, adyatane'pi keSucit puruSeSu / atisaukSmyAccAsya tajjJAnAbhimukhAnAM kacidvacanavisaMvadanamapi durupalakSyatvAt, chadmasthAnAM jJeyAnantyAdajJAnabahutvAjjJAna- parimitatvAcca / tathA ca 'kesiM NimittA niyayA bhavaMti kesiM ca Na vippaDieti NANaM', ata eva sAzaGkaM matvA''huranye prasahya yathA 'kAlaH pacati' ityAdi / ye punarvinizcitadhiyaste prasahyevaM vadanti tadyathA 'kAla eva hi bhUtAni kAlaH sNhaarsmbhvau| svapannapi sa jAgartti kAlo hi duratikramaH // ' iti / atha svabhAvavAda: nanu taiH sarvairvAdaiH svabhAva eva bhavatIti bhAvyate, dravyArtha prasavAt, yat puruSAdayo bhavanti sa teSAM bhAvaH, yathA sarve bhAvAH svena bhAvena bhavanti sa teSAM bhAva iti vacanAt yena yena bhAvena yo bhavati sa tasya bhAvastattvam, tatazca tatra te bhavantIti te karttRtvamanubhavanti, jJAnasvAtantryaniyamavarttanAtmakaM tattvamiti vadadbhiH sa sa svabhAva eva parigRhIto bhavatIti kAraNAntaraparikalpanA vyarthA / bhavanasya tathA ca svabhAve sarvasvabhAvAtmani bhavati karttari siddhe ke te puruSAdayaH? kiM tairvinA svabhAvasya na pratiprAptaM kAryam? syAnmataM teSAM svo bhAva iti tAnapekSata iti tadayuktam, teSAmapi hi svattvaM svabhAvApAditameva, te hyAtmAnaH sve, tadbhAvaH Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| svatvaM taddhi svAtmabhireva, anyathA ta eva na syuranAtmatvAt, ghaTapaTavat, evaM puruSAdayo'pyAtmAnAtmatvAdAtmAno na syuH khpusspvt||:: - evamevaitadavazyamatreva svabhAvavyatiriktArthAbhAvAt tatra tatra svabhAvAnatikramAtsvabhAvA eveti sarvaikatvamabhinnaM varNyata iti svabhAvaH prkRtirshesssy| puruSAdInAzca svatve sattvAnapohAttulye kAla eva bhavanAtmA na puruSAdaya iti na svabhAvAdRte siddhayati tatsvatattvasya sattvAvinAbhAvAt, na, atulyatvAt sattvasya, kAlasyaivaikasya vrIhivattathA tathA bhavanAt, puruSAdezva pRthak pRthak bhinnbhaavaatmbhvnaat| nanvevamapi kAlasyaiva nAnyasyeti kAraNakAryaniyamAtmA sa eva tasya svbhaavH| kAlasyaiva tattvAdvibhAgAbhAvAtsAmAnyavizeSavyavahArAbhAva eveti cedevamapi sa eva svabhAvaH / vyavahArapratyAkhyAne ca prAgabhihitakAlAstitvAnumAnapratyAkhyAnadoSaH / yadapi ca kAlAnumAnaM yugapadyugapadvRttyocyate tadapi svabhAvAnumAnameva sampadyate / yugapadayugapadvartanAtiriktasya kasyacidabhAvAduddezyanirdezArthaM ghaTarUpAdi brIhyamurAdi codAhRtaM tasyoddezyasya nirdezyasya ca bhAvasya tena tenAtmanA bhavanAdeva tu svbhaavo'bhyupgtH| ___ athavA naitayuktigamyaM svabhAvakAraNaM tathA ca dRzyate teSveva tulyeSu bhUmyabAdiSu hetuSu bhinnAtmabhAvaH pratyakSata eva kaNTakAdi Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 dvAdazAranayacakre mUlataH kramahInatanurAyatAdi, punastadeva tIkSNAdibhUtam, na puSpAdi tAhagguNaM, tacca vRkSAdInAmeva, tatrApi babbulAdInAmeva, na nyagrodhAdInAm / mayUrAGgakabarhrAdInAmeva paJcavarNatAvaicitryANi / atrAha ca - 'kaH kaNTakAnAM' ityAdi, 'kenAjitAni' ityAdi / yadi svabhAva eva kAraNaM kiM kAraNaM na svabhAvamAtrAdeva bhUmyAdidravyavinirvRttinirapekSA kaNTakAdyutpattirbhavet? kizva kAraNamanyathApi na syAt so'pi kaNTakaH kimarthaM kadAcit kiJcidvidhyati kiJcica neti cenna, bhUmyAdisvabhAvAnapekSotpattidarzanAt svabhAvAvyabhicArAcca tadyathotpAtAdiSvakaNTakAnAM vRkSAdInAM kaNTakAH, kaNTakinAzvAkaNTakA dRSTAH utpAtAdisvabhAvaniyamabazAdapyanapekSitadravyakAlAdirapi kaNTakAdyutpattirdRSTaiva / api ca bhUmyabAdidravyavinirvRttyapekSaiva kaNTakanirvRttiriti bruvatA nanu saiva svabhAvasiddhistvayaiva varNyate, bhUmyAdibhya eva kaNTako bhavatIti tatsvabhAvavarNanAt anyathA svabhAvAt kimanyadatra zakyaM vaktuM kAraNam?, teSAM tattatsvAbhAvyAt / yathA pRthivyAdivizvathA bhAvaH puruSaprayatnanirapekSa eva bhavati, evaM nimittAnAmapi ghaTapaTAyutpattau nimittatA svAbhAvikIti tatkuta utpattiriti sA prativastu svabhAva eva, vayaH kSIrAdivat / yadi vA'sau netthaM syAduttaratrApi na bhavedevAbhUtatvAt, vandhyAputravat, evaM mRdAdiSu satAmeva ghaTAdInAM nimittApekSa Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyaraH / svabhAvaivotpattirnAkAzAdiSu / dRSTA ghaTAdInAM kriyAyA utpattiriti cenna, prAganabhivyakteH / 97 sA satyagrahaNanimittAvabhAve kimiti cet svabhAvAdeveti, tvayaivAbhyupagatatvAdatisannikRSTamativiprakRSTaM vyavahitaM vA'JjanamandarAdi cakSurAdinA na gRhyata iti yathA sa svabhAvastathAyamapIti kiM na gRhyate ? | yathaitattathA kiJcidatyantAnupalabdhisvabhAvameva bhavatyAtmAdi, tatra na santyAtmAdayo'rthA iti vRthaiva vivadate zAkyAdayaH / tanna puruSakAmacArapravRttyAdibhyaH kiJcidapi nirvarttate, kintu bhUmyabAdibrIhyaGkurAdimRddhaTAyabhivyaktyanabhivyaktisvabhAvam, vastutvAttadAtmatvAt, tanna kutaH kasyacidarthino'pyevaM vA viparyaya eva vAssrambhakriyAnirvRttayaH ? tathA cAhuH "citrakaH kaTukaH pAke vIryoSNaH kaTuko rase / tadvaddantI prabhAvAttu virecayati sA naram // " iti prabhAva iti svabhAvaparyAyatvAdrasAderapi svabhAvatvAt sa eva tathA tathA varNyate iti, tasmAt kathaM ghaTotpattyAdi sambhAvyate? kulAlaprayatnapreritadaNDacakrasUtrodakamRdAdInAM puruSAbhisandhyanu - rUpaghaTAdyutpattivinAzavipariNAmaphalaiH sambandhadarzanAnna svabhAva evetyetaccAyuktam, pravRttimatAM hi sa svabhAva eva phalasva -- bhAvAnurUpAH pravRttayo'ta eva vyavasthitAH / vyavasthitapravRtti Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre phalasvabhAve bhAve puruSaprayAsastarhyanarthaka iti cetsatyametat prayAso'narthakaH, itthamanarthako'pyasau puruSasyAstyeva svabhAvAdeva / 98 pravRttinivRttyorAnarthakye kiMkRtA kiMphalA vA pravRttirataH svabhAvAnurUpapravRttipratijJAvyAghAta iti cenna tatsvAbhAvyAdeva, pravarttitavyamityeva hi pravarttante'pratarkato vastuni, akSinimeSadhAtukaNTakAdivat / evazca lokaprasiddhivazAdyadi hetuto yadyahetuto yadastu tadastu, ubhayathApi svabhAvAnativRtti, tatrAnAdipravRttasvabhAvakAraNamAtmabhavanamAvirbhAvatirobhAvarUpeNaikaM nityamiti na tasyotpAdo vinAzo vipariNAmo vA tato'nAdipravRttasvabhAvakAraNavyatyAse hitAhitaprAptiparihArArthazAstravyarthatA, puruSasya kriyAyAH phalasya ca tathA'svabhAvatvAt, tato'nyathotpAdavinAzavipariNAmebhyaH ghaTArthaM pravRtteSu paTa utpadyeta vinAzArthaM pravRtteSvavinAzo vipariNAmArthaM pravRtteSvavipariNAmazceti svabhAvAniyamAnnotpAdavinAzavipariNAmAH santi / ataH zAstrArthavattvAya ghaTAdeH kAraNamanviSyamANaM varamidameva kAraNaM svabhAvaH, tatkAraNaM dvidhA prativastu sva evA''tmIya evAtmaiva bA bhAvaH, sa caiko'pi kartRkarmakaraNAdikArakabhedaM svazaktibhedAdeva labhate, tadyathA sa evAnubhavati so'nubhUyate / svayaM dravyANyeva karmAkarmatvasvabhAvAni saMyujyante viyujyanta iti saMsAramokSau svabhAvataH, anyo'nyasaMyogaviyogaviparivartanena Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| - viparivarttamAno'pi svabhAvAtmA'vyAbAdhaH sAdhyAsAdhyadvaitarUpavadadvaitarUpaH yathA kanakAzmani suvarNaM dvidhA'virbhavat kriyAkriyAbhyAM tatsvabhAvaH, antareNa dhAtuvAdaM yathA kanakAvirbhAvastathA karmaviveka svAbhAvyAdeva bhavyajIvAnAmAtmAvirbhAvaH, samyagdarzanAdijJAnapUrvikayA tu kriyayA kaivalyaprAptirdhAtuvAdakriyayeva kanakotpattiH keSAzcidanAvirbhAva eva krmaaviveksvaabhaavyaat| evaJca tadubhayasvabhAvavarNanAdAtmAno dvividhA bhavasiddhikAcA -bhavasiddhikAca, abhavyajIvakarmaNoH santAnasyAvyavacchedasvabhAvAda -nantatA, bhavyasya tu vizuddhivizeSasvAbhAvyena vyavacchedAt sAntatA svabhAvAdeva / yadi heturanyo mRgyeta tenAnantyamasyApi syaadnaaditvaadaakaashvt| tadantavattve AkAzamapi sAntaM syAdanAditvA vyakarmavat / athApyasyAnAditve satyaheturanto bhavati tato nirhetukatvahetukAntatvavadbhavyakarmasantAnasya nirhetukatvahetukAditvasiddhiH kasmAna bhavatIti svabhAva eva zaraNaM kAraNavAdinAM tadupAyasvabhAvatvAnmokSa syeti / evaM tAvadbhavyasaMsArocchittAvabhavyasaMsArAnucchittau ca hetuvAde codite svabhAvAzrayeNa parihAra ukta evaM srvcoyessvtideshyH| svabhAvAnabhyupagame tu sAdhanadUSaNAbhAvAdvAdahAnaM te prAptam, tad yathA pakSahetudRSTAntAdayaH sAdhanaM taddoSodbhAvanaM dUSaNaJca svena bhAvena vyavasthitamanyathA na sAdhanaM na dUSaNazca svabhAvApetAvayavArthatvAt, tasmAt svabhAva eva prabhutvavibhutvAbhyAM kAraNaM jgtH| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre anayA ca dizA zabdabrahmatattvabhedasaMsargarUpavivarttamAtramidaM jagadityAdikAraNavAdA bhidyante saMjJAdibhedAt, te punaH sarve'pi paramArthadravyArthasya vidhividhinayasya svarUpamaspRzanta eva pravarttante, saMkSepeNAyaM hi sarvo'pi yatnaH sAmAnyabhinnasvarUpopAdAnenaiva svAbhi matanirAkaraNAya bhavati bhinnaarthaabhyupgmaat|| puruSavAde tAvajjJAnamayo na rUpAdimaya iti rUpAdInAM tanmayatvAttAni ca rUpAdIni kAryAtmAnaH, teSAM tanmayatve kAryatvAnekatvAnityatvAsarvatvAni puruSasyaiva prAptAni / tasmAt puruSasyaikatvanityatvakAraNatvasarvatvAni nirAkriyante'vasthAnAM puruSamayatvAt / avasthAvacca puurvaadiniytyaadissvpi| atha bhAvavAdaH svabhAvavAde tu atizayazcAyaM, AdAveva bhedopAdAnAt sambhavavyabhicAravRttyanumatyA bhAvavizeSaNasvazabdopAdAnAt, yathA nIlamutpalamiti, tathaiva cArthasya niruupnnaat| yadayaM bhavatIti bhUyate'neneti vA bhAva ityAvayorbhAvazabdArthavyutpattau tulyatA, svazabdArtho vizeSaNatvena pratIyamAnazcintyaH, so'svavyAvarttanArthaH, tadarthatvAccetaretarAbhAvamAtraviSayaH, svaparAbhAvAditaretarAbhAvArthAbhAvastatazcAsvAbhavane varttate, na tu bhAvasvarUpa -pratipAdanamiti bhAvArthAsaMsparzAnna kishcidnen| tasmAnna tatropakSINazaktitvAt svabhavanasya prayojakaH, artho vA svazabdaM na prayojayati, zabdavRttivirodhAt / etadapi vA Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 101 svazabdasya naivAsti, asvasyAbhUtatvAdvandhyAputravat, na cAbhUto vyAvarttanAya, atha so'svastathA, tataH sa bhAva eva tasya bhAvazabdavAcyArthavat kiM vyAvRttyA'narthikayA? syAnmataM tasyAbhAvAdvayAvartyatA vizeSaNArthavattA cetyetaccAyuktam, tasya bhAvatvaprasaGgAt, na hyasataH prasaGgo'sti, aprasaktasya vyAvartyatA vA'sti, abrAhmaNavacanena brAhmaNatvavat, tasmAdyadapi vyAvartyate tadapi bhavedeva, vyAvaya'tvAdabrAhmaNavat / vaidhapeNa asat, asato'prasaktatvAdaprasaktasya cAvyAvartyatvAt, khapuSpavat, kiJcitvAdvastutvAdarthatvAdeH, svavat / ayazca svabhAvaH kiM vyApI prativastu parisamApto vA? tatra vyApitve tyaktasvaparavizeSaNaH syAdekarUpatvAt, prativastutve kiM tena kalpitenAbhinnaphalena lokavAdAt? svabhAvAbhAva eva ca prasaktaH, tadyathA - pratyekamAtravRttighaTAyeva ghaTAdIni itaretarAbhAvAt, parasparamasvabhavanaparigrahAt kutaH ka cAsau svabhAvaH? bhAvaviSayakorthe svatve svatvAdananyo bhAva iti cetsatyam, na kizcidanyat svaM nAmeti kimatra bhedena kriyate ghaTAdinA paTAdibhAvaviziSTena? drvyaarthsvruupsyaabhinntvaat| so'pi yadi bhAvaH bhavatIti bhAvasvarUpAdabhinna eva, atha na bhavatibhedo bhAvaH, tadastitvameva nAbhyupemo'bhavanAt khrvissaannvt| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 dvAdazAranayacakre nanu ghaTasya bhAva iti vyatirekaSaSThayA vyapadizyamAnatvAt paTAdivyatirekeNa ghaTa eva bhavanasya karteti, na, bhAvasyaiva tathAtathAbhavanAt, sa eva hi bhAvo ghaTapaTAdirbhavati, hastAdibhavanakAraNayoH puruSabhavanakAraNavat, na hi hastAdau bhavati kurvati vA devadatto na bhavati na karoti vA, ato bhAvatve'bhAvatve vA nAstyeva bhedo ghttaaderiti| tacca pratyastamitaniravazeSavizeSaNaM bhavanaM sarvavastUnAM mUlaM sphaTikavat srvbimbprtibimbsaamaanym| tadeva hi bhavanaM vrIhyAdi tadeva ca mRdAdi sAdhyaM sAdhanazcaikaM tathA aheyaM sadA tadavasthameva bhavanAt, puruSasya hastyAdiyAvadbhavanavat, puruSa eva hi hastyAdima'dAdizca bhavati tathA bhavanameva pRthivyambumRdAdirbhavati, ekatraivopayuktArthatvAt / ghaTAderbhavanasya bhede'sattvameva bhAvAdbhinnatvAt khrvissaannvt| bhAvAdbhinno'pi ghaTo bhavatyeva cettasya bhavane vandhyAputro'pi bhvedghtttvaat| AtmanA'bhAvAt paTavat, ghaTavadeva vA tadbhAvAdbhedAbhAvAcca bhAva eva vikalpo'tra na styH| vikalpo hi bhedasaMsargapariNAmairbhavet, na cAsya bhedaH saMsargaH vipariNAmo vA ekatattvAtmakatvAt pratisvatvavat / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 103 vikalpyeta ca bhAva eva nAbhAvaH, khapuSpAdirasattvAditi bhAvasyaiva ghaTapaTAdinA bhavanaM nAsya bhedaH kazcit, tasyApi tattvAdeva kuto'tra viklpH| nanu bhedaH pratyakSata eva pUrvottarAyutpattivinAzavastupravibhaktatvAdgRhyate abhedazca na gRhyte|, atrocyate, asti kizcidbhAvavyatirekeNa pUrvamuttaraM vA? tataH kiM tadapUrvaM yadutpadyate pUrva vA vinazyatIti pUrvottarAdidikAlotpattivinAzavastupravibhAgAbhAvAt kiM tat pravibhaktaM pravibhajyate pravibhakSyate vA? ato nAbhAvo bhedo bhvti| sa eva hyutpAtAyudakAgnitvavattadvirodhidharmApattyA'nyathA vartamAno'nyathApi varttata eva / bhiyamAnaM hi vastvevaM bhiyate svarUpAdaviparyayagatyA, yadyabhAvo bhAvo bhavet sa tu na bhiyeta kathaJcit / upacitApacitabhavano vA sa eva bhAvo na bhidyata iti na kAcidavasthA dadhighaTAdirAdinidhanavibhAgavatI, kssiirddhyaadyvsthaasvekruuptvaadbhvnsy| yadi syAt sA khapuSpAvasthApi tattrayadharmA syAt sarvato vyAvRttatvAt dadhighaTavat / mahApRthivIviyadavasthe sAdinidhanavibhAge syAtAm, itaretarAsattvAt, ghaTavat, ghaTo'pi vA'nAyAdiH ata eva, aakaashmhaapRthiviivditi| ___ tadhaNamapi naiva bhedasyAbhAvAdeva, abhAvaH kalpanAtmakatvAt, kalpanAtmakathAsan, vastuno'nyathAtvAt, sA ca kalpanA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 dvAdazAranayacakre dezataH kAlato vA svarUpata eva bhinneSvartheSvabhedakalpanAdvA syAt, dezakAlAyabhede vA bhedakalpanAt syAt, ubhayathApyasadrUpatvaM kalpanAyAH, iha tu dezakAlAbhyAmabhedo nAsti, ghaTAdeH kapAlAditvena bhiyamAnasya vastuno yAvat paramANuzo rUpAdizo'nabhilApyatvazava bhedAt, kAlatazca kSaNe kSaNe'nyatvAt, tasmAdanabhilApyaparamArthasya ca vastuno ghaTa iti rUpAdiriti grahaNamasadadhyAropAtmakam, dezakAlAbhedAbhAvAt, khpusspvt| abheda eva tu gRhyate pratyakSataH bhAvasyAbhinnatvAdgRhyamANasya ca bhaavtvaat| atha samasta eva kasmAdbhAvo na gRhyate? atra tu samastagrahaNaM vakSyAmaH, tvAM tu kizcit pRcchAmaH pazyatA tvayA ghaTaM kiM samasta eva ghaTo na gRhyate? parAntarAdibhAgAH kiM na pratyakSAH? ArAdbhAgA eva kiM pratyakSAH? iti, kiJca samAnadoSatvAdacodyametat - bhAvasya sarvagatasyApratyakSatvadoSo mama nAstIti vizeSaM pazyata etad yujyeta vaktumitthaM bhavati tathA na bhavatIti, na tu sarvatraivAdarzanabhAk pakSo yasya tsy| tattu darzanamatraiva nirvarttate na bhedapakSe, iha yadetat sarvaM tadbhAva eva, tasya ya ekadezaH tasya grahaNe tasyaiva grahaNaM tato'bhinnatvAt, tadbhAvatvAt dezasvAtmavat, tasya hyeko'pi prathanaM pratidezaH sarvAvibhaktabhavanavRttyAtmakatvAt sArvarUpamanatikrAntaH tato'bhedapakSa eva darzanam / nanvekadezaca sa eva ceti vipratiSiddhamiti cenna jJAyamAnatvApekSayoktatvAt tvanmatyA sAvayavadarzanaM naanysyeti| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyo vidhividhyrH| 105 na cAsyordhvAdhastiryagdikSu mUrtivivarttapratyaGgAnAmekatvAbhimatabhedavadekatvAt kacidavacchedo vidyate dakSiNottarayorapi kimu ghaTapaTayorbhavanaikamUrtivivartAnavacchedAt iti sa bhAvo dhruvaH kUTastho'vicAlI anapAyopajano'vikAryanutpattiravRddhiravyayaH / etAni hi nityavizeSaNAni bhAvasyaiva ghaTante na puruSAdInAm, uktvt| asya pratyakSapramANasiddhirihaiva, yathArthavastuviSayatvAt, anyatrAnumAnataiva bhAve, smbndhaikdeshprtykssprtyyshesssiddhyaatmktvaat| kuto'numAnatA'pi? pratyakSatvAsiddheH, sambaddhayoH kadAcidapyagrahaNAt, pratyakSapUrvatve tatsambhavAt, tadabhAve tadasiddheH / tat kimajJAnamevApadyate?, kuto'jJAnamapi tatpratyakSam?, pratyakSapUrvakAjJAnatraye'nantarbhAvAt, saMzayaviparyayAnadhyavasAyA ajJAna -vikalpAH pratyakSapUrvakAH tatra saMzayanIyaviparyayitavyaviSayapratyakSAtyantAbhAvAt kutaH saMzayaviparyayau, anadhyavasAyo'dhyavasAyapUrvaH, sa cAdhiko'vasAyo'dhyavasAyastadvayAvRttiviSayAdhyavasAyAsambhavAt kuto'nadhyavasAyaH? / anvAha ca, "yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto jnH| saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // tathedamamRtaM brahma nirvikaarmvidyyaa| kaluSatvamivApanaM bhedarUpaM vivarttate // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 dvAdazAranayacakre tasyaikamapi caitanyaM bahudhA prvibhjyte| aGgArAGgitamutpAte vArirAzerivodakam // prakRtitvamanApannAn vikArAnAkaroti sH| RtudhAmeva grISmAnte mahato meghasaMplavAn // iti vidhividhinayaH samAptaH / eSu vidhividhiSu vikalpaH zabdArthaH, ukteSu puruSAdiSvavasthAbhyupacaritaprakriyAbhedakalpitavikalpasattvAttadvastunirvikalpatvAt, vidyA tu tattvajJAnaM sA''gamavikalparUpA na bhavitumarhati vAggocaratikrAntatvAttatvajJAnaviSayAnantAtmakaikaparamArthasya / ye tvete ghaTAdizabdA meghastanitavadete zabdA eva kevalAH zrotragrAhyatvAnArthasvarUpasya vAcakAH, nanvidaM prasiddhiprastutavyavahAraviruddham, atrocyate na brUmaH pratipAdakA iti, kiM tarhi? vAcakA iti brUmaH pratipattRsaGketavazAttadupalakSaNatvena pratipAdakatvaM na virudhyate, mayUravirutavaddhi sngketaadvyvhaaraanupaaten| ____ athavA te sarva eva zabdAstasyaiva caikasya brahmaNo lakSaNArthAH tadekadezatvAt prAgabhihitapratyakSaprasiddhivat, yathA gaurviSANI kakudmAn, prAntevAladhiH sAsrAvAniti, evaJca kRtvA''huH - "sarvadhAtavo bhuvo'rthmbhiddhtiiti| eko'navayavaH zabdo vAkyArthaH, bhavanasyAnavayavatvAt, eSa dravyArtho vidhividhinayaH, saGgrahadezatvAccAsya dravyArthatA, iha tu dravati 1. mAtRkAsu atra evaM puSpikA dRzyate / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 dvitIyo vidhividhyrH| bhavatIti dravyaM bhavanaM bhAvaH, nibandhanamasya somilabrAhmaNaprazne 'kiM bhavaM? eke bhavamityAdike vyAkaraNe 'somilA! ege vi ahaM duve vi ahaM, akkhae vi ahaM abbae vi ahaM, avaDhie vi ahaM, aNegabhUyabhAvabhavie vi ahaM" // ityaadi| evaM dvitIyo vidhividhyaraH savikalpo nayacakrasya smaaptH| 1. bhagavatI sUtram za. 18 u. 1. sU. 647 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH atha kiM bhavatA pratisvamAtmano grAhe tathA tathA yA etA brIhyaDDurAdighaTapaTAdivastuvyApivRttayo'vasthA uktAstAsu puruSAditattvamavasthAlakSaNaM? uta puruSAdilakSaNAstAH? yadyavasthAsvAtmaiva na puruSAdyAtmAvasthAstAH, tataH puruSo nAma na kazciditi rUpAdisamudayamAtravAda evAyamanyo yuga padbhAvirUpAdiguNasamudayavAdatulyo yugapadavasthacaturavasthA- samudayavAdaH / ___ turIyatvapratipAdanArthAbhyupagatamuktikramavadayugapadavasthAvRtteH kSaNikavAdaH, vaasovt| zUnyavAdo'pi / tadyathA - catasRNAM na jJAnavyatiriktatvaM, tathAtathA tvayaiva jJAnAtmanA rUparasAdighaTAdisRSTeH pratipAdanAt, sA ca kalpanAjJAnaM tanmAtrameva satyaM, na rUpAdi kiJcit, svapnavaditi vijJAnavyatiriktArthazUnyavAdaH, na vA vijJAnamAtraM nirvikalpatvAzrayasya shuunytvaaptteH| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH acintyamevedaM cintyate mayA hi puruSa evedamityavadhAryoktaM noktamidameva puruSa iti, Urdhvamadhastiryak kacittattvaikaH puruSaH, anatiriktaparAparANIyojyAyorUpAtma- katvAt, vRkssvditi| nanvayamanekAvasthAmAtrasvatattva eva vyavasthApitaH, caitanyAnativRttivartanAt, tacca vinidrAvasthAto'nanyaditi vinidrAvasthAlakSaNa eva puruSaH, AtyantikanidrAvigamarUpanirUpyatvAt, vinidrA -vsthaasvaatmvt| na hyasAvitarAtmikA, svavRttityAgApatteH sA tanmAtraiva, tanmAtratve tu puruSasyApi tadavasthAmAtratvam, tsmaajjaagrdaayvsthaanaatmktvaadsrvgttvmiti| atha vinidrAvasthAlakSaNo'pi puruSaH sarvatvAt na vinidrAvasthAmAtra eva tato vinidrAvasthApi na vinidrAvasthAmAtraiva syAt, vinidrAvasthAlakSaNatvAt purusssvaatmvt| tatazca pratyavasthaM vinidrAvasthAvRttiH tasyA evAvizeSaNa sarvagatatvAt-suSuptAvasthApi tRNAdi sarvagatamiti kiM puruSaikatvaprakalpanayA? alakSaNatvAcca vinidrAvasthAyA abhAvaH syAt, svAtmanya-. sthitatvAt, khapuSpavat, tatazca tattatvacaturavasthasarvAtmaka puruSAbhAvaH, tadabhAve kimavaziSyate ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre atha vinidrAvasthAlakSaNaviparIto'pi puruSastu puruSa eva, avadhAraNabhedAt, vinidrAvasthAyAH svAtmanyavadhAryamANavinidrAvasyaiva lakSaNam, puruSasya tu lakSaNameveti, puruSo lakSyatvenAniyato'nyAsAmapyatyAgAt, sa hyanekarUpo mecakavaditi / 110 na, uktavadavadhAraNabhedasyAnyAyyatvAt pratijJAtavyAghAtAt, ghaTarUpAditvavat vinidraikAvasthAlakSaNapuruSavyatiriktArthAbhAvAt ko'vadhAraNArthaH ? puruSatvaM prAguktamavasthAnAm, adhunA tu pRthaksvAtmanastA ucyante'vasthA iti tattvaM puruSasya, na puruSatvaM tAsAM rUpAdighaTatvavat, yathA rUpAdaya eva ghaTa ityetasmin pakSe na ghaTo nAma kazcit tathA yadyavasthA eva puruSo yujyetAvadhAraNam, tattu na yujyate caitanyAtmakaikapuruSamayatvapratijJAvyAghAtAt / yadA ca tAsAmeva tattvaM puruSe tu sA lakSaNameva, tathA tathA tAsAmitaretarAtmasvabhAvAdavadhAraNabhedAdatyantabhinnArthatvAt sAmAnyAbhAvaH, tato viviktAnekabhedAvasthAmAtratvAt sarvamasarvagatamiti nanu tadeva darzanametadapyApanaM lokavadeva tattvApattiriti / atha vikalpazabdArthatvAdalakSaNa eva tasyAjJAtatattvatvAt kuto vA lakSaNam ? kuto'basthA? iti, tadayuktam, tarhi caturavasthA - varNanaM kathamupapadyate ? anekAtmakasarvagatatvabhAvanaJca? yadyasyaikaikA pratyekaM suptAdyavasthA na bhavati tatazca tAsAmasattvAt kuto'sya bhinnAnAmekatvApattyAtmikA'vikalpatA ? Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 111 pRthak pRthgvRttsitaasitaadivekyaapttyaatmkmeckvrnnaabhaavvt, na hi pRthagavRtte rUpe dve api mecakAtmake bhavataH, asaneva tvasAvevam, anavasthAtvAt, vndhyaaputrvt| anavasthAtve'caturAtmakatvAt khapuSpavat, athavA kimanena prayAsena, nanu tvaduktereva ca na sa lakSyaH, alakSaNatvAt, alakSyatvamiSTatvAdasAdhyamiti cet? lakSyatvanirAkRterarthanirAkaraNArtha tvAnnArthaH, nirvikalpatvAdevArtho'pi naiveti cenirvikalpajJAnavadavastveva tvadiSTaM tttvm| athAta itadhAnyataropAdAnaparityAgAyuktatvAdasya tallakSaNatattvAbhyAmavAcyataivetyetadayuktam, sa tvasanneva hi syAt, vinidrAvasthayA sahaikatvAnyatve pratyavacanIyatvAt khapuSpavat, na tadekaM nAnyadvA vAcyam, nirupAkhyatvAt, yattu sattadvinidrAvasthayA sahaikatvAnyatve prativacanIyam yathA vinidrAvasthAyAH svAtmano jAgradAdyavasthAsvAtmanadhAnyAnanyatve prtyvcniiytvaat| ata eva ca tadubhayayuktatvavAcyatvAbhyupagama eva, pitRputravat tadanyataratyAgopAdAnAyuktatvasya tadavinAbhAvAt, avsthaanaambhaave'nekdossprsnggaat| yadyapi ca puruSasvAtmaiva catasro'pyavasthAstathApi na tarhi nAmedAnI puruSo'sti, anavasthatvAt khapuSpavat, anavasthasya tasyAbhyupagame'pi tu puruSasyAvasthAnAM catasRNAmappaikyaM syAt, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre puruSasvAtmatvAt, puruSavat, tatazca sarvatvena sarvatra sambhAvyAbhAvAt sarvAvyApitA puruSasya / 112 tataH punarekatvaM vinidrAvasthAsvAtmatvAttAsAm, puruSasvAtmatvAt parasparAtmakatvaJca siddham, vinidrAvasthaiva hi jAgradavasthA vinidrAvasthAsvAtmatvAdvinidrAvasthAvat, evamitare api tathA jAgradavasthaiva vinidrAvasthA jAgradavasthAsvAtmatvAt jAgradavasthAvat tathA suptAvasthaiva vinidrAvasthA suptAvasthAsvAtmatvAtsuptAvasthAvat tathA suSuptAvasthaiva vinidrAvasthA suSuptAvasthAsvAtmatvAt suSuptAvasthAvat yaivAnyAvasthA saivAnyApi, ekasvAtmatvAt, seveti puruSa evedaM sarvamityatidezAbhAvo bhedAbhAvAt / upavarNanabhinnarUpANAmAsAM vyatikaraH saGkarazva prAptaH vyatikaro vinidrAvasthAsvAtmatvaM jAgradavasthAsvAtmanaH, jAgradavasthAsvAtmatvaM vinidrAvasthAsvAtmanaH evamitarayoravasthayorapItaretarasvAtmatvaprAptiH / saGkarastu kSIrodakasaMyogavadavivecanIyavinidrAvasthAsvAtmatvamiti, tAbhyAJcAtathAtvaM tattatsvAtmatvAt tatsvAtmavat, asya cAtathAtvameva tatsvAtmatvAt tatsvAtmavaditi puruSAvasthAvyavasthAsbhAva eva / uktabaddhA vyavasthAnumatau satyAM puruSAtidezastyAjyaH, tadatyAge yadarthamayamatidezo'dvaitaikAntArthastasyaivAsiddhi:, ekapuruSAbhyupagamo hyayamekapuruSAsiddhimeva te karoti, yo'sAveka eva sambhAvyate puruSastasyApyanekataivamApadyate / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 113 yatsvarUpAvyatiriktalakSaNA avasthAstvayA vinA bhedenocyante puruSa evAvasthA iti, nAvasthA eva puruSa iti tata eva tasya tAbhyo nAnAtvaM tAsAJca tvadvacanAdeva siddhyati, yathodrdhvagrIvAdilakSaNo ghaTo ghaTa evArdhvagrIvAdaya iti, na tvabhede'vadhAraNabhedossti, yathA ghaTa svAtmaiva ghaTo ghaTa eva ghaTasvAtmeti, sa puruSo'pyevaJca sati puruSAntareNAbhivyAptaH, tatazvAnavasthitaikatvatattvapratiSThaH puruSAntarAtidezyazva, puruSasvAtmatvAdavasthAvat / vA'cetanavyaktamUrttA asyAM pratyakSArthedaMviSayatAyAM nityAdirUpArthapuruSaparamArthatA prApnoti / avasthAstvanyatvAnekatva eva puruSaH, avasthAsvAtmatvAt puruSasya, tatastAsAmanyatvenAnekaH, tvadukterevAvazyamanyAstAH puruSAttAbhyazca so'nyastadrUpApattyaniSTatvAt avasthAntaravat / yatosvasthAsvAtmatvamasya neSyate, puruSAtidezAttu punaranyatvaM na sambhavatyeva, svaparaviSayakRtabhedadvArAnyatvAsambhavAt, kasyacitkathaJcittato'nyasyAnupapattAvapi catasro'vasthAH tvaduktivadeva yena kenacidupapattiprakAreNa sambhAvanApAditAnyatvAH pRthak pRthak syuH puruSazca / atha puruSalakSaNApi vinidrAvasthA na puruSaH puruSo'pi na tarhi, puruSo'stu, puruSalakSaNatvAdvinidrAvasthAvadevaM zeSA apIti puruSAbhAva eva, kuto'sya sarvagatatA ? Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 dvAdazAranayacakre athavA tvadabhipretamevaitadevam, tadAtmatvAbhimatanirasanAt, yathoSNo na bhavatyagniriti bruvannauSNyAtmAnamagnimeva nirasyet tthehaapi| yattu yatnena (avasthAlakSaNaH puruSaH puruSalakSaNA avasthA ityatidizyate tenaikatvAnyatvAdivikalpaprasaGgenAvikalpaparamArthatayeSTasya tasyAsattvamevoktamato na tuuktvt|) ___ vayamapi bamo'sadeva sarvaM tvadiSTamiti, tvanmate sarvasyAbhAvAt / bhavanaM hi dvividhaM sannidhibhavanamApattibhavanazca / sannidhibhavanamApattibhavanAbhAve na bhavitumarhati / idamapi kuto'sya? bhedatvena pariNAmitvena vA'bhUtatvAt, vndhyaaputrvt|| avyabhicaritAnekatvApattihanekena vinA na bhavati yathA zukrazoNitAderanekasyaikatvApannasyAdhyAtmikasya, sa hi bhedabhAvaH sarvatvaM tasmAnAbhinnasyaikasya sarvatvamiti sarvatvAbhAvAt 'puruSa evedaM srv'mityyuktmucyte| tvaduktaikasarvatAyAntu pratyakSata eva bhinnAnekaikasarvatAyA darzanAt pratyakSavirodho grahaNabhedAdanumAnavirodhaH, tvaduktAsmaduktaikArthyAbhAve bhedAbhyupagamAt svavacanAbhyupagamavirodho loke ghaTapaTAdibhedapratIterlokavirodhaH, avikalpazabdArthAdvikalpavyavahArA -GgIkaraNAdabhyupagamavirodhaH, asiddhAdihetutA ca, na ghttaadyvsthaa'bhedaavRkssaadidRssttaantH| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 115 yathA ca puruSe tathetaradravyArtheSvapi pratisvaM yojyam, tadyathA - vinidrAvasthAsthAne puruSasya sAmAnyalakSaNaM vizeSalakSaNazca yathA vyAkhyAtaM tathA niyatyAdAvabhedaikatvaM sAmAnyalakSaNamatItAnAgatavartamAnavAlyakaumArayauvanakramayogapadyAdayo nidrAdivadvizeSalakSaNamiti vyAkhyAya vikalpadvayapratiSedhastathaiva krttvyH| atastattve tAvatsaMvadati yadayaM bhavati so'sya bhAva iti sarvagatatvanityatvadezakAlAbhedAt / idaM punarna tAvadicchAmo yastu bhavati sa kataiveti, sampradhAryatvAt, akarturAkAzAderapi bhavanAt, abhavanavyAvRttimAtrasattArthatvAdbhavanasya, kAraNaparyAyatvAt karoteH akAraNamapi bhavatyeva, bhavateH sAnnidhyApattibhavanadvayArthatvAt, astibhavatividyatipadyativarttatInAM sannipAtaSaSThAnAM sttaarthtvaat| asato bhavanAbhAvAdastyAdibhavanaM sannidhimAtravRttyeva tdaapttibhvnpRthgbhuutm| sarvatantrasiddhAntena viruddhamasvatantrabhavanam, bhavateH kartRvihiptatipratyayAntatvAdityetaccAyuktam, tatraivAnujJAtatvAt, yadupAda -yaitadabhidhIyate / yatrApyanyat kriyApadaM na zrUyate tatrApi 'astibhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno'pyastIti gamyate'rtha sadbhAvAt, yathA vRkSa iti, astIti gmyte| asti bhavati snihitmityrthH| . 1. mahAbhASyam. a.. 2 pA. 3 sU. 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 dvAdazAranayacakre __ astibhavanamevedaM sannihitatathAvRtti Apattibhavanam, kAraNe kAryasya sattvAt, yathA ghaTo bhavatIti, pUrvamaghaTatvena dRSTaM sannihitameva mRdi ghaTabhavanaM vyakta nirvartate Apadyata iti| sA ca sanidhisiddhiH bhogyadvaitabhUtatAyAM nAdvaitatraitAditAyAM vytirekaabhaavaat| na jJeyamantareNa jJAtRtvaM jJeyAsattvAt, athavA'nupapannaM jJAtRtvamasaMjJeyatvAt khapuSpajJatvavat, vaidhayeNetarakusumajJatvavat, athavA jhAtRtvamupapadyate saMjJeyatvAditarakusumajJatvavat, vaidharmeNa khapuSpajJatvavat, evaM hi jJAtu tRtvam, yo hi saMjJeyaM jAnIte sa tu mukhyo jJAtA, yathA salilaM salilamiti vidvAn, yaH punarasaMjJeyaM vijAnIte satuna jJAtA, yathA mRgatRSNikAM salilamiti vidvaaniti| na jJAtAramupadraSTAramantareNa jJeyatvaM jJAturasattvAt, evameva hi jJeyasya jJeyatA bhavitumarhati yadi kenacidanupahatendriyajJAnena jJAyate, anupahatendriyabuddhipuruSajJeyaghaTavat, yathA na bhogyamantareNa bhoktRtvamasadbhogyatvAt, khapuSpamakarandabhramavat, vaidhaNetarakusumamakarandabhramavat, sadbhogyatvAdbhoktRtvamiti tatsAdharmeNa vaidharmeNa vA khapuSpabhramavat, evameva hi bhokturbhoktRtvaM bhavitumarhati, yadi sadbhogyaM bhunakti tathA na bhoktAramantareNa bhogyamasadbhoktRtvAt vandhyAsutayauvanavArdhakyavat, sadbhoktRkaM bhogyatvAditarasutayauvanavArdhakyavat, evameva hi bhogyasya bhogyatvaM bhavitumarhati yadi sadbhoktrA bhujyata iti| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 117 ___yugapadvA parasparasambandhisattAko bhoktRbhogyau, tatsambandhitvAt, yathA sambandhI bhrAtA sambandhinetareNa bhrAtrA vinA na bhavati tathA bhoktRbhogyaaviti| yadi ca tathA tathA varttanaM bhavanaM rUpAdau pRthivyAdau gavAdau ghaTAdau ca sakalajagadvativivarttarUpaM. tadapi naikaikasmAdbhavati, apariNAmino vA, kintvanekaikasmAt pariNAmina eva, ApattitvAt, vriihivt| nApyadvaite bhavatyApattibhavanamekaikasya kasmaicidarthamakurvataH, kintu saGghAtAtmakatvAt saMhatyakAriNAM hi pArAya~ nAnarthakyaM na svArthatvaM nAnyo'nyArthatvazca kevalam, gRhaghaTapRthivyAdivat strIzobhanArthAlaGkAravat, tathA A ckssuraadyo'pyaadhyaatmikaaH| yatpunariSyate ekaM kAraNaM puruSAdIti tana vayamabhyupemaH, tvanmatenApyekaJcet kizcit pArArthyaM kAraNamiSyate tadabhyupagamya bhedAtmakena cAnena bhavitavyamiti pratijAnImahe parArthArthena ca, kAraNatvAt tanvAdivat, zabdAdyupalabdhyarthatvAt kiM hi kAraNaM rUpAdi dRSTamekaM svArthazceti? taditthaM dvaite tu prakRteranekAtmikAyA AtmabhiH sukhaduHkhamohaiH svapareSAM pratipatticalanadharaNakaraNaiH prAgabhihitA''cAryapavanapASANavat mahadAdinA pariNAmAnukrameNArabdhAH zabdAdayo'pi tadAtmakA eva, tadAtmatvAbhivyaktakAryatvAt, mRtkAryapiNDazivakA dimRttvavat, sukhAdyupalabdheH / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 dvAdazAranayacakre sukhAdyAtmakAnAJca mahadAdinA krameNArabdhAnAM sukhAderAtmatvenAbhivyaktaM kAryameSAM zabdAdInAm, yAni tairArabdhAni zarIrAdInyAdhyAtmikAni bhUtAdIni bAhyAni ghaTAdIni pRthivyAdInI te sarve sukhAdimayA eva, tanmayakAraNArabdhatvAt yadyanmayairArabdhaM tanmayaM tat kaarpaasikpttvt| anekAtmakaikapUrvakaM zarIramanvitavikAratvAccandanazakalavat, naikaikapUrvakaM nApUrvakaM nAsatpUrvakaM vainAzikAyabhimatavat, anvitatvAt / anvAha ca'ajAmekAM lohitazuklakRSNAM bahvIH prajAH sRjamAnAM sruupaaH| ajo Teko juSamANo'nuzete jahAtyenAM bhukta bhogaamjo'nyH||' sukhazca duHkhaJcAnuzayaJca vAreNAyaM sevate tatra tatrA vizanti yoni vyatirekiNastrayaH ajastu jAyAmatisatyazuddhaH // 2 'drA suparNA sayujA sakhAyA samAnaM vRkSaM prisssvjaate| tayoranyaH pippalaM svAdvattyanabhananyo'bhicAkazIti // " iti| atha kathaM zabdaikaguNapravRttivipadabhyupagamyate? tvanmatavirodhAt, prayogadhAtra na pravartetaiva zabdaikaguNAkAzam, asandruteH, purussvdvndhyaaputrvdveti| / zabde traiguNyamastyeveti cet sAdhUktametadevA''vAcayitumavocam, zabdaikaguNaviyadapravRttiprasaGga iti, tatadhAtriguNaM sukhAdi, 1. zvetAzvataropaniSad a. 4 zlo. 5 2. gAyeyaM idAnIM upaniSatsu na kApi dRzyate / 3. muNDakopaniSad 3-1-1 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 119 ekasukhasvAtmatvAdavyatiriktatattvaM prakAzAtmanA mA pravarttiSTa nirguNatvAdekatvAdvaiSamyAnupapatterapariNAmitvAdanApattyAtmakatvAt puruSavat, tathA taddharmavattvAt puruSo'pi pravarttatAmebhya eva, sukhAdivat, zabdAdi vApyekAtmakAyeva pradhAnAvasthAyAmapravarttamAnatvAt sukhAdivat, anekAtmakaM vA sukhAdi, tata eva shbdvt| naiva pravarttate sukhAdi, apravRttilakSaNatvAt, raja eva pravRttilakSaNam, pratyekaM na hi sattvAdayaH prakAzapravRttiniyamalakSaNAstato'pravRttilakSaNatvAnna pravarttante puruSavat, vaiSamyAvasthAyAntu rajaH pravarttate pravarttayati ca sukhaM mohshceti| trayamapi na na pravarttate, avibhaktasvatattvasya tathA pravibhaktatvena vyavasthAnAt, yathA mayUrANDakarasagatagrIvAdibhAvAH, yanna pravarttate tadavibhaktasvatattvaM sat kadAcit pravibhaktatvena na vyavatiSThate yathA puruSaH, yathA vA mayUrANDakarase haMsagrIvAdayaH, dravyArthanayavikalpAnAM satkAraNavAdinAmasadApattipravRtteH, yata iha bhAva eva ytH| nanu vibhaktarasagrIvAdyApattivat pradhAnasyaiva ca sApattiH siddhayatItyatrocyate kasya vA na manorathaH? kathaM bhavAn anekAtmakamekameva kAraNamanekakAryatayA viparivarttamAnamityetadarzanaM pratipadyateti, tasya ca kAraNasya pradhAnaM puruSo niyatiH zabdabrahmetyAdisaMjJA tvayeSTA yA'stu sA'stu, kiM no vivAdena, tadartha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre eva me prayAsaH, anekAtmakaikakAraNamayatvaM tvaM pratipAdayitavya iti, eSa pratipAdito'si evantu na vettha avibhaktapravibhAgApattiH kalpaneti / 120 avibhaktAnekArthakAraNamevedaM vibhaktavRtti pRthivyAdi na vibhaktasukhAdyanekArthaikaikakAraNapUrvakam uktavat yathA mayUragrIvAdi vRttiH dadhyAdivRttiH tadAtmAvibhaktapUrvA, vakSyamANavat / prakAzapravRttiniyamAnAntu bhinnAtmakatAyAM sattvaM na prakAzeta, apravRttatvAt puruSavat, tvayaiva hi pradhAnavasthAyAmapravRttasamA guNA itISyante, pUrvavadvottarakAlamapi, anagniprakAzavadvA / nanu prakAzAtmakatvAdevApravRttatvamasiddhaM sattvasya, rajasA pravartyatvAt agneriva sandhukSaNena, atrocyate yayapravRtto'gnistadA'sannevAprakAzatvameva gamayati, prakAzAtmapravRttyabhAvAt evaM hi kAraNe kAryasya sattvaM syAt yadi tat prakAzAtmanA varttate pravarttate, anArambhAt / na, prakarSeNApravRttatvAt prakRSTavRttervivakSitatvAt, sA ca rajo'nugrahAttadrUpavyaktiH bIjasyevAbAdyanugRhItasyocchUnAGkuratvAdivRttiriti na, rajaso'pi sattvavadaparisamAptarUpatvAt, rajaH pravRttilabhyaprakAzAtmarUpavyaktisattvavat, rajaso'pi svarUpavyaktirasamApta rUpaiva sattvAt pratilabhyatvAt, tathAkAzanaM hi pravarttakatvenAbhivyaktiriti prakAzAtmakasattvAnugrahAdbhavati, kathamanyaprakAzane pravartteta? | aprakAzAtmakaJca Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 121 evantu nAnayoritaretarAnugrAhitA, utthApyasAhAyakazaktitvAt, vAtAhatanaudvayavat, glAnazivikAvAhakavat, asampUrNazaktitA vA'prakarSa iti kAraNataiva na syAttasya, uphtbiijvt| ___"asadakaraNAdita" zrAnyato na tatsvarUpavyaktiH, kintu svata eva yadA ca sudUramapi gatvA prAgavRtterasatkAryavAdaparihAreNa prakarSo na pariNAmavAdADhate tadA pariNAmAdAtmanyeva vartate yuvatvavat, anyatra vRtasya prinnaamsyaanytraaprinnaamktvaat| evaM tarhi pUrvavadudAharaNAdeva pAzcAtyAvasthA viziSTA, sa vizeSo rajaHpravarttanAdeva kSIradadhipariNAmakAlatvavat pUrvaM na pravRttaM pazcAcca pravRttamiti, etana, pariNAmasya tatraivoktatvAt, prakAzAtmaiva hi pravRttiH kAlaH, itarathA sa prakAzo na sa eva, tathA'pravRttatvAt, tathA'bhUtatvAdityarthaH, ghaTapaTavat / yaiva ca pravRttiH sa eva prakAzaH, tathAvRttatvAt, ghttghttsvaatmvt| . pravartyapravartakatvAt pallavapavanavanneti cena, tadAtmana eva pravRttatvAt, rajasA sannidhimAtrAt pUrvavadapravartanAt, ya evAsau sattvasyAtmA prakAzaH tathA pravartyavyaktisvarUpaH nartakAcArya iva nartakyAH pravartakaH, tathA vyApAraNAditi tvadabhimatapravartakatvaviparyayApattireva / rajaHpravRttyAtmarUpApAdanAt sattvaM pravartakamitarathA svarUpApAdanAdrajovat / rajo'pi hi tvanmatena pravarttamAna-. 1. sAGyakArikA 9 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 dvAdazAranayacakre mitarayostathAsvarUpApAdanAdRte kimanyat karoti? evaJca pallavavadraja evApadyate sattvameva ca pravartakam tathAprakAzena prvrtytvaat| tathAprakAzAnatiriktatattvarUpatvAdvA pravRtteH kuto'pallavapavana bhedasAdharmyam? yathehApallavalakSaNaH pavano loke bhinna iti dRSTo'pavanalakSaNazca pallavaH / na tadrUpatvam, atadvRttitvAditi cenna rajaHsvapravRttivattadAtmana eva prvRtttvaat| __ anyathA hi na prakAzetetyuktatvAt, evaM tathaivAnyathA tu pravRttya -bhAvAt prakAza eva pravRttiH, evaJcaikaikavinidrAvasthApuruSatvavat pravRttiH pradhAnamiti tanmAtrameva tat, pravRttyApattirUpanirUpyatvAt, pravRttisvAtmavadityAdi bhnggckraavrtnm| evazcaikaikapUrvakavAdApattereva kimanekAtmakaikakalpanayA? tathApi ca "sAtapArArthyAdi bhivetanAnyatve sthitAcaitanyaikatvapariNAmitvavRttiM kAraNaM sukhamiti vA duHkhamiti vA moha iti vA paramANava iti vA kAraNamityeva vA uktavatsthApitAtma -svatattvapravRttitvAdataH kimiti na gamyate tvayA vakSyamANasAdhanavadananye sukhaduHkhe iti| kiM punastatsAdhanamiti cet sukhAdananyadeva duHkham anAtmatve'varaNAdyAtmakatvAt, sukhasvAtmavat, avadhAraNena ca vakSyamANasAdhanAntarApakSiptAnyatvo vipakSAbhAvaH sUcyate / 1. sAmayakArikA 17 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 123 sukhAdananyatvena duHkhe sAdhye'nAtmatvavizeSaNenAtmani niraste sAdhanAntaraniraste tamaso'nyatve na kiJcitsukhAdanyadasti tasmAdanyaH kazcidvipakSa eva nAsti, mohe'nyatvamiti cettnnivrtyissyte| avaraNAyAtmakatvAt kuto'nyatvanivRttiriti cenna, avaraNAdyAtmakatvAditi vidhipradhAnaparyudAsAtmakatvAt, anapuMsakavacanAdapratiSedhe'napuMsakasuTaH srvnaamsthaantvvt|| __ vaiSamyAdadRSTAnto'yam, sambandhinaH suTaH sarvanAmasthAnasaMjJAvidhAne napuMsakAnapuMsakaviSayatvAvirodhAt, virodhAdvaraNAdyAtma -katvAnupapattirityetadapi na, vaiSamyasyAtrApi tulyatvAt, taTastaTaM taTIti strIpuMnapuMsakavadetatsyAt ekasminneva linggtrydrshnaat| evaM tarhi sukhaduHkhayorapi varaNAdyAtmakatvAdavaraNAyAtmakatvAsiddhireva, varaNAdyAtmakatvasiddhau vA'nanyatvAsiddhiriti cena, avaraNAyAtmakatve'pyananyatvAvaraNAdyAtmakatvasya, vrnnsdnmohaatmktvvt| vakSyamANavacca varaNAyAtmakatve'pyananyatvAdavaraNAyAtmakatvasya praapittvaat| asAdhanamidaM sarvatulyatvAt prasiddhiviruddhasiddhayatiprasaGgAt, zakyate hi vaktuM kaTaH ghaTAdananyaH, tantvanAtmakatvAt, yathA ghaTasvAtmA vaidharyeNa pttvditi| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 dvAdazAranayacakre ___ atha sarvatulyatA kathaM doSaH? svamatena paramatena vA, yadi svasminneva mate tatastava prasiddhivirodhadoSAsaktirmamAbhimataiva, bhaavpkssvt| api ca svamate'pi sarvAnanyatvaM sukhAyanvayamAtratvAt sarvasya, mRdi ghaTaH kaTa iva triguNo'pi nAstIti cettatazca satkAryavAdatyAgo vA tatrAbhAvAt, samudayakSaNikazUnyavAdApattezca / rUpAdInAzcAnena nyAyenAnyatve'pakSipte pratyudAharaNAbhAva ev| yathAca prakAzAdabhinnA pravRttistathA niyamo'pyabhinnaH prakAzAt, prakAzasvAtmatvapratilambha eva hi taniyamaH, prakAzAnanyatvAt, etaniyamalakSaNena niruddhayate'nyaH prakAzAnniyama iti, tatra dossdrshnaat| bhinnAtmakatAyAM prakAzAttaniyamasya sattvaM na syAt prakAzo vA, tathA'niyatatvAt guNAntararUpApattirahitasya sattvasya prakAzasya cAnyathAprakAzanAbhAvAt, rajovat, pravRttivat mUlata eva sattvamevaM prakAza iti na syAdaniyatvAdvandhyAputravat, na ca tatprakAzAtmakaM puruSavat puurvvdvaa'ngniprkaashvdvaa| ____ nanu prakAzAtmakatvAdeva pradIpavat sattvasya sarvato niyatAniyataprakAzasya pUrvottaravyaktyabhimukhatAyAM mati niyAmake kuDyAdAvaneriva tamasA niyamyatvaM taccAnanyathApravRttateti dRSTatvAcAna -pahavanIyo bhedo niyamyaniyAmakayorityatrocyate, yadyaniyato'sAva -saMstarhi, aniyttvaadvaandhyeyvt| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 125 ___evaM hi kArya kAraNe'stIti ghaTate yadi tattatra niyatamananyathAvRttikAryamiti, tatra sannidhivarttateH sattArthatvAt sanniyato varttata iti na, Adhikyena yatatvAdadhiko yamo niyamaH, tamo'nugrahAdyaH sa cAnanyathAvRttirUpatA, tasmAt, sattvaM tamo'nugRhItaM tathAprakAzate na svata evetyetaccAsat, tamaso'pi sattvavat pRthagaparisamAptarUpatvAt, tamoniyamanApekSaprakAzAtmakasattvaSat, tamaso'pi hi svarUpavyaktirasamAptarUpaiva, tasya tathAvyakteH sattvaprakAzanapratilabhyatvAditi tathAprakAzanaM vyaktiH prakAzAtmakasattvAnugrahAdbhavati, aniyatazca kathamanyaniyamane pravarttatetyAdiH yAvana pariNAmasya ttraivokttvaaditi| prakAzAtmaiva tu niyamaH, itarathA sa prakAzo na saH, tathA'niyatatvAttathA'bhUtatvAt ghaTapuruSavat, ya eva niyamaH sa eva prakAzaH, tathAniyatatvAttathApravRttatvAt ghaTaghaTasvAtmavat, niyamyaniyAmakatvAnaulambanapASANavanneti cena, tadAtmana eva tathAniyatatvAt, sannidhimAtrAt puurvvdniymnaat| ya evAsau sattvasyAtmA tathAniyamyavyaktisvarUpaH prakAzaH sa eva niyAmakaH, tathAniyamavidheH, itarakartRkakumbhakArAdivat, tamoniyamAtmarUpApAdanAt tatastvadabhimataniyAmakatvaviparyayApattiH, tamaso niyamyatvAt, sattvasyaiva niyAmakatvAt itara tathAtmarUpApAdanAttamovat, tamo'pi hi tvanmatenetarayo Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 dvAdazAranayacakre stathAsvarUpApAdanAdRte kimanyat karoti? evaJca nauvattama evA''padyate sattvameva niyAmakam, tathAprakAzena niymytvaat| tathAprakAzAnatiriktatattvarUpatvAdvA niyamasya kuto'naulambanapASANabhedasAdharmyam? bhede sati lambanapASANo nauvilakSaNo nAvaM pravarttamAnAM niruNaddhIti yujyate, na tadrUpatvamatadvRttitvAditi cena tamasaH svaniyamavattadAtmana eva niyatatvAt, anyathA sattvaM na syAt prakAzo vetyuktatvAt, tathA'nyathA tu niyatyabhAvAt prakAza eva niymH| evaJcaikaikavinidrAvasthApuruSatvavadityAdi yAvadbhaGgacakrAvarttanaM pravRttisthAne niyamataca, punazca niyamasvAtmaiva vA trINyapIti puruSAvasthAvadbhaGgacakrAvarttanaM yAvatsukhAdananyaduHkhamitIyaDram, atra tu vizeSaH sukhAdananya eva mohaH, anAtmatve'zoSAyAtmakatvAt sukhasvAtmavadityAdisAkSepaparihAraM puurvvt| na vApIdamekata eva tattvaM sukhaduHkhamohAnAM sAmAnyavizeSabhAvAt, kintUbhayataH, ananyatvAt, abhinnatvAt, ekatvAt pUrvavat ..... sannihitApattibhavanasattArthatvantvayathArthaM syAt, ApattibhavanaM sanidhibhavanAvinAbhAve yujyate, yadi tadrUpAdibIje na tu sannihitaM tato'hurasyAsattvAdyApattiH syAt ....... / evaJca tAvat sukhaduHkhamohAnAM prakAzapravRttiniyamAtmakAnAmananyatvAdekAtmakaikakAraNapUrvakatvamiti saMyagabhyadhAm / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo bidhyubhayAra: evantvanabhyupagame idaM nirUpyaM yattadbhinnAtmakatvaM parigRhyaprayukte kAryakAraNavIte'bhihitaM sattvarajastamAMsi trINi zabdAdyAtmabhirvyavatiSThamAnAMni parasparArthaM kurvantIti etatkathaM nirUpyate ? vakSyamANeSu vicAravikalpeSu yathA yathocyate tathA tathA'nupapattireveti / anekAtmakatvakAraNakalpanA'sadvAda 127 eva, vikalpAnupapannArthatvAt, taduktasatyatvAnupapannArthasarvoktAnRtatvapakSavat / sambhAvya yaducyate sattvarajastamAMsi trINi zabdAdyatmabhirvyavatiSThamAnAni parasparArthaM kurvantIti, sattvaM zabdakAryaM prakhyAya tadAtmanA vyavatiSThamAnaM rajastamasoH zabdAtmabhAvAya pravRttiM prakhyApayatIti atra ca kiM prakAzAtmakena sattvena zabdAtmanA vyavasthAnena prakAzAtmakayoreva rajastamasoH zabdAtmabhAvAya pravRttirvyaktiH prakhyApyate ? utAprakAzAtmakayoH ? - prakAzAtmakayorityeSa vikalpo na ghaTata eva, sattvarajastamasAM jAtyantaratvAbhyupagamAt yadyaprakAzAtmake rajastamasI zabdAtmabhAvAya prakhyApyete sattvaM puruSamapi tarhi zabdAtmabhAvAya prakhyApayiSyati zabdatvAyainaM pravarttayiSyati, sattvena zabdakAryaprakhyAtinA zabdAtmanA vyavatiSThamAnena puruSaH zabdAtmabhAvAya pravartyate'bhivyajyate vyavasthApyate ca, aprakAzAtmakatvAt, yadyadaprakAzAtmakaM tattat sattvena zabdakAryaprakhyAtinA zabdAtmanA vyavatiSThamAnena zabdAtmabhAvAya pravartyaM vyaGgayaM vyavasthApyazca dRSTaM 10 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 dvAdazAranayacakre rajastamasI iva, aprakAzAtmakena tenApi zabdabhAvAya pravartitavyaM prakAzitavyaM vyavasthAtavyam, prakAzakArakatvopapatteH, rajastamobhyAM iva, rajastamazca yathA pravarttate prakAzate vyavatiSThate tathA sa pravartate prakAzate vyvtisstthte| athocyate'prakAzatvAkAntaH zakyate kartum, zakyate hItthaM vaktumapi, puruSaH sattvAnna prakAzate, aprakAzakatve sannihitaprakAzakArakatvAt pradIpeneva viyat, rajastamasI ca prakAzete, aprakAzakatvAt, pradIpeneva pRthivI, yathA ca viyatpRthivyoraprakAzakatvasAmAnye satyeva kArakasAnnidhye'pi prakAzAprakAzau dRSTau, evaM puruSasyAprakAzAtmakatve'pyaprakAzataiva rajastamasoH prkaashtaiveti| evaM tAvadvikalpasamajAtitvAdanuttarameva, prayatnAnantarIyakatve satyeva mUrtAmartatvAdivizeSavaddhaTazabdayoranityo nityazceti vizeSaH syAditi vacanavat / etadapi ca naivaM viyato'prakAzakatvam, tvanmatenaiva zabdAtmanA prakAzamAnatvAt, rUpaviSayAprakAzanamapi ca pRthivyAdiSu na ghaTate, yasmAdrUpAdipRthagbhUtapRthagvipariNatiSu pRthivyAdiSu tejorahiteSu vidyamAnaH prakAzakatvaprakAzaH svagato'to vipariNataH, kintu prakAzyatvaprakAzo'styAvirbhUtatvAdatasteSAM prakAzataiva kacit, atyantamatirobhUtatvAt jhAdiSu prakAzyaprakAzakatvavat jJAnasvabhAva eva hi manuSyaH prakAzAtmA prakAzyo dRSTaH tasmAnAprakAzakatve prkaashnm| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 129 viyatpRthivIvizeSopapattivacca te eva pravartate na puruSa ityastu nAma, kintvayamanyaste doSa Apadyate, prakAzAtmake tarhi rajastamasI, zabdAtmabhAvAya pravRtteH sattvavat, vaidharyeNa puruSavat, asatkAryavAditA cAtyantAniSTA prasaktA, sA ca visphuTaiva, sattve pravRttiniyamayorabhUtayoH zabdAtmavyavasthAvacanAdabhyupagamAt / yadi tatsattvamapravRttamaniyataM vA pUrvavadapravRttatvAdaniyatatvAca tayostathArUpAM pravRttiM na prakhyApayet, naivam vandhyAputravadityuktatvAt, vyavasthAnasya ca prAgasataH sttvvissysyaa''rmbhaavsthaayaambhyupgttvaat| rajastamasoH zabdabhAvAya pravRttiM prakhyApayatIti vacanAttayoH prAgasataH prakAzanasyAbhyupagamAdasato'bhivyaktirutpattirvA'bhyupagatA, yada te tathApratipadyate tataH sattvena prakAzite, AcAryeNeva nrtkii| pRthagbhUtatattvAzrayakAraNe guNe'satAM prakAzapravRttiniyamAnA mutpattiH vaizeSikAbhimatatantvAzrayapaTavat / tairyathAsvamakAraNasadbhirArabdhaM yatkAryaM triguNaM zabdAdi tadapi bhrAntimAtram, tvaduktahetusAmAdeva, tvayaivokta hi yacca yanmayairArabdhaM tadAtmakaM taditi, tasmAcchabdAyasadAtmakaM tanmayairArabdhatvAt kArpAsikatantvArabdhapaTakAsikatvavat tanmayatanmayazca bhUtAdi zarIrAdi ghaTAdi ca rUpAdisukhAdimayatvavat / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 dvAdazAranayacakre ___athocyeta evameva tatkAraNatvaM yujyate tatra ca teSu kAryasattvaM eva, zuklaraktakRSNatantvAtmikAyA rajjoH kAryAyAstantukAraNatvavaditi, nanvevamevameveti vacanasya dvayI gatiH yathA vA'smaduktavadekAtmakaM kAraNamanekAkAraviparivRtti puruSavaditi rajastamasI sattvameva, prakAzakArakatvAdityetasyAM gatau doSaH sa eva puruSAdyanyatamaika kAraNavAdAbhyupagamaH, atha tvanmatena jAtyantarasukhAditraya kaarnntdaatmkkaaryaabhyupgmenaivmeveti| eSA gatirastu ko doSaH? iti cedrUmaH sarvavyaktavyApi cAsatkAryatvam, pratiguNaM prakAzAdyoyoH kAryAtmanoH prAgabhUtatvAt, anyaguNakAraNakAryAtmanAmanyatrAsatAmutpatte rvyavasthAnavacanAt prkhyaapnvcnaaccaabhyupgttvaat| bauddhavadvA'satkAryatvam, tathAbhUtavastunirmUlotpattitvAt, dvitIyakSaNaghaTavat, purussvt| __ asatkAryAH zabdAdayaH kAraNatvAt, anyaguNAtmakasukhapravRttyAdivat, sukhaM sattvaguNaM prAgasat pravRttiniyamakAryaM pazcAttat kAryaM dRSTaM kAraNaJca tadvacchabdAdayo'satkAryAH kAraNatAJca bibhrati, itarAnupakRtAvidyamAnaprakAzAditrayasukhAdikAraNavat, pratyekamitarAnupakRtavidyamAnaprakAzAditrayasvakAryA vA sukhAdayaH kAraNatvAt zabdAdivattantvAdivadveti puruSAdivAda evaissH| atha prakAzAtmakayo rajastamasoH zabdAtmanA vyavatiSThamAnena tatprakhyAtinA sattvena tadAtmabhAvAya pravRttiH prakhyApyate iti vikalpa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 131 iSyate, aprakAzAtmakayoriti ca neSyate tato yathaiva kAraNe kAryasya sattvAddhaTenaiva ghaTaH kriyate tadAtmavyaktipratiniyatasvasAdhana kramasamAvezAca kAraNaghaTena kAryaghaTastathAbhUtavyaktizaktisthUlatApattyA'bhivyajyate, nirmaladarpaNasvarUpopalabdhivat karmaiva sadvastu kartR bhavati, mRda eva ghaTatvAt kulAladaNDAdInAmata eva tatsAdhanatvAt, vIraNAdito'karaNAt tathaiva sattvena zabdAdiprakAzenApRthagbhUtaprakAzAditattvamAkAzAdi prakAzyate pravartyate niyamyate ca zabdAdipravRttyA zabdAdiniyamena c| apRthagbhUtatattvenaiva sattvena prakAzena pravRttisattvenAnapekSyayA svazaktyA svavyaktirAvirbhAvaH, AvirbhAvena pravRttyA pravRttisattvenAnapekSA svavyaktirAvirbhAvaH pravRttiH, svazaktya''virbhAvena svaniyatyA niyamasattvenAnapekSA svavyaktiH svapravRttiH svaniyama iti prakAza eva pravRttiniyamana, evaM pravRttireva cetaradvayam, niyama evetrdvym| ata eSAmekapuruSapravRttazyAmAyatAkSa pralambabAhutvavattathaikava stusvtttvbhuutaabhidhaanpryojnkaaryaannaamvytirekaikvRttiteti| ___ sattvasattvenaiva sattvasattvaM prakAzyate trayANAmapi sattvarUpatvasyApAditatvAt, yattatsattvaM sattvameva bhavati nAnyadbhavati rajastamo vA tatsattvasattvaM tena sattvasattvenaiva prakAzyate vyajyate,. pariNAmena mRtsattve yadvidyamAnaM sattvasattvaM tenaiva tadvyajyate, svapariNAmena sadeva hi sattvena pariNamati nAsat, yaduktambhavati Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 dvAdazAranayacakre vyaktIbhavatIti taduktambhavati pravRttiniyamAnapekSeNa sattvasattvena satvasatvaM prakAzyata iti, sattvasattvamiti ca vizeSaNaM rajaHsattvatamaH sattvAbhyAm, tayorapi tvanmataprasiddhayA bhede'smaduktavadabheda eva, sato hi bhAvaH sattvaM yasmAttadeva sadbhavati tasmAttadeva sattvam tattvaM tadbhAvaH pariNAma itynrthaantrm| evaM rajaH sattvena sattvasattvam / kimuktaMbhavati vyaktipravRttipariNatyA tayaiva pravRttyAtmikayA vyaktyetyetaduktaMbhavati, evaM tamaHsattvena sattvasattvam kimuktaMbhavati vyaktiniyamapariNAmena tayaiva niyamAtmikayA vyaktyetyetaduktaMbhavati, evameva rajaHsattvena sattvasattvaM prakAzyate vyaktipravRttipariNatyA pravRttyevetyuktaMbhavati, rajaHsattvena rajaHsattvaM prakAzyate vyaktipravRttipariNatyA pravRttyevetyuktaMbhavati, rajaHsattvena tamaHsattvaM prakAzyate vyaktipravRttipariNatyA pravRttyevetyuktaMbhavati, tathA tamaHsattvena sattvasattvaM prakAzyate vyaktiniyatipariNatyA niyamenaivetyuktaMbhavati, tamaHsattvena rajaHsattvaM prakAzyate vyaktiniyatipariNatyA niyamenaivetyuktambhavati, tamaHsattvena tamaHsattvaM prakAzyate vyaktiniyatipariNatyA niymenaivetyuktNbhvtiiti| evameva ca sattvaprakAzena sattvaprakAzo rajaHprakAzastamaHprakAzazva prakAzyate, rajaHprakAzena sattvaprakAzo rajaHprakAzastamaHprakAzazca pravartyate, tamaHprakAzena sattvaprakAzo rajaHprakAzastamaHprakAzazca niyamyata iti trayo'pyarthA aikymaapaadniiyaaH| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 tRtIyo vidhyubhayAraH sarvApyeSA mRddhaTavyaktizaktisthUlataiva, tathA sattvaprakAzAdiprapaJcA vyaktirekaiva sattvamiti vA raja iti vA tama iti vA pradhAna iti vA yathecchasi tathA'stu sarvathA'pyekasya kAraNAkhyasya vastunaH sUkSmasya sthUlataiva vyaktiriti / yuducyate rajaH zabdakAryaM prakhyAya tadAtmanA vyavatiSThamAnaM sattvatamasoH zabdAtmabhAvAya pravRttiM prakhyApayatIti tadapi pUrvavat praznadvayaM kRtvA prakAzasthAne pravRttiM kRtvA sarvamanugantavyaM yAvadvAyumiti, tathA tamaH zabdakAryamityAdi tathaivAnugantavyaM prakAzasthAne niyamaM kRtvA yaavllmbnpaassaannmiti| atastrINyapyekam, apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpabhedAtmakatvAt, vrnnaaditmstvvt| apRthagbhavanasamavasthAnasvarUpabhedAtmakatvamasiddhaM sukhaduHkhamohAnAM jAtyantaratvAt, kathaM punaretadupalabhyate sukhaduHkhamohA jAtyantarANItyatrocyate sukhaM ladhvapravRttizIlaM prakAzakaM dRSTam, sukhAzca karaNaprakAzAH, tasmAt pravRttiniyamAbhyAmanye, tathA duHkhaM calamaprakAzakaM pravRttizIlaM dRSTam, duHkhAzca karaNapravRttayaH, tasmAt prakAzaniyamAbhyAmanyAH, tathA moho guruprakAzako dRSTaH mUDhAzca karaNaniyamAH tasmAt prakAzapravRttibhyAmanya iti, evaM AdhyAtmikAnAM kAryakaraNAtmakAnAM sukhaduHkhamohamayatvaM bodhyam / sattvarajastamAMsi jAtyantarANi, lakSaNabhedAt cetanazarIravat, lakSaNabhedazca sattvaM ladhvapravRttizIlaM prakAzakaM dRSTamityubhAbhyAmanyat,. rajazvalamaprakAzakaM pravRttizIlamityubhAbhyAmanyat, moho gururityubhAbhyAmanya iti| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 dvAdazAranayacakre nanu lakSaNabhedahetutvamapi na, laghutvaprakAzApravRttizIlatvAnyapi hyekam, apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpalakSaNabhedAtmakatvAt, bhinnalakSaNatamastvavat / na, apRthagbhUtasamavasthAnasvarUpetyAyasiddham, tatkathamiti cet -- sukhaM mohAguroranyat, laghutvAt, loSTAdivArkatUlaH, duHkhAt pravRttizIlAdanyat, apravRttizIlatvAt, vAyorivAkAzam, duHkhamohAbhyAmaprakAzakAbhyAmanyat prakAzakatvAt ghaTAdiva pradIpaH, duHkhaM mohAdacalAdanyat calatvAt parvatAdiva vAyuH, sukhAdapravRttizIlAdanyat, pravRttizIlatvAt, AkAzAdiva vAyuH, moha: sukhaduHkhAbhyAmagurubhyAmanyo gurutvAt, arkatUlAdiva lohapiNDaH / duHkhaM sukhAt prakAzakAdanyat, aprakAzakatvAt, pradIpAdiva ghaTaH, atazva sukhatvAdduHkhatvAnmohatvAdityAdayo'pyanyatvahetavaH syuH zarIrendriyagata AtmaikadezastadekadezabhUtAbhyAM rajastamobhyAmanyaH sukhatvAloSTavat, loSTAdirhi sukhaduHkhamohaiH puruSabhogyairanyo'nyato'nyairupetaH, evaM duHkhamohau / atra brUmaH sarve'pyete'nyatvahetavo'prasiddhasAdhyadharmasamanvayavyAvRttayaH, pRthagbhUtasukhAyAtmakasattvAdilaghvAditUlaloSTAdivastvabhAvAt, sarvasya traiguNyAvyatirekAcca na caiSAM vipakSAdvayAvRttirasti, tUlaloSTAdereva vipakSatvena vyavasthAnAt sAdhyasAdhanobhayAnanvayo dharmyasiddhizva, sAdhyAvyAvRttyAdidoSazca svata evAnumAnanirAkRtasya pakSIkaraNArthAzcaite / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 135 anavadhAritalaghvAdidharmatAyAmitarAtmakamapIti laghucalagurvAdyAtmakatayaiva pakSadharmatA syAdityatathA tenaiva, asajAtIyalakSaNavyAvRttArthaviSayatayA asmAn prati tAvadasiddhaM laghureveti / tadyathA 'Nicchayao savvalahuM ti gaathaa|' __atyantagurutAyAmetadeva patet saMyogabhAve'pyaviSayagurutvAt pratibandhAnivAryasyUtopalavat, yogino'pi ca gurutvAt sutarAM patanameva syAt shilaabddhshilaavt| atyantalaghutAyAM na kadAcidapi patanaM syAt tasyotpatti kAraNAbhAvAt khapuSpavat, dRSTaviruddhamucyate gurulaghutvadarzanAt, arkatUlo laghurgururlAhapiNDa iti, na, kanyAnudaravattu vyavahAro'yamapekSAkRto bAdaraskandhaviSaya iti| ___ evamApekSikalaghugurutve anavasthitatattve asmAn prati na parasparato'nye iti naayHpinnddaarktuuldRssttaanto'sti| atha mamAtra kim? yattu bhavanazca prasiddham yadapi ca bhavatsiddhAntenoktam-dravyazcaitadevaM laghugurutvApekSayA tadeva dRSTamiti, tanopapadyate, gurulaghvAdayo hi guNAH sattvarajastamAMsi ca, dravyatA teSAM sandrAve ekatvApattau bhavati, te ca guNAH parasparato'nya iti| __ A adyApi pratipAdanameva vartate'nyatvaM guNAnAm, guNasandrAvadravyatve tavApyetadravyameva na guNAH pRthak sandrutAnAmevAva -sthAnAt kutaH syAt sandrAvaH? tatrApi ca pratijJAyate sattvAdayo 1. bRhatkalpabhASye gAthA-65 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 dvAdazAranayacakre guNAH tatsandutilakSaNaM dravyameva zabdAdibhAvena vyavasthAnAt zabdAdisvAtmavaditi / svenaiva rUpeNa anApannatadrUpasattvasyAsattvasyAsandrutasya sthitasya prAgArambhAdArabhamANasya zabdAdibhAvApattikAlaH vyavasthAzabdenocyate iti cenna, pUrvatulyatvAt, nAntareNa pravRttyAdyekatvagatiM vyavasthApatteH / ato yathAhetvanaikAntikastvAM prati yathA sukhaM mohAdgurorananyat laghutvAt lohapiNDavadarkatUlavat zabdabhAvavyavatiSThamAnasukhAdivadvA, duHkhAt pravRttizIlAdananyat, apravRttizIlatvAt vAyuvadAkAzavadityAdi, svaprayuktalakSaNabhedavailakSaNyavizeSaNapakSaviracanayA laghvAdaya evaM viparyasanIyAH / athavA muktvApi tAM sattvAdibhedalakSaNAbhimatebhya eva tvaduktebhyo laghvAdihetubhyo'bhedasiddhiH zakyA''pAdayituM sphuTenaiva nyAyAdhvanA / sukhaM mohAdananyat apuruSatve calatvAt mohasvAtmavat, duHkhAdananyat, pravRttizIlatvAt duHkhasvAtmavat, tathA duHkhAdi / nanvevaM viruddhAvyabhicArivadubhayAnizvayaH, na uktatvAt / bhAvitatvAcca guNeSu sadA sandrAvasya, viruddhAvyabhicAriNi ca na parasparanivAritavyAptitvamAtrAt saMzaya eva kiM tarhi ? pratyakSAgamabalIyastvabhUtAdeva nizcayo'nveSyata iti yuktam, balIyastvazcAsmaddhetUnAmAdyahetubhAvanAtaH / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH 137 ____mA maMsthAH tvadIyA hetavo balIyAMsaH, tadabalatvazcAsmatpakSasAdhanAya ito'pi viparivartayituM zakyatvAt, yathA sukhAdanyaduHkhaM prasAdAyanAtmakatvAt puruSavat, mohazca duHkhAdanyaH tata eva tadvaditi, atrocyate kiM tanmAtrAdeva viparivartanam? uta trailakSaNyAt? trailakSaNyAditi cena, AdilakSaNameva hi nAstIha yadAdhAreNa zeSadvayam, na hanAtmakatvaM nAma kizcidasti, AtmA na bhavati, Atmaiva nAstItyanAtmakamiti dvidhA'bhyasiddhaM duHkhasyAnAtmakatvaM dharmyasiddhayApatteH, na duHkhaM nAnyo mohaH puruSo vA prasAdAdyanAtmakatvAt khapuSpavat syaaditi| nanvanyapadArthaviSayatvAdhuvrIheranAtmakazruterasti prasAdAdyanAtmA vA citragudevadattavat ko'pyanyaH, so'tra ca saddharmavAn dharmI pakSo bhvitumrhtiiti| atrocyate, bahuvrIheranyapadArthaviSayatvAnaikAntyAt, evamapi sthUlazirA rAhuriti tadguNasaMvijJAnapakSAzrayeNa ziro'vyatiriktasya rAhorasadAkhyayA vyapadezivadbhAvena yathA vyavahAro dRSTastathedamapi syAt, tasya vyapadezivadbhAvavyavahArAnabhyupagame dhrmdhrmisvruupvirodhaat| Atmano'nanyadeva duHkham, prasAdAyanAtmakatvAt, Atmasvatattvavat, puruSatvApattica, anyathA sukhaanytvprsaadaaynaatmktvaanupptteH| dharmasvarUpavirodho'pi caivameva, tatazca prakRtipuruSayorapyekataiva, evaM sukhmohyorpi| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 dvAdazAranayacakre ___ atha mA bhUdeSa doSa ityanAtmatvavizeSaNaM tvadvadAbravImItyucyate tathA sati yathA kiM sukhAdanyat AtmAnaM muktvA idaM taditi nidarzayituM zakyate? iti samanvayAbhAvaH sukhAderapi sukhAdanyasya vipksstvaadvipkssaavyaavRttirpi| atha tu vibhaktasvatattvaM sukhaM sukhAdanyanna bhavati prasAdAdyanAtmakamapi na bhavatIti, ucyate tathA sati tena prakAreNa niyamavat sukhamevAnanyat prasAdAdyAtmakaM bhavati ceti tathA tasya vastunaH pravartanAt tathAvyakteca niyamapravRttiprakAzAtmakaM sukhameveti tvadabhyupagamenaivaikyaM mohAdInAmApannamasmin sAdhane, evaM zeSasAdhaneSvapIti ko vAdArtha ubhyorpi| evaM tAvadavaraNAyAtmakatvAdihetavaH prathamoktAnanyatvapakSasyaiva sAdhakA anAtmatvavizeSaNA api, tatraiva tvavaraNAdyAtmakatvAdivadvidoSA lghvaadihetvo'pi| sukhAdAvapi ca parihArapakSe'pi kRte'pi ca paradharmeNApi viziSTena pratipAdanavidhinA'nanyatvahetavaH sukhaM duHkhAdananyat calA prakAzakatvAt, avibhktaashessgunnaatmklossttvditi| ___ evaJca sthite sukhaM duHkhAdananyallaghutvAt, evamapravRttizIlatvAt prakAzakatvAdetAni ca catvAri sAdhanAni, atra dvikasaMyogenApi trINi, evaM mohAdapi, paradharmeNa sukhasya duHkhadharmAbhyAM pratyekaM dve samudAyenaikamiti trINi, pravRttizIlatvAdityapi tatsaMyogenetarAbhyAmapi saptasAdhanAni, evaM mohAdapi, evaM sukhaM duHkhAdananyat gurutvAdaprakAzakatvAttatsaMyo Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo bidhyubhayAraH 139 gAcca / evaM mohAdapi dvAbhyAmapyananyat sukhaM tebhya eva hetubhya iti eta eva sarve hetavaH svaparadharmAH / prasAdAdayazvetaretarasaMyogena cAbhyuhyAH, anye'pyacetanatvAdisamAsadaNDakamadhye yAvaccharIrAdyApattitvAprakRtidharmaissAmAnyabhUtairvizeSitaizca yAvatkiJcidihAsti sarvaM tadananyatve trilakSaNatAM pratipadyate dharmajAtamityataH kutaH saGkalanA ? bhAvitatraiguNyaikAtmakaloSTAdivastunyAyavyApitvAt / nanvevaM svavacanavirodhAdidoSA ananyatvapratijJAyA ityayuktam, tavAtmana evopAlambhAt / pradhAnamekaM sukhaduHkhamohAtmakatvAdabhinnaguNAtmakaM sAmyena cAvasthitamiti tathA parasparamupakurvanti sattvAdayaH zabdAdibhAvena ca vyavatiSThante pratyekaM sukhAdyAtmaneti sukhAditryAtmakatvaM ghaTAdAvekasminneva ceti tvayaivAbhyupagatatvAt kasya svavacanavirodhAdidoSAH ? iti svasthena cetasA cintyatAm / hetuviruddhatoktAvapyevameveti sphuTameva sukhaM sadA vyakta - zabdasparzarUparasagandhaM cetyabhyupagamyatAm, kimanyApAdanena paradoSAbhidhAnena vA tattvavAdinaiva bhavitavyamRjunA, tebhya eva laghvAdibhyo hetubhyo viyadAdivaditi, svamatena tu vyaktazabdasparzarUparasagandhavatpratijJAyAM viyadvarjAnyudAharaNAni / sattvAditrayaviSayasamanvayaparimANopakArazaktipravRttivaizvarUpyagatyAkhyAnAM prakRtisAdhakAnAM vItAnAM vyavahArasamprasiddheH pratyayasargAstitvaikatvArthavattvapArArthyAnyatvAkartRtvapuruSabahutvayogaviyogasthitiviSayasya zAstrasyaiteSAmeva paJcAnAM vItAnAM hetutvAva - ' dhAraNArthAnAJcAvItAnAmatathArthatvAttadviSayaH pratyayo'pyajJAnameva, * Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 dvAdazAranayacakre tadajJAnatvAt jJAnaprApyapuruSArthAbhAvo'pIti kimavaziSyate vArSagaNe tantre subhASitAbhimatamatastyAjyo'yamanupapannaparokSArthavAdaH / **** tasmAt sarvasarvAtmakatvaparigraha eva nyAyyo na punaH sarvAsarvAtmakatvaparigrahaH, anyathA bhavanadvaitaparigrahAdvidhyubhayanayaikAntopapatteH, tatra bhavati bhAvadvaitaM bhavato bhAvasya, na tu sannidhyA pttibhvndvaitm| __tatra tAvadyaH sannidhirnahi sa sannidhimAtravRttirasti, anApana tvAt, anAvirbhUtatvAt anAvirbhavanamapravarttanamapravartanazcAniyamaH, athavA''pattirvipariNAmaH, AvirbhAvo vyaktiH pravRttiniyamasvarUpatvamato viparyayebhyo hetubhyo'nApannatvAdisvarUpebhyo nAsti vandhyAputravat snidhiH| nanUktam astibhavatyAdiSvastivarttatI sanidhivAcinau bhavatividyatI sAmAnyabhavanavAcinau padyatirApattibhavanavAcIti, satyamuktam / sarve'pyamI sattArthamevAvizeSeNa bruvate, padyativartatyartha pravRttatvAtsattAyA ityuktam, na hi dravyAdisateMdopAdAnavat padyati varttatyubhayopAdAnam kintu astyAditulyArthatvena, sattArtha ityavizeSeNa vacanAt, evaM tAvatsanidhibhavanaM nAstyeva niruupnnaanupptteH| yadapi cApattibhavananirUpaNaM pradhAnameva bhavati mahadAdi vikArApattyA, tena kila bhUyate iti tadapi na, tasyApi bhAvyamAnatvAdbhAvayitAramantareNa bhAvyatvAnupapatteH, anApannatvAt / asvatantratvAt, zabdAdivat, tasmAttato'nyo bhavati mukhyaH, ko'sau? yaH kartA, kaH kartA? yaH svatantra pravartanavRttatvAt, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 tRtIyo vidhyubhayAraH pravarttayaddhi kAraNaM tadbhAvamApadyate sattvAdi, tathA bhavanapravRttatvAt tntupttvt| nanvete pradhAnazabdAdipaTAdidRSTAntA advaitavAdaM samarthayantIti, ucyate pravarttayitRtvamAtrasAdharmyAttadabhyupagamyate, anyathA vidhyubhayai kAntotthAnAbhAvAt, bhAvyabhAvakabhedaprasiddhezva, aNudharmAdayo'pi bhAvyamAnA ev| ___dharmAdharmANvAdInAmapi ca tantvaMzvAdivat pravartakaH pUrva pUrvazaktatAratamyenezvaraH sanihitatadvidhazaktiH prativiziSTabuddhiH svatantraH tasyAbhiprAyeNaiva pravRttimApadyante dharmAdharmANvAdayaH, so'pi cAbhiprAyapravRttyApatterna sannidhimAtravRttirataH pravarttayitA, pravRttinivRttiviniyogeSu svAtantryAt, viSNusattvAdInAmadhikRtapuruSANAmiva pravartanam, tasyaiva prvrttyitRtvaat|| adhikRtapaktRvat sambhavanadhAraNajvalanavikledanavyApAreSu sthAlIkASThatandulAdInAM pravRttinivRttiviniyogeSu svAtantryAt sUpakArastattadAtmA pravarttayitRprayojanamAtratvAt kriyAyAH athavA kartR -karmakaraNAdhikaraNasampradAnAni pratikArakaM pacAdInAM kriyA bhedAyathAsvazaktisvAtantryAt kartRNi, yathAdhikaraNaM sthAlI sambhavana dhAraNe kurvatI pacatItyucyate tathApi upakramaprabhRtyapavargaparya-vasAnAsu kriyAsu devadattasyaiva svAtantryAducyate devadatta eva pacati tena pacyata iti| sAkSAdvA bhavitRvat, yathA ca sambhavanadhAraNarohaNAdisamartha pRthivyudakAdikAritavrIhibhavanapratyakSatAyAmapi brIhirjAyate, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 dvAdazAranayacakre bhavatyantasanniviSTasvAtantryAt tasyaivezvarasya prayojakatvAducyate bhavatIca bhvtiiti| sattvatamaHprakAzaniyamapravRttI sta evetyuktam, itarayoH khyApayatIti vacanAt, rajastu pravRttilakSaNameva, vizeSataH satyapi pravRttisAmAnye karoti pravarttayatIti vacanAt pravRttyA rjobhvnvdvaa| dRSTAntavAhulyapradarzanaM pratisiddhAntaparidRSTAdRSTAdeH pravarttayitRtva khyApanArthamiti sa eva bhavati sarvavyaktipravRttyAtmakatvAt tAsAmeva cAsyASTamUrttitocyate svazaktyA vyAsarUpatvAt tAsu sa eva bhavati sA'sA c| itarathA yadyadRSTAdeH pradhAnAdervA pravRttayaH phalAni vA syuH tarhi tayoH svAnurUpakAryakAraNAnubandhasAmarthyAbhyupagamAdutkarSApakarSAbhAvaprasaGgaH parasparAnurUpazAlibIjAmurAdihetukAryabhAvaprabandhavat, dRSTau ca tau, tato nAnyadasti kaarnnmiishvrkaamcaarernnaadRte| tanukaraNabhuvanasAdhanAyAdRSTapradhAnakAlAdipreritAni paramANu sattvabhUtAdIni viziSTacetanAdhiSThitAnyeva pravartante, sambhUyaikArthakAritvAt, takSAdhiSThitarathadArugaNavat tathA'cetanatvAt, athavA sthitvA prvRttesturyaadivt| .. cetanAnadhiSThitakSIradadhimeghAdivadanekAnta... iti cenna, adRSTakartRkaviSayapratijJArthAvyatirekAt, zabdAnityatvasAdhane prtijnyaanuniitjldhidhvnynitytvvt| sthitvApravRtticetanAnadhiSThitezvaravadanekAntaH, Izvarasya vA cetanAdhiSThitatA sthitvapravRtteradRSTANupradhAnAdivadato'navasthA syAditi Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyo vidhyubhayAraH cenna, cetanAdhiSThitapravRttimattvasAdhyadharmatvAt / / devadattAdestarhi cetanezvarAdhiSThAnaM na prApnoti, ucyate ca tvayA cetanAnAmapIzvarAdhiSThAnam, yathA puruSavAdanirasanAya - 'ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svargaM vA vabhrameva vA // " iti cenna, prAgviziSTabuddhicetanapratijJAnAt, viziSTabuddhitvamapi cAsyArthAnAmarthakriyAyogyatvena sannivezakatvAt, sthptivt| tanvAdIni svabhAvenaiva pravRttAni na tu kenacidviziSTabuddhinA, nIlotpalanAlakaNTakamayUracandrikAdivaditi cenna, kssiirddhimeghaadibuduktottrtvaat| laghuprakAzapravRttiguruvaraNaniyamAdayaH parasparapratyanIkAH viziSTabuddhipUrvakAH saMhatyaikArthakAritvAt paackaadhisstthitaanlodkaudnsaadhnvditi| ___ anyo'nyAbhibhavamithunavRttitvapariNAmAditi cenna pariNAma syApi kAryatvAt, dharmAntaraikyAdipariNAmo hi dharmAntaraniSedho dharmAntarAvirbhavanazca, tadvayaM kAryam, pUrvavat pratijJArthAvyatirekAt, viziSTabuddhimadvihitam |anvaah 'eko vazI niSkriyANAM bahUnAmekaM bIjaM bahudhA yaH kroti| tamAtmasthaM ye'nupazyanti dhIrAsteSAM sukhaM zAzvataM netareSAm // 2 1. mahAbhArate vanaparvaNi a. 3. zlo. 28 2. zvetAzvataropaniSad 6-12 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 dvAdazAranayacakre ayaM vidherubhayabhAk, vidhirvyAkhyAtaH pUrvamanapakAdapravRttiH tasyotsargAdvidhAnAtmA vidhividhIyate sarvasarvAtmakatvAt, niyamaH sanidhiprayojyasatopravRtterasattvam, tayorasatsattvAt, svatantrasya kartuIsyaiva bhavanAt tasmAniyamyate c| sAdRzyaM sAmAnyaJca zabdArthaH, nanu sAmAnyamavikalpAtmapuruSaniyatyAdi, sarvasarvAtmakatvAditi pUrvavAdaprasaGga iti cena sarvasarvAtmakatve'pi ca sRSTayarthavattvAt, abhihitanyAyena sattvAdizabdAditanvAdivikalpapratyayasya satyArthatvAt advaitprtyysyaastyaarthtvaat| vAkyamapi ca pRthak sarvaM padam, yathA "devadatta ! gAmabhyAja zuklA"mityatraikaikaM padaM vAkyam, tasmAdeva, devadatto'pi hi gavAtmako'bhyAjAtmakazca tathApravarttanAttattadApatteH, tAnyapi tthaaptteriti| etasya vidhyubhayanayasya dravyArthabhedo'rthaH, pUrvaviruddhatvAnayAnAm, saGgrahadezatvAdravyArthaH, dravyamapi guNasandrAvaH, vidhyubhayanayatvAt sannihitatadvidhazaktIzvarApRthaktvAdaNvAdInAM tadekaikasarvAtmakatvAca tenApi tdvshitvaat| kiM svamanISikayA taducyate? na, upanibandhanamasya 'duvihA paNNavaNA paNNattA jIvapaNNavaNA ajIvapaNNavaNA ce" ti, athavA 'kimidaM loetti pavuccaI? goyamA! jIvA ceva ajIvA ceva, evaM rayaNappabhA jAva IsIpamArA samayAvaliyAdi / iti vidhyubhayArastRtIyo nayacakrasya / 2. sthAnAGgasUtram 2.34 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH nanvevaM tvaduktA evopapattayaH pratyekaM sarvaprANIzvaratvaM sAdhayanti, bAhyAdhyAtmikasukhaduHkhamohamAtratvAjjagataH, sadasavedya -mohAntarAyabhedAnAM sukhAditrayavipAkaphalatvAnativRttestadAtmasaMvedya -lakSaNatvAt karmaNaH, sukhAdisaMvedanenaiva hi lakSyate, ataH kAraNe kAryasya sattvAt kArye kAraNopacArAt sukhAdayaH karma, annpraanntvvt| __ AtmApi karma tataH sukhAdi, punarapi sukhAdrAgAdiphalaM tataH punaH karma tataH sukhAdiphalam, tacca jIvapariNAmAtmasAtkRta kArmaNayogyapariNAmaparamANusamUha evAtmasthamekIbhUtazcAtmanA, tacca saMvedyam, kartuH saMvedanAt, prAk pratipAditaM hi vyaNukatryaNukAdisaMyogaiH pRthivyudakabrIhyaGgurAdiparivRttirUpeNAtmana steSAzcaikatvaM sarva -sarvAtmakatvaJca, tasmAt karmakAraNAM jagatpravRttiM sAdhayanti tvaduktA evoppttyH| itaca karmapUrvakaM jagat, karmapravarttanAbhyupagamAt sarvaprANinAm, kartRtvAt kattureva bhavitRtvAbhyupagamAt tasyaiva bhaviturtha pryojnaat| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 dvAdazAranayacakre IzvarAttu karmaNaH pravartanaM kiM sataH? asato vA? tadyadyabhUtasya tatavAdvaitam, tasyApi tadAtmakatvAt, bhUtasya cet prAgapi tatkarmAsti kAraNe kAryasya sattvAt, taccezvarAtmaiva, tanukaraNAdi bhAvyavat tathApi sutarAmadvaitam, tadAtmakatvAdeva puruSAvasthAvat, Izvaro bhAvyaH tadAtmakArthAdi bhvnvdvaa| atha yasmai pravartyate yathA tena tattatprANyAtmakaM tadityatrocyate tasmAttarhi tattathAbhUtaM pratyekaM prANinaH kAraNAt tadvazAttathezvarapravRtteH kRtaM tvadiSTenezvarAkhyena, atha tat kRtamapi puruSakArarAjaprasAdavadIzvarApekSaM pravarttata ityatrocyate kartRtAM prati svAtantryaM siddhaM tasyaiva, puruSakarmajanyaprasAdarAjavadeva IzvarasyApyanyatarapuruSakRtakarma pratyayaprasAdotpAdanAt karmasvAtantryaM pravRttau phale vaa| dravyAdipaJcakApekSaM hi karma pravRttau phaladAne vA svatantram, sevaadikriyaaphlprtykssvt| tvadabhimatezvarastu yadi svatantraH pradhAnAdi varttayati tataH pratipuruSaniyAmakakarmAnapekSAyAM prANigaNasya sthAnavigrahendriyopabhogalakSaNAvizeSaH, tadvizeSahetorIzvarasya samAnatvAt, sa tu vizeSo dravyakSetrakAlabhAvabhavApekSakarmaniyateH syAt, tasmAt karmApekSaM IzvaratvaM srvpraanninaam| anapekSA ca karmaNaH kiM sato'sato vA? yadyasata eva kriyAvilopaH, iSyante ca tAH yasmAduktaJca vaH zAstre 'yogaM sAdhayiSyaniSyAdi yAvannidrAtandrApramAdAlasyarahitazca syAdi Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 147 tyAdi, karmAbhAve ca sarvaprANimukteH tanvindriyaviSayasambandhAbhAvena tanvAdisRSTirIzvarasyAnarthikA, tatazca bhaavybhaavkbhedaabhaavaadiishvrkrmprdhaanaannvaadidvaitklpnaanirmuultaa| ___ atha tu sadapi nApekSate saH svatantratvAditi manyate tata A kSINoditakarmAzayabandhamokSAbhyAmakRtAbhyAgamakRtapraNAzau syAtAm dharmAdharmanirapekSatvAt, svbhaavpurussaadivaadimtvt| ___ athaivaM karmApekSaH pravarttata iti manyase tatastAnyeva karmANi kartRNi bhavitRNi IzvarANi, teSAM tasyApi tathAbhAvayitRtvAt, na sa tAni tathAbhAvayati tathAbhAvyamAnatvAt, yathA ca pRthivyudakAdIn vrIhireva tathAbhAvayati, pRthivyAyapekSo'pi tathApatteH, na pRthivyAdayastathA'nApatteH teSAmasattvAt, asattvaJcAnApannasyAsattvAt kharaviSANavat asvatantratvAcchabdAdivat bhavati kartA svatantraH sarvaH puruSa pravartanavRttatvAt, pravarttayaddhi kAraNaM tadbhAvamApayate zabdAdi, tathAbhavanapravRttatvAt pravarttayitAramantareNAbhavanAdavRttatvAt tntupttvt| IzvarasyApi ca tantvaMzvAdivat pUrvapUrvazaktatAratamyena pravartakaH sarvaH ev puruSaH, karmaNivRtteH sRSTayatizayaprakarSasya, sanihitatadvidha zaktiH prativiziSTabuddhipramANIkRtakriyaH / sa ca svatantraH, tatpravRttyApatteH, A IzvarAt prvrttyitRtvaat| zaktimatpravRttItyAdi yAvatsattvAdivaditi pUrvavat sarvavyakti pravRttyAtmakatvAdasya sarvamUrtitA / evameva cAsya pRthivyAyaSTa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 dvAdazAranayacakre mUrttitocyate / tAsu tasyaiva nimittatvAt, pravRttiphala prakarSAbhAvaprasaGgAt karma eva kAraNaM nezvarAdi / itarathA IzvarAdeH pradhAnAdervA pravRttayaH phalaM vA syustarhi tasyaikarUpatvAdutkarSApakarSoM na syAtAM, dRSTau ca tau, na nirbIjezvarakAmacAreraNAt, ato'nyadvimardakSama kaarnnmstiiti| karmApekSatve'pi na vyarthamIzvarakAraNatvaM tadabhAve pravRttyabhAvAt, dApekSarathakArakAraNatvavaditi cena, itaratrApi tulyatvAt, IzvarApekSatve'pi na karmavaiyarthyaM tata eva hetoH, rathakArApekSarathadAruvaditi, pravarttayitRtvAccezvasya dAsasya svAmivat tacca karmaNaH siddham, pravartyatvaJcezvarasya, tathApravartakaM karmeti puruSa evezvaraH sarva iti| ___ evaM pratighAtaprasaGgo'pi sApekSapravRttitvAdrathakAravat, yathA rathakAra upAdAnopakaraNAnAmasAmarthyavaikalyayoH pratighAtastathA'pacitakuzalamanujighRkSataH tadviparItaJcopajighatsata Izvarasya yadyapratighAtaH syAt syAt svAtantryam, na tu bhavati puruSakarma pratyayenezvarapravRtteH pratighAtadarzanAt, anyathA zubhakarmANaM duHkhenetarazca sukhena yojayet tacca neSTamityanIzvaraH sH| ___ yattUcyate sargAdau dharmAdharmavikalAnAM zarIrendriyaviSayotpAdane nirapekSo'pratihatasvazaktivazAdeva zarIrAdInutpAdya buddhAnAM dharmAdharmamaryAdAmupadizati, "tapodAnayajJAdi kuruta, hiMsAM mA kArTeti" / madhyakAle ca teSAM prANinAM yathAsvaM dharmAdharmamaryAdAmanutiSThatAmanuSThAnAnurUpeNa phalenAnugrahaM karoti yadA tadA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 149 sApekSo'pratihatasvazaktivazAdeva, ye punastadupadiSTamokSamArga prasthitA -stAMzca sAyujyaM gamayati, punarantakAle ca zarIrendriyabhUtavat teSAM dharmAdharmAvapi saMhatya tAn divasasandhyAyAM parizramAbhibhUtAn bAlakAn putrakAniva pitA pralayakSapAyAM svApayatItyante'pi nirapekSA -pratihatasvAtantryaH sa eveSTa iti| __atra vayaM brUmaH - karmaNAmeva tannirapekSya pravRttau tasya pratighAtAdaparihRtapUrvadoSatvAna kizcidetat, tatkAritvAttajjJatvamiti yatsarvajJatvamAkAjhyate tadapi naiva, asyAnarthakArthapravRttatvAt bAlAdipravRttivat dharmAdharmamaryAdopadezapravRtteranarthakArthaviSayatvAt, na ca dharmAdharmayoH zarIrAdikAraNatvaM, kAraNalakSaNAbhAvAt yasyAbhAve yasyAbhAvo yasya ca bhAve yasya dhruvo bhAvastatkAraNamitarat kAryamiti hi kAraNalakSaNam, na ca dharmAyabhAve zarIrAyabhAvaH, sargAdau tadabhAve'pi prabhusRSTeH zarIrAdinirvRttyabhyupagamAt, dharmAdi bhAve'pi pralayakAle zarIrAyabhAvAbhyupagamAJca, tasyopadezasAphalyAnabhijJatvaJca niSkAraNazarIrendriyAdisarjanAdAdikAle, adatta phalakuzalAkuzalasaMhArAdantakAle c| yathA copadezAnabhijJatvaM tasya tathA prANinAmanugrahakriyAyA api, yadA tadaivaM vyAmuhauva sthitAnAM prANinAM bhRtakavat teSAM zarIramutpAdayAmi dharmAdharmamaryAdAM praNayAmi tatra pravarttayAmi tatphalairanubadhnAmi tAn phalAnurUpamupabhogaM vidyAzcAnugRhNAmItyAyupabhogavibhAjanAnugrahakriyAyAmatigarIyasyAM kimiti varttate ityatyantapara-. vshtvmevaishvrym| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 dvAdazAranayacakre anugrahospi viparyayeNocyate duHkhahetuduHkhAtmakAbhyAmiSTAniSTopabhogasya, viSakRtabhojanaklezanavat / yaJcoktaM duHkhamapi tadRNamokSaNavadanugraha evetyetadapyayuktam, saMsAramocakavyAdha caNDAlAdi mAritasattvAnugrahaprasaGgAt sattvanikAyakalikaluSa kRtAtmopanipAtenA''jJAbAdhe sattvAnugrahavadajJAnaprasaGgAcca ttsaayujygmne'pyevm| 7 Adyantavanmadhye'pi dharmAdharmakriyAH prANinAM na syuH, phalAbhAvAt, IzvaravazAdevA''dyantamadhyeSu phalasaGkarAt, tatazva sarva prANinAM nirmokSaH sarvAnirmokSo vA prasaktaH, tatprasaktau kriyAvilopa:, IzvaraprAdhAnyAt / yattu sarvazAstrArthaniyamanAyAdAvanudhyAnAddharmAdharmAdyapekSaH sa eva svazaktito jagatsarjanAya vyApriyate tatazca prANigaNaM dharmAdharmamaryAdAmupadizya madhye tatparipAlakAn brahmAdInAdhikArikAn viniyuGke, ante ca zarIrendriyaviSayAnupasaMhRtya prANigaNaM kuzalA zayakalaGkazuddhaM sthApayatIti / 9. idamanyathaivodgrAhyate IzvarakarmaNoH pradhAnopasarjanabhAvAbhyupagamAdvaitam, bhAvyate'nyathA sa eva zaktita evAnyanirapekSa ityavadhAraNAdadvaitArthabhAvanAt evaMniyamanAyeyamapi bhAvanAtadanudhyAnAt puNyamutpAdyetyeSA'pyadvaitabhAvanaiva / pratyupasaMhriyate tu dvaitAdvaite dve api tyaktvA / tatrAdvaitasya tyAgastAvat dharmAdharmamaryAdAsthApanavacanena, maryAdA, nAmAnatikramasthAnaM viSayatastu sukhaduHkhapravRttisImA, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 151 iyati viSaye sukhamiyati viSaye duHkhamiti dharmAdharmayoH sImani svake svake vyavasthApanam, tatazca sargAdau sthAnAdyAtmake api na syAtAm, aniyataviSayatvAt, pralayavat, ante ca syAtAmaniyata viSayatvAt, madhyakaoNlavat, athavA niyataviSayatvAttadApi syAtAm, madhyakAlavat madhye vA na syaataamntvditi| athocyeta ata eva na sukhAdipravarttanAtmikA dharmAdharmamaryAdA, Izvarasyaiva sukhaduHkhayoH pravartakatvAt, yadi sA na pravarttayati kimarthamasau tAM vyavasthApayatIti ceducyate, ayaM dharmo'yamadharma ityetAvadupadezena svarUpasaMjJAvyavasthApanamasau krotiiti| ___etadapi tulyaM pUrveNa, asattvAt, dhAraNAddhAnAdvA dharma iti nirukteH, etasyArthasyAbhAve kathamasau dharma ucyate tadviparyayo vA kathamadharma iti, dharmAdharmAviSyete sukhaduHkhakAraNe havyabhicarite, tasmAdayuktaM saMjJAkaraNamAtreNa mryaadeti| ___atha tu tasyaiva ruceH sukhaM duHkhaM ca, na dhAraNa-dhAnapravRttyAtmakatvAt - dharmasyAtasya vA, ucyate dharmAdharmamaryAdAvacanasyAnarthakatvAt, yaduktaM pratibuddhAnAM prANinAM dharmAdharmamaryAdAmupadibhyottarakAlaM svamaryAdAnuSThAnAnurUpyeNetyAdi tatsarvamanarthakam, sadaivezvarazaktimAtravazAdeva yathA tathA sukhasya duHkhasya vA yasya kasyacit siddhardharmAdharmAkAraNatvAdAyantavattanmaryAdAvacanamanarthakaM iti| ___ tathA dvaitamapi tyaktaM, sAkSAdvayApAravacanAt tadvyA-" vRttestasya sarvathA sarvadA sarvatra vA'vyAhatavRttitvAt kiM dharmAdinA? Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 dvAdazAranayacakre kiM sthAnavigrahendriyaviSayaiH prANibhirvA? kimAdhikArikaiH? atha manyase tairvinA zaktiyA'hanyate tasya taryasya vyAhatazaktitvAttu anIzvaratA kAryAntarAsakteH zramAdvA, itrvt| nanu pradhAnopasarjanadvaitamudrAhya tadarthasaMvAdenopasarjanena vinApi pradhAnasya pravRttisadbhAvAt citrAcAryasyeva ziSyeNa vinApi sargAdau tathA'dRSTAyabhAve'pi prAdhAnyAt, bhAvyatvAditi cena, Adikarasya kartRtvAt, avyajyamAnaprakAravyaktirAdiH, AdAnAt, Adityo dayAditvavat, tatprayojanaparamArthatvAdbhavitRtvasya, yaH prayojayati paramArthataH sa kartA bhavitA na prayojyo bhUkRJoH srvdhaatvrthtvaat| AdikaratvaJca yathA vrIhau sambhAvyate, abrIhema'dAdebIhitvenAdikaratvAt, tathA prAgapyAdikaratvaM tathA pazcAdapi, tadAditvAdbIhesteSAmAdikaratvaM tathAbhivyakteH tatprayuktatvAcca, te hyasya pryoktaarH| tatprayukto vrIhiH, pRthivyAyeva na bhUto vrIhiH, AdikaratvAdAdityodayAditvavadityatrocyate ko vA bravIti pRthivI na bhUtaH, udakAdizca brIhiriti tatprayuktatvAdIhyAdi vA pRthivyAdi na bhUtamiti, tatprayuktatvAvrIhirapi pRthivyavAdyAkAzAdi bhavati pRthivyudakavAyvAkAzAyapi ca brIhimASAmrajambvAdi bhavati, tatkRtAhAro'pi pRthivyAdi brIhyAdi, pRthivyAdyapi tatkRtAhAra itazvetazceti sarvasyaikaikasya tdaatmktvaattttdev| puruSakarmatvasyaivameva, puruSaH kartA karmayogyAnAM pudgalAnAM karmatvenAdikaraH, tthaavidhopyoggteH| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthI vidhiniyamAra: 153 tasmAdAtmA karaNayuktaH karmatvenAdikaraH, tadapi ca karma Adikaram, bAhyamapi ghaTAdikaM sarvamAdikaram / yathA cAtmA'karmaNAM karmatvenAdikarastathA prAkU pazcAdapi karmAssdikaram, tadAditvAdAtmanaH tathA'bhivyaktestatprayuktatvAcca, AdityodayAditvavat / tatprayuktaM karma, Atmaiva na karmabhUtaH AdityodayAditvavadityatrocyate, ko vA bravIti na karmabhUto'sau karmANi cAtmabhUtAni neti, AtmApi karma bhavati, karmApyAtmA bhavati tathAvidhopayogagatestatprayuktatvAdityAdibhirhetubhiH, tasmAt sarvasarvAtmakatvAt kosnya IzvaraH, kA vA'nyA prakRtiriti / itazcAnyonyAdikaratA karmakarmiNoH, acetanajJAnAvaraNakarma prayuktatvAdAtmanaH / nanvAtmapudgalaikyApattivacanAdeva vA bhedapratIteH svavacana virodha ityetanna, pAlanapUraNapuruSatvAt, niruktibhede'pyarthaikyAt / athaivaM neSyate tato naivAtmA bapyeta karmaNA, tatazva tatphalabhUtaiH zubhAzubhairna yujyeta, vimuktatvAt muktavat, mukto vA badhyeta, tata eva tadvat / yadi tvadRSTAbhAve'pyasAvIzvaraH tataste muktAnAmapi tanukaraNAni bhuvanAni ca kuryAt, IzvaratvAt sargAdivat, pralayakAle'pi sarveSAM kuryAttata eva tadvat, madhye vA na kuryAt, IzvaratvAt pralayakAlavat, aniSTazcaitat asmAt karmaikyAt sarvasarvAtmakatvAt sarvezvaratA, ata eva cANuta eva sukhAdayaH, tasmAdadRSTAditaH sRSTiriti vAdAntaraparikalpitaM tyaktvA'smadabhyupaga Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre mo'vazyambhAvI, tasmAt sambhUyakAritvAcetanatvasthitvA pravRttI nAmapakSadharmatA, ekatvAt / 154 evaJca kRtvA karmaikAntavAdadoSaprakAzanamapi kRtaM veditavyam, asambaddhatvAttasya, puruSakAraM nirAkurvantaH karma samarthayantasta itthamAhuH yadi pravarttayitRtvAt puruSakAraH kAraNaM na karmApIti cettata idamaniSTaM te prAptam, utkarSArthipuruSakAraikatvAt, pradhAnamadhyamAdhama bhedabhinnAH puruSakArA na syuH, tatazca tatphalabhUtAH saprabhedAstAH siddhayo'siddhayazca nAnAjAtIyA na syuravyatiriktakAraNatvAt, tulyatantupaTavat / kAryAtirekAttu kAraNAtireka iti karmaiba pravarttayitR, dvividhA ca siddhirasiddhiH kAryasya karmaNaH kAraNatve eva sambhavati, netarasya tatra tvadiSTapuruSavyApArasyAvatArAsambhavAt cetanasya svazaktyA dhAnAsamarthatvAt, cetanAmAtrasAro hi puruSakAraH zaktiH, na ca sa tAM svAM caitanyazaktimiSTe manuSyatve pazutve varttamAna AdhAtuM samarthaH, manuSyaH san na pazvAdau vA tasyApi karmalabhyatvAt, api tarhi saMbhAvyaM gaGgAyAH srotasaH karmaNA'nyathA pravarttanamiti / yApi ceSTAniSTatulyapravRtti: puruSasyopakramaprabhRti yAvaccharIraM jahyAt sA karmata eva vetAlAviSTazavazarIravat, yathA''hAravizeSa grahaNakhalarasAdibhAvavibhajanAdyasaJzcetitAvyaktakriyAsvasvatantra eva garbhAdiSu suptaH, tAH karmakRtAH puruSo matkRtA ityabhimanyate tathAbhAsamAnatvAt, tatkAryatAyAM hi tAsAM kadAcidakaraNA bhAvAdihaivAmRtatvaprasaGgaH / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 155 kAyendriyanirvarttane'pyaniSTazarIrendriyAdi na syAt sampanne ndriyajAtisaMsthAnasaMhananAdiyukta eva syAt, tasmAttatsarvameva tatkarmaNa eva, tadatirekeNa ka Atmani pratipadyeta? tasmAdahetuH purusssttkaarshc| __ akAraNamapi karma sahAyApekSam, kavalAsyaprakSepAdivat, ato bhArotpATavat phalopahArAya tatsvAminaH karturnayodyogAvAntarAvapekSyau, bAhyA ca prakRtiriti na mantavyam, tAnyapi hi svAmidharmAdharmarajjunibaddhAni tadAyattatvAttadbhogyatvAttantupaTavat, yadi tAnyevaM neSyante tataH srvaavishesstvprsnggH| yo'pi svAmipuruSakAraH so'pyadharmaphalatvAt karmaiva klezatvAt, athaivaM puruSakAraM saMklezAdharmaphalaM necchasi tato na tarhi duHkhamadharmaphalamiti prAptam, zirorogAdiklezatvAnayodyogapuruSakAravat / atha prasiddhivirodhadoSabhayAdduHkhamadharmaphalamiti tvayA'nujJAyate tatsAcivyakriyAyAzca hiMsAderiSTaphalaprAptiriti prAptam, dhrmaadhrmphlvipryyaat| abhyupagamyApi puruSakAraM doSaM brUmaH, sa nirhetukaH sahetuko vA syAt, yadyahetukaH muktAnAmapi syAt, sahetukavet karmaNa evArcetanAcchubhAdapyenAvApterazubhAdapyarthAvApteH zubhAzubhavaicitryamanumAtuM zakyate, yuktikSamahetvantarAbhAvAt, nAtrAnyadvimardakSama kaarnnmsti| yadA caivaM pravRttau karmaNa eva kartRtvaM siddhaM tadA dravatIti dravyaM kartRsAdhanaM na bhavati, svatantrasya karturanupapatteH, karmaparigraha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 dvAdazAranayacakre vizeSAttu dravyaM drUyate gamyate bhogyena karmapuruSeNa tena dravyaM kriyate karmapuruSeNaiva karmapuruSaH kriyata ityuktaM bhavati, yathA brIhiNaiva brIhiH kriyate kAryeNaiva bIjavrIhiNAGkurIhiriti / ___ yaccApyevaM vAdinaste kAryalakSaNatvAt karmaNaH kAryaM karma yatkriyate tatkarmetyakSarArthAccAnumeyaH kartA, tasmAt karmaNo'nyaM kartAramantareNa karmAbhAvAt ghaTasyeva kulAlovyApyeSyaH karteti, tanna, nanu karmaNaiva kariSyate svata eva karmaNA karma kriyate, na tu tadvyatiriktena katyuktm| nanu sudUramapi gatvA tvayApyetadabhyupagantavyaM karmavyatiriktaH kartA puruSo'stIti, brIherapyAvartakatvAt, svarUpabhedAt, akSarArthAcca nirvivAdakRtakatvAt karmaNaH kartureva bhAvaH sarvasya, evaJca tvaduktahetoreva karmavyatiriktapuruSasiddherAvarttakavaidhapeNa karmaNaH kRtakatvaM karthottarabhUtasyAvadhAraNaJcAyuktam, tcchkteH| na hi sA kriyamANA'labdhAtmavRttitvAdasvatantratvAcca bhavati, abhUtadevadattavat, aniSTazcaitattavApi / puruSakArapratyAkhyAne ca sarvazAstravaiyarthyaprasaGgaH, hitAhitaprAptiparihArAvardhA hi sarva zAstrANAm, tAbhyAM pramANAntarasaMvAdena niruktIkRtasatyatvAni cikitsitAdInizAstrANi puruSakriyayorabhAve nirAkRtAni syuH, naiveSyate tannirAkaraNamevam, tvadupadezAdikriyANAzca dRSTArthAnAm, krmprvRttimaatrtvaatttprtipttyprtipttyoH| karmapravRttimAtratvAttatpratipattyapratipattyoH karmata eva bhavatItyupapadyate, prAjJapuruSapratipattivat balIvardAyapratipattivacca Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH tasmAt sarvANyetAni karmaNa eveti cet, tvamidamasi tAvat praSTavyaH, 'atha tadAdikarma kutaH ? kiM tadapi karmaNa eva? uta puruSAt?' iti, brUyAstvaM 'omi' ti gatyantarAbhAvAt na, vrIhivaidharmyeNAkarttRkatvAt kRtakatvamapayAti, tato vADato brIhirakRtakaH, tatazcAkriyamANatvAnna karmatvaM tasya AtmAdivat, utkSepaNAdivaditi evaJca kRtvA tadapi sarvamasambaddhaM yatkarmakAraNaikAntina AhuH, yacca puruSakArakAraNaikAntina AhuH / 157 kathamasambaddham ? nahi zubhamazubhaM vA'tra kiJcidAbhyantaraM bAhyaM vA iSTasya kAraNamaniSTasya vA, sarvametadiSTakAraNamapyaniSTakAraNamapi zubhamapyazubhamapIti gRhANa, yathA tridoSaghnaM modakAdi pramANApramANakAlAkAlA''hAritaM tathaika eva zubhAzubhAdidharmA hyayaM pudgalakAyaH, pudgalaniruktikaH kAyaH zarIraM citatvAt pudgalasya pudgalasyeva vA kAyaH iti bhoktRbhogyAtmakavipariNAmavRttitvAt, AhAraMvat, kAyacaitanyayorvA aikyapariNAmApannayoreva bhoktRbhogyavipariNAmavRttitvaM siddhamato bhoktRtvAdbheogyatvAdvA zubho'zubhava kAya: / .. .. tacca na, udakazubhAzubhatve prativiziSTasadasadyogakRte, tasmAt ubhayadharmatA sarvadravyANAmityetacca na, ekaikasya sarvarUpadravya bhavanaparamArthatvAt sarvazubhAzubheSTAniSTakAraNatvAdirUpo hi dravya bhavanaparamArthaH, evaM hi bhAvAdeva bhavaddravyaM paramArthato bhavati, * nAnyathA, atrAnumAnaM tadeva tat, tatparamArthatvAt, tadvat, etaduktaM bhavati tattatsvarUpabhavanaparamArthatvAt, tattatsvarUpavat / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 dvAdazAranayacakre anyathAtve'pi tadanatirekAt, tantuyajJopavItavat, yathA cAtra sarvasarvasya bAhyasya pariNAmyapariNAmakabhAvAdekatvaM pariNAmazca dravyamAtram, yadyadbhavati sa paramArtho'sya, yathA kSIrAderyAvacca ghaTAdeH tathAtmakarmaNorapi, AtmA pariNamayati tathAbhavanasAmarthyAdgatijAtyAdinA pudgalAniti pariNAmakaste pariNAmyAH, pudgalAzcAtmAnaM mithyAdarzanAditvena pariNamayanti tadbhAvenAtmA pariNamyate, etasya karmakarmidvayasyAnyo'nyapariNAmakatvAdanAditvamekatvam, saMsArasya karmakarmidvayasambandhajatvAttasya caanaaditvaat| yadapi ca bahirbhinna viSayajAtaM rUpAdi tadapyAtmana eva, tattvamupayogAtmakatvAt, matyAdivat, kathaM rUpAdeviSayasyopayogaH Atmeti ceducyate, tdvytireklbhytvaat| ___rUpAdInAM dezabhedena yugapadavasthAyinAM dezakAlAdito'tyanta bhedagrahe'bhavanAtmakatvAt nirvastutvApattirvandhyAputravat, tatazca dravyameva tathAtathAbhavanalakSaNaM satyaM na rUpAdayo nAma keciditi, kathaM punastat bhedena bhavatIti cet, cakSurAdipratyayopayogApadezena, bhAgineyAdyapadezaviziSTaikatvasatyapuruSavaditi sAdhUktamekameva srvaatmkmiti| yaccopayogasvatattvaM matyAdi tadapi :- pudgalAtmatattvam rUpAdyAtmakatvAt ghaTAdivat, sa hi upayogalakSaNa AtmA paramANuvyaNukatryaNukAdiSu rUpAdyAtmakeSu pudgaleSUpayujyate kRtsro vyApriyate, tatpradezasyApi rUpAdyAtmakatvamAtmano'bhyupagamyate tadupayogAttatpariNAmAttadeva taditi nyAyAcca, yadyevaM tato'saGkhyAta Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 159 pradezo'pi sarvAtmanA sarvaiH pradezaiAhye upayogaM yAyAt, mRtpiNDaH zivakAdibhAvamiva, upayogamagacchannanupayujyamAno'cetana eva, paTAnupayuktaghaTAdivat, cetano jhupayogalakSaNastadabhAvAdacetanaH syaaditi| AtmasvatattvajJAnAvaraNAyudayapravRttyavyatiriktarUpatvAcAtmA pudgalasvatattva eva taadaatmyprtiptteH| nanvevaM pudgalA evAtmA prAptaH tasyopayogAtmanaH pudgalatvAt yo'yaM pudgalopayogaH sa cAtmopayogaH eva, upayogavyatirikta rUpAderabhAvAt, tasmAt kuto'sya rUpAdyAtmakateti, etanna, upayogAtmakatvAdeva rUpAdInAmapyuktavat, anena sarvamapi sarvAtmakam, AtmapudgalayoritaretarAtmakatvAt, evazca karmaiva kAraNaM puruSakAra eva kaarnnmityekaantmsmbddhmiti| idAnIM tu pratyekapratyuktibhAvanA dik, karmaikAntavAda pratyuktidik tAvat pravarttayitRtvAt puruSazca kAraNamutkarSArthI, tasyaivoktavat sarvatvAt, asAveva puruSaH prANAdimAMzcetanaH karmApi, asmin pakSe karmAdisarvasarvatvAt kiM tadanyat karmeti, tasyaiva karmatApi, tasmAdeva puruSakArANAM tatsAdhyAnAJca siddhayo'siddhayatha nAnA syureva / utkarSaparamparAyA bahuprabhedAyA api AmukteH puruSasyaivAvyatiriktabhinnakAraNatvAt, ahibhogavistaraNAkuzcanavat, tathA'natirekAtirekAt karmApi prvrttyitu| cetanAcetanaparamArthatvAcca puruSasya, iSTAniSTavidhivyApriyamANatvAt, athaivaM neSyate tvayA tato'sau bhavet pazuvanmanuSyatvenApi gamyAgamyabhakSyAbhakSyAyavizeSajJaH tadvat pazurapi vA vishessjnyH| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 dvAdazAranayacakre evaJcakRtvA tasyaiva tattaditaravadavibhaktadvayAtmakatAyAM dvividhaH pravRttipravandhaH phalapariNAmaprabandhaH prAgbhavIyakarmAkhyapuruSakArasya sAdhyo'sAdhyazva, tIvramandAdihetUpasevanasaJcitatvAt sAdhyAsAdhyavyAdhivat, calanIyo'vicalyazca baddhAbaddhamUlatvAt vRkSahaTTavat, nikAcitAnikAcitAvayavatvAt, ayHshlaakaaklaapvt| ____ pariNamanamapi ca tasyApi pUrvakarmaNaH puruSakArasya viSayo na viSayaH kacit, aprAptaprAptavipariNAmAvasthatvAt puSpatugdRDhaphalavat evaJca kriyAsahAyazca sa phalaM prayacchati, kriyAsahAyasya phalapradAne sApekSAnapekSazaktitvAt, bhArotpATavat / sopakramasya kriyApekSA na nirupakramasya, tatra sopakramasya karmAtmanaH puruSAtmanaikIbhUta syodayopazamakSayopazamakSayA avasthAH sApekSA bhavanti, madanaphalAdvamanavat bhasmapaTalAcchannAgnivat, daravidhyAtAvacchannajvalanavat, tRnndaahvdvaa| evamanayaiva dizA puruSakAraikAntavAdaH pratiSedhyaH tadyathA - karma ca kAraNaM pravarttayitRtvAt sukhaduHkhotkarSApakarSavikalpAnubhavAvazyaMbhAvitasya caikasyaivoktavat sarvopayogatvAt puruSatApItyAdi sarvamazeSaM yojanIyam, atraikasya svAtantryaM tattatpradarzita tattvasyetarasyApIti bhAvanIyam, yathA cAtra tattvaM karmAtmanoH sarvaprabhedeSu vRttaM bhAvitamasmAbhistathA'vagAhAdilakSaNairastikAyaiH saha, karmAtmavicAroktAt prvrtkprvrtynyaayaat| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 161 taddravyatvAt pRthivyAdivrIhyAdipRthivyAdivat taddravyatvama siddhamiti cena, avagAhAdeva dravyaM yathA viyadAdi evamAtmAdyapi, tasyaiva tathAbhUtaiH; udakAdivrIhitvazivakAdighaTatvavat / avibhaktAvagAhasyAtmAderavibhaktamavagAhyamapyAkAzamityekamevedaM bhavanam tatpunaranyatra mithyAgrahotthApitanAnAprabhedaM vikalpitam, tAn prati sarvagatetarAbhimatadravyasvarUpamutkSepaNAdi, tadavyatiriktatvAt, ghaTaghaTabhavanavat, yathA ghaTa eva ghaTabhavanaM na tato'nyat tatastadavyatiriktam, yadyanyat syAt ghaTo na bhavet bhavanAdanyatvAt, khapuSpavat, bhavanaM vA tasya na syAt tato'nyatvAt paTabhavanavaditi / evaM pacikriyApi kacidapyanatikrAntadravyasvarUpA, utkSepaNAdivadeva pRthivyAdikASThAdi dravyamAtraM bhavanameva, sa ca bhAvaH puruSAdi niyatacetanAcetanavikalpadvaitavizeSaNavinirmuktaH sarvAtmakaH, yathA ghaTAdi paTo bhavati vrIhirudakaM manuSyo nabho dharmAdharmAdi vA, paTospi ghaTo vrIhirudakAdItyavizeSeNa sarvaM bhavatyevaikaikam / tadeva hi bhavanaM yatsarvAtmakamasadvyAvRttyartham na hyasanAma kiJcidasti, anena hi pravarttayitRtvAt sarvaprabhedena bhUyate na na bhUyate'pi tadAtmAnetiriktatvAt, bAlakumArAdivat, anyathA'bhAva - tvApatteH yadyevaM neSyate tvayA prAgabhAvAdinApi bhavatyeveti, tatastasya devadattAderbAlakumArAdisarvAvasthAtmaparityAge kiM taddevadattAkhyaM vastu? kAstAstadvyatiriktA bAlAdyavasthAH ? ityabhAva Apadyate / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 dvAdazAranayacakre na cetano'cetana iti natrA pratiSedhavAcinA sambandhAdacetana rUpeNa cetanasya bhAvAbhAvAdabhAva ityatra brUmaH, acetana iti cetanAdanya AtmaivoktaH sparzAsparzAdidharmaNastasyaivopayogAdyasparzarUpA danyena rUpeNa sa eva sparzAdimAn jJAnAvaraNAdikarmarUpa aatmaa| na tu bhavanmatAtyantacetanAbhAvarUpeNa cetano na bhavatyacetana iti cetanA na bhavatyacetaneti jJAnAdi na bhavatItyajJAnAdi vocyate kintu cetanAyA anyA'cetanA sparzAdi, jJAnAderanyadajJAnAdIti, prasajyapratiSedhastu neSyate yathA cetano na bhavatyacetana ityAdiriSyate tvayA tatastathA sarvato vyAvRttezcetanAcetanayordhyAvRttiH syAt, nirvizeSavyAvRtyarthatvAnnatraH svato'pi vyAvRtteH khapuSpavadasattvA danyatvAca tattvameva cetnaa| jJAnadarzanAdisaMvedanA sApi ca nivRttyupakaraNalabdhitattva upayogAtmA, ato rUpAdimadapyAtmA, cetanatvAt abhimatAtmavat, tasyaiva tathAbhUtatvAt evazca kRtvA jJAnamajJAnaM pudgalAtmakatvAt rUpAdivat, ajJAnamapi ca jJAnaM tata eva tadvat, cetano'cetanaH, acetanazcetana ityAdi sarvatra sarvasarvAtmakatvaM bhaavniiymiti| evaJcAyaM saGgraheSu draSTavyaH, te'pi ca saGgrahAH trividhA dravyasthitanayaprakRtayaH, teSu vA'yaM dravyaprakRtinayaH sthitaprakRti virodhinordhisstthaatRprdhaanyorvipkssH| sa ca saGgrahaikadezatvAvyArthaH, dravyazabdo'pi kartRsAdhano dravyamiti dravati yAti na vicchidyate bhinnarUpamupavyAptyeti / nanu karmaNi karmasAdhanatvamuditam tatkathamadhunA'vadhArya dravatIti dravyaM kartRsAdhanam?, ucyate nanu karmasAdhanavyAkhyAnena tenaiva kartRsAdhana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho vidhiniyamAraH 163 tvameva vyavasthApitaM dravyeNaiva dravyaM kriyate brIhivaditi, satyAM karmatAyAmapi kartRtvaM dravyatvAditi / etasmiMzca naye dravyameva zabdArthaH sa ca nityo vicchedA bhAvAdavasthitatvAdvA / anvAha ca pRthivI dhAtau kiM satyam ? vikalpaH, vikalpe kiM satyam? jJAnam, jJAne kiM satyam ? om, tadetadbrahma / - etaduktaM bhavati - ataH paraM zabdArthavyavahAro nivarttate nirvikalpatvAt, vyavahArAtIto'yamarthaH, kathamomityeSo'nvayavyatirekarahitaH zabdArtho bhavitumarhatIti cet ko brUte'nvayavyatireka rahita iti, yasmAdatrAnuvRttivyAvRttI anantaroktapRthivyAdidhAtuvikalpajJAnasatyatvAnuprabandhasAmarthyopahitarUpe, ete cAnuvRttivyAvRttI yathA bhAgaM prasiddhiM gacchataH, sa ca zabdArtho'nAdyanuprabandhasAmarthyopahitAnupravRttitvAnnityaH, atrotpAdavinAzazabdAvapi tatsthitarUpAveba, nAsadudbhavAtyantavinAzarUpau Urdhvapatanavyaktyarthasarpanipatanavaddravya svatattvAvevotpadyate vinazyatIti cocyate / anityaghaTAdizabdA api nAtyantamutpannamabhUtaJcArthaM bruvate, svasattvabIjaM dravyamevAvicchinnamAhuH / vAkyArtho'pi ca pRthak sarvaM padam / nibandhanamapyasya 'je egaNAme se bahuNAme' iti / iti caturtho'ra: nayacakrasya samAptaH / prathamaca mArgo nemirityarthaH / * * 'ardhametat pustakaM samAptam iti mAtRkAsu dRzyate / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH ubhayanayaH satyametadyaducyate tvayA bhavatIti bhAva iti kintvidaM dravyamevArtha iti virudhyate abhyupagamena svavacanena vA tadavayavena vA, bhavatIti dravyamiti vaikasminneva pade prkRtiprtyyaarthbhedopaadaanaat| yattadbhavati tasya bhAvatvAdapi yattadiSTaM dravyaM tadbhAvo'pIti bhavanasya dravyAdbhinnatvAt, ato'nyathA'sattvAt, yadi dravyaM bhAvo'pi na syAttatastadasat syAt, abhAvatvAt khapuSpavaditi na dravyamAtramutkSepaNAdi, tasmAca naikaM sarvamanantaranayadarzanam, na sarvamekaM puruSaniyatyAdinayadarzanam, nApi vidhyubhayadarzanam, kiM tahi? ubhayaM dravyaM bhAvazca, asya pradhAnatvaJca tulybltvaat| - tatra sammUrcchitasarvaprabhedanirbhedaM bIjaM dravyamityetadravyalakSaNam, tathAbhavanAvinAbhUtasanidhivastutvavyaktiH kriyA pravRttiH bhaavH| vadanagatakramapatAkikAsantAnaniSkAsavat, yathA mAyAkArakavavyAdanutpAdavyayAtmakAt pRthivyAdermUlAdayo yathAsvaM patAkikAmAlAvakriyAtmAno niyatA eva krameNa niSkasanti, tathA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 165 pacatigacchatyAdikriyA dravyAddevadattAdeH, evaM tasminneva vastuni guNAdInAmantarbhAvAt pdaarthaantrklpnaavaiyrthym| adravyadravyavadrvyasaMyojanaviyojanarUparasagandhasparzazabdotkSepaNApakSepaNabhavanavizeSasamavayanAdayo bhavanameva, na guNAdayaH santi, dravati jAnAti icchati dveSTi niyatate. saMyunakti viyunakti zvetate ityAdyAkArakalakAreNa kartRvAcinA kriyAvizeSANAM skrtRkaannaambhidhaanaat| pRthivyAdisaMyojanaviyojanAdInAmabhAvenamUlAdi, bhAvo veti dravyabhAvaparigraho yuktH| evaJca kRtvA nahIha kazcidapi svasminnAtmani muhUrttamapyavatiSThate varddhate vA yAvadanena varddhitavyamapAyena vA yujyata iti granthaH, nahi kazcidartho dravyaM svasminnAtmani nirbhedanirUpAkhye muhUrttamapi avatiSThate, apizabdAyAvatsamayamapi nAvatiSThate, etena vRddhihAni satatasampravRttirUpaM sarvaM vastviti dravyA''khyAnameva kRtam, varddhate yAvadanena varddhitavyamiti tu punaH yatparimANasya yAvaditi niyatapari -mANAM vRddhiM darzayatA tasyaiva dravyasyAvasthitasyAvasthAvizeSa eva vRddhiriti darzitaM bhavati, tathA'pAyo'pi, yAvadanenApetavyaM tAvadevApAyena vA yujyata iti| tasmAdayamapi grantho dvayAtmakadarzanenaiva netuM zakyate, sannihitavyaktiyuktatvAt, tatra dravyameveti tAvana yujyate, yadi tu dravyamityevAkriyamabhavanamabhaviSyat tato nAbhaviSyat, yadi na Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 dvAdazAranayacakre pravarteta na kriyApi syAdrvyaM prAk kenacidgamanAdiprakAreNAvRttaM tadevedAnI pavAdapi apravRttatvAt, bhavadeva hi bhavati na nirupAkhyam, yadi nirupAkhyamapi syAt khapuSpamapi syAt, khapuSpamapi vA'bhaviSyat tvadabhimatadravyavat, abhavadbhavanAt / ___anaikAntikameva tat, AkAzAdInAmapravRttibhavanAnAM sattvadarzanAdityetaccAyuktam, tadvipakSatvAsiddheH AtmAyapi ca pravRttameva dravyatvAt, tantuvadIjavaditi, tasmAttena tena prakAreNa pariNamamAnaM pravarttamAnaM vastu bhvtiityucyte| tathA ca caitanyAdilakSaNatA''tmAderupapadyate tathAbhavanapravRttisAmarthyAt dravyatvatulyatve stypi| __ atha tu pravRttibhUtirityevAdravyA tato naiva syAdAtmA pUrvavat, bhavadeva hi bhavati dravyArthataH, etadanicchato'sthitabhavanasAdharmyAt khapuSpamapi vA syAdadravyatvAdbhAvavat, bhUtArthasAmarthyAdeva hi pravRttiH, guNAdyapi ca dravyameva prvRtttvaattntvaadivt| ____ bhavatIti bhAvaH sa ca kartA'kartA ca dravyam, yato'sau bhavatIti bhAvaH tadravyaM sa bhAvo, bhavanasambandhAdbhavatIti bhavati tasmAttadbhavanaM bhAvaH sA kriyaa| ata eva tadarthagateH 'prakRtipara eva pratyayaH prayoktavyaH pratyayaparaiva ca prakRtiriti vyutpattiH, ubhayArthavattvapradarzanAya ca ko'sau bhAvo nAmeti praznopakramaM vyutpAdyate kriyA, yattadbhUyata iti, 1. mahAbhASye. a. 3 pA. 1 sU. 2 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 167 nocyate yo'sau bhavati ko'pIti, asvazabdopAdAnasAdhyabhAvatvAt bhAvasyAsmaduktAnukArAt, tadviparyayeNa tu dravyabhAvasya praznaprativacane dRSTe vyutpAdanakAle, tadyathA kasya bhAva iti praznaH, prativacanamapi yo'sau bhavatIti ucyate nocyate yattadbhUyate tadbhavanameva, kiM bhUyate na bhUyate kenApIti, svazabdopAdAnasiddhabhAvatvAt sttvsy| liGgAdimadravyaM tadrahitA ca kriyA bhinnamubhayameva bhAva iti liGgasaGkhyAvato dravyAt vastutvaikatvagatA kriyA svarUpato'nyaiva, aliGgasaGkhyatvAt plakSAdivat, bhinnAnAM padArthAnAmekasambandhi viSayavArthaH, samuccayo'nvAcayaH samAhAra itaretarayogazca padArthottarakAlabhAvinaH dravyANAM guNAnAM kriyANAJca dRzyante, na caite dravyaM na kriyA na guNaH kintu vIrapuruSavizeSaNavizeSyaikAtmavat vastutvaikatvagatyA'nanyAnyatvabhAjo dhrmaaH| sAdhu bhavatItyAdau bhavane bhavitRSu liGgasaGyAbhedavatsu yAH liGgasaGkhyAstA na bhavanti, bhavane napuMsakaliGgamekavacanazcAnumIyate zrUyate ca tadvizeSaNe sAdhuzabde, tasmAdanyadbhavanaM bhvdbhyH| pratyayapaprakRtivyavasthAyAntu prathamaikavacane atikramakAraNAbhAvAt, napuMsakaJca bhavanasyAvyAktatvAt, yathA loke dRSTaM kimapi dRzyata iti, tathA trikAlaviSayAvyAdanyo bhAvo na ca tena vinA kArakaH trikAlatvAt, dravyaM trikAlaviSayaM bhAvasya tridhA bhinnakAlatve'pyekarUpatvAt, vartamAnatvenAvatiSThamAnaM tatsambandhe dravyaM trInapi kAlAn viSayIkaroti gamanagantRvat, vartamAna eva devadatte gantari gatestraikAlyaM dRSTam, agamadgacchati gamiSyatIti. tathA'bhUdbhavati bhaviSyati drvymiti| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre bhAvasya dravyAt pRthaktvAsiddhivat ganturgamanapRthaktvAsiddherhi dRSTAntaH sAdhyaikadeza iti ceducyate devadattagamanayoH traikAlyAtraikAlya -bhedasiddheH dravyabhAvayorapi tadvat, yugapadayugapattattvakhaghaTavat / 168 atha mataM dravyArthabhedatvAdasya nayasya dravyArthasya ca nityatvAt kathamidaM prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtmakaM traikAlyam, pUrvAparakAlatulyatvAt dravyArthAbhyupagamAt dravyasyaiva vA'traikAlyAbhyupagame bhAvasya dravyArthatyAga ityatrocyate, pravRttinityatvAt nAtrApi dravyArtha - tyAgaH, vastuno dravyabhavanAtmakasyobhayatvAdeva nityatvasyApi dvitvam tadapi nityaM yasmiMstattvaM na vihanyata ityuktatvAt / kUTasthasya dravyasya sarvaprabhedanirbhedasya bIjabhUtasya gamanasthAnAdi sarvAtmakatvenAvasthitasyAnantamAtmAnaM paryanubhavatastadarthAnubhavanA tmatvAdeva dravyakauTasthyaM yujyate, itarasya tu tathA tathA'bhivyajya mAnasya satatapravarttanAtmano bhAvasyAkauTasthyaM satatasaMpravRttirUpaM nityatvaJca / ata eva bhUtAbhUtabhAktvaM dravyAdvaidharmyamasyAH pravRtteranyatvakAri, bhUtAbhUtA kriyA, dravyaM bhavadeva, vyatikrAntyavyatikrAntibhAktatvAt yathA kRtaH kaTo devadattena kRtaH karmaNA vibhAgaH tatra vibhAgaH kaTakartuzcalanAtmakasya karmaNa IpsitatamatvAt karma, calanena dezAntaraM prApayitvA kriyata iti sA vyatikrAmati, vibhAgaH karma ca na vyatikrAmataH zabdArthasya piNDitatvAt na ca vyatikramo nirnimitto bhavitumarhati dRSTazca varttamAnayoH karmavibhAgayodravyayoravyatikrame karaNasya vyatikramaH / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 169 na caikasmin vyatikramAvyatikramau yugapadbhavato virodhAt tasmAdetadanumIyate - devadatte dravye kaTasya kartari karmaNi vA karttari calane vIraNAnAM kaTe vA karmaNi karaNalakSaNayA pravRttyA tadatadbhavanasvarUpayA dvirUpatayA bhvitvymviccheden| ___yathA dezAntarasaMyogavibhAgaphalaM karma gamanaM gantuH padArthAntaram, tayoH tatkAraNasya ca karmaNo yAvadravyabhAvAbhAvAt padArthAntaratAyAM satyAM ganturgamanena sambandhaH gacchati devadatta iti, vyatilahitagamanazca gata ityucyate, tathA gamanAyapi karaNasambandhamantareNa na bhavatIti kriyA siddhayati ato bhinnaM svatattvAt, yadi svatattvasyAzrayo na syAt karmeti na syAt, kriyamANAddhi tatkarma karaNavyatikrame ca kRtamiti na syAt, tathAbhavadvAsvasambandhavyatikramamantareNa kRtamityetaM vyapadezaM na janayet karaNasambandhAbhAvAt, AkAzAdivat tathA ca tadbhavakarmasattvAt karaNasambandhAcca sadasatkAraNamiti nityaM syAt, sadakAraNavanityamiti nityalakSaNa yogaat| ___ yathA ca karma kriyayA vinA na bhavati tathA karaNamapi bhavanavyaktimantareNa naiva bhavet tathA bhavanasambandhavyatikramamantareNa bhUtamiti na syAt tatazca prAgAdinirvizeSaNaH nAstyabhAva ityavizeSeNaikAtyantAbhAva eva syAt, na bhavedeva sarvam, khapuSpavat asatkAraNatvAdvA abhuutbhvnsmbndhvytikrmtvaat| ___ vyatikramazca bhavati tRNakarmAdau kaTavibhAgAdibhavanabhUtatAyAM, tRNaM kaTo bhavati gamanakarma vibhAgo bhavati saMyogavAnyeneti kathaM Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 dvAdazAranayacakre tRNaM kaTo bhavati, karma vibhAgo bhavatItyetaducyate? nanUktaM dravyaM kriyA ca dvayameva sarvamidamiti, tasya bhUtatA vytikrmH| evaJca bhAvakriyAzrayo'yaM kArakANAM karmAdibhAvaH na niyatarUpaH, na hi kizcijjAtivizeSayogAt niyatam, kiM tahaniyatazaktiviSayam tadeva hi dravyamanyayA kriyayA karma bhavati, anyayA karaNamanyayA'dhikaraNamityAdi, tasmAt sarvaprabhedanirbhedaM bIjaM vastu dravyaM tattvam, tdbhedibhvnvyktikriyaa| yadi dravyavat kriyApi vastunastattvaM syAt tatastayA vinA naiva syAt tattvAttadAtmatvAttatsvarUpatvAt na tattena vinA bhavati devadattavAlAdivat, ghaTarUpAdivat, dRSTazcaitadgamanAdikriyayA vinApi devadattAkhyaM vastu, antareNApi tu kriyAM bhavatyeva vastu doSAdarzanAt tato'nyat, tadantareNApi bhAvAt yadyadantareNApi bhavati tattato'nyat ghttpttvt| dRzyate hi devadatte gacchati vRttiM karoti yajJadatta iti, atra yajJadattasya vRttikAraNaM gamanaM devadattAtyavastuno dravyaparamArthaH tathA kriyApi syAt, gamanavatkriyAtvAt sthAnamapi paramArtha iti prAgeva sthAnakriyayA gamanavirodhinyA yadi devadatto'varuddhaH syAttatazca tasya gamanaM naiva syAt, devadattatvAvaruddhadeze yajJadattatvavat, gamanakriyA paramArthadevadattasya vA sthAnaM naiva syAtkadAcidapi, gamanenAvaruddhatvAt, devadattatvAvaruddhe yajJadattatvavadeveti yAnasthAnayorabhAvAdyajJadattasya vRttyavRttI syAtAm, yAnAbhAvAttAvat pUrvavadvRtteryajJadatta Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcamo'raH ubhayanayaH 171 - vRttyabhAvaH, devadattasya vA gamanakAle'pi bhAve satatamavRttirvA syAditi, evaM sthAnAbhAvAdapi ttheti| tathA gamanAtmakatvAdasya devadatta evAsya vRttinimittamiti yAvaddevadattaM vRttiprasaGgaH, tadAtmatvAttatkAlavat, tasya gatiparamArthatvAvasthAnAca, sthityAtmakatvAdvA'sya gacchatyapi devadatte yajJadattAvRttireva sadA syAt, sthAnakAlavat, evaM tAvaddevadattagatisthitiviSayayajJadattavRttyavRttivicAradvAreNa doSA uktAH / idAnIM yajJadattavRttyavRttiviSayo'pi vicArastathaiva karttavyaH, atrApi yadi dravyaparamArthavadityAdigrantho yAvadvRttyavRttI yajJadattazabdoccAraNena yathA sambhavaM yojyaH, prakArAntareNa tu yajJadattavastusvarUpavavRttyavRtti kriyayoH tadavyatiriktatvAt devadattayAnasthAnayorapi tadavyatirekAyAvaddevadattagamanasthAnazca vRttirevAvRttireva vA syAt, virodhinaH kriyAntarasyAbhAvAt puurvvt| ___ tadatadbhavanAvicchedAtmakapravRttinityatvasyAkUTasthatvAdbhavanamevedaM gativRttisthityAdi, satatasaMpravRttirUpabhavanAtmakatvAdato dravyaM kriyA cobhayaM nityaM bhaavH| "tasmAdbhedajJAnavyavahArau tu zabdabhedadravyapravRttitattvAnurUpyAt, zaktimato dravyasya zaktayo yugapadbhAvinyo rUparasAdayaH kriyA eva, gamanasthAnAdikriyAstu kramabhAvinyaH, vivakSApi ca tAsAM zaktInAM yathAnurUpaM prativiSayaniyatapratyAyanavRttitvAt, rUpAdidravyazaktipravRttibhedaniyatendriyagrAhyatvavat, niyatapravRttiviziSTavastubhAgAbhi-. nivezibhirabhidhAnaH sarvasya vasturUpasyAbhidhAtumayogyatvAt, yathA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 dvAdazAranayacakre devadatto gacchatItyAdI devadattazabdo gatyAdIn nopAdatte na vA vyudasyati tathAsskhyAtamapi devadattAdIn nopAdatte na vA vyudasyati kriyAMzaviSayaniyatazaktitvAt, tadevaM dravyazaktyaMzaniyatazabdapravRttyanupAtyayaM bhedapratyayaH / tathaiva gatisthitivRttyavRttyAdibhedavyavahArAH, sarvabhedaparyanubhavArthatvAnnityapravRtteH, yA'sausatatasampravRttiH sA sarvAn gamanAdIn bhAvabhedAn paryanubhAvayAmi dravyamiti pravarttate, yadi tAnnAnubhavet tato na te syuH tenAparyanubhUyamAnatvAt khapuSpavat, sarvaprabhedanirbhedaM bIjaM dravyamiSyate tadvA dravyaM na syAt bhedAparyanubhavanAt khapuSpavat / devadattavastunA zabdenAnupAdIyamAnApi hi gatirupAttaiva, niyatabhAvAt tadAtmatvAditi vizeSahetoca, yadyadAtmakaM tena tadupAttamagninevauSNyam tathA devadattena gatiriti, gacchatizabdena ca devadatta upAttaH, devadattAbhisambandhAt zabdena cedartha upAtto'rthena devadattArtha upAtta eva tadAtmatvAt, tathA zabde'pyeSa vidhiH, uktvdubhyvstutvaat| paramArthatastu arthaniyatatvAttu vacasaH devadattazabdena gatyAdinAnupAttam, tadbhavanArthatvAt devadattazabdasyeti gRhANa, devadattazabdo hi dvitIyAdivinAbhUtaH kevale karttaryeva prayujyate karttA ca kriyAyAH sAdhanatvAt kriyAmantareNa na bhavati, tatra svayamasau karttA tena tena prakAreNa varttamAnaH, tathA zabdo'pi tattadarthavAcI yathAhurantataH 'astirbhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyastIti' sa eSa Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 173 upAttagatyartho devadattazabdo devadattakartrarthapratyAyanArtho nAnarthakaH arthapratyAyanArthatvAdvacanapravRtteH / devadattazabdo na devadattasya vAcakaH kintarhi devadattazabdena devadattArtho vijJAyamAna evAnUdyate sa gacchatIti vidhAnAya, sthAnaviparItagamanapratipAdanAya ca devadattaM gatikartRtve nAdhyArohayAmIti prayujyate yo gacchati sa devadatta iti jJAtArthenAnUdyamAnena vidhAnAt, tathA ca devadatta ityukte viziSTakriyAtmakakartRnirdezAdgatergatatvAdgacchatizabdo'narthakaH punaruktazva, tau ca na vibhaktavidhyanuvAdArthavaktAraM zrotAraM vA prati bhavataH / vibhaktavidhyanuvAdArthAvivektAraM prati anyatarasyaiva vAnayoravivektAraM vaktAraM zrotAraM vA syAt / prathamapadopAdAnasannihitArthavyaJjanaM dvitIyapadaM sannidhimAtreNa tathApratipattuH zroturupakArakaM nAnyasya, na sa punaH zabdAparAdho yadasau tadarthaM na pratipadyate, yathA na hi sa sUryasyAparAdho yadenamulUko na pazyatIti, atra prayogaH - prathamapadopAttArthameva dvitIyapadam, udgAhitArthavivaraNArthatvAt, bhASyagranthavat / bhAI prathamapadopAttArthazcedvitIyapadaM prathamapadoccAraNakAla eva tataH pratipatteH vaktRvattathA pratipattuH zroturupakArakaM syAt tenaiva vyaktatvAdityatrocyate kasyacidbhavatyapi keSAJcinAdita eva tadarthasya kArakaM tathAvyaktavyaJjanatvAt pradIpavat / tathA ca vinApi tatsannidhiM pUrvazrutazabdavRttereva tathA niyatatvAttathaiva pratipattAro dRzyante yathA " praviza, piNDI" miti Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 dvAdazAranayacakre pravizazabdazravaNAt suSiraM gRhAdi karmapadamatreti piNDImiti ca karmapadazravaNAttayogyabhakSikriyAkartRkarmakamiti / tathA gacchatIti ca tipopAtta eva kartA, 'laH karmaNi ca'' iti / kartari vihitalakAroddezatvAttipaH, sa ca devadatta eva viziSTaH, viziSTakartRviSayagamanavivakSitatvAt tacchandavyavasthApyasvarUpatvAt vA gacchatiH svAMzopAttArthaviSayaka eva, vakturvivakSAyAmanyathoktyAnarthakyAt, arthaprakaraNAyApAdanazca, zrotrApyazruto'pi gRhyate sa iti gacchatItyukte, ante ca nAmaH krtRtvprtipttiriti| anayA ca zabdArthagatibhAvanayA loke dRSTayA bhavanamevedamekarUpaM devadattabhedaM gatibhedaM sthitibhedaM vRttyavRttihasanakathanAdibhedaM vA bhavatIti sarvatra vyakterbhavati tena tathA tathA bhUyata iti| nanu kArakANAM pravRttivizeSaH kriyetyetajjyAyaH kriyAlakSaNam, na satatasampravRttimAtram, sarvatra pravRttisambhave'pi kenacit phaloddezena kArakavatyAH kriyAyAH pacipaThigamyAdeH parigrahArthaM vizeSagrahaNam, pravRttimAtraparigrahe tu sarvabhAveSu hi pravRttirastIti sahabhAvibhirasahabhAvibhirvizeSaiH pratyAzrayaM sahitA pracayApacayaphalA sA tasyAH sarvavastuni vasantyA muhUrttamapyanavasthAnAt kiM phalaM laukikaM syAt? vizeSAstUpajAyamAnAH pacyAdaya odanAdiphalAntarahetava svAzrayAH kArakAntarANyapekSante, yathA vikledaH taNDulAzrayaH kASThAdInyapekSate, tatra yA pravRttiH bhavanarUpA sA 1. pANini. a. 3 pA. 4 sU. 96 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 175 kArakAntarAnapekSatvena vizeSAvyApitvAna pravRttisAmAnyaM kriyA lokavyavahArAnaGgatvAt, bhAvazca kriyA dravyazceti yuducyate tatra kriyAyAH phaloddezakArakasambandhAbhAvAt kutaH kriyAtvam gacchatyA -divyApirUpatA vA? pravRttivizeSatvenAbhUtatvAt, kArakavat, vaidharyeNa tdbhedvt| tathA ca dravyaM kriyA ca dvau bhAvAviti dravyasya dvitIyo bhAvaH kriyetyetadapi ca nopapadyate, tasyAH kriyAyA asattvAt khapuSpavat, asattvamadravyatve satyagatyAditvAt khapuSpavat agatyAditvaJca tdvyaapitvaaditi| atrocyate abhyupagatA tAvadasmadabhimatavat sarvabhAvaviSayA pravRttirbhAvAnAmAtmeti nahIha kazcitsvAtmani muhUrttamapyavatiSThate varddhate yAvadanena varddhitavyamapAyena vA yujyata iti bruvatA, sa cAbhyupagamo'smanmatasAmyAt pravRttisAmAnyakriyAtvaM samarthayati phalAntarahetuhetubhAvAvibhaktavRttiH sarvabhAveSvityukteH, nahIha kazcit svAtmanIti vcnaat| yadapi coktaM kenacit phaloddezena pravRttivizeSaH kArakANAmiti, etenAphi, vacanena sAmAnyapravRttereva kriyAtvamuktam, anantaroktavizeSadvayasannidhAnAt pravRttivizeSAtmikApi saiva, yadapi coktaM vizeSAstUpajAyamAnA ityAdi yAvana pravRttisAmAnyaM lokavyavahArAnaGgatvAditi, atrocyate ihApi samAnakalpatvAt, yathA ca vizeSA upajAyamAnAH pacyAdaya odanAdiphalanirvRttau kArakAntarANyapekSante tathA mRdbhavanamapi ghaTaphalanivRttau kArakAntarANyapekSata Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 dvAdazAranayacakre eva karttA kumbhakAro'sya karaNena daNDAdinA jalAdyAharaNAya mRdAhRtya tacchAlAyAM ghaTaM nirvarttayati, mAlavanagare saptavarSazatAni yAvat sa eva ghaTa ArdrAdisAmizuSkanavayuvAdyanyathAbhavane'pi tathAtathAbhavati tatrAma eva ghaTo varSaM na darzyate saGgoSyate ca godohaM vA taDAgAdau, tathaivAparasya kSaNamapyanavasthAnamudake prakSiptasyeti, pravRtti vizeSatvenAbhUtatvAdyasiddhatApi caivamuktaiva / agatyAditvAcca nAsattvaM hetvasiddherevoktavadgatyAdisvarUpatvAt satatabhavanasya, nanvagamanasthAnaJcAkAzaM bhavatyeva, tatra kimagatyAditvAdasat syAt khapuSpavat ? utAkAzavat sat syAditi sandehahetutA / nityasthitatvAdAkAzasya neti ceducyate, asyApyasthAnatvameva, SThAgatinivarttanabadasthAnamiti ca sthAnAdanyadgamanAdyucyate, na sthAnasyAtyantAbhAva eva, tasmAdAkAzamapyasthAnagamanaM sacca, gatya bhAvo'pravRttirgatinivRttiriti cet atha nirupAkhyamevatvatpari kalpitagatyabhAvamAtrasthAnaM prApnoti, abhAvatvAt abhAvatvazcAsyA pravRttatvAt khapuSpavat, AkAzAdi ca pravRttaM sthAnavadasthAnaceti vakSyAmaH / gativizeSaNasAmarthyAditi cet tadevedamasmadiSTaM gatyabhAvasya sthAnasya sattvaM siddham, sthityabhAvasya gamanasya sattvavaditi gativizeSaNasAmarthyApAditasthityAdyuttarabhAvasatyatvAdeva sarvAtmaka gatisthityAdibhavanatattvamavalambya tadaparityAgena tatsvAbhAvyAnni rucyate bhavanaM bhAva iti / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 paJcamo'ra: ubhayanayaH yo'pyabhAvAbhimato vinAzo virodhibhAvaprAdurbhAve bhAvAntara nivRttiritISTaH sA ca bhAvAntarAnabhivyaktistasya bhAvAntarasya bhAva eva, virodhibhAvaprAdurbhAvatvAdeva, yathA jAgaraNena svapno nivartyate'nabhivyaktiM nIyata ityucyate tathA svaprena jAgaraNam, anyatarApa - nayanenAnyatarabhavanAt sarpasphaTATopakuNDalabhavanavat, na hi kriyAntarAdanyatrIyate na vA'nyajjAyate'pUrvamiha kizcit, evamihApi ca gatibhavanaM sthitinivRttiH sthitibhavanameva gatinivRttiriti / syAdetat yathA tu bhuktikriyApravRttistRptiphalAvasAnA, prayojanAbhAve kArakAnabhisambandhAdbhujeH nivRttirna kriyAntara bAdhanAt tathaiva tadapi syAt, atrocyate atrApi tu mA maMsthA bhujinivRttirabhAva eva, kiM tarhi? phalaM kriyAntaram, bubhukSAM hi bAdhitvA bhuktikriyApradurbhAvaHbhuktiM bAdhitvA tRptikriyAprAdurbhAva ityevaM kriyAcakrakAnyetAni, tadvannAbhAvo gatinivRttiH bhAva eva sthitiriti| ___ yadi sthiti ma na bhAvastIvastukatve vivakSAzabdayopravRttirityabhidhAnAbhAvaH, arthAbhAvAt, kAkavAsitAdivadanarthakaM vA tatsyAt, atha dravyamAnaM sthitirgatAvapi syAt, ubhayatra dravyasya sattvAdvizeSAbhAvAca, yatastu khalu virodhAvirodhAt bhAva eva gatisthitI dravyavat, ata eva dravyabhavanAdananyaiva satI bhavanAnyatva eva gativirodhinI sthitiriti| syAnmataM virodhitvAdityanaikAntikamabhAvaprasaGgAt, gaterabhAvo gatyA viruddhayate prakAzAbhAveneva tamasA prakAzaH tvanmateneva, Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 dvAdazAranayacakre sthityA virodhavat khapuSpAdinA gatyabhAvenApi virodhastatra tadvirodhitvAttadavinAbhAvAt, khapuSpAdervA bhAvatvameva syAt gativirodhitvAt sthitivat, evaM sati kuta etadbhAvaviSayameva, abhAvaviSayamevaitaditi kutaH? iti| ___ atra bramo yadyabhAvo'pi bhAvenAbhAvena vA bhAvo virudhyate tAvubhau bhAvAveva tarhi, virodhitvAt yatkiJcidvaddezataH kAlato vA, gatyabhAvamAtraviSayatve cAnupapadyamAnasthitirgatinivRttiriti syAt tathA ca kalpyamAnAyAmanupapadyamAnasthitau gatisthityAyekabhavanA vinAbhUtadravyavinAzaviSayaM sthAnamityabhidhAnaM syAt, na caivaM dravyasya kUTasthanityatvAdbhavitumarhati, tasmAdeva ca gatinivRttiH sthitinAbhAvaH khapuSpAdizva, tasmAdgatyabhAvalakSitabhAvavizeSasthityavinA bhAvyeva drvymiti| abhAva iti ca bhAvAdanyo bhAvavizeSaH, abrAhmaNakSatriyAdi -vat, evaM khapuSpAdyasattvavAcizabdAnAM bhAvArthatvam vakSyate cAsya udaahrnnm| yathA tiSThati pacatItyanyathAbhavanaM pravRttisAmAnyaM bhavanaM nAti -varttate tathA vinazyati pradhvaMsate nitiSThatItyAdayo'pi, ye'pyatyantA -bhAvAbhimatAH khapuSpAdizabdavAcyAsteSAmapi na tu tathA'bhavanaM kintu bhavanameva, yathA'gatisthitiH gatereva prakArAntaratA, sati niyatatvAt prkaaraannaam| __khapuSpasya ca samavAyarUpeNAnabhivyaktiH, azokakusumAdi prakAreNAbhivyaktiriti prakAratvAnativRttena'vyakriyayozca sarvAtma Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 179 katvAdbhavanadvayAbhedAt katamat khaM? katamacca puSpANAM vikasanamanyaditi devadattagamanabhavanadvayatvavattadapi, evaJca gamanasthAnAdikrama bhAvinInAmapi kriyANAM satatasampravRttitAdAtmyAnatikramAdeka eva pUrvAparIbhUto bhAvaH pravRttirityucyate, prakarSeNa varttanAt sa ca prakarSaH sarvaprabhedAnubhavanarUpaH, sa eva cAntarbhAvitasvaprabhedatvAt pravRttivizeSa ityucyate, na tvadiSTakArakANAM pravRttivizeSaH sAmAnyapravRtterbhinnaH kazcit bhujivishessvt| . __ yathA bhujirevAzanapAnAdinA dravyakSetrakAlabhAvabhedena prakAra mAtraM bhiyate, na hi teSu kazcidabhujirakriyA vA, sarvo'pyasau bhujireva, tathA sAmAnyapravRttireva pravRttivizeSaH, astyarthasya sarvagatisthityAdibhedAtmakatvAt, evaM gatisthityorastiyAtyo, sarvaiva cAsau prakAramAtrabhinnasAmAnyabhavanalakSaNakriyaiva bhujisAmAnya maatrprkaarbhinnbhujivishessvt| ____evaJca bhujigatisthitipacyAdInAmapi tathA tathA sarvabhAvavyApitA bhASatijAnAtizvetatyAdInAmapi pUrvottaravyaktyavyaktibhavanaikatvAdeva ca, pUrvamabhASamANo gacchan tiSThannudAsIno vA pavAbhASate, tathA pazyati jAnAtIcchati dveSTi prayatate smaratItyAdiSu tulyshcrcH| ___ yadapyAdinaigamanayadarzanamanavabudhya pUrvanayanipAtisthitisvarUpanirUpaNaM kriyate, sA tu dravyAvasthAvizeSo gativaditi, yathA. gatirdravyasyAvasthAvizeSo bAlakumArAdivavyAdananyA tathA sthitiriti gatisthitivaJca sarvakriyA iti| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 dvAdazAranayacakre atrocyate, avikalpitaikatve yatnaprasAdhitakriyArthAntaratva tyAgaH, avyaktadravyAvasthAtvAt, yattadravyaM tato nAnyA'vasthA tadavayavatvAt, devadattabAlakumArAdivat, tatazca dravyArthAntarabhUta kriyApadArthAbhyupagamavirodhaH, evamabhidhAnAttvavyutpattau vyutpattau vobhayathApi svavacanAdivirodhaH, tatra tAvadavyutpattau avasthAyAstato'nyatvaM, tatsvAdiviSayazabdavAcyatvAt, devadattAzvavat, yathA devadattAzca ityukte devadattasya svamazvaH, so'sya svAmIti tena viSayeNAzvazabdena tasya vAcyatvAttato'nyatvaM dRSTamevaM drvyaavstheti| zilAputrakazarIravaneti cena, avasthAzarIrazabdaprayogAnarthakyAt atrApi zarIrAvasthAkriyAtvAdanyatvam, zilAputrakeNa zIryate zarArutvAccharIramiti zarArurbhavati tena zarAruNA bhUyata iti dravyakriyAbhidhAnaM nAtivarttate, tathA ca dravyasyAvasthA dravyamavatiSThate dravyeNAvasthIyata ityavasthAnasya kriyAtvAnativRtteH, vyutpattAvapi sAmAsikapadatvAt samAsasya ca SaSThIsamAsatvAt SaSThayAzca karttari vihitatvAt, sA yadviSayaM dravyasya kartRtvaM tato'rthAntarabhUtAM tAM tadanyagativicalanapratibandhAtmikAmavasthAM darzayati, Atmano' kriyAtvAt kriyAmantareNa kartuH kartRtvAbhAvAt, tasmAdvyutpattAvavyutpattau ca yadi dravyaM tato'vasthA yato'vasthA tato dravyamiti virudhyte| . tvanmanorathAnuvRttestu dravyamAnadarzanAbhimukhIbhUyApi balAdevA -tyAjyAbhimatatattvadravyazabdArthavazAt punarapi dravyAdarthAntarabhUtAyA gatisthityAdikriyAyA ApattiH, bhavati bhavanaM vA dravyamiti bhavyArtha Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 181 - tvAt tatra prakRtipratyayArthavyutpatterdravyakriyayoH siddhi:, yadbhUyate sA kriyA yadbhavati taddravyamiti sAdhyasAdhanabhedAt / yatpunaretaduktamaviziSTadezasaMyogo vA sthitiriti lakSaNaM tatra yuktaM vAzabdavarjyam, vikalpArthAsambhavAt dvAbhyAmavirodhAt / yadapi ca dvitIyaM vizeSagrahaNaprayojanamabhidhIyate sarvadA sarva bhAvAnAM pravRttisamanvayAt devadatta iti nApravRttikam sapravRttikameva, pacatyAdivaddevadattAdayo'pi zabdAH kriyAvacanAH, tasmAt kriyAvacano dhAturiti dhAtusaMjJAste'pi syuH, vizeSagrahaNasAmarthyAt punaH devadattAdayo vizeSA na bhavantIti nivartyante, sarvabheda sambandhAnuguNyAttu pravRttisAmAnyamevedaM bhavanavat satyapi bhavadbhavana bhAvavizeSe zabdasyAvizeSArthatvAt na kriyeti / idamapi prayojanatulyadoSAnubandhaJca / tyaktadravyArthotthAnam, pratyAkhyAtavizeSagrahaNa yathA tatra pravRttisAmAnyanivRttyarthe vizeSagrahaNe pravarttata Ihate ceSTata ityAdInAM dhAtusaMjJA na prApnoti kriyAvacanAnAmeva dhAtutvAtteSAJcAkriyAtvAt tathehApi devadattAdidhAtutvanivRttyarthe vizegrahaNe vRtAdInAM dhAtusaMjJA naiva prApnoti, akriyAvacanatvAddevadattavat sa vA kriyA syAt sarvabhedasambandhAnuguNatvAddhRtAdivat aniSTazcaitaditi / pravRttisAmAnyanivRttyarthe devadattAdidravyanivRttyarthe ca vizeSagrahaNe dvidhA'pyasvazabdopAdAna sAdhyabhAvAdi lakSaNamuktivacanazvAnarthakaM syAt, dvayorapi kriyAtvAt / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 dvAdazAranayacakre yathA ca tatrocyate naiSa doSaH, vizeSa iti hi bhavataH ka sampratyayaH? ya upAdIyamAno'nyaM nivarttayatIti paro brUyAt yadyevaM vRtAdayo'pi upAdIyamAnA vizeSAnivartayanti tairhi gacchatyAdayo vizeSA nivartyante na gacchati na zete na bhute varttata evAsti bhavati vidyata eva kevalamiti, tiSThatyAdivat, yathAcoktaM bhASyakAreNa 'sAmAnyamapi yathA vizeSastadvaditi', tatazcaiSAM siddhA dhAtusaMjJeti yathA tatra pravRttisAmAnyanivRttyarthe vizeSagrahaNe parihAra evamihApi pratyucyate, evaJcocyamAne nanvasmaddhRdaya eva dRSTaM phalamabhivyaktam, nanvasmAbhirapyabhihitaM pravRttireva pravRttivizeSa iti, evaJca kRtvA pravRttimAtrasya sarvatra bhAvAt vizeSagrahaNamanarthakamubhayorapi vyaakhyaaviklpyoH| ___ na cAphalameva, aniSTakRdapi, evaM devadattasya kriyAtvaM syAt, anyanivarttanapravRttivizeSatvAt, pacAdivRtAdivaditi, ye'pyamI vRtAdayaste'pi akriyAstacchabdAnAmadhAtusaMjJA ca syAt, srvbhedsmbndhaanugunnvishesstvaaddevdttvdev| yattu punaH pacAdivizeSanivartakatvAddhRtAdayo dhAtusaMjJA bhavantItyukte naiva nivartayanti pacAdIn vRtAdayo virodhAbhAvAcca vRtAdhantarbhAvAt pacAdInAmato na dhAtusaMjJA vRtAdayaH syurityAzakya tatpratisamAdhAnaM punarucyate nivRttiratrAsmAbhirnArthadharmaprakalpitA vivakSitA, kiM tarhi? pacatItyAdizabdadharmaprakalpitA sA vijJAnapravRttinivRttimAtrakRtA, yathA devadatte sarvadharmasambandhinyapi 1.mahA.a. 1 pA.2sU.24 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamo'raH ubhayanayaH 183 pacati devadatta ityukte gacchati tiSThatyasti zeta ityAdikriyAkalApaM nivartya devadattaM pacatizabdo pacanakriyayaiva sambandhayati, tadviSayakavijJAnAdhAnahetutvAt, ayazca dharmo vRtAdInAmapyaviziSTa iti| atra brUmaH vastunaH pravRtteH sarvapravRttivizeSasahitAyA evAbhyanu -jJAtatvAdbhAvitatvAcca kimasmAbhirvAcyaM vRtAdInAM pacAdInAM vA dhAtusaMjJA prApnoti na prApnotIti, vaidharyeNa sarveSAM dhaatuunaamsmdbhihitprvRttisaamaanykriyaavcntvaantivRtteH| . yo'sau mayA''dAvuddiSTo vidhiniyamAtmobhayanayaH sa eSa nirdiSTaH, naigamadezatvAdrvyArtho'yam, dravyamapi bhAvasAdhanam, saiva vyarthatA, uktavat, padArtho dravyakriye, vAkyamAkhyAtazabdaH, tadartha uktobhayabhAk, nayavinirgamasUtraM 'atthittaM atthitte pariNamati" iti| ubhayanayaH paJcamo'raH smaaptH| - 1. bhagavatIsUtram za 1. u 3. sU 33 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH vidhiniyamavidhiH nanvevamubhayamapyavastu, anupapannasvAvasthatvAt khapuSpavat, svA avasthAH sthityutpattivinAzA dravyasya vA syuH kriyAyA vA, tA yadi bhAvasya tato dravyamanavasthamiti dravyaprabhedAsambhavaH khapuSpasyeva, tatazca sarvaprabhedanirbhedaM bIjamiti dravyalakSaNahAniH / bhAva eva tu sa tathAbhUta Apadyate tadbhedasya tadAtmakatvAt mRdvat / pravRttibhAvavacanAttu matpakSe pravRttAveva vyatirekasambhavaH, tasmAdbhAvAdeva sarvasya prakRtatvAddravyaM bhAva ityetattyAgAddUyavibhAgavacanaM vyartham, tatazca vibhAgena lakSaNAbhAvAttayorabhAvaH khapuSpavat tadabhAvAt kriyA kutaH? tathAbhavanakriyAsannidhilakSaNaM dravyaM pravRttisAmAnyazca kutaH ? tathAbhavanavinAbhUtatvAt khapuSpavadeveti sarvanirmUlatA caivam, avyaktirapyasannihitatvAt khapuSpavat / athocyeta bhAvasya sthityutpattilayAH kalpanAmAtrAH sannihitatathAbhUtabastutattvavyaktidravyamevoktavat, tAzca kriyayA'bhi Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH 185 -vyaktiM nIyanta ityatrocyate, evaM tarhi sarvaprabhedanirbhedatvamasatyaM dravyasya, kriyAyAdhAkriyAtvam, sanihitatathAbhUtavastutattvavyaktikaratvAbhAvAt ttdhaashesspkssdhvNsitvmnuppnnsvaavsthtvaat| ____ athaitaccedubhayaM necchati bhayAt tato'vibhAgAvasthatvAt dravyamasadApannam, mA bhUvyasyAdravyatvaM kriyAyAdhAkriyAtvamiti dravyamavibhAgAvasthaM tadvayaJjikA kriyetISyate tato yadevotpadyate tadeva vinazyati yugpdyugpdbhaavipRthivyaadibhedaavibhaagdrvysvaavsthtvaat| dezakAlAdibhedAbhAvAdastviti cedrumaH, yadi yadevotpadyate tadeva vinazyati tato'Ggurotpattau tasyaiva vinAzitvaprasaGgaH, bIjocchUnamUlAdipUrvabhedAnAM patranAlAyuttarabhedAnAJca vinAzAvasthAtvAdaGgura evaika ityaGgurotpattyA'yamaGgura eva vinazyati tatazca dRSTeSTaviruddhAvanutpattyavinAzadoSau syAtAm, aDDarotpattau tasyaiva vinAzitvAt, na bIjaM vinaSTaM nAGgura utpannaH, vinsstthurutpttushcaabhedaat| astu nAmAnutpanno'vinaSTazca ko doSa iti ceducyate naika eva, kiM tarhiI sarva eva vacanAdivirodhAH, aGgurapatrAdinirAkaraNAdapi ca lokaadivirodhaaH| anityatAdoSazca sa ca kSaNikavAdaM vyatilakSya varttate, ato'bhyupagamAt, tatra na hi yadevotpadyate tadeva vinazyati, kiM tarhi? kSaNo'syAstIti kSaNika ityutpAdAdanyo vinAzakSaNaH, utpannazca vinaSTazcetyabhyupagamyate jAtasya vinAzAt, iha tu utpAda evaM vinAzaH kriyaarthkaalrhitdrvyotpaadaaditvaat| Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 dvAdazAranayacakre zUnyavAdatA vA, avinaSTAnutpannAsthitatvAt khapuSpavat / nanu pRthivIdravyatvAbhedAttadaMzabIjAGgurabhedAt tatkAlau cotpAdavinAzau sta iti na bhedasyAbhedasya vA vyAghAtaH, tasmAttadevotpadyate tadeva vinazyatItyatrocyate, evaM tarhi idAnIM bheda evApatitastavApi, azmasikatAmRlloSTavajrAdibhede sati pRthivI nAma na kAcidanyA'sti, kintu pRthivItvajAtimAtramabhinnaM tadbhedavyApi, tacca dravyamekamityasya tvatpakSasya vighAtakam, bIjasyAGgurasya ca nAnAtvaM bIjAdvinazyato'nyAgurasyotpadyamAnatvAt, vinaMSTuranya iva devadattAyajJadatta utpadyamAnaH, tasmAnna tadevotpadyate tadeva vinazyati, tatazca yathA bIjaM brIhitvasAmAnyAbhede satyagurAt pRthageveSyate tathA pAMzcAditvamapIti bhednirbheddrvynirmuulnm|| ___ api ca tvayaiva dravyAMzAbhyAM bIjAGgurAbhyAM bheda ityanena vacanenApAditaM bhedAnAM bahutvaM dravyaikatvavighAti, kizcaitadaniSTaparihArArthamutthitena nanu pRthivIdravyatvAbhedAdityAdivacanena pArthivatvaM api nAnavotthApitam, bIjAdi bhedakabhedakAdanyat, bhedakatvAt, abhedakamitaca, abhedakatvAt, yathA dravyakriye iti| nanu ghaTa utpadyamAna eva zivakatvenotpadyamAnaH piNDatvena vinazyati pUrvottarakAlayorapi sadravyapRthivImRttvAbhedAddhaTAbhedAddhaTa eveti sa evotpadyate sa eva vinazyati, tasmAt piNDatvenotpadyamAnaH zivakatvena nazyati, tathA punarghaTatvena vinazyat paTatvenotpadyate, zivakatveneva vinshyNshchtrktveneti| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH 187 atrocyate, ayamaparihAraH, uktottaratvAt, arthato hi yadeva zivakotpattau zibakenaiva vinAza iti tadevAGgurotpattAvaDareNaiva vinAza ityuktaM tato'yaM doSo balAdApayate zivakenaivotpattau zivakenaiva vinaMSTavyamiti, tato'bhinnatvAt, yathA tvaduktAnantara ghaTotpAdaH, evaM tvanutpattau tasyaivAvasthitasya naivotpattiH, atyantaM bhAvAdanyatvAt khapuSpavat, anutpannasya ca vinAzAbhAvaH khapuSpavadeva vinAzasyApyabhAvAddhaTAdibhavanAbhAvaH, bhavanasambandhasya tadvyatikramasya cAbhAvAt sarvamabhUtaM naastiityevmaadyaapdyte| ayocyetaikya eva bhinnayorapyabhedaH, yathA mRtkumbhAvasthA, rUpAdizivakAdiyugapadayugapadbhAviniyatabhavanAni mRdravyabhavanasyaiva bhavanabhAgA abhivyajyante tAMzca bhavanabhAgAn kriyApi vyanakti nAnyatheti yadyabhinnasyaivAvasthAH syuH ko doSa iti| atrocyate nanvasmAbhirapi nopapadyate ityuktamananyatvAt sarvasya sarvAtmakatvAJca, tvayA'bhyupagatAnAM sthityAdInAM dravyasvAvasthatvAt tasmAdavirodhAdananyatvamAsAm, ananyatvAcca pUrvottarAbhAvAt kaH kenAbhibhUto yenaikyamApayeran, yata iyamanayA kriyayA' bhivyajyate, neyamiti ca, avidyamAnapArthakyAt, pRthak siddhAnAM TaikyApattiH tantupaTavat, tataH kasyacidvyaktyavyaktI nopapadyate iti kuta utpaadaadibhedH| api ca lokapratItavyaktidharmaviparItatvAdutpAdAyabhAva iti brUmaH, loke hi pUrvavyaktivyatirikto vyaJjakaH prasiddho na tu tavyA - Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 dvAdazAranayacakre - vyatiriktaH, yadevotpadyate tadeva vinazyatIti dravyasvAvasthAvibhAgaM bruvatA tvayA na tato'nyaH saMyoga saMyogI vA'bhyupagamyate, kriyA svAvasthAdravyabhedaniSedhAt, tadabhyupagamya vyaktidharmastyaktaH, tattyAgAcca vyaktiranuttaraiva, vyktikaarnnaabhaavaat|| ahetuto vyakteriva vA'vyakterapi tadvattve nityameva vyaktiravyaktirvA sarvasya syAt, pariNAmAnaivamiti cenna, uktadoSa tulyatvAt, evaM tAvadutpAdavinAzayoH saMyogenAyaM vikalpaH saprasaGgaparihArapraca!'bhihitaH, tathA vakSyamANeSu samAnaH praca! draSTavyaH / athotpAdavinAzasAmAnAdhikaraNye doSadarzanAdvikalpAntaramAzrIyate tadevotpadyate tadeva nitiSThatIti, atrApi hi dvayI gatiH - tenApyutpattiprakAreNAvatiSThamAnaM yadvA sthityutpattivinAzaprakAraiH sarvathAvatiSThamAnaM tadevotpadyate tadeva nitiSThati ceti, yadi tathotpAdenaivAvatiSThamAnamutpadyate nitiSThatItyucyate tata utpAdenaivAvasthitatvAnotpadyata iti utpattidvidhA'pi kutaH? utpadyamAne cAvasthAnam? yadyutpadyate kathamavatiSThate? yadyavatiSThate kathamutpadyate? iti svavacanAdi virodhAH puurvvt| vyApisvatattvAnumatAMzutantuvattu pradIrghadravyasya pUrvottaratayAsthityutpattivinAzAvasthA vyApisvatattvAnumatabIjAmuratvAdaya ityasmin prakalpe utpattisthitisAmAnAdhikaraNye na svavacanAdi virodhA ityatrocyate, etasminnapi prakalpe bIjasyAMzUnAM vA'nutpAditvAdavinAzitvAcca nityatvAt sthitireveti kuto'DDaro bIjAt, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH kuto'zubhyastantuH? iti ta eva virodhAH, pUrvastambanityatvAdvA biijaanutptteH| stamboMttarabIjotpattestu hetoraGguravat sthitibhinnotpattitvAt sarvasya dravyAtmano'nityatA'vyApitA ca, evaM pUrvAdyabhAva eva ca, abhedtvaat| ___ athocyeta tadevotpadyate tadevAvatiSThata ityanena vacanena tvayamartha evaM kathito bhavati utpattirevAvasthAnamiti, yadi notpadyate nAvatiSThetAnutpattirUpatvAt, tasmAt khapuSpavailakSaNyenaivocyate yadevotpadyate tadevAvatiSThate nAnutpattikamavatiSThata iti; evaM sati yadevotpadyate tadevAvatiSThata ityasyedaM vyAkhyAnaM saMvRttaM yata evotpadyate tata evAvatiSThata iti, prAguktotpattRsthAtraikyavat utpattisthityaikye utpattirevAvasthAnamityApannamuktasthitityAgAt, na sthitiranyA kAcidutpatteratazca kSaNikatvApattiH, ubhayAtyAgAbhimatau cAnekAntA -pattirabhyupagamavirodhinI prakriyA syaaditi| ___athocyetotpAdapUrvatvadoSAnaparihAryAn pratyuccAryAnumatya cobhau vikalpau tyaktvA vinAzapradhAne vikalpAntare nirdoSe ityAzrayeteti tatrAdyastAvattadeva vinazyati tadevotpadyata iti, asminapi vikalpa doSa ucyate-loke tAvat pratyakSAdiprasiddhaM aDarotpattau bIjaM vinazyati, tava punaryadeva vinazyati bIjaM tadeva utpadyate nAGgura iti pUrvavat svavacanAdivirodhAH, tatpUrvapatrAdyapohAcca lokAdivirodhAH, tadeva vinazyati tadevotpadyata iti vacanenA-. nanyabhUtasyaikasminneva kAle vinAza utpAdazceti kSaNikavAdAtizayAdi syaat| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre atha vinAzotpAdaikAdhikaraNye doSadarzanAdvikalpAntaramAzrIyate'trApyuktavadeva doSAH sthAnAbhidhAnena tu yojyAH, tathA vA sarvathA vA vinazyadavatiSThamAne kuto vinAzaH, vinAze vA kuto'vasthAnamiti ta evAdhikRtAste vacanAdivirodhAH kSaNikavAdAtizayanAdi ca pUrvavat / utpAdavinAzapUrvatvadoSAnaparihAryAn pratyuccAryAnumatya ca caturo'pi vikalpAn tyaktvemau nirdoSau vikalpAvityAzrayeta tatrAye tAvattadevAvatiSThate tadebotpadyata iti vikalpe pUrvavadvayAkhyA yAvat kSaNikavAdAtizayanAdi, atha tadevAvatiSThate tadeva vinazyatIti sthitipUrvadvitIyavikalpe'pi vyAkhyAnaM tadeva yojyam / 190 avatiSThate vA'nanvayagocaro vyatireka eva tanmAtropalabdhezva sarvatraiva tadevAvatiSThate tadeva vinazyatIti vyapadezo na sambhavatIti pUrvavatta eva svavacanAdivirodhA iti / anenApi prakAreNa bhavatA'zeSasAdhanAvayavAH dhvaMsyante tathAvyavasthAna vinAzAt, tathAvyavasthAnAbinAza eva hi sapakSamapi tatsyAt na vinAze, agniratra dhUmAditi yathA yathA hi dhUmo dhUmarUpeNa vyavasthito vyavasthita evAggrAvagnitayA tadvattayA ca pradeze, vanmatena tu vividhAdarzane vinAze tvayeSTayA'vasthayA'vazyaM vinaMSTavyaM ityavasthAnaviparItavRttitvAdasya pakSadharmatvamasiddhamataH pradezasyApyanyathAvRttatvAdabhUtatvAdvA''zrayAsiddhiH viparItavRtterviruddhatApi / evaM trikAdibhaGgeSvapi yAvadyogaM doSAH uktavadatra pakSe, tasmAdviparyayo'stviti anyadutpadyate'nyadvinazyatItyAdi, yathA vastubIjAGkurakarmAdyAtmadharmANusthUlapRthivyAdivat / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH 191 ____ yattat sato'nyat kAryam, tadatulyavikalpatvAt ghaTapaTavat, kathamatulyavikalpateticeducyate, atra catvAro bhaGgAH - kAraNaM sat kAryazca, kAraNaM sat kAryamasat kAryaM sat kAraNamasat, kAryamasat kAraNazceti vA, teSu dvau sambhavetAm, kAryakAraNayordvayorapi sattvaM kAryasattvameva ca, itarayorabhyupagatapratipakSatvAdvAdAbhAvo'vasita pryojntvaat| tadyadi tAvadubhayasattvamatra kAraNAvirbhAvavat kAryAvirbhAvaH, upalabdhilakSaNaprAptatve sati tadAtmakasattvAviziSTatvAt, kAraNa svAtmavat, atha na kAraNAvirbhAvavat, kAryAvirbhAvaH, sacca kAryamiti nizcitaM tatazca tadvailakSaNyAnna tarhi sat kAraNam, asat, sadvilakSaNatvAt khapuSpavat, nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam, na, itaretarAsattvavailakSaNyAt, athaivamapi vailakSaNye kAraNasattvavinizcayo na nivarttate AvirbhAvAtmakaJca tat, na tanAvirbhAvAtmakatvAt kAryaM sat, khapuSpavat, itarathA hi nityamevAvirbhavet, sattvAt kAraNavat, kAraNaM vA nityaM nAvirbhavet, anAvirbhAvAtmaka sattvAviziSTatvAt kaaryvditi| atha na kAryAnityaprAdurbhAvavat kAraNAnityaprAdurbhAvaH sacca kAraNamiti nizcitaM tadvailakSaNyAna tarhi sat kAryam, asat, sadvilakSaNatvAt khapuSpavat, itaraH kAraNavat, khapuSpamapi vA sat, anityaprAdurbhAvAnupalabdheH kAraNavat, nanu ghaTasattvaM paTasattvavilakSaNam, na, itaretarAsattvavailakSaNyAt, athaivamapi vailakSaNye kAryasattvavinizcayo na nivartate prAdurbhAvAtmakaJca tat, na Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 dvAdazAranayacakre tahaprAdurbhAvAtmakatvAt kAraNaM sat, na tvevaM bhavatyataH kAraNaM sadupalabhyatvAt kRtavat, kRtamapi vA kAraNavadasat, upalabhyatvAt, sattve vA vizeSo vaktavyaH, avizeSe vailakSaNyAnupapatteH, vizeSonnayane'pi vizeSasyAsadAzrayatvAt tato'nyatvamevatatrAsattvameva, aghttpttvditi| arthatatsAmyamanicchato'vazyaM kAryameva sadityavadhAraNapakSaH syAt, kAryazabdasamIpe evakAraprayogAt sattvaM kArya eva nAnyatrApIti tatazca kAraNamasaditi prasaktam, tathA ca kAraNa viparItAnivRttaghaTAdInAM sattvatulyaM kAryasattvamitikAryAsattva nivRttyekAntatyAgAccAbhyupagamavirodhaH nAmamAtre'visaMvAdaH / athaivaM sattvaM nAvadhAryate kAraNamapyastItISTatvAditi cet, availakSaNyAdikRtAH pUrvadoSA eva, ayodhyeta sarvathA sattvAt mRtpiNDAdInAmekakAraNatA yathaikasyaivAheH saMvarte vivarte ca tathA tathA tasyaivAvasthAnAt, yadeva kAraNasattvaM tadeva kAryasattvamapi, yadeva kAryasattvaM tadeva kAraNasattvamapIti nAvadhAraNakRto doSo'sti nApi pUrvatulyatvApattidoSaH, ekatvAt, anekvissytvaattulytvsyeti| atrocyate evamapyekatvAdvizeSAbhAvaH, tato yathaiva kAraNam anupAdAnasiddhaM sAmAnyamanta vitAzeSavizeSasattvAtmakaM tathA kAryamapIti kAraNavadevAkramaM syaat| atha mA bhUdeSa doSa ityakramameva kArya kAraNe kAryasya sanihitatvAt yadi kramavadahyAdikAraNaM syAnna syAt kAraNaM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH 193 kramavattvAt khapuSpavat, yugapatsanihitasarvadharmakaM kAraNamiSTam, no cet saMvartavivartAvahAvivA''kAze'pi syAtAmubhayorakramatulyatvAt, tasmAdakramamevaH sarvam, kAraNatvAdeva bhedenAbhavadapyakramarUpeNa bhavadapi tat sdeveti| tadapyasat anumAnAntaravirodhAt, khapuSpamapi tarhi satsyAt anupalabhyatvAt kAryavat, kAraNazca syAt anupalabhyatvAt kAryavat, kAraNatve vA tathA bhedenAbhUtatvAt sat syAt kAryavat, athaivaM neSyate kAraNamasat kAryazca sadiSTaM tathA'nupalabhyatvAt khapuSpavadeva tatazcAnu -pAdAnasiddhaM kAraNamasat sadupAdanasiddhaM kAryamasacca sadbhavati, yadi tu kAraNAnupAdAnAditvavat kAryamanupAdAnasiddhaM sattvAditi neSTaM saditi nizcayo na vyAvarttate tatastadvailakSaNyAt na tarhi kAraNaM sadanupAdAnAditvAt khapuSpavadityAdi puurvvcckrkdvyprvrttnm| nanvevamasatkAryazcedutpadyate tato'sattvAdAyatyAmapi nAvirbhavet kAryam, khapuSpamapyAyatyAM vA prAdurbhavet, asattvAditi, tacca nAsti, tasmAt satkAraNe kAryamityetacca na, savizeSaNAsattvAt, atyantAsata evAsattvAdananyacandrAditvavat, nAsti ghaTo gehe mRtpiNDe kapAlAvasthAyAM vetyAdInyasattvAni savizeSaNAni, teSAzca satAmivAsatAmAyatyAmAvirbhAvadarzanAt, ata eva prakaraNacintA, kiM ghaTAdikAryamasadAvirbhavedalAtacakravat? utetaracakravat sadAvibhavet? iti| ___evaM tarhi mayApi zakyaM vaktuM yattadasattato'nyat kArya" tadvikalpAsamarthatvAt, ghaTapaTavadityAdi satkAryasAdhanaprapaJco'tItaH Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dvAdazAranayacakre so'tra draSTavyaH, uttaramatra vaktumazakyam, yadyevaM matiH tadobhayavAdasiddhirnivArayitumazakyatvAt, ubhayoranyatarasya vA niSedhe pramANAbhAvAt, jJAnAbhidhAnayoH pramANayoH dvirUpArthaviSayatvAdubhayarUpArthasthitisatyatvam, nanvevaM tathArthasthitisatyatvAt sarvavAdanAthAnekAntavAdAzrayaNaM kRtm| anekAntavAdo hi vAdanAyakaH sarvavAdavirodhAvirodhayo nigrahAnugrahasamarthatvAdarivijigISvAdInAmivodAsInanRpaH, sa cetthaM - syAdanyat syAdananyat kAraNAt kAryam, tadatatsamarthavikalpatvAt, ekapuruSapitRputrAdivaditi sadasadvAyubhayopanItahetusAmarthyAdevAnekAntasiddheH, na ca tena saha kasyacidvirodhaH, tasmAt parityakta -pakSarAgairanabhiniviSTairAtmahitagaveSibhiH kuzalairayamArAdhyaH zaraNaJca nayasamUhAtmakatvAt, yadyasau sarvairArAdhyaH zaraNaJca vAdAnAM kimarthaM vAdibhiH saha vivadate, dRSTazca vivAdaH, tasmAdvirodhAditvAccheSavAdivadanArAdhyo'zaraNazcetyatrocyate, mama tena sahAvirodha eva tathApi tvtprtipttyaikaantvstvnuppttemH| yattadbhUyate yena bhUyate dravyeNa tasya bhavanasAmAnyasyotsarjanavidhiH pravRttyAtmakastasyaivApavAda vidhAnamityeSaubhayavidhistvayeSTa evaM na bhavati kintu sattAdravyatvAdigaganAdidravyANAmeSAM sarvavyApitA aNvAdisahitAnAM vibhutvaparimaNDalatvAdiguNasahitAnAM nitytvnycetyutsrgH| ArandhadravyaguNAnAM karmaNavAnityatvAdanyatvam, punazca dravyaguNakarmaNAM parasparataH svajAtiprabhedebhyazca sattAsamavAyasamAnya Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH 195 vizeSAntyavizeSebhyazca nityebhyo'nityAnAM kAryakAraNatayA cetyapavAdaH, tayovidhireSa vidhiniymvidhiH| yadapyuktaM tvayA tathAbhUtasanihitavastuzaktivyaktiH kriyA sarvaprabhedanirbhedaM bIjaM dravyamiti ca tanna bhavati, kriyA hi prAgabhUtanirvRttyA, jagatpralayakAle ca kA tvadiSTavyApAralakSaNA kriyA madiSTA -dRSTacoditANugatakarmaNyasati? na hi sA nirvRrtameva nivartayituM nirarthakaM vA pravarttate, sA cAnekadravyatAyAM satyAM bhavati, anekadravyatvazcAdRSTacoditANukarmAntareNa na bhavitumarhati, bhedabIjamAtradravyazaktivyaktau vA na kazcidupakAro'styasya jagataH, na cedevamiSyate tadA nityaikastimitagaganavadArambhAbhAvAt kriyA nirviSayaiva syaat| . ArabdhadravyabhUtAvapi ca dravyAdeH kAraNakAryalakSaNArambhAnArambhabhedAdanyatvAdeva tadabhUteH, sAmAnyAdInAJca, svAzrayasya svAnurUpapratyayAdhAnahetutvAt, tatastvadukta dravyasvarUpalakSaNabhavanAnupapattirityubhayasyApi bhavanasyAbhAvaH, kintu dravyAdiSaDbhedasya saprabhedasyaiva bhaavH| ___yadapi ca tasya sanmAnaM tadapi nAtmanaiva, yaducyate yadayaM bhavati svayameva yadanena bhUyata iti, naiSa punarbhAvo bhavati, kastahi? anyenAnyena bhUyate, so'nya evAsya bhAvaH, sattA, yena ca bhUyate so'pi cAsya bhAvaH na kevalaM sattaiva, yatsambandhAdbhavatIti bhavati, sApi sattA bhAvaH, bhAve'pyubhayatA, utsargAt apavAdAt, sA. utsRjyate niyamyate ca dvividho hi bhAva iti, svabhAvasambandhinyA sattayA dravyaguNakarmasu saditi bhvti| Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dvAdazAranayacakre na tu bhavatyeva bhAvaH sadvyaguNakarmavat savyAdiH, sadbhAvasAmAnye'pi bhAvAnAM pratisvaM svabhAvabhedAt sattAsvatattvAsamavAyAt svarUpasattAyAH satAmapi sAmAnyavizeSasamavAyAnAM samatvAt svasadbhAvAdeva satAmitarebhyo vishessH| daNDavattvarthAntarabhUtasattAdisamavAyAdeva svAnurUpA vizeSye buddhiranupravarttate na tvagRhIte vizeSaNe, vizeSapratyayasya ggnaadissvttsmbndhissvbhaavvt| ___ evameva hyubhayasyevobhayaprAdhAnyasyApi vidhiH, atyantavizeSarUpatvAt padArthaSaDbhedAnAm na tu pUrvanayeSTaH, asvAtantrye kartRtvAbhAvAt, asmAbhistvadanukampayA'bhyupagate'pi kartRtve dravyasyaiva ca prAdhAnyamiti vidhAnAt kriyAyAH prAdhAnyAvidhAnAdbhAvo na bhvitumrhti| tathAbhUtArthaviSayatvAt sanidhAnasya tathAtathAbhavadbhAvAbhimukhasanihitaghaTAdibhavanagehavat kriyayA na kiJcit prayojanam, sambhAvyamAnamapi prayojanamabhivyaktimAnaM syAt, tasyA api tadbhavanatantratvAdrvyabhavanasyaiva praadhaanysyopkaarmaatraarthtvaavykterpraadhaanym| - ayantUbhayapradhAnavidhiH, ArabdhAnArandhadravyANAM pArthivaparamANuvyaNukAdInAM bhAvasambandhAbhivyaGgyAbhede'pi sati svabhAvAdibhedAnAnAtvam, bhAvasattvasyAtyantavyaJjanasvAtantryAt, anyathA bhUteH, yadyevaM na syAnaiva syAt sattAsambandharahitatvAt Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 SaSTho'raH vidhiniyamavidhiH khapuSpavat, pRthivyudakajvalanapavanagaganakAladigAtmamanasAM dravyANAmapItaretarAbhAvAtmanA'satAmeva sattAto dravyatvAdanyo'nyatazca tena tena prakAreNAnyatA, anyatva evetaretarAsatAM bhAvAdisambandhaH, guNakarmaNorapyevameva, na cAsya bhAvasyAnyasmAdbhAvatA, svaparaprakAzahetutvAt pradIpavat, tasmAt svabhAvasadbhAvena sata evAsattvaM sambandhasadbhAvAbhAvAt, netaretarAsattvAt, yathA guNo'guNa iti, evaM sAmAnyaM sAmAnyameva, yo'pyasau svabhAvasadbhAvaH kAryadravyAdInAM yato bhAvasambandhAdAdeyastasmAdevAsanniti na, kintarhi? tanna bhavatIti bhavatyeva abhUtvA bhAvAt bhUtvA ca bhAvAt sadasadbhAvadvairUpyam, kizcittu paramANvAkAzakAladigAtmanodravyAdi bhavadeva bhavati svasadbhAvAdeva, sAmAnyavizeSe'pyubhayatA karmaNi ca, svabhAvasambandhasadbhAvAbhyAM bhedAbhedau, evaM sAdharmyavaidhAbhyAM SaTpadArtheSu vaishessikmiti| . naigamaikadezatvAt dravyAstiko'yam, dravyamapi dravyatvasAmAnyavizeSasambandhAt, jAtiH zabdArthaH, antyaJca padaM vAkyArthaH, sa ca puurvpdjnyaanaahitsNskaaraapeksse'ntypdprtyyH| - tannirgamasUtra, 'imANaM bhaMte' ityAdi yAvat 'saMThANapajjavehi" iti bhedavacanAt, varNAdiparyavAdiSu saGgRhItasamAsadvayatvAt varNaH paryavaH samantAdbhavitaikavAkyabhAvAt varNasyaiva parito bhAvAdgamanAca, varNebhya eva guNAntaraM citravarNaH pAkajo vA tadArambhaniyamAdeva pRthivyAdiSu bhavati samantAdgacchati vA ghaTAdIni vA ' 1. jIvA. 3-1-78 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 dvAdazAranayacakre dravyANyArabdhAni tairapyanyArandhadravyANi prAgabhAvapradhvaMsAtmakAni varNAdyAtmakAnyeva ca gRhyante, tasmAttairghaTAdyAtmabhUtairvarNAdiparyavairazAzvatI ratnaprabhA, varNa eva ca paryavo yathAsambhavaM zyAmAdaya AradhAnArandhadravyagatAH kAraMNaguNapUrvakAcaturvidhe pArthiveSveva pAkajAH taiH, evaM gndhaadibhirpi| iti vidhiniyamavidhyaraH SaSTho nayo naigamabhedo dravyAstikAntaHpAtI prismaaptH| dravyArthanayavikalpAH smaaptaaH| ayaM caiSa ca savibhAgavinyastazcakrAra ivAra iti sampiNDathaikasya trizatabhedasya saMkSepeNa SaDbhedAH, eSu ca paryavazando bhAvavacanaH samantAdbhavanAt paryAyazabdaH samantAgativacanaH dravyasya varNAdyAtmanA parito gmnaaditi| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo vidhiniyamobhayam yadyasat kArya tarhi na tadutpadyeta, asannihitabhavitRkatvAt khapuSpavat, khapuSpamapi votpayeta, asanihitabhavitRkatvAt kaaryvt| khapuSpaM sattvasyAzrayo nAstIti cet, itaratrApi tulyatvAt kAryasya mRdo'sattvAt tvanmate piNDAdeH kAryasamatvAt, asataH sttaasmvaayitvaat| ___ athAzrayisamavAyAhate'pi sat kAryaM svenaivAstitvenAzrayo bhavati, evaM tarhi kiM tadatiriktasattAsambandhakalpanayA? tadanabhyupagame kAryakhapuSpayorAzrayakRtavizeSAbhAvo vaa| yadyasat kasmAt khapuSpameva notpadyate ghaTAdi kasmAdutpadyata iti / ayocyeta kAraNavadakAraNavizeSAditi, yadyakAraNaM notpadyate tatpuruSe vAcye, atha bahuvrIhisamAzrayaNaM tanotpayate tasyAvidyamAnakAraNatvAt khpusspvddhttvdvaa| evaM tarhi sarvAsattvaprasaGgaH paramANvAdayo'kAraNatvAnotpadyante, anutpannatvAnAzrayaH sattAyAH, tatazca samavAyAbhAvAt Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre khapuSpavat kAraNAnAmabhAvAt kAryaM ka samavaitu ? tataH kAryasamavAyinAM khapuSpAnna kazcidvizeSa iti sarvazUnyateti sarvavirodhAH / 200 athocyeta nityotpannatvAt kAryadravyaguNakarmaNAmeva sattAsamavAyAtmatvamiti, evaM tarhi kAryadravyaguNakarmANyapi sattAsvarUpatvAdanupanipAtisvarUpatvAccAtmAbhedAt kenacitsambandhe'sati svAtmasvarUpaM svAtmanyAdadhati, tatpadArthatvavaditi hetuphalasaMbandhitvAbhAvaH syAditi sattAdisambandhAt santi dravyAdInItyayuktam / tato'nupapannavikalpatvAt sattAsamavAyAt sat, dravyatvasamavAyAddravyANi, guNatvasamavAyAdguNAH, karmatvasamavAyAt karmANi, rUpatvAdrUpamityAdinA dravyAdInAM lakSaNavirodhAvirodhAss rambhAnArambhakAryakAraNAdibhizca sattAdibhyazca SaDavizeSamukhena vizeSAbhidhAnaM sarvamayuktaM karttum, sarvavAkyAnRtatvavat / iha prAk sattAsambandhAt satAM vA sattAsambandhaH, asatAM vA, sadasatAM vA? na tAvadasatAm, khapuSpAvizeSaprasaGgAt nApi satAM bhUtatvAt, sattAvat prakAzitaprakAzanavaiyarthyavat satAJca punaH sattAsambandhAt sattvAdanavasthAprasaGgAt prAk sattAsambandhAt tacca kimAtmakamiti svarUpAvadhAraNaM kAryam, anyathA'sattvAt, nApi sadasatAm, aikAtmyAnupapatteH sadasatorvaidharmyAt ghaTakhapuSpavat, ubhayadoSaprasaGgAcca - yadasattat kharaviSANAviziSTam, yatsadbhavati tatra sattAsambandhavaiyarthyam, sadasatorvaidharmyAt kArye sadasattA neti ca tvanmatasiddhAnupapattirevAyaM vikalpa iti / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 201 ...... __ nanvaguNaguNavat svabhAvasadbhAvena sanneva bhAvo'sannityucyate 'to naivAsatAM satkarI sattA, tvayaiva tarhi kRtamevaM bruvatA etadasmadanuSTheyam, atra vayaM nizcintAH saMvRttAH, api caivamapi naivaitat, kintvasatAmeva sattAsambandhaH syAdvA na veti vicaarym| api ca nanu saH prAg viSayasadvikalpopapAdanAyAguNaguNatvadRSTAnto yo'pi cAvayavArthavikalpeSvantyo vyutpattivikalpaH suSTu vyutpAdya vyAvartitaH so'pyevmnuppnnH| ___ yattAvaduktaM nAsatAM satkarI sattA, zazaviSANAdInAM satkaritvaprasaGgAt, nAsAvanyenAnabhisambandhAt.......... asAdhanatvam, pratijJAvizeSo vA ..... prativiziSTatvam, atha dravyAdInAM tadAnImasattvamiti cet, teSAmasattvamasiddhaM dravyAdyabhyupagame sattvAt, prAgutpatteriti cet siddhasAdhanametat / tadA teSAM sattAsambandhAnabhyupagamAt, nAsatA sambadhyate sattA, vizeSaNatvAt, daNDavat, yathA vizeNasya daNDAdeH satA devadattena evaM sattAyA api / atha sambadhyate zazaviSANAdau sattAsambandha stadavasthaH, atha tava matamasadapi dravyAdi sambadhyate sattAyA evaMsvarUpatvAt, tatpratipAdyasattAyA eva hi hetubhUtAyAH sAmarthyAt tasyA AdhAro bhavati savyAdIti tadvacchazaviSANAdirapi tatsAmarthyAttasyA AdhAraH syAt / maivam / zazaviSANAdivadatyantanirAtmakatvAnabhyupagamAt kAryadravyaguNakarmaNAm, nanvasadityuttarapadAbhidheyanivArakatvAt kathamasya sAtmakatvam? na, anekAntAt, nAsya sadityasat, na svayamasat, yathA'putrabrAhmaNavat nAsya putro'stItyaputro na tu putro na bhavatIti Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 dvAdazAranayacakre pratiSidhyate / aguNaguNavadvA nAsya guNo'stIti guNa evaM sannaguNa ucyate tathehApi / na ca tadapi nirAtmakaM sattAsambandhAt vaidhapeNa zazaviSANavat.....tvanmate dRSTAntAbhAva iti cet sAmAnyavadvA.... sAmAnyavadeva sAtmakaM na ghaTAdivat sAtmakam, sAmAnyAdInAM sAtmakatvamasiddhamiti cenna svarUpabhinnatve satyabhinnavAgbuddhivyavahAraviSayatvAt, vizeSaNaM sAmAnyaM sAtmakaJceti, atrApyuttare baheva smprdhaarym| anyadapyatra vakSyAmaH, atyantanirAtmakatvAnabhyupagamAditi vacanena sadasattvayorapi vikalpavattvaM varNyate kizcitsat samastaM saditi, evamasadapIti, sampUrNaniratizayasvAtmana eva tu sattvAt kuto vikalpaH sattve? astu vA vikalpavat tatpunarnirUpyaM tvyaa| etarhi nirUpyate ekasattAsadasadapi, asamarthagovat, evaM tarhi sAmAnyasattAsattA'vyaktiH kiJcitsatI na sampUrNA satI, ekasadbhAvatvAt yadekayA sattayA sat tat saccAsacca dRSTam, svasattAvat, svabhAvasadbhAvatvAdvA, asamavetasattAkAni dravyAdIni yathA svabhAvasadbhAvatvAt sat sambandhasattayA'sat tathA sattApi syAt sA asarvagatA ca vyaktireva vA, ekajAtIyApetasvarUpatvAt ghaTavat vakSyamANadurnirUpavikalpatvAcca / ubhayAsampUrNatAyAM vA tannirUpyameva kiM sadasampUrNatA, utAsat, Ahosvit sadasaditi / tatra yadi tAvat, sat tatsanna bhavati, asattvAt khapuSpavat, nAsat sattvAddhaTavat, na sadasat tvanmatenaiva sadasatorvaidhAt sadasattA'bhAvAcca / ahaM punarevaM Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 203 tarkayAmi sadasadvaidharmyanirAkaraNAyaiva tu prAya iyaM pratipattirbhavata ubhayAsampUrNatAyAM tadeva saJcAsacceti saadhrmymev|| ___ yo'pi cAsacchabdasyAguNaguNavat nAsya sadityasaditi bahuvrIhisamAzrayAt sadarthavattvameveti vikalpaH, asaditi sattAsambandharahitamityarthaH, so'pyanupapannaH, kRttaddhitAntarUpArthaviprakRSTAntaratvAt kathaM sattA sat syAt yadabhAvAnAsya sadityayaM bhaavyet| atha nAsya saditi sattApi svabhAvasattayA satI sA yasya nAsti tadapyasadvyAdhucyate gurutvAbhAvAt guNAgurutvaditi, etadeva nanu prastutaM sadAdiSaDavizeSAbhidhAnadvAreNa dravyAdInAmeva trayANAM vikalpaH parasparataca lakSaNAdinA vyAcikhyAsito bhavatAm, tatra sadAdiSaDavizeSo dravyAdInAmeva na sAmAnyAdInAmityuktvA sAmAnyAdInAM sattvamucyamAnaM svavacanavirodhAya, sadA maunavratinaH ko'smIti vcnvt| yattu sat mukhyaM samavAyikAraNaM dravyAdeH kAryasya, tadasyAstyeveti tatkimiti mattvoktaM? nanUktaM sAmAnyaM samavAyi sat tadasya nAsti tadapekSayoktamasaditi, taddhi sadeva na bhavatyAvayorapi matena, kiM tarhi yuktaM vaktum? nAsyAsat tadidamanasaditi, na hi khapuSpaM yasya nAsti so'sannityucyate saMstu sadvAniyamAdbhavati prtissedhdvyaarthtvaat| nanu dvividhabhAvatvAt sattAsadvacane'pi na doSa iti, nanu tadevedaM bhavanaM vicAryate kimekavidhameva niratizayamasmanmatavat? uta Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 dvAdazAranayacakre tvanmatavat kiJcit sat, samastaM saditi? tasya dvaividhyasyAsmAna pratyasiddheH, sattAsambandharahitatvamapi sattopapattirahitatvameva uktvt| atra kenacit pRcchayeta kasmAt khapuSpaM dalakesaramakarandAdiSu kAraNeSu na samavaiti? iti, vayamatropapattiM brUmaH, adravyatvAt abhUtatvAt asanihitatvAt vandhyAputra iva, punaH pRcchet kazcit kasmAJcampakapuSpaM dalAdiSu tu samavaiti? iti, sadravyatvAderiti / tathA ca dravyAdIni prAk santi, tasyAmavasthAyAM sattayA'bhisambadhyamAnatvAt, yathotpattyuttarakAlaM sattayA'bhisambadhyamAnAnyutpattyavasthAyAM tAnyeva, abhUtakriyAguNavyapadezamutpattyavasthamapi kAryaM tataH prAgapi sat, sattAyAH sambandhitvAt bhavanAt AkAzavat, idAnImapi vA na sattayA sambadhyeta kAryam, prAgasattvAt khpusspvt| anyathAbhUtatvAnneti cenna, anyathAbhavane'pi tadananyathAbhavanAt pratyakSataH, mRttantvAditadbhAvAnatikramAt sajAtIyAsajAtIyetarasvabhAvabhUtatvAt, sucirAdapi tattattvAcca dRddhiibhuutghttvt| yadapi ca dRSTAntatvenoktaM nAsya putro'stItyaputro na tu putro na bhavatIti pratiSidhyata iti, idamapi nAtigamitArtha, atrApi hi putrAntarasambandho na pratiSidhyate'sya svAmiputrAdedRSTatvAt, naJ uttarapadAbhidheyanivAraNArthaH, tatpuruSasamAsasambhavasAmarthyAt bahubIhAvapi putrAtmakatvameva pratiSidhyate natrA, atavyatvAt, svayaM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 205 putrIbhAvapariNAmazUnyatvAt khapuSpavat, yathoktaM 'agaNijhUsitA agaNiseviyA agaNipariNAmitA agaNijIvasarIreti vattabvaM siyatti tathA'nyo'pyanvAha 'aGgAdaGgAt sambhavasi hRdayAdabhijAyase'2 iti| guNo'guNa iti guNabhAva eva pratiSidhyate, na guNasambandhaH, sa ceSTaH yugapadayugapadbhAvitA, bhavanalakSaNadravyatvAt, saGgrahavAdavadvA tasmAdahuvrIhAvapi nAsat, sadeva tasmAt sampUrNaniratizayaM sdsdvaa| svavacanavirodhAdeH sadapyasat, sattAsambandharahitatvAt, sattA sambandhazca saditi liGgAt sadabhidhAnapratyayadarzanAdanumIyate / ataH sattAsambandhAt sadbhavatItyuktaM bhavati sattAsambandhena ca bhAvyamAnaM sadbhavatIti / tato yacca bhAvyamAnaM sadbhavati tadArambhakebhyo bhavati, dravyAyArandhadravyAntaravat, bhAvyamAnabhavitRtvAt, tasmAttasyAM avasthAyAmasat tat saditi cabruvataH svacanavirodho'numAnavirodhazca sattApi ca kAraNaM bhAvakatvAt Arambhakavat, sati sattAntarAdhAnamiti cena, tulyatvAt, evamapi kAraNameva te sattA, sati sattAntarAdhAyitvAt, pttsttaadhaayitntusNyogvt| saMyogasyApyArambhakatveSTeH kAraNatvamAtrasAdhanAdvA na doSaH, atha vA vRttasattvAtiriktasattvakaratvAt kAraNameva, tantvAdivat, tathA ca dravyAyanyatamadeva tatsAmAnyam, tasmAt sadanityaM dravyavat kArya kAraNaM sAmAnyavizeSavacca, drvyaadivt| 1. bhagavatI sUtram za. 5 u. 2 sU. 15 2. kauSItaki upaniSad 2-11 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre ata eva ca nAsya sattadidamasaditi svAnvayavRttisattvAvyatirekavRttiniSkalasvato'vadhAritasattvaM dravyAdi vyAkhyAtam, tasmAttadarthamabhidhAnapratyayahetunA'nyena nArthaH, svata eva siddhaprayojanatvAt, tatrAnyasya sadabhidhAnapratyayahetordravyAdAvanavakAzaH svata eva siddhaprayojanatvAt, sattAsAmAnyAdivat, AkAzAdivadvA yathA vA putra evAputra ucyate svagataputratvasaMsiddhAnvaya vyatirekAbhidhAnapratyayadevadattaH putra eva sannanapekSaputratvaH, atra svabhAvasiddhereva dravyAditvaM netarasattvAditi sattAyA nirAkaraNaM kRtam, dravyatvAdyapyevameva niraakaarym| etena satsatkaratvapakSe'pi sAkSAtkRtameva vaiyarthyam, svata eva siddhtvaat| yattvanavasthA na dRSTAntAt vAkprakAzitaghaTAdyarthakriyArthapradIpaprakAzopAdAnasyArthavatprakAzanAvasthAvat, ihApi dravyAdikAryeNa vastUbhRtiprakAzamAtreNa dravyAderupayogakriyA nAstItyazaktasadasattvAt vicitropabhogasiddhayarthaM sttaasmbndho'rthvaaneveti| so'pyanupapannaH, avasthAvadRSTAntAsattvAt, anekAntatvAt, ekAntarUpo hi nizcito'rtho dRSTAntaH syAt tvavAhitArthasya tu na hi vyarthatvaikAntAnugataM prakAzanam, indriyeNAnupalabdhasya vicitropabhogA -siddheH, tasyApi bahuprabhedopakaraNaprakAzyatvAt, tAnyapyAtmalabdhi prakAzyAni, sApyupayogaprakAzyA, tasyApi bAhyopayogyadravyopayogaprakAzyatvAdanavasthA, ataH paraM punaruktaM bhavati, tasmAt prakAzyaH pradIpaprakAzo'pi, atadrUpabhAvAdhigamyatvAt, prastutA sattApi ca Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 207 samAdAtA AzrayasyAtadrUpasya pratyayenAtmAnaM labhate na svata eva, vAkprakAzAvagamitArthasya prdiipaadiprkaashnvditi| pradhAnamapi caivaM syAdbhavatA parikalpitA sattA, vizvarUpopabhogapratipAdanArthatvAt, guNatrayavat, yathA sattvarajastamonAmakaM puruSArthaM pravarttamAna pradhAnameva, evaM sattA pradhAnameva na tato'nyat, kAryamapi ca te janmakAlAt prAgapi sadeva prApnoti, azaktasadasattvena vyApyamAnatvAt............ sakriyamANatvAt, utpannamAtradravyAdivat, yadvA na tat sakriyate, sadbhUtatvAt, sattAdivat, na tatsattA sattAntaramapekSate, sattAsambandharahitatve'pi sattAtmakatvAt, atyantAnupravRttasattAvat, anarthasattA'pi cAnyatrAnAdheyA, tata eva, svsttaavditi| yadi tatkAraNasamavetaM svata eva sanna bhavati sattAsambandhAt sadbhavati sadeva na, asadapi, yadyevamiSyate asadeva tarhi tat, svato nirupAkhyatvAt, vedanAdi hi nirupAkhyamapi svata eva sAmAnyAtmanA pararUpeNa ca sopAkhyam, tathA'vyapadezyatvAt khapuSpavailakSaNyena, tathA'viziSTatvAditi, kAryamapi vA prAk sat ebhya eva hetubhyaH utpnnmaatrdrvyaadivt| "yadapi ca kAdikArakANAM samavAyinAJca vyApArasya phalamazeSavizeSaNavinirmuktaM svabhAvasadbhAvamAtraM kAraNasamavetaM tadityAtmAvadhAraNaM kRtvA svayameva yaccoditaM vastumAtrasya niratizayatvAt sattvAdidravyatvAdivizeSaNasambandhaniyamAnupapattirititattathaiva - vastumAtrasya niratizayatvAt satvAdivizeSaNa smbndhniymaanuppttirev| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 dvAdazAranayacakre yattu pratyucyate na, kAraNasAmagrIvizeSasadbhAvAt, yattulyajAtIyAvayavasaMyogArabdhAvayavidravyakArya dravyatvena sambadhyate yattu kAraNaguNArabdhaguNAntaraM 'terArabdhe kAryadravye niyamata eva guNAntaramArabhanta' iti vacanAt guNatvena sambadhyate, yatpunaH gurutvAdibhiH svAzrayasaMyogasahitairvA svAzraya AzrayAntare vA patanakarmArabhyate tacca karmatvena sambadhyata ityastyatizayaH, etanidarzanamAtraM sarvatra kAraNasAmaNyaniyAmakasadbhAvAt pratiniyataH sAmAnyavizeSasambandho draSTavya iti / __ anenaiva parihAravacanena yattadutpannaM kAryaM tatsvata eva parasparato viziSTaM visphuTIkRtam, tenaiva viziSTena sattAdivizeSaNa sambandhanakRtyasya pratiprApitatvAt, tatra vizeSasadbhAvastAvadAhatya bherImabhyupagataH tadupavarNanadvAreNa vaa'vishesso'pi| ____ azeSavizeSaNavinirmuktamapi na bhavatItyetadapi tvayaiva tulyajAtIyAvayabasaMyogAdibhinnatve'pyavizeSo dravyAdInAmityanena bhAvitaM tasmAdasti hi ....... netaraM netreti, punarapi ca tadvijAtIyeSvapyavAdiSvapi tulyajAtIyAdyavayavasaMyogAdapi dravyatvaM bhAvitam / etena pRthivyAdibhinnApyAdyavayavasaMyogAdibhinnatve'pi avizeSeNa drvytvmuktN| tulyajAtibhede'pi cAvizeSavizeSaNAvinirmuktatvaM vastunaH dvayorbahuSu ceti vacanAt, jAtikalpanAvacca svata eva prakAzate kAraNasamavetadravyAdItyetasyArthasya pradarzanArthaM yaduktaM vastumAtramAvirbhUtamuktavanniyAmakatayA svenaiva mahimA vastuniyatatvAt Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH vizeSaNena dravyatvAdinA avizeSavizeSaNavRttimAtreNa sAmAnyavizeSeNa smbdhyte| tata etadApannaM svata eva vRttaM vastu dravyAdipratyayatvAdinA sambadhyate, tasmAdeva tu nyAyAt svasAmAnyasyApi prakAzakaM tadeva, pradIpavadbhUtAdvastunaH prakAzAntaranirapekSAttasmAdeva pravibhaktaviSayAnvayAt, vicitropabhogakriyAprasiddherbhinneSvabhinnavyavahAraprasiddhezca na vizeSaNasambandhaH kalpyaH, sarvatra tu ghaTatvAdAvapi tattvaM svata eveti tvadvacanAdeva pratiprAptam, tadeva ca vizeSaNasyApi prakAzakamiti sthitm| __idantu prasphuTataraM vizeSaNasambandhaprakAzaM vastu, tena ca vastunA nApekSitaH sAmAnyena saha sambandhaH, sAmAnyameva vastunA saha sambandhamapekSata iti tatsambandhaniyamAya tabyaktataraM vastvevArthAntara - nirapekSaM vizeSaNAnAmapi prakAzakamiti, atha vA vizeSaNasambandhamantareNApi vastumAtrANAM parasparAtizayo'sti, tena vizeSaNasambandhaniyamasiddhiriti vadatA tvayaivAbhyupagatam, codyaparihAro'pi kathaM parasparAtizaya iti cet kathaM prAk ...... atizayaH syAt / na, dRSTAntAt, yathA parapakSe sattvarajastamasAM parasparAtizayastathehApi syAt, sAmAnyAdivadvA ... ........ sata eva syAditi, so'pi caivaM prasiddhamasmaduktameva sNdrshyti| ___ atra prayogAH na dravyAdi anyAdheyasvaprakAzaM sattvAt, yat sat na tadanyAdheyasvaprakAzaM nAdheyasattvAdi nApratipUrNasattvAdi dRSTam,' sAmAnyAdivat, sAtmakatvAt, pratyekaM sattvAt, svabhAva Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre sadbhUtatvAcca, evamanabhyupagame asadeva vA syAt, sattvasamavAyalabhyasadbhAvatvAt, kAryavat, tasmAnna satAmapi dravyAdInAM satkarI sattA vyarthatvAditi sAdhUktam / 210 nApi sadasatAM satkarI sattA, abhUtatvAttvanmatenaiva, khapuSpavat, yA tu tvayoktopapattiH sadasattvAbhAve sadasadaikAtmyAnupapattiriti sA nopapattiH, tvanmatenaiva sadasadaikAtmyopapatteratyantA - viruddhatvAt, sAmAnyAdidravyAdau tadatatsadasadvat, yathA sAmAnyAdIni svAtmanA asantyapi bhavanti, sambandhasadbhAvena ca santyapi na bhavanti, tasmAdasadabhUtatvAditi sAdhUktaM / nanvevaM tadavyavahRteH prAgabhAvabhedAbhAvavadabhUtatvameveti, atredaM sampradhAryam, atha yadetadabhUtatvaM tat kiM bhUtasya dravyAdeH ? abhUtasya vA? yadi bhUtasya tadeva bhUtaM vastvAtmanA, tadeva cAbhUtamavyavahArAtmaneti sadasattvavirodho neti sadasadaikAtmyApattireva, athAbhUtatvamiSyate tato dravyAderabhAvaheturvAcyaH, kena hetunA tadabhUtaM kAryaM svakAraNeSu samavetam ? ahetuto bhavane hi kSaNika zUnyatAdivyutpattivadabhAva eva na cet pUrvavadasmaduktasadasadaikAtmyopapattireva prApnoti / tiSThatu tAvat prAk sattayA sambandhAt kAryasya sadasattvam, yadApi svasattayA sambaddhaM tadApi sadasat tvanmatenaiva, yattatkAryaM sattA sambaddhaM sadityabhidhIyate daNDaviziSTadevadattavat na ca sattayA, na hi daNDasambandhena devadatto'san san kriyate, sattA'pi na vastusattayA'satI satI kriyate, AzrayapratilambhAtmanyevAbhivyajyate Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'ra: vidhiniyamobhayanayaH tadubhayam, jAtijAtimadbhedebhyo dravyasattayorbhedAt tantusamavAyavaditaretarA bhAvAdivarNanaizva1 211 kAraNakAryAkAraNakAryanityAnityasambandhyasambandhi athedaM jainendratvameva pratipadya bahudhA prajJApya ca mA bhUdRjujaneSu jainAnAmeva gauravaM mama ca lAghavamiti tvayaivaM nAnA'viviktaprajJAH pratisaMbriyante, vigRhyante vA, nAhaM jainendratvamabhyupaimi, na cAviviktaprajJAn pratisaMvRNomi, na tu vigRhyaivAtra vAdaH, sa tu siddhArthasutamatAvalambinaM tvAmevoddizya, yaducyate saiddhArthayairupAdAnaniyamadarzanAt sat kAryam, tilavat, tatkriyAdyasattvadarzanAdasat, vIraNeSviva ghaTo mRdyapi, dRSTA tu kriyA, upAdAnaniyamazva tathA'nicchato'vizeSaH, upAdAnamevAnupAdAnameva vA, labdhAtma padArthakArakavyApArAbhAvavat prAgapi vyApArAbhAvazva, ubhayaikAnte doSadarzanAt / 1 tanna vikalpAnupapatteH sadevAsat sadasat svenaivAtmanA sacca asaccAnyenAtmanA prAgutpatteH ghaTo mRdAtmanA sat ghaTAtmanA cAsat, na tAvat . asattvapratipakSaJca sattvam, sat sopAkhyamasannirupAkhyam, sadasattvaM na bhavatItyarthaH / tUpAdAnasato'satpratipakSatvamasiddham, ..... atra tadaGgatvAt tadAtmakatvAt, tatpravRttitvAcca, ghaTordhvagrIvAdittvavat, tadaGgantvasya bhavatsat bhavatIti, bhavanaJcAbhAvAnuviddham / pratyekavastusvarUpapratipattyarthatadatatpravRttivyAvRttisadasadAtmakaH svato'tyantAvibhaktavRttiparyanubhavanAtmakatvAdabhUtakhapuSpavilakSaNaH Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 dvAdazAranayacakre arthAntarabhUtakSaNabhaGgavilakSaNaca atItAnAgatavartamAnabhinnabhavanasadasadekakriyaH, tasmAdabhAvo bhAvAGgaM bhAvAtmA bhAvapravRttireva, aakaashvdito'piito'piiti| itarathA ca naiva bhavedvastu, apUrvatvAt, khapuSpavat, vaidhairyeNa campakapuSpavat / tasmAdvarttamAnameva na syAttatazca naiva syAt, vAndhyeyavat kssnnikvaadvt| tasmAnna sadasatoH pratipakSatvam / itazca nAnaikAtmyam, vidhipratiSedhaikaviSayatvAt, bhAvitaikAtmyacetanA cetntvvt| yadapi ca vaidharmyamucyate satsopAkhyamasannirupAkhyamiti tadapi nopapadyate, sato'pyanupAkhyatvAt / ko hi prativastuvilakSaNasattvena sadvastu pratikSaNamupAkhyAtuM zaknoti asAdhAraNatvAt, svasukhAdiparyanubhavavat / atha ca nirupAkhyatAyAmapi naiva tadasat, sAmAnyasopAkhyatvAt, yadapyasAdhAraNaM sukhAdiparyanubhavAdi tadapi sAmAnyeno -pAkhyAyate kimapi sukhaM. duHkhamityAdi / api ca tvayApi dravyAdikAryeNa vastUbhRtiprakAzamAtreNa dravyAderupayogakriyA nAstItya -zaktasadasattvAditi vicitropabhogakriyAprasiddhayarthaM sattA dravyatvAdi -vizeSaNasambandhaH kalpya iti vadatA / atha ca matamasat tat sambandhasattvAt tasyAmavasthAyAm, sopAkhyaJca taduttarakAlaM sattAsambandhopAkhyatvAditi vyabhicAra uktH| / sadasadeva tu sopAkhyanirupAkhyatvAt, sAmAnyavat, atha vA sopAkhyaM nirupAkhyaJca, sadasattvAt, sAmAnyavat, sAmAnyaM svasat, na sAmAnyasat, vastuvaditi sadevAsat sAmAnyam, tadeva ca Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 213 sopAkhyam, svaparapratyayAbhidhAnAdhAnAttadeva nirupAkhyazca, vastuvat sAmAnyAdyantarAbhAvAditi sopAkhyameva nirupAkhyam, vastuni viparyaya iti vyavasthApite dRSTAnte tAbhyAM dharmAbhyAmeva pratipadyatAM bhavAn sopAkhyanirupAkhyatvAt __sAmAnyAdidravyAdivat sdsttvmiti| yattUktaM syAdvAdinaM prati pUrvadoSapApIyastvAna sadasat kAryam, tatra hi sadasatkAryapakSayoH sati kriyAyA abhAvaH, asati copAdAnaniyamAbhAvaH, virodhAditi bruvato jainasyApi hetUpAdAnakriyAniyamAbhAva iti dvidoSatA pApIyasIti, tanna, prihRtpuurvdosstvaat| tatra hi satkAryapakSe kriyA kiM virudhyate? yadasAvekAntena sanneva ghaTaH ityAha tatastasya kriyAkaraNaM na yujyate, karttavyatvAbhAvAt kRtavadityevaM tasya kriyA'bhAvadoSo bhavati, na punarAkAdittakarttavyaparyAyadravyavAdinaH syAdvAdinaH, yadi tvasau syAdAdinA karttavyatvamapi vidadhIta ka enamevaM brUyAt 'kriyAbhAvadoSaste prAptaH, karttavyatvAbhAvAt, kRtkvditi'| asatkAryapakSe'pyupAdAnaniyamaH kiM virudhyate? yadasAve kAntena kriyAguNavyapadezAbhAvAdasatkAryamiti hetuSu sannihitasyA vyaktasyArthasyaparyavajJayA brUyAt tasya paTArthitAyAM tattadupAdAnaniyamo na yujyate, tatrAsattvAttRNAdivadityasatkAryaikAntavAde'pyupAdAna niyamAbhAvadoSaH, so'nekAntavAde syAdAdiviziSTe nAsti tathA yadi Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 dvAdazAranayacakre vaizeSiko'pi vizeSaM brUyAt ka enaM kiJcidapi brUyAt, tasmAna staH syAdvAdinaH pUrvadoSau, kutaH pApIyastvam? / evamasmin pUrvazreyastvArtha AyugAhe darzita eva sa svapakSarAgAdasmatpradveSAdvA naavbuddhstvyaa| yatpunaridaM 'sadbhAgasyopAdAnaniyamaH, asadbhAgasya kriyA ca yujyate'taH sadasaMdazayoranyatarAzrayeNa tAvaMzI vastuni sta eveti cenna viparyayaprasaGgAt, ekasyobhayAtmakaikavastutve kuta etat sadbhAgamAzrityaivopAdAnaniyamo na tvasadbhAgamAzritya, asadbhAgamAzrityaiva ca kriyA, na sadbhAgamAzrityeti vizeSahetvabhAvAditi pUrvadoSapApIyastvaM eva' iti / etadapi na kizcit, kAryatvAdeva / kriyata iti hi kaarym| tasminnupAdAnakriyayoH svaviSayaniyatI, ekasyobhayAtmakatvAt, ekapuruSaniyatapitRputratvavat, na okasya puruSasya pitRputratvAtmakatve'pi te aniyataviSaye dRSTe kintu niyataviSaye eva, na tu niyamAbhAvaH, evaM vastuna ubhayAtmakaikarUpatve'pyupAdAnakriyayoH svasvaviSayaniyatatvAnna vipryyprsnggH| viparyayaprasaGgApattAvapyevaMvidhAryataiva, sadasadAtmano vastuno' sadbhAgamAzrityopAdAnaniyamAbhAva eva, anupAdAnasattAdibhAvasAmAnyalabhyasvarUpatvAt, asya nopAdAnaniyamo'sti, sadbhAgamAzritya kriyAyA abhAva eva, tasya vAdinaH sarvasya tathAtvAdasanAma kinycinnaasti| yatUcyate sadasatorvedhAdekasminneva kArye prAgutpatteH sadasacchabdArthayorekAdhikaraNabhAvena prayogo nAsti - sadevAsadityanu Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 215 sandhAnaM nAstyekAdhikaraNabhAveneti prayogAnupapattiH, eSo'rtho darzitaH kArye sadasattA neti saptamyabhidhAne neti, etadapi na kiJcit, itaretarabhUtAbhUtatattvaM jagat, na kevalaM kAryameva sadasat, vRttAvRttaparyAyArthenAvibhaktadravyArthabhAvanAyAM nikhilaM jagat sadevAsat, kintUbhayaparyAyapratyapekSayA bhAvayitavye niHsandigdhameva vastunaH svAtmani, tathA cetaretarAbhAvarUpeNa svena ca bhAvarUpeNa sadevAsat sarvamiti na sdstorvdhrmym| yadapyuktamApekSikaM sadasattvaM syAdvAdI kiletthaM samarthayati - mRdAtmanA ghaTasya prAgutpatteH sattvam, ghaTAtmanA cAsattvamiti, na, asatkAryatvasiddheH - evaM tarhi mRdAtmanaH kartavyatvAbhAvAt, kriyate iti hi kAryam, na ca mRt kriyate ghaTo hi kriyate sa tvsn| tasmAna prAgutpatteH sadasatkAryamiti / atra na pUrvapakSo nottarapakSazca satyaH / ko hi nAma so'nekAntavAdI yAt-prAk mRdAtmanA sat, ghaTAtmanA cAsat kAryamiti, yadi brUyAdanekAntavAdatyAga ekAntavAdAbhyupagamazca / evaM hi mRdo'kAryatve'satkAryavAda evAvasthApitaH syAt, tatathaivaM bruvANeSu ko bhedaH? abhUtvotpattivAcakaprAk zabdoccAraNAdeva cAsattvaikAntaH sAkSAdabhyupagataH, tataH kimartha vivadeta, atyantAsamIkSitabhASiNaikAntavAdinApi na tulyatA metysau| dezakAlabhedalakSaNobhayaparyAyamAtratvAccaivamayamasadvAda evaM syAt, ityaM punaH ko'nekAntavAdI brUyAdrUpaM rasAtmanA nAsti raso'pi rUpAtmanA kRSNAdyapi zuklAtmanetyAdi, dhRtisaGgrahapakti Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 dvAdazAranayacakre vyUhAvakAzadAnAtmakapRthivyAyAtmakatvAnmRdAderghaTAdezva kathaM mRdamekAmapekSya mRdAtmanaivAstItyApekSikamasattvamasaddhAdivat, ApekSika -mRdAtmasadvizeSaNAttvasadabhidhAnamevedaM mRdAtmanA sat ghaTAtmanA cAsaditi vacanam, abhidheyasvatattvanirasananiyatatvAt, yadvAkyamabhidheyasvatattvanirasananiyataM tadasadabhidhAnaM dRSTam, yathA'nuSNo'gnirityuktiriti, avyudAse tu ghaTAtmanApi sanneva, tadbhAvatvAt, tathA ca satkAryatvoktireva kRtA tathA vdtaa| sadasadAtmakaikaM vastutattvaM dravyArthaparyAyArthobhayalakSaNaM jainA upavarNayanti khapuSpavadanyathA'sambhavAt, dravyazabdamapi mRdAdi rUpAyatItAnAgatavartamAnabhedAbhedArthaM paryAyazabdaM sarvAbhedabhedArtha teSveva, tsmaadubhyorubhyaarthtvm| mRdAtmAnaM ghaTAtmAnaM dravyArthaparyAyArtham, dravyaM hi ghaTo yAvadravyArthamatyantasan, paryAyastu yAvat paryAyArthamasan, yathA ca ghaTAtmA mRdapyevam, idamapi ca kuto niSpanne'pi ghaTe mRttvadarzanAt mRdAtmakasyopAdAnam, na punabhRtyAdivat saGgrahAdi darzanAjjalAyAtmakasyeti? tasmAna mRda eva drshnmubhythaa'pi| asattvAddhaTAtmaneti kuta etat? na punarmuttattvaghaTasattvAt, tattva evAnubhavakramaprApteH, ttprtygraadivt| yadapi ca na, asatkAryatvasiddheH, evaM tarhi mRdAtmanaH karttavyatvAbhAvAt, kriyata iti hi kAryam, na ca mRt kriyate, ghaTo hi kriyate, sa tvasan, tasmAna prAgutpatteH sadasat kAryamiti, Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 217 etadapi naiva, asatkAryatvasiddhivat satkAryatvasiddheH, akartavya tvAnmRttattvasya ghaTAdeH sadeva kAryamiti bhAvAnAM kuto neSyate satkAryatvam? na hi ghaTatAyAM mRttattvAbhAve ghaTasyAvasthAnamasti, yena prAgasan syAt, mRda Atmaiva hi ghaTAtmA, tattyAge tatsvarUpAnupapatteH, atItAnAgatavartamAnavicitravizeSasvabhAvasadbhUtamRttvavat, atItAnAgatavarttamAnavicitravizeSAdhyAsitabhAva sdbhuutghttvditi| etena sarvAsyAdvAdaH prtyuktH| yadapi copAdAnaniyamasattvapratiSedhArthamuttaraM kartRkarmeti kriyAnimittako zabdau, tatra prAk prasiddhavyApArayogyadravyopAdAnaM tat kriyAnimittaM na kAryasattvanimittamiti, arthasya vyApAraniyamaH kutaH? sa hi kAryasattvamantareNa na siddhayati, samarthasya karaNe'dhikAraparigrahAt sa iti cet samarthasyaiva kAryakriyAyAmadhikAraparigrahaNAt kAryamasadeva, nanu tvayaiva samarthasya karaNe'dhikArapari -grahAdupAdAnaniyama iti bruvatA satkAryatvaM samarthitam, ekIbhAvaM gatArthasya smrthtvaat| ____ atha kathaM tantuturyAdipaTanivRttau kAraNatvenopAdIyate, na pAMzuvAsyAdIti, na, tasyaiva tathA tathA samarthatvAt, paTAdikArya tantuSu tatkAraNeSu ca tatra tatrAstyeva, tatsamavAyavyaGgayatvAt tadAtmakatvAca, tathA turyAdiSvapi pAMzvAdiSvapi ca tatkAraNakAraNatvAt, prmaannuvt| yo'pyupacayahetuH kriyAguNavyapadezAbhAvAt prAgasat kArya khapuSpavaditi, ayameva te upacayahetuH parapakSasAdhanAya - sadeva Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 dvAdazAranayacakre bhavati kAryaM prAgabhUtakriyAguNavyapadezatvAt sattAsambandhidravyAdivat, anaikAntikatA ca / nanu khapuSpavadanekAntaH prAgutpatterasatkAryaM syAt, upajAtamAtradravyAdivat sat syAditi tvatsAdhanamapi saMzayakArIti cena, praavishessnnaapkssiptprsnggtvaat| nanu prAG niSpatterasat kAryamiti kAlaviziSTaM pratijJAya kriyAyabhAvAditi heturuktaH, sa tu niSpanne nAsti, sadeva tu dravyaM na kAryamityatra brUmaH nanu niSpattirutpattyabhUtvAbhAvAdisamAnArthikA, tenAvyaktasat vyaktasadbhavatItyuktambhavati, anupanilInasattvazca tajjAtamAtra sattopanilayanAt prAganiSpannaM sattAsAmAnyena sadbhavati, niSpattizabdo hyabhUtasya bhavanasya triprakArAM niSpattimAha - niyatA nizcitA'dhikA vA, sA ca te sattAsambandhAdeva dravyAdau kArye niyatA, nizcitA sattvAntarebhyo viviktatvAt sattAyAH, adhikA punrbhvnaat| upAdAnasvasattAniyatA tattvato'sau nizcitA paTAdivyAvRttyA, taNDulavicayavat vicitA nizcitAstaNDulAH kacavarAyapanayanena svarUpaparigraheNa ca, kriyayA'niSpatteH sakAzAnizcitA ghaTaniSpattiH, adhikA yugapadayugapatparyAyakramatathAbhUterihApIti sadasattvaM kAryasya / tasmAt sadasat kAryam sadasatkriyAguNatvAt, anyathA hetuzaktyupAdAnAnAmabhidhAnamAtraprasaGgaH, yadyasadeva kAryaM tadA hetuzatayupAdAnAnAmabhAve niyamasya vacanamAtrameva syAt, khpusspaadinisspttyrthkriyaahetvaaybhaavvdsttvaavishessaat| ___ yasya tu vidyamAna evArthastasyApi niSpAdyaniSpAdakatvAvizeSAt kulAlamRddaNDAdyastitvavaddhaTAstitvAdeteSAM sarveSAM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 219 abhAvAdabhidhAnamAtraprasaGga ityatacAyuktaM satkAryatvameva, ekAntapakSayordoSadarzanAdanekAntapakSe cAdoSadarzanAt sadasadeva kaarymvyktsvyktsdbhvtiiti| yadapi coktaM vikalpAnupapatteriti, nAsau doSo vikalpatrayAnAzrayAt vikalpAntarAzrayaNAca, niSThAsambandhayorekakAlatvAt, niSThA ca kAraNasAmagrayavyApArakAlaH prAgasato vastubhAvo niSThAnaM samAptiH, sambandhazca svakAraNasattAsamavAyaH, sattAsambandha eva niSThAkAlaH, kutaH? samavAyasyaikatvAt, yasminneva kAle pariniSThAM gacchat kAryaM kAraNaiH sambadhyate samavAyasambandhenAyutasiddhihetunA, tasminneva kAle sattAdibhirapi, tasmAt kAlasyApratibhAgAt prAgityanupapatteranAspadaH sdaadiviklpo'rthaabhaavaaditi| etadapi na, anupapannavikalpatvAt, asambandhAt, asambandho'pyavastutvAt, khapuSpavat, prAgutpatterasataH kAryasya pariniSThAM gacchataH kayaM vastutvaM? kathaM vA'vastunaH kAraNaiH sattayA vA sambandhaH pariniSThAM gacchet, yadi tasya syAt khapuSpasyApi syAt avastutvAt kaaryvt| "sambandhakAle tantuvadvastubhAvAt pariniSThitazca sambaddhazcetyekaH kAlaH, tasmAt sambandho vastuna ityuktamiti, atrocyate punarapIdaM tadavasthameva niSpadyamAnAvasthAyA utpatteH pUrvakAlatvAt, ekakAlA cettasyAmavasthAyAM kAryaM sadeva syAt, svakAraNaiH sattayA ca sambadhyamAnatvAt, niSpannakAryavat zazaviSANavadvA, na hi pariniSThAyAH sambandhAdvA sattvam, sata eva niSThAsambandhadarzanAt, Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 dvAdazAranayacakre yadi niSThAyAH sambandhAdvA sattvaM tadA hi zazaviSANamapi niSThAM gacchatsambadhyeta, niSThitaJca sambaddhazceti bhavedasattvAt, kAryavat, kAryamapi vA tadA pariniSThAM gacchat svakAraNaiH sattayA ca na sambadhyate, asattvAt khpusspvditi| itazvetazca samAnatvAneti cet-yathA'sataH samavAyasambandhena dvividhena svakAraNasattvAdibhiH sambadhyamAnatA'dRSTA tadvat sato'pi syAdavizeSAt, na hi sambadhyamAnaM viziSTaM kiJcidihAdhikRtamityatra brUmaH, sambandha eva sa na bhavati, satsvabhUtatvAt, zazaviSANavat, vidyamAnaviSayeNaiva tena bhavitavyam, sambandhatvAt, vynggulisNyogvt| yadi tvAtmAtmIyayoriha yathAvivakSaM svazabdasya vRtterarthavyaJjanasadbhAvakartRtvanirviSayAsta eva tantavaH pariniSThAM gacchantaH sambadhyante pariniSThitAzca sambaddhAdheti, tadA te yadi tantava ityeva tarhi kAraNamAtravAdavadayaM syAt, so'pi na pratipUryeta, nirvyApArakAraNamAtravAdAbhyupagamAt, tantvAkuNDalanavat, yathA tantUnAmAkuNDalIkRtAnAM kuvindanayanAnayanaprasAraNavayanAdikriyAnirapekSANAM kAraNatvaM nAsti, tatrAtyantaM paTakAryAdarzanAt tathA kAraNamAtramasampUrNasatkAryametat, puurvottrkaaltulytvaat| pariniSThA'pariniSThA'vizeSazca khapuSpavat, atha paTo'pi kenacinyAyena tantuSvastItyabhyupagamyate tataH svakAryakAraNasattAsambandhadvayatantupaTadvayasAnidhyaM nAnekAntAnAzrayaNe, tasmAdeSo'pi vikalpo'satsambandhadoSaduSTa iti| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaist: vidhiniyamobhayanayaH asatsambandhadoSaparihArArthaJca prazasto'nyathA vyAcaSTe sambandhazca sambandhazca sambandhau niSThAyAH sambandhau niSThAsambandhau na niSThA ca sambandhazceti, tayorniSThAsambandhayorekakAlatvAt niSThitaM niSThAM gacchadgatamiti, ko'rthaH ? kartrAdInAM kArakANAM parispandAdvastu bhAvamApannamavyapadezyAdhAraM samavAyahetuH kAryaM niSThitaM niSThetyucyate tasya svakAraNaiH sattayA ca yugapat sambandhau bhavata iti, bhASyamapi - kena punarlakSaNena gataM sadgacchadityucyate brUmaH ' varttamAnasAmIpye varttamAnabaddhA" iti kimiva ? yathA kArakAntarAdutpadyamAnaM utpannamityarthaH, kasmAt ? dRSTamityakSigocarApannArthanirdezAt, itarathA dRSTaM na syAt, tatpunaH katamat kArakavyApArAt ? devadattasthAlIkASThAdInAM vyApArAditi / 221 " tadapi na samavAyikAraNatvavirodhAt svavacanavirodho' bhyupagamavirodhazca yadi punarvastubhAvaM gataM kAryaM kAraNaiH sattayA cAbhisambadhyate tato'nArambhakANyakAraNAni ca kAraNadravyANi syuH, kiJca kAryakAraNaguNaguNivyaktyAkRtInAmayutasiddhaH samavAyaH sambandha ukto'bhyupagatazca tayorvirodho'pi idAnIM niSThitasya kAryasya kAraNaiH sattayA ca sambandho'bhyupagatassa ca yutasiddhaH, kAryasya kAraNebhyo'nyatra pariniSThitatvAt / yattUcyate samavAyikAraNatvanivRttiriti cenna, anyatrAsamavAyAt, yadi tasya samavAyo'nyatra syAt syAt samavAyi - . 1. pANini 3.3.131 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 dvAdazAranayacakre kAraNatvanivRttiH, na caivam, tasmAdadoSa iti, so'pyaparihAraH icchAmAtratvAt svoktopapattiviruddhArthatvAt, viruddhArthatvamasambaddhatvAt, tantuSviva ghaTasya, dravyAdikAryasya tadasiddhamiti cenna, tatrApravRttatvAt, tatrAnArambhAt tadasambaddhotpattitvAt, kAryasya ca tadasambaddhasyApyutpAde khapuSpamapyutpadyatAM kAraNairasambaddhatvAt, tvdbhimtkaaryvt| ____ akAraNatvAditi cet, paTAdyapi kArya motpAdi, akAraNatvAt, khapuSpavat, tadvotpayatAm, akAraNatvAt, kAryasyotpattivat, yathA tantvAdIni kAryeNAsambandhAdasataH sato'pyakAraNAnIti sarvazca kAraNamakAraNaJca yathAyogaM svasyaiva kAryasya nAsato nAnyakAryasya vA, asambandhAt, kAryakAraNabhAvazca sambaddhatve sati bhavati, tasmAt sambandhaH prAgapi kAryotpatteH / ____ yo'yamekIbhAvena bandhaH sa sambandhaH, anekasabaikAtmakatvAt, ekIbhAvenApagamanena gatiH, dravyaparyAyAbhyAM tantutvAparityAgena paTatvapariNAmaH samavAyaH kAraNasatkAryaikatvalakSaNaH, tadApattirUpAdbhayAttvayedamamArgaprapadanamasthAne kriyate yadidaM avyapadezyAdhArakAryasambandhakalpanam, kAryasyAsattvAt / ___ so'pi ca mithyAbhimAna eva manyatAntu tatraivAstIti, pariniSThitatvAt, vibhuprimnnddlviydaadivt| yo'pi ca kAryakAraNayutasiddhidoSasya parihAraH tasyAsaMyogAt na hi kAraNasambandhibhiH kAryasya saMyogo'sti, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 223 dvayoragulyorAkAze yujyamAnayoH saMyogasya sambandhinoH pRthak siddhayoriveti so'pi na parihAraH, uktavadasaMyogAsiddhatvAt, yadi tatrotpannatAyasiddhiH sambandhAsiddhizca syAt syAdasaMyogaH tataH parihArazca yutasiddhidoSasya syaaditi| tattvopanilayanAt sadAyabhidhAnArthaM kAraNasamavetasya vastuna uttarakAlaM sattAsambandha iti bahUnAM matam, vastUtpattikAla eveti tu vAkyakArAbhiprAyo'nusRto bhASyakAraiH; siddhasya vastunaH svakAraNaiH svasattayA ca sambandha iti prazastamaterabhiprAyaH, asmadabhiprAyasteSAM trayANAmapyasatyateti, parasparaviruddhArthatvAt, kumArabrahmacAripitRtvavat, idamevodAharaNamanyatra, evaM vakturiva sarveSAM zAstrakAramatAnuvarttitvAt sa evAnAptaH syaat|| __sadAdivikalpAnupapattizca tadavasthaiva, yatpunadravyAdInAM svata evAbhidhAnapratyayaviSayatvaM sattvAt sattAdivat, yathA ca sattAyAM svata evAbhidhAnapratyayau evaM dravyAdeH, na sattAyogAdityukturucyate parihAraH kANAdai tat, atAdAtmyAddaNDanimittAdaNDadaNDitvavat, yathA'daNDAiNDino daNDitvaM daNDanimittamevaM dravyAderasadAtmanaH sattAnimittaM sdbhidhaanaadiiti| atra vayaM sampradhArayAmastvayA saha kathamidaM tAdAtmyaM kiM sato bhAvAt? uta satkaratvAditi, tayadi tAvat sato bhavanaM tataH sarveNApi satA bhUyate, svata eva atha satkaratvAttAdAtmya tat prAk" pratyuktam, yathA ca sattAyAM svata eva sadabhidhAnapratyayau tadAtmatvAdevaM dravyAdau dravyatvAdau nityaikasarvatrageSu sAmAnyasAmAnya Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 224 dvAdazAranayacakre vizeSazUnyeSvapi, daNDe'pi ca tAdAtmyAdeva daNDAbhidhAnapratyayasiddhausvata eva daNDini tau tAdAtmyAt, itarathA daNDikuNDalyavizeSaH syAditi, tathA ca daNDatvasAmAnyavizeSanirapekSaH svata eva bhavati daNDastAdAtmyAt sattAvaditi siddhm| ayo'cyeta daNDo'pi daNDatvAddaNDAbhidhAnapratyayabhAgiti, anudAharaNaM tarhi daNDI daNDAddaNDyabhAvAt, daNDasya svato' siddhatvAt, daNDatvopapAditadaNDAddaNDIti cet, itaretarAzrayatvAt, daNDatvatattvAiNDasiddhiH daNDavizeSaNasAdhitadaNDatvasiddherdaNDatvatattvasiddhiriti, daNDIti ca daNDAddaNDI, na tu daNDatvAt svata eva bhavaddaNDI, AtmAntarasaGkrAntizcaivam, daNDatvAdAtmAntaraM daNDaH svata evAbhavan daNDatvAdbhavan tadAtmA bhavati, evaM daNDayapIti, vayantu bamo yattaddaNDena bhUyate tasyaiva daNDatvAt yaddaNDI daNDI bhavati sa devadatto bhavatyAtmAnaM labhate, tadabhAve'sAmAnyAtmakatvameva sarvasya syAt, yadi sA svata eva na bhavati sattAsAmAnyAditattvAdbhavati nAstyeva sA, khapuSpavat, tatazcAsAmAnyameva sattAdiH syAt, svata eva bhavataH samAnasyAbhAvAt, tasmAt svata eva daNDo bhavati svata eva sadabhidhAnapratyayau, na sattAyogAt evaM dnnddypi| yadapyuktamatadAtmatvAt dravyAdInAM sadabhidhAnapratyayau sattAyogAt na svata iti tadapi na, atadAtmatvAdityAderanaikAntikatvAt, dravyatvAdInAmatAdAtmye svataH sadabhidhAnapratyayau na sattAtaH, ekaikatvAt, Atmavat, evaM dravyAdInAmapi svata eva drvytvaadivt| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 225 sattAsambandharahiteSu dravyatvAdiSvaupacArikau tau syAtAm, asaMkhyayorguNatvakarmatvayorekAbhidhAnapratyayavaditi cettarhi dravyAdiSu api dravyatvAdiH rahiteSu tAvaupacAriko syAtAm, manuSyasiMhatvAdivattathA'JjasA'nupapapatterneti cet tataste svapakSa eva doSavidhAnam, yadi tu sattAsambandhApekSau sadabhidhAnapratyayau tarhi kathaM sattAdiSu tAvaupacArikAviti, tvamevAsi praSTavyaH yatpunaridamucyate sattAyAM siddha iti cet, yadA ca....... AtmAnamAtmanA na yuktamabhiyoktuM..... tadyoganimittam, tadayuktaM na dravyAdiSvAsA siddhiH, atadAtmanimittasya satpratyayasyAnupapatteH, mnorthvt| dravyAdibhAktatvanivRttiH svataH sattvaM sattAdivacaitasya vacanasya vyAghAta ityetaddoSadvayadarzanAditi cenaiva ca doSaH daNDitvadaNDatvayoryathAyathaM svata eva satoH tatsambaddhatvAt, sattvataH sattvavat, sadeva svaM sattvataH - sattvAt, sadeva sat, na sattAto'nyat sat, tasmAt sarvasya sato nAstyatAdAtmyaM sadAtmaiva sarvamiti bhAktatvanivRttyAyabhAvaH, sadAdivaJca svataH sttvm| ___ yatazcaivaM tataH sato bhAvaH satteti dravyAyavyatiriktasattAva jJAyate, kartari SaSThIvRtteH yattat sadbhiH ............ sadityabhidhAnapratyayakAraNaM sarvatra, evamapi ......... yuduktaM svataH sattvamiti, etadayuktaM atra hi sattAvaditi sarvamidaM tvadanuvRttyA, na mama sattA dravyAdivyatiriktA kAcidasti 'karttari SaSThI'tyuktatvAt, tato'nupapannaM drvyaadiinaamnektvm| 1. pANini Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 dvAdazAranayacakre kartRNA'kartRNA ca yo bhavati sa eva bhAvaH sAmAnya dezakAlAdibhede'pi bhavanatulyatvAt, sa eva vizeSo'nyabhavana nirapekSaH kartA uktavat, bhavadeva bhavati tadeva dravyaM bhavyaM kalanaM guNaH yugapadayugapatparyAyatvena bhavanAt, sa eva bhAvaH kriyA, sa eva vizeSaH bhAvAntarAdviziSyamANatvAt anyanirapekSatvAt sadasadAtmakatvAt vakSyamANavacca, sa eva samavAyaH, evameva bhavataH kartRtvena tasyaiva kAraNatvaM tadekIbhAvagatyA kAryatvApatteH, sahAsattvena kartRtvAt nAsaMyogaH, kAryakAraNapratipAdanAt nAsamavAyaH, tAbhyAM sambaddhatvAnityatvAsattve na stH| atha vA akAraNanityAsambandhAjAtIni dravyAdIni, svataH sattvAt sAmAnyAdivat, kAraNAdi vA sAmAnyAdIni svataH sattvAt, dravyAdivat tadAtmatvAt, ubhayaM vA, itaretararUpaikabhavanA vishessaat| yadapi ca samavAyasyaikatve saGkaprasaGga iti doSa uktaH sa tadavastha eva, bahUnAM sambandhinAmekasambandhabhAvAt, vAgAdigavAdyabhidhAnavat, tasmAdrvyatvasambandhAdyathA dravye dravyatvabuddhiM tathA guNe karmaNi ca dravyatvabuddhiM kuryAditi sarvasya sarvAbhidhAnapratyayau syAtAm, padArthalakSaNavyavasthAnasyAbhAvAt SaDapi padArthA nivartante katham? samavAyasyaikatvAt dravyatvena guNakarmaNoH sambandhAdravyatvAttayozca svarUpasya hAniH, tattvavizeSaNabhedAddhi tadbhedaH syAt, chtridnnddivt| ___kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyAttau guNakarmabhAvau bhaviSyata iti cet, na, tayorguNakarmaNorguNakarmabhAvanivRttyA prathamadravyabhAva Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 227 nivRttiH, tadyathA ya uktaH kAryakAraNAdhArAdheyasamavAyAttasyaikatvAt sa dravyabhAvena sambandhAtte dravyamevaikaM karoti, tatazca dravyalakSaNaM nAsti, kriyAvadguNavat samavAyikAraNamiti, tadabhAvAna dravyam, na guNakarmANi tathA lakSaNAnIti dravyasyApi dravyabhAvanivRttiH, evaM gunnkrmnnorpi| dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdInAmAzrayAbhAvAdanupapattiH, paraspararUpApattyA parasparabhAvanivRttau dravyAdiSaTpadArthanivRttiH, yaccAdhArAdheyabhAvabhede saMyogavaDivRttitvAt samavAyasyAnityatvaM syAditi pUrvapakSaM kRtvA parihAramAha vaizeSikaH, na, bahUnAmekatvAt, na tu dvayordvayoH sambandhatvaM saMyogavat samavAyasyeti, etenApi saGkaprasaGgaH, padArthalakSaNavyavasthAnAsambhavAt SaTpadArthanivRttirvA, yattu pratyuktaM nAdhArAdheyaniyamAt - yadyapyeka eva samavAyaH tathApyAdhArAdheyaniyamo'sti dravya eva dravyatvaM guNa eva guNatvaM karmaNyeva karmatvaM sarvatra caikaH samavAya iti etadapi pratyuktaM sarvatra sarvAdheyavRttau sarvAbhidhAnapratyayasAAt kathaM dravyAdIni prtiniytaaniiti| yattUcyate'vagamyatAM tAvat yathA kuNDadadhisaMyoge dadhyevAdheyaM kuNDamevAdhAra iti niyamastathA dravyAdInAM samavAyaikatve'pyAdhArAdheya -niyamaH syAditi, idamapi svavAdenaivottaramArgavidhAnaM kRtaM tvayA, na tu tathA saGkarAbhAvo ghaTate, yadi dadhimadhUdakAdibhirvahubhirAdheyaiH kuNDAdhAraH saMyukto bhavati tataH kimiti saGko nAsti? yadi sarvAtmakaH samavAya eka eva bhavati tadA kimiti saGkaro na syAt? Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 dvAdazAranathacakre nApi ca dvivRttitvanivRttiH samavAyasya, yataH saMyogAdvaidharmyamucyate sarvatraiva ca dravyadravyatvAdisamavAye dvivRttitvaM tvayaivopavarNyate, dvayaviziSTAbhidhAnapratyayatvAt kuNDadadhyAdisaMyogavat, yathA kuNDoH saMyoge dadhnA kuNDena vA viziSTe tannimittamabhidhAnaM pratyayazca dRzyate tadvivRttitvaJca tathA samavAye'pi dravyaguNayoH viziSTe tannimittamabhidhAnaM pratyayazca syAt tadvivRttitvaJca, tathA ca samavAyasya saMyogavahnivRttitvAdanityataiva / ? yattvidaM svatattvAnurUpapratyayotpatteH parasparavyatiriktairAdheyairdravyatvAdibhirAdhArANAM dravyAdInAM niyamanaM dravyeSveva dravyamiti jJAnamityAdi, anena svapakSe pratyakSavirodha udvAhyate tvayA na hi samavAyasyaikatve vyatireko niyamazvAsti, aviziSTatvAdato na syAt dravyeSveva dravyamiti jJAnam evaM te dravyeSvapi guNajJAnaM syAt, guNajJAnakAraNatvAt samavAyasya, guNavat, ekatve yo'yaM dravyasya dravyabhAvena sambandhaH sa eva guNasyApIti prAptaM dravyasyApi guNatvam, tasya guNabhAvena sambaddhatvAdguNavat dravyabhAvanivRttiriti / tasya dravyasya guNabhAvena sambaddhatvAdguNabhUtasya guNAnAzrayasyAbhAvaH, asati dravye kasya guNa iti guNabhAvanivRttiH tallakSaNAnupapatteH kriyAvadguNavatsamavAyikAraNamiti dravyalakSaNam dravyAzrayyaguNavAn saMyogavibhAgeSvakAraNamanapekSa iti guNalakSaNamiti, tatazca guNeSvapi dravyajJAnaM syAt kiM kAraNam ? dravyajJAnakAraNatvAt samavAyasya, dravyavat, ekatve yo'yaM guNasya guNabhAvena sambandhaH sa eva dravyasyApIti prAptaM guNasyApi dravyatvam, dravyatvAbhisambandhAcca tasya dravyatvApattirguNatvatyAgazca dve anavasthAne / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamosra: vidhiniyamobhayanayaH 229 yo'yaM guNasya karmatvena sambandhaH sa eva dravyasyApIti prAptaM guNasya karmaNazca dravyatvam, dravyatvAbhisambandhAcca tayordravyatvApattiH guNakarmabhAvatyAgazca tasya dravyasya guNabhAvena karmabhAvena ca sambaddhatvAt guNabhUtasya karmabhUtasya ca guNakriyAnAzrayasyAbhAvaH, asati dravye kasya guNaH karma veti na guNakarmaNI tathA lakSaNe, tayoralakSaNatvAdasattvAt AzrayopalakSyadravyAbhAvaH tasmiMzvAsati nirAzrayayorguNakarmaNorabhAvAddravyasya cAbhAvAdAzrayiNAM dravyatvAdInAM apyabhAvaH, tathA kAryakAraNayoH guNasyetyAdiH / .... nanu sarvagatatvAt samavAyasya svatattvenApi sambandhAt dravyabhAvaH guNabhAvaH karmabhAvo vA siddhyatItyatrocyate, nanvata eva saGkara ucyate, paratattvenApi sambandhAdatattvamapIti saGkaradoSAvimokSaH, evaJca svaviSayasarvagatAni hi tattvAni, samavAyasya sarvagatatve tAnyadhunA sarvagatAni prAptAnItyabhyupagamavirodhaH, ato dravyaguNakarmaNAM vyavasthitAnAmabhAvAt kathaM dravyeSu dravyajJAnaM? guNeSu guNajJAnaM? karmasu karmajJAnamiti / yadapi kuNDadadhisaMyogabaddravyAdInAmAdhArAdheyaniyama ityuktaM tadapi naiva, kuNDadadhyAdhArAdheyabhAvasamavAyAnAmapyekatvAt tadavasthaH saGkaradoSaH, yadyasaGkareNa niyamena vA'rtho vayameva spaSTataraM brUmaH, samavAyanimittasya tattvasya svata evAtmapratilambhaH, tayozca lokasiddhivadbhedaH svavRttipratilambhAdeva, dadhikuNDayorlokasiddhivadbhedAbhAvAt kArakazaktita eva tu pratipadyate bhedasiddhiH, tayo:saMyogaikatve'pyAdhArazaktiH kuNDasya, Adheyazaktirdana ityasaGkIrNa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 dvAdazAranayacakre AdhArAdheyaniyama iti, avazyazcaitadevaM tvayA'pi pratipattavyaM yathA tvamevAtra na samAnatvAt ityuttaramAttha, samavAyasyaikatve'pi kArakazaktereva niyamabheda ityuttaramAttha dravyatvAdisamavAyo na sarvatra kintu ksmiNshcideveti| ___ yattUcyate vyaGgayavyaJjakatvabhedAdravyadravyatvAdInAM bhedo ghaTa pradIpavat sambandhaikatve'pIti na saGkaraprasaGga iti, etacca vyaGgyavyaJjakatvaM dravyadravyatvAdestadA syAyadi pradIpaghaTadRSTAntavat pRthak siddhaM syAt na tu tadAtmabhedaniyamaH, siddhe hi tadAdhArAdheyabhedaniyamo'pi syAt, tato na dRSTAntasAdharmya bhajata etaditi nAsaGkaraH syAdevam samavAyasyaikatvena vyatirekaniyamayorabhAvAt tathA yadi ya eva guNakarmabhAvAbhyAM sambandhaH sa eva dravyasyApIti prAptaM guNakarmaNorapi dravyatvam dravyatvAbhisambandhAcca tayorguNakarmabhAvavinivRttiriti sarva prapaJcanIyaM ythaasvaarthmiti| yatpunaridamAzaGkitaM samavAyaikatvaM paJcatvavyavahAreNa virudhyata iti tadevameva mamApi pratibhAti / yatpunaridaM pratyucyate, na AzrayavizeSAt, bhAvavat, jalacandravaJca tathA samavAyaspaikatve'pyAzrayANAM nAnAtvAdupacAreNa nAnAtvavyavahAro bhaviSyatIti, idaM nirmUlameva, vyaGgayasyA''dheyaniyamAdAzraya evAsiddheH kutastadvayaGgayo vyaJjako vA''dheyo'rthaH? kuto vA''zrayANAM vaicitryam? samavAyaikatve SaTpadArthanivRtteH subhAvitatvAt, ajalacandravadekatvAt, samavAyasya bhAvasya ca jalacandreNa sAdhAbhAvAtkuto nAnAtvopacAraH? chAyA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 231 mAtratvAcca jalacandrasya, bhAvo vA kuta ityalamativikAsinyA sngkthyaa| evametadubhayamubhayabhAgityasya nayasya svarUpam, yattatsAmAnya tadapi vidhIyate niyamyate ca, yo'pi vizeSaH so'pi vidhIyate niyamyate ca, sAmAnyaM bhAvaH prakRtyarthaH yattattena bhUyate sA sattA 'bhU sattAyA miti pAThAt sAmAnyam, vizeSo'pi pratyayArthaH saH, tasyaiva bhavitRtvavAcipratyayArthatvAt, yo'sau bhavati sa vizeSaH sAmAnyamapi bhavanAtmakatvAt bhavanasAmAnyamantareNa tasyAkartRtvAt sa eva prakRtyarthAnatikrameNa vRttH| sAmAnyaM pravRttiH dravyamanvayo dharmI vidhirbhAva iti, vizeSo'pi nivRttiH paryAyo'nyatvaM dharmo niyamo'bhAva iti, dvAvetau bhAvau pUrvavadekamevedamityevaMvidhaM bhAvamanApadyamAnau sAmAnyamapi sAmAnyaM vizeSazca bhavataH, vizeSo'pi vizeSaH sAmAnyazca bhavataH, pravRttiH nivRttirityAyubhayamanyo'nyAvinAbhAvibhAvaH tasya sato bhAvaH sattA, yena hi satA yathA bhUyate satataniyameneti ubhayorniyamo vidhishc| yadi syAt ..... khpusspvt| evaM dravyakSetrakAlabhAvaiH ghaTapaTaghaTAntaragRhabahiHsvaparakSetrAntara vartamAnAtItAnAgatakAlAntaraiH ghaTazivakastUpakAdikapAlAdi pUrvottarabhAvaiH vartamAnayugapadayugapadbhAvibhAvabhAvAntarairvA bhAvAbhAvAbhyAM bhavatIti ghaTasya sadasattvam, prativRttivastupravRtteH ghaTAdi 1. dhAtupAThaH 1 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 dvAdazAranayacakre mRdAdikAraNamapekSate nirvizeSatve bhAvAbhAvatvenAvizeSaH, kaNThakapAlAdibhAvAbhAvAdyAtmanA parasparatavAsatsu bhedaM prati vRttatvAditi svAvayavabhedeSu sadasattvena vRttiH, tadbhAvAbhAvAtmako ghaTastadabhAve na bhavati, tadabhAvabhAve ca bhavatIti, tathA ghaTapaTAdidravyakSetrakAla bhAvasattAyA ghaTasAmastyepi na kazcidvizeSaH vastutvAt, asAmAnyavat, yathaiva .............. guNAvRttyanAvRttibhedeSu vivakSayA caiSa vizeSa ubhayorapi tttvaat| tathA ghaTastAvadastyeva, kriyAguNavyapadezavattvAt, paTarathavat khapuSpavailakSaNyena sarvasarvasamavAyAsattvAt, yogyasyaiva yogyeSu samavAyAt, yathA rUpe ghaTo'styeva rUpaM vA tadAdhAro vA, ekaikasmin vRttatvAt, athaivaM na syAttato'sAvasanevApadyate sikatAsviva avidyamAnaM tailam, aniSTazcaitadevam, rUpAdInAM pratyekaM sattvAt, parasparaM vyAvRttAtmatvAcca rUpAdayaH santi, na ca tathAsthitau ghaTo na bhavati, tayoritaretarAbhUtayorAdhArabhUtasya vA ghaTabhAvAt asAmastyena vA bhAvAbhAvAtmako ghaTa iti| ... nanu ghaTarUpAdivat pRthivyapi mRdAdirvizeSaH, yathA svAdhAreSu ghaTo bhavati rUpAdaya eva vA, na nirmUlaH tathA pRthivyapi mRdAdiSu tadAtmikA vA tasyA eva te vizeSAH, nAbhAvaH, itarathA nirmUlatvAddhaTasya rUpAdInAzcAsattvaM khapuSpavat, na caitadiSTam, tathA ca rUpAdayo mRdAdayazca bhAvavizeSA eva, ekabhavanAtmakatvAt, ghaTaghaTasvAtmavat, na caivamavizeSaH, tadvizeSa eva vizeSaH pRthivIsAmAnye satyevo vistRtatvAdiH ghaTo'pi mRdekabhavanAtmakAkAravizeSo bhAva eva, na paTAyabhAva iti| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 233 nanu pRthivIbhavanamudakAgryAyabhavanam, etadevAsya mUlam, tanmUlatvAt kimityasyAsattvApattiH? __na, uktopanyAsavadvyamiti bhavanAt pRthivyAdidravyabhavanAvinAbhAvenaiva bhavati, nanu dravyamapi guNa iti na bhavati, na, saditi bhavanAt, sattvabhavanavyAptyAbhAvasyaiva vizeSa iti pUrvavat, yadi sadityeva bhavati tarhi sattvAvizeSAt dravyaguNakarmaNAmavyatirekAt kena vizeSahetunA sadeva sarvamiti bhavati? na dravyameva, guNakarmaNorapi sadbhAvAt, guNakarmAbhAvAdravyaM saditi bhavati, guNakarmaNI ca tadabhAvAt, yatastu pttH.............| yadyevaM ghaTo bhavatItyukte'pyabhAva evokto bhavati paTo na bhavatIti tarhi bhavatItyukte'pi na bhavatItyevoktaM bhavati, parito bhavanAbhAvAt, khapuSpavat, nanu parito vacanena svAtmanyapyabhavanamuktaM bhavati tathA ............ asattvAt pakSadharmo'narthatvaikAnte kaNThaH kapAle nAsti ........ paTaH kaTAdirna bhavati nApi ruupaadiriti| nanu parito'pyabhavanameva tvaduktaM sAdhayatyasmadiSTaM bhAvamapi kaTo'pi kaTa iti bhavaneva ghaTapaTau na bhavatIti, bhavan guNa ityabhavanAt, nanu guNo'pi bhavanneva kaTa iti na bhavati vizeSeNa, na, dravyamityabhavanAt, atrocyate yadi na bhavatyeva ..... tato ghaTasyApi ..... ghaTa iti bhvtiiti| nanvevaM vikalAdezapakSe bhAvAbhAvayoH parasparApekSatayA'vyavasthitatvaM parasparAvabaddhanaudvayavadityatrocyate tana vyavasthitopakAri Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 . dvAdazAranayacakre svarUpatvAt dhRtyAdivRttajagadavasthAvat, yathA nityatve pRthivyAdInAM vyavasthitatvaM parasparopakAritvaJca dhRtisaGgrahapaktivyUhAvakAzadAnakriyAbhiH siddhameva, anityatve'pyarthabhavanAvicchedAt svatvaparatvAbhyAM parasparAvabaddhavyavasthitopakArisvarUpatvAnAnavasthA tathA bhaavaabhaavyoriti| yadi tu naivaM tarhi paTasyAbhAve bhAva eva tvadiSTavidhAtyApadyate, abhAvatulyatvAt, paTavat, yadi ca ghaTasya bhAvaH paTasyApi bhAvaH, bhAvatulyatvAt, evamantaritadravyatvasattvAdiguNatvAdisAmAnya vizeSAbhyAM bhAvAbhAvAtmakatA, nanu tasya sAkSAdeva bhavanamabhavanamubhayataH, tathA tadviparyayeNa, nanvata evaivaM ghaTo guNatvena paTadravyAditvena ca sAkSAna bhavati ghaTadravyatvena bhavati, paTaH paTadravyatvena sAkSAdbhavati, na bhavati guNatvena ghaTadravyAditvena c| yadi tvasau paTatvadravyatvAbhyAM na bhavet na paTo bhavet, paTatvadravyatvAbhyAmabhavanAt, ghaTavadguNavadvA, yatastu paTaH itarAbhyAM na bhavati tata evetaro na bhavati yatazca paTaH bhavati tata evetarAbhyAM bhavati, avazyazcaitadevam, anvayavyatirekAbhyAmarthasyAvadhAraNe prayogasya sAphalyAt, nIlotpalAdivat, ........ atastvanyathA sato'pyabhAva eva syAt khpusspvt| kAlato'pi caikameva bhUtamabhUtaJca, kAlAbhedAt, atItAnAgatAbhyAmasaMmRSTatattvA mRt zivakAdinA vartamAnaikakAlA na tathA yathA loko vadati palAlamagnirdahatIti, yadi tadahyata eva tarhi bhinnAvasthasya palAlasya pUrvavad bhasmIkaraNAnupapatteH, antardezaH palAlasya dahyate tacca palAlameveti cet tathApi AkAzAdyamUrtadravyasya Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamo'raH vidhiniyamobhayanayaH 235 dezasyApi bhasmIkaraNAnupapatteH, athAkAzavyatirekeNa palAlameva dahyata iti tadapi na, vipratyayAntena bhasmIkaraNenAnyo dAho varttate'nyacca palAlamiti bhinnArthatvavodhAt, athApyekatvaM palAlasyeSyate tatastasya dAhyatA nAsti bhasmatvAbhUteH, tathA ghaTo bhidyate iti na ghaTate kAlabhedAt yadi tadbhidyata eva tarhi bhinnAvasthasya ghaTasya bhidAnupapattiH puurvvt| kSetrataH zUnyaM ...... tiSThati gacchati ...... bhAvato'saMyataH pravrajati kathaM ghaTate? evameva bhavyaH siddhayatIti, kumbhaM karotItyAdAvapyAha nirvRttyuttarakAle ca kRtaH kumbha iti na tathA ghaTate, yadi sa kumbha evAnivRtto'pi na kriyate, bhUtatvAt, antyamRdvat, athAbhUtaH, na kriyate saH, abhUtatvAt, khapuSpavat, kathamasat kumbha ucyate vA, athocyeta satyaM prAgabhUta idAnI kriyate, kriyamANazca bhavatIti, na, bhUtAbhUtavikalpadvayAnativRtteH kriyA'bhAvaH, na kasyAzcidapyavasthAyAM kumbho jAyata iti kA kriyA? kriyamANameva hi kriyate mRdaahrnnaadi| kathaM tarhi so'kriyamANaH kumbho jAtaH? ko vA bravIti jAta iti, ahantu lokamevAyuktavAdinaM manye dravyAdito janma vinAzasamatvAt bhAvAbhAvabhAva eva vastu, sa bhAvAbhAvAtmako'rtho na jAyata iti kiM zakyo vaktum? omityucyate, vinazyatvAt, pUrvavat, na vinazyatItyapi zakyaM vaktum, jAyamAnatvAt, uttaravat, nirvartyavikAryakarmikAsu sarvAsu kriyAsveSaiva vaartaa| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 dvAdazAranayacakre prApyakarmakriyAsvapi ca kAsucit, kAsucittu himavadAdityazrayaNadarzanAdiSu naiSA vArtA, kRtadagdhagatAdizabdaizvoktAnAM kriyANAM kRtatvAnupapatteH sutarAM prayogAbhAvaH, evaM tAvadyutpannazabdAnAM kriyAvAcinAM nAmnAM zuklAdiguNazabdAnAJca nirviSayatA, dravyazabdeSvapi uktanyAyena tadasaMsparzAt kutaH tattvopanipAtivacanam? bhUkSepAdivattvabhidheyAbhimatArthaparyAyamAtraparamArthatvAttadarthapratipattyupAyaH shbdH| atra ca apohaH zabdArthaH, yasmAdAha - 'zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatte" iti, pratibhA ca vaakyaarthH| ayaM punarnayaH RjusUtradezatvAt paryAyAstikaH, Rju-praguNaM sUtrayati tantrayata iti RjusUtraH, sUtrapAtavajusUtra iti vA pari samantAt ayati gacchatIti paryAyaH, sa evAstIti matiryasya sa pryaayaastikH| upanibandhanamapyasya 'AtA bhaMte! paramANu poggale No AtA? goyamA! siA AtA paramANupoggalA, siA No AtA, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-siA AtA siA no AtA? goyamA! appaNo Aditu AtA, parassa AdiThe No AtA iti| iti saptamo'raH ubhayobhayabhaGgaH smaaptH| 2. bhagavatIsUtram za. 12-u.10-sU. 16-24 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH ubhayaniyamAraH bhAvAbhAvabhAvanAyAM bhAvo vidhirabhAvo vizeSaH, sa ca parAbhAva iSTo na svarUpasyaiva vizeSa iti tadabhAve svatvaM paratvaM cAvyavasthitaM parasvAbhAvavizeSatulyatvAt, sati ca svaparavizeSatvAbhAve bhAvAbhAvayorbhedenopanipAto na syAt, svato'pyasattvaM syAt / kizcAnyat - kimetau bhAvAbhAvau dvAvapi pradhAnau? bhAvaH pradhAnaM vizeSa upasarjanam? vizeSaH pradhAnaM bhAva upasarjanam? ubhayamupasarjanaM? veti| tatra tAvadyadi dvAvapi pradhAnaM tato'GgAGgibhAvo na syAt, parasparAnapekSatvAt tayoH, parasparAnapekSatvaM aparArthatvAt, aparArthatvaM pradhAnatvAt, vijigISuvat, tato virodhAdekatra pravRttyabhAvAdvastu bhAvAbhAvAtmakaM na bhavati, kathaM tarhi bhavatIti cet ghaTaH svenaiva bhavati, na paTAdibhAvena nAbhAvena vA, uktasaGkaravizeSAsattvadoSabhayAt, ptto'pyevmev| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 dvAdazAranayacakre zivikAvAhakavattulyazaktInAmapyarthAnAmaGgAGgibhAvadarzanAditi cena, zivikAvAhakavat sAmAnyavizeSayoH pradhAnabhUtasyAnyasya prayojayiturabhAvAt, uttarabhAvaH prayojayiteti cena, tdaa'bhuuttvaat| ___abhyupetyApi tadutpattimutpannasyApi tadAtmakatvAt pUrvamevottaraH kathamAtmAnameva prayojayitumarhati? bhedamabhyupagamyApi shivikaavaahkvdsvtntrtvaadprvrtktvm| atha sanmitravadanyataropasarjanapradhAnabhAvena sAmAnyavizeSayoraviziSTateti cenna, vakSyamANaitanayamatAdanyataropasarjanapradhAnabhAvAbhAvAt, athopasarjanAveva bhAvAbhAvau tatastayoH pradhAnenAnyenAvazyaM bhavitavyam, tadabhAve pravRttyabhAvAt, dRSTA hi pravRttiravalayorbalabadAzrayA, etAvatI ca pravRttiH sAmAnyavizeSayorbhavantI bhavet, sarvathA sA'nupapannA, bhAvAbhAvayoreva paryAyamAtratvAt, guNaguNyAdikalpanAsvapi bhAvAbhAvatvavyatiriktArthAbhAvAvidhaiva syAt tathA vastu parikSyamANaM caturdhA'pi na ghttte| na ca pradhAnena vinopasarjanam, bhRtakAdiriva svAminA, na ca pradhAnopasarjanabhAvena vinA dRzyate bhoktRcetanAdhiSThitazarIrAdyarthA''hArAdivastupravRttiriti tayoreva pradhAnopasarjanateti bhavat pradhAnaM kartRsAdhanaM pratyayArthaH, bhAva upasarjanaM bhAvasAdhanaM prakRtyarthaH, prakRtyarthavivakSAyAmapi karbarthaprAdhAnyAd bhAvasAdhanatve'pi kartha evocyate, yattena bhUyate yadasau bhavati bhavanamApadyate bhavanakriyAmanubhavati svarUpapratilambhe guNabhUtaM kriyAtvaM pratipadyamAno'rtho viparivarttata ityuktaM bhavati nttprmaarthnRptvvt| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 239 ghaTaH kartA tena kA bhavitrA bhUyate, sa eva bhavatIti bhavati, na bhavanena ka; bhUyate, upasarjanatvAt, tena bhavanena bhUyate cet khapuSpamapi bhavet, yadyabhavadbhavet, khapuSpamapi bhavet, bhavanasya drvytvaaptteH| ___ nanu bhavanamavizeSaM sAmAnyamAnaM kacidapi bhavad dRSTam, vizeSeNa tu bhavitrA vazIkRtaM dRSTam, satyametat, vayamapi na bamo bhavanaM nAstyeveti, vizeSapradhAnaM svopasarjanaM tu dRssttmiti| kriyAghaTabrIhidevadattAdau kArakarUpAdimUlAdivAlAdibhedaM bhavanasAmAnyaM bhedapradhAnaM dRzyate loke vizeSeNetyubhayaM niyamyate sAmAnyamupasarjanameva vizeSa eva pradhAnamiti, na yathA pUrvatra, iha svarUpaM ghaTo vizeSo na paTAyabhAvaH, sa eva pradhAnaM bhAvaH, sAmAnya kriyAbhavanaM prakRtyartha upasarjanamapradhAnam, zivikAvAhakayAnezvarayAnavaditi vizeSabhavanameva bhAvabhavanamiti paryAyanayabhedo'yaM srvdrvyaarthbhvnprtipkssbhuutH| tatra nAmadravyArthabhavanaM tAvat--svarUpato namayati prahIkaroti sarvamAtmasvabhAveneti nAma kAraNaM dravyaM tadeva kAryaM nAsat, bhavanAtmakatvAt, sa hi zabdo bhavanAtmakaH, bhavanAnyavasthA vizeSAH, svapnAdivat puruSasya bAlAdivadvA, piNDAdirUpAdivadvA ghttsy| ghaTasya hi kumbhakAracetanA kAraNaM, nAmUrtAtmA, tataH kiM kumbhakArazarIraM kartRtvAt mUrtatvAt mRdAyAtmakatvAddhaTasya mUrtasya Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 dvAdazAranayacakre kAraNaM sambhAvyeta? yadastu tadastu kAryaM kAraNaJca sarvathA caitanyarahitasya mUrtadravyasya mUrtirahitasyApi vA cetanasya kAraNatvA -sambhavAnmUrtacaitanyAtmakaH kumbhakAraH, sarvamapi caitannAmaiva / kumbhakArohyAtmA tatsanniviSTazabdAnuviddhacaitanyasva rUpatvAt zabdAtmakaH, tadanurUpAntaHzabdAnuviddhacaitanyapreritapiNDazivakAyanu -kramapravRttayo'pi tadAtmikAH, tatpravRttitvAt, mRtpravRttyAtmakaghaTavat, tadbhAve tadbhAvAt, tadabhAve na pravartate, tntuvaayvt| na hi kAcidapi cetanA azabdA'sti, anAdikAlapravRttazabdavyavahArAbhyAsavAsitatvAdvijJAnasya, caitanyameva hi pazyantyavasthA madhyamAvaikhoravasthayorutthAne kAraNaM nAmetyucyate, kAraNAtmakatvAt kAryANAm, yathoktaM, 'vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam" ityaadi| ye'pyavyaktacetanA jaGgamAH sthAvarAzca te'pi zabdAbhyAsavAsanA janitAntarniviSTasvAnurUpacaitanyAH, hitAhitpravRttivyAvRttivRttatvAt, kumbhkaarvt| bhagavadaIdAjJApi tathopabhrUyate- 'savvajIvANaM pi ya gaM akkharassa aNaMtabhAgo nicugyADio ityaadi| 1. vAkyapadIyam kANDaH 1 zlokaH 143 2. naMdI sUtram 51 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 241 ___ ato yathaiva kumbhakArakaraNazabdacetanAvaicitryavRttitAratamyAdhyAsanasamupahitarUpA ghaTatA nAmaHsAkSAdbhavati tathA tathA tatprabhavameva kumbhakAramanuSyazarIraM mRdAdi ca, zabdopayogasambandhAt yogavakratAvisaMvAdanAdeH, rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt kumbhakAra -kAryavat, yathA hi ghaTapiTharAdikulAlakAryaM tena tena mRnmardanAdiprakAreNAntaHsaniviSTazabdAnuviddhakumbhakArapravRttyA nirvartitatvAt tatprabhavaM tadAtmakaM rUpAdimadarthaviracanAtmakatvAt tathA kumbhkaarshriirmRdaadypi| nAma eva ca prabhAvAt tatpreritaprayatnaparispandajanitaniSpattivastuno vastutvaM labhyate na bahirnimittApekSam, tatpravRttInAmapi sthAne sthAne zabdacetananiyojitAnAmAtmalAbhAttadAtmatvam, itarathA svarUpapravRttireva durlabhA, kuto vastutvam? tasmAt sarvakArakasAnidhye'pi karturaudAsInye tadabhAve vA kriyAyAH kAryasya cAbhAvAcchabdaprabhAvaprabhavaM sakalaM jagat, tathA hi skandarudrendrAH skandanarodane -ndananimittAnupapattAvapi jIvasyAjIvasya vA nimittanirapekSAH saMjJAH kriynte| ___"pratyakSatvAt gopAlAdaya eva tadbhUtA mukhyayA vRttyocyante, te tu bhavakArtikeyAdayaH samayAntaprasiddhazabdaparikalpagamyA na sarvalokaprasiddhazabdAbhidheyAH, tasmAtta eva teSu pratyakSAH, ye'pi ca te skandAdayasteSvekasminitarayorapi saMjJayoH pravRttinimittasadbhAvAt . trayo'pi parasparasaMjJAnirdezyAH saGkIrNAH syuH, anyatamanimittamAtratattvayA'vadhRtayA saMjJayA vivakSiteSTArthavyavaharaNAttu Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 dvAdazAranapacane antarniviSTazabdAnuviddhacaitanyanimittaH saMjJAvyavahAro'bhyupagato na bahirnimittaM prtykssm| nimittapratyayena saMjJApravRttezca yAvat sambhavaM saMjJAsanniveze sarvavyapadezabhAktvAt bhAvakAdayo'pi te prAptAH, tathA ca yAvat kizcit bhavananimittagrastaM tasya sarvasyendraskandAdirarthaH, tadvAcinazca paryAyazabdA eva, ghaTakuTazabdavat, evaM taavtsrvsrvtvmvishessaat| vizeSato'pi sambhavaghaTanAdiskandanAditvAcca sarvasarvatvam, katamadravyaM katamena nimittena nAbhidhIyate? evamapi tu sthite sarvasarvAbhidhAnalakSaNAvyavasthAvyAvarttanArthaM bahinimittanirapekSa saMjJAmAtrasanniveziniyatArthAbhidhAyiskandAditvamabhyupagantavyam, evaM hi saGketamAtratvAcchabdArthasambandhasya mukhyArthAH sarvadezabhASA ityetadayanasiddham, niyatanirapekSatvAt saGketasya, svopayogapratipAdanasamarthatvAcca zabdAnAm, DityAdivat, ata evedamapyabhiyuktAnAM smaraNamupapannaM 'anekArthA dhAtavaH' iti .... dRshytaamiti| cetanAcetanabhedasyAsya jagato bhAvakaM nAma, tasmAdeva ghaTo bhavati, ghaTasya dravyaM kAraNam, ghaTaM bhAvayati nAma, ghaTasya tato bhavanAt yadyato bhavati tattasya kAraNaM dRSTam, yathA mRt, anayA yathA ghaTastathA nAmA, ghaTakriyAtmakatvaM vA bhAvakatvam, tasmAd ghaTaM bhAvayati nAma, rUpAdyupayogabhavanaM vA'ntarniviSTazabdAnubaddham, Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 243 - rUpaNAdrUpam, rasyata iti rasaH prAyata iti gandhaH zrotragrahaNaM zabda iti lakSaNAt rUpAdirapi zabdo bhavati, tsmaanaamdrvysyaanupsrjntaiv| asyApi niyamaH, prAdhAnyena tu vizeSo niyata ityuktaH, arthArthatvAcchabdaprayogasyArthaH pradhAnaM na zabdaH, arthasyApi jJAnotpattinimittatvAt jJAnameva pradhAnam, na ca jJAnazabdayoraikyam, pratyakSapratItivirodhAbhyAm, pratyakSameva hi na nAmro ghaTAdirbhavati, tatastu zrotrAbhighAta evotpdyte| tathA ca yadi zabdasya ghaTotpattau dravyatvaM syAttato ghaTArthino bhavatu ghaTa iti prabravIran, arivinAzArthinazca rAjAnaH paravalameti mA bhUditi vA brUyuH, tasmAt pravRttinivRttikAraNamArthinAzca kSAyopazamiko bhAvaH, so'pi dravyArthatAM hitvA bhavati, kSaNikatvAt, tenApi vizeSeNaiva bhUyate, uktA zabdArtha vyutpattirvastvarthazva, sa hi bhAvAgamaH, tataH utthApyate zabdaH, tasmAcchando dravyAgamaH, tathA hyAhuH 'Agamato jANae aNuvautte davvasutaM" iti| ___tata eva hi cAsyotpattiH, pravRtto'pi zabdaH paratantraH, jJAnArthatvAcchrotari pravRtteca, tAdarthena jJAnaM pradhAnaM zivikAvAhakayAnezvarayAnavat atastvaduktivat upayogavizeSabhavanaM pradhAnam, ttkaarytvaacchbdsy| 1. anuyogadvArasUtram 32 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre athocyeta sAmAnyamavizeSaH tadbhavanamAtram, ubhayoH parasparakAraNatvAvizeSatvAdityatrottaram, atha kasmAt upayoga eva nAmatvamApadyate? upayogatvaprApternAmnaH sarvatra vizeSa pradhAnatvam, tasyApi vA nAmazabdasya uraHprabhRti dravyamiti nAmadravyArthaM hitvA dravyadravyArtho'GgIkRtaH, tato mUrttadravyakAraNatvAbhyupagamaH te virodhAya Apadyate, mUrttamamUrttasya hi dravyaM na bhavati nAmazabdo mUrttaH kuDyAdi pratihatagatitvAt yathA loSTAdi, tannAma nopayogasya dravyam, mUrttatvAt, mRdvat, vaidharmyeNAkAzavat, uktaM hi 244 na hi mUrttamamUrttatvaM nAmUrttaM yAti mUrttatAm / dravyaM triSvapi kAleSu nAtmabhAvaM jahAti hi // nanvanyonyAnugatasvarUpatvAt nirvRttyupakaraNendriyajJAnatanvAtmadravyavat ghaTAkAzavacca, dravyaM kAraNaM jJAnasya dravyendriyaM mUrttamamUrttasya jJAnasya dravyaM zarIrAdi kAraNaM bhavAntarAtmanaH, ghaTazva ghaTAkAzasya / AgataM tarhyetadyo'rtho dravyaM vizeSo vA yo'stu sosstu sarvathA'sAvasvatantro vizeSeNa jJAnena tathA tathA bhAvyate sarvAtmaneti pradhAnaM vizeSa eva bhavatIti tatra yadi sendriyANi jJAnAni tAnIndriyakRtatvAdajJAnAni syuH, kevalamevaikaM jJAnaM syAt, AtmAnazca cetanatvAt, svatantrAH yadi taccharIraM svatantrazca karttA, tatazvAzarIreNa zuddhena siddhakevalinA kRtaM karmAnveSyaM syAt, aniSTaM ca na rAgikRtam, iSTamapi syAt, Atmano'nanyatvAt, Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 245 tathA''kAzaghaTayoranAvRttyAvRttyAtmakayorAvRttyanAvRttyAtmakaghaTAkAzabhavane ghaTAkAzamiti syAt tattu tvanmatenAkAzamevAmUrtaM tadviparIto ghaTa iti kuto ghaTAkAzamudAharaNaM ghaTate? evaM dravyasya bhavane dRSTAntasya viparyayasAdhanatvAt kutaH sA'nyo'nyAnugamarUpatA? dravyasya sadA ruupaaprityaagaat| anyarUpAnugamAttu cetanAcetanayorAtmabhAvatyAgA vyasya sAmAnyabhavanamupasarjanIkRtya bhavadeva ca bhavati tasmAt kenacidavizeSaH, tadasattvAt sAmAnyAsattvamApannam, tathAca viziSTe svaviSaye'pyekavRkSAdibhavane dvicanAdivizeSAntaranirapekSeNaiva tena bhavitavyam, na punastathA bhavati saH, nakSatrapunarvasvAdisamAnAdhikaraNavacanaliGgAdibhedadarzanAt / ____ yadyekaM na tarhi dvayAdi, yadi byAdi naikam, virodhitvAdekatvadvitvayorityAdi sarvaM yathA viSayaM pratividhAtavyam, ghaTapaTAdivadanyo'nyasvarUpApattirnAsti vizeSANAM sAmAnyAt, dRSTA ca nakSatrapunarvasvAdiSu, pratItestAdarthyameveti cena, pratyavayavapratItereva vayamapi brUmaH 'yekayordivacanaikavacane, bahuSu bahuvacanam" iti, yayekavacanAntaH zabdaH abhidhAnArthenApyekena bhavitavyam, na vyAdinA, atha vyAdiH naikavacanena zabdena bhavitavyamuktavat, idantvabhidhAnAbhidheyapratyayayorvisaMvAdAt pratItiviruddham, kumaarbrhmcaaripitRtvvt| 1. pANini 1-4-21,22 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 dvAdazAranayacakre lakSaNaM hi nAma prakRtipratyayAdivibhAgAnvAkhyAnam, taddhi lakSyAn zabdAn vyavasthApayAmIti, teSAzcAvyavasthA, prakRtyAdyarthA yathArthatvAt, kutastadanyalakSaNatve pratipattiH zabdavyavasthA ca? avibhaktabhAvitasvalakSaNaviSayatvAt, avibhaktabhAMvitasvalakSaNaviSayasthANupuruSapratipattivyavasthAvat, tathA lakSyApratipattyavyavasthAbhyAmabhidhAnAbhidheyaviSayapratyayadvayavisaMvAdaH / sa vRkSa Asta iti puruSaviSayaprakRtipratyayasaMvAdena svayaM pratipadya punarehi manya iti tadviparItapratipattyA prakRtyAdilakSaNAlakSaNIkaraNaM pratipattezca tadvadevApratipattitvam, ydRcchaaprtipttitvaat| atra prayogaH - 'ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pite'tyAdivAkyamayathArthamagamakamasAdhu prastutakriyAsAmAnAdhikaraNyavisaMvAdAt 'tvaM yAmi, ahaM yAsI'ti prayogavat prastuta pratyayavisaMvAdAdvA, 'devadatto bhUyata' iti yathA, aGgIkRtapuruSArthavaiyadhikaraNyavRttatvAt, 'tvaM pacatI'ti ythaa| atra pratyayaparaprakRtiniyamAt prayogakAle kevalayoH prakRtipratyayorasambhavaH, tathA'narthakatvam, bhUlatipzabAdInAm, kAkavAsitavat, zikSaNArtha tu citrabhaktibinduvinyasanavat prakRtipratyayArthopadarzanaM pRthak kriyate, apRthasiddhaMsamudAyAthapratipattyupAyatvAt, evameva kRtvoktam - 'prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUtaH tayoH pratyayArthaH pradhAnam" iti, ata eva ca 'prakRtipara eva 1 mahAbhASyam 3-1-67 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH pratyayaH prayoktavyaH, pratyayaparaiva prakRtiH" iti / evaJca pratyayArtha nApaiti prakRtiH, tatparatvAt, ata eva ca manyateH ehizabdaprayoga prstutsaamaanaadhikrnnytyaagenaasmtsmaanaadhikrnnottmaikvcnprtyyo'ythaarthaabhidhaanm| pratyayapuruSAyathArthatve'pyeSaiva bhAvanA ityarthatrayaviSayamayathArthatvam, idazca dravyataH, tathA ghaTapaTAdizeSopapadaviSayo bhinnavyavahAro niraakriyte| prahAsAdidamasatyameveti cet, baDheva tarhi lakSaNAlakSaNIkaraNaM lakSyAlakSyIkaraNaM pratipattevApratipattitvam, sarvasyAsatyatvAt, tadasatyatvaM pratyAyyArthaviparyayavRttatvAt prahAsoktivat, parvatAdhikaraNakarmavacanAsatyamatizca, iha parvate vasatItyetasminnadhikaraNArthe parvatamadhivasati adhyAsta ityAdikarmatvAyuktaH, 'AdhAro'dhikaraNam ............. anyasyAnAdhAratvAdvA, etacca kSetrataH, kAlataca 'agniSTomayAjI putro'sya janite'ti 'bhUtamanAgatamiti ca viruddhArtham, 'zatabhiSajo nakSatraM godau grAmaH punarvasU paJcatArakAH devamanuSyA ubhau rAzI', ityAdiSu bhAvato'yathArthatA / evaJca na vAcakatA zabdasya, na vAcyatA'rthasya, dravyakSetrakAlabhAvaviSayavisaMvAdavRttatvAt, svoktArthanirAkaraNArthatvAt, unmttprlaapvt| nanu puSyasya devavizeSaviSayanakSatratArAsAmAnyArthatvAt ghaTavizeSaviSayamRtsAmAnyArthavatsAmAnAdhikaraNyamupapannam, uktaM hi 1. mahAbhASyam 3-1-2 2. pANini 1-4-45 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 dvAdazAranayacakre 'yastu prayule kuzalo vizeSe zabdAn ythaavdvyvhaarkaale| so'nantamApnoti jayaM paratra vAgyogaviduSyati caapshbdaiH||" iti vivakSApUrvakatvAcchabdapravRtteviSayavizeSaparigrahaNe sAdhutA'sAdhutA ca zabdAnAm, gAvI goNI gotA gopotalikA ityAdayo gamakA agamakAtha, yadyevaM tarhi kayA vizeSavivakSayA Apa iti dArA gRhA sikatAH? iti| nityamapi bahuvacanaM bahvavayavRttatvAditi cet, ekaghaTe'pyata eva nityaM bahuvacanaM prAptam bindvAdAvivApaH, apsu vaikavacanaM syAt nityamapi, bahvavayavavRttatvAddhaTavat atizayyekAtmanirAsena tvayA vizeSaviSayaprayogo gavAdivatsAdhuriSTaH so'pi tata eva nyAyAvyabhicarati, so'pazabda ekavacanAnta eva syAt, bahavayavAtmakatve'pyekamiti gRhItatvAt, tntupttvt| tathA taTastaTI taTamityatra katamaM vA vizeSamupAdAya liGgabhedaH? katamadvA sAmAnyamatidizyate vizeSapratipAdanArtham? nanu sthitiprasavasaMstyAnavizeSaviSayo liGgabhedaH, na, taTataTItaTAnAM viSayavizeSo nAstyabhinna svarUpatvAt, ghaTaghaTasvAtmavat, gocaravizeSopapattau vA so'pi vizeSo nAsti, prasavasya saMstyAnAtmakatvAt, strIvat saMstyAnasya prasavAtmakatvAt puMvat saMstyAnaprasavayoH sthityAtmakatvAt strIpuMsavat, na taTI saMstyAnam, prasavAtmakatvAt, taTavat, na taTaH prasavaH, saMstyAnAtmakatvAt taTIvat na taTaM napuMsakam, sthityanAtmakatvAt taTIvat atha ca..... 1. mahAbhASyam 1-1-paspazAlike Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 249 taTIvat, evaM liGgAbhAva eva taTatvAdInAM, prasavAdi dharmAbhAve gocrvishessaabhaavaat| tatadhAsattvamapyeSAM mUlodvarttanenAkriyAvyayatve satyaliGgatvAt khapuSpavat, athocyeta nanvevaM prapaJcena saMstyAnAtmakatvAdinA triliGgatvaM vyavasthApitamevetyetacca na, liGgavyavasthApanahetvabhAvAt, ekArthe sannidhibhAve vA sa pumAneva na syAt strItvAddevadattAdivat, na strI puMstvAt, tato'strIpuMsau napuMsakatvAt, parvatanadIbhavanaviSayatvAttriliGgatvaM viziSTaviSayamityetaccana, pumAdibhinnabAhAyeka -liGgatvAt, ardharcAdiSu ca vishessaadrshnaadprihaaraat| nanvekasya dRSTaM triliGgatvaM bhUtirbhavanaM bhAva itIti cena, yadi vayaM dRSTatvAdeva tvAdRzA iva pratipadyAmahe tadA kiM vivAdena, tadeva durdRSTam, api cedaM sAdhyaM, yathArthAbhidhAnazabdanayamatena bhinnatvAt, api ca bhAvo vetyetadapi sAdhyam, prakRtyarthasya nyagbhUtatvAt, karnartha -syaiva sadbhAvAt, api caikasya trailiGgayAyuktivicAre nAnAliGganAnAzabdopanyAso'tivispardhate, ekabhavanAsattvAdathaikatvamapi naiva, sAmAnyabhavanasyaikasya nyagbhUtatvAt vizeSabhavanasya bhUtyAdiviziSTaikarUpatvAt tsmaaddRssttaantH| yadapyuktaM nakSatratArAtidezaviSayo nakSatraM bhavati puSyo'yaM devadatta iti, vRkSo'rtho bhavatIti yathA vRkSasyArthenAtidezastathA nakSatrAdinA devadattasyeti, atra devadattasyaivaM nakSatrAdinA'tidezo na bhavati nakSatrAdInAmatadviSayatvAt, arthena ca satA vRkSo'tidizyate pratyakSaH san parokSeNa dharmeNa asatA vA, vRksssyaarthvissytvaat| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre gabAdi goNyeti, satyamucyate nanu puruSo'pi zabdo hi tena prakAreNa vAcyavizeSaM saMvAdinaM bravIti na tu tadgatAnAM vizeSANAM virodhena yathA strIpuMnapuMsakAdInAM ekadvibahutvAdInAzcaikAryatvena............. saMvAdavyudasanavRttiriti / 250 . nanvevamAkhyApurAkhyAnakarmaNi prakRtyarthasyAkhyeyArthagatavizeSairavazyambhAvibhirvinA tadAkhyAnAsambhavAnnAntarIyakasaGkhyAliGgAdivizeSaNopAdAnam, itarathA'rthopadezAbhAva ityetacca na, kriyA - vyutpattyAdibhedena vyAkhyAnopapatteH uktaM hi -- ' kriyAkArakabhedena divukrIDAvijigISA....... sa vRkSaH, ihApi ... kriyAkArakabhedAbhyAM puSyati...... khapuSpaM,.... upodghAta ....... bhedalakSaNAyA iti vyAkhyAyAH adhikaraNayogapadArtha..... kA kathaM bA'nupapattiliGgAdyabhede'pi, itazca vyAkhyAnAt liGgAdyabhinnArthagatirupapadyate, yathA''ha- 'bAgdigbhUrazmi ........ yA veti / dd , ata eva vyAkaraNaM lakSyAdhigataye lakSaNam, tasmAdvayAkaraNAdhyayane yatna AstheyaH, uktaM hi - ..... 1 arthapravRttitattvAnAM zabdA eva nibandhanam / tattvAvavodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNmAdRteH / / " iti 12 yadapyucyeta strIpuMnapuMsakavyaktInAM viruddhAnAM puSyanakSatratArArthAnAmayuktamaikAdhikaraNyaM punarvasU nakSatramityAdisaGkathA 1. mUlaM mRgyam 2. vAkyapadIye kANDaH 1 zlokaH 13 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 251 virodhAyukteH, vijJAnamapi tadviSayamayuktam, ityAdivacanakhedo'yamakasmAt kriyate tvayA, abhijalpo hi zabdArthaH, sa ca zabdaeva, na liGgAdivicArakhedenArtho'sadviSayatvAt, khapuSpaviSayavicArakhedavat, 'so'yamityabhisambandhAt rUpamekIkRtaM ydaa| zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // tayorapRthagAtmatve ruuddhervybhicaarinni| kizcideva kacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH prvrttte| zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA // " darzanotprekSAbhyAmarthamabhidheyatvenopagRhya tatra nyagbhUtasvazaktiddhau pariplavamAno'yamitthamanena zabdenocyata ityAntaro vijJAnalakSaNaH zabdAtmA zrutyantarasya bAhyasya dhvanyAtmakasya pravRttau hetuH, so'bhijalpAbhidheyAkAraparigrAhI bAhyAcchandAdanya iti bhrtRhryaadimtm| vasurAtasya bhartRhayupAdhyAyasya matantu sa ca svarUpAnugatArtha rUpamantaravibhAgena sanivezayati, 'azakteH sarvazaktervA zabdaireva prklpitaa| ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // 2 1. vAkyapadIyam kANDaH 2 zlokAH 130-32 2. tatraiva, zlokaH 133 - Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 dvAdazAranayacakre ihaikamevArthavastu ekasyAM pacanAvasthAyAmekasmin muhUrtAdau kAle bahubhirvaktRbhiryugapadekena vA paryAyeNa vaktrocyeta viruddhairdhamaH, tadyathA - odanaM pacati, pAkaodanasya, pAkaM nivartayati, karoti nirvRttiM pAkasya / tatra yadi arthavastu zabdenocyeta tarhi virodhAt kathamodanasyaikasya yugapat krameNa vA karmatvaM sambandhitvaM pAkaM nirvarttayati pAkasya nirvRttiM karotIti karmatvaM zeSarUpatvaM ca pAkasya? tasmAdavidyamAnA vA zabdasyaiva zaktayaH buddhayA bAhyArthanirapekSaM samadhyAropyante sarvazaktiyoge vA'rthArthatvAcchabdaprayogasya zabdaH pratiniyatamevArtha prakAzayati, tatrAzaktipakSe vastugatA zaktiH aprayojikA zabdaprayogasya, khapuSpavadasattvAt, na hyasyAvastuviSayAbhyAM sannidhAnAsannidhAnAbhyAM kizcidapi prayojanamasti prayojane sati prayogaH syAt, tasyAmasatyAmapi bAhyArthazaktau matpakSe sambhavatyeva zabdaprayogaH, yogyazabdanibandhanA hi vivakSA anapekSyArthagatazabdaM buddhau shktimdhyaaropyti| sarvazaktipakSe tu mama vizeSaNavyavasthitAM kutazvidanAdeyAM avyatikIrNAmananyazabdavAcyAM tAM tAM zaktimupAdAya svaviSayaniyatAH zabdAH prayujyante prayogasAphalyamastIti, tasmAdubhayorapi pakSayoH zabdaprayogasAphalyaM smbhvtiiti| ___atra vayaM brUmaH, idamapyasmadabhiprAyasAdhanaphalam, yogyazabdanivandhanA hi vivakSA'napekSyArthagatazabdaM buddhau zaktimadhyAropayatIti, tatra vastu tAvadanena tvadvacanenaiva zabdAdanyat siddham, tacca tadidaMsambandhAtmakazabdArthayoH zabdazaktibuddhivivakSAkhyasyArthasya Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 253 AdhArabhUtam, yogyazabdAcca bAhyArthasiddhiH, yogyAnurUpaH zabdaH kenacidarthena yujyate, tasmAdatsiddhAt pazcAdbhavati zabdaH, yathArUpaM tathA hi sa yogyaH, arthanibandhanA hi vivakSA, itarathA vacanasya pravRttyasambhavAt, na hi zabdo'nAmRSTapratyAyyapratyAyakabhAvo vaktumiSyate, naca vivakSAmAtreNa, zabdArthasya ca zaktiH zakanAt, zaknoti vaktuMzabdaH, zakyate vaktumartha iti| evaJcAnena tvadvacanena palAyamAnasyApi te bAhyavastusadbhAvo'natikramaNIyaH pratipAdyate balAt, ataH strIpuMnapuMsakaikadvibahutvakartAdivizeSalakSaNAH zaktayaH parigRhItA eva tvayA, asmanmatavadeva ca vizeSaNasvarUpapravRttyA vinA na kazcicchaktimAnanyaH kintu vizeSA eva vizeSeNAsmadabhISTAH iktiya iti yadyucyate tvayA, ucyatAM ko vArayati? tAzca svArthasatyaH zaktayo vizeSarUpeNa vizeSA eva, tAsAzca teSu teSu pravRttivastuSu strItvAdiSu vivakSaiva vynyjikaa| saiva tAM tAM zaktimarthagatazabdamanapekSya siddhAmadhyAropayati prAgAtmani, pazcAt prayogAt zrotRbuddhau, vaktrabhiprAyArthagrahaNaprayatanAt, atra prayogaH zabdanirapekSaiva vivakSAdhyAropyA zaktirarthaH, pratyAyyatvAt, yaH pratyAyyaH zabdanirapekSa eva siddhaH, abhijalpArthAviyavavat, yathA tvatprayuktasyAbhijalpazabdasyAbhidheyo'rthaH samudAyaH sa ca pratyAyyo'vayavArthAbhyAM samudAyArthapratipatteravayavArthaH pratipattipUrvakatvAt, mA bhUdvivakSAprayogayorAnarthakyamiti tAvadabhyupagantavyau khapuSpavailakSaNyena zabdanirapekSau zaktyAkhyau tvayA, Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 dvAdazAranayacakre pratyAyyatvAt tathA zaktyAkhyo'rthaH, itarathA'bhijalpa zabdavaiyarthya syaat| prayojakatvAccAsyA azaktipakSoktamitomukhaM yuktijAtaM viparivartate, sarvazaktipakSe'pi vA'smanmatamevocyate tvayA, arthArthatvAcchandaprayogasya, vyavasthitAM zabdenAnAdeyAmavyatikIrNAmananyazabdavAcyAM tAM tAM zaktiM viziSTAmevopAdAya zabdAH prayujyante'bhinna liGgasaGgyAdiviziSTaikazaktiviSayaniyatAH, liGgAdibhinnasAmAnAdhi -karaNyakriyAyAM vytikraaptteH| ___paramArthatastu vAdaparamezvaravAda evAyam, ekaikadravyAnantaparyAyatvAt, ahaM hi tvayaiva saha virudhye, na vAdaparamezvareNa, tena ca saha ko virodhaH? yastu viSayodAhaH ihaikamevArthavastvityAdi yAvaccheSarUpatvaJca pAkasyetyudAhRtya tasmAdavidyamAnA vA zaktaya ityAdinA bhAvayitvA tadupasaMhAre'bhihitaM tasmAdubhayorapi pakSayorityAdi sambhavatIti, etannAtisamyak pratyapekSitasvArtham, srvsyaasyodaahRtsyaarthsyaaviruddhaikaarthtvaat| nanu sarva eva prayogA odanaM pacati odanasya pAkaH pAkaM karoti viklittinirvRttiM karoti vikledayati pacati pAkaM nirvarttayatItyAdaya ekArthAH, yadevodanaM pacatIti paciviSayaM karmodanAkhyaM tadeva pAka odanasyetyanayA SaSThayocyate, pAkazabdena ca bhAvaH pacyarthaH kRtA pacatIti tiDA karbartha ucyate, sa eva pAkaM nivartayatIti nidaryate, kRdabhihitabhAvadravyatvAt, pAkaM karotIti dravyavatkarmaNi dvitIyA, nivartayatIti ca karotItyarthaH, kartuH Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 255 sAdhyatvAt, viklittistaNDulAnAM pAkaH tadviSayaH kartA sAdhyate yadA caudanaH pratIto bhavati tadviSayabhujipacyAdikriyAsandehe kiM karotIti prazne odanasya prasiddhasyAnUdyamAnasyAvyAkhyeyatvAdasyaiva pacerbhujyAdi vyatirekeNa vidhAnaM pacatIti, tasyaiva pacateH pUrvasya vyAkhyAne kiM karotIti pRSTe pAkaM karotiti pacinA prativacanAt karmatvamuktavat, devadattasya vyApAraM viziSTaM sthAlyAdivyApArebhyaH sambhavanadhAraNAdInAM prakaraNAt tatprayojakatvAt sthAlyAdyapi pacane varttata ityevamAdibhiranyonyavyAkhyAnaprayogaireka evArtho vyAkhyAyate yathA 'vRddhirAdaic" ityasya prtiitaapekssvyaakhyaanvt| evaM sarvatra pAkaH sAdhyarUpatAyAmeva vyavasthitaH sAdhanamAkAztIti tasminneva kAle karmatvaM zeSatvazca bhajate, zeSasyAkArakavivakSaNAt, tasmAdaviruddhA kriyAdiparikalpanA arthazaktiviSayaiva, na zabdotthApitA, asmAdbAhAnurUpopasaMhArAbhAvAdasamyakpratyapekSitasvArthaM vacastvadIyamevam, tasmAcchabdasyApradhAnatvAt kuto'sya kalpanAzaktiH? ata itthaM kArikApaThitavyA 'zaktervA sarvazaktervA, svArthenaiva prklpitaa| nApradhAnena niyatA kriyAdiparikalpanA // iti| vizeSAH zaktaya evopasarjanIbhUtasAmAnyAH, tadartho hi zabda prayogaH, yathArthAbhidhAnazca zabda' ityasmanmatam, sarvazaktervA uktavadekasyaivArthasyAviruddhazaktivizeSasyAnekazaktyAtmakasya vA, 1 pANini 1-1-1 2. ta.bhA. 10-35 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 . dvAdazAranayacakre svArthenaiva prakalpitA na zabdenApradhAnena niyatA - vyavasthitA kriyA karmazeSakAdiparikalpanA, abhijalpazabdArthatvamapi svadarzanarAgeNai -voktaM nopapattyA, abhijalpagatyarthAbhAvAt sa ca zabdo'bhijalpatvamAgato vAcyatAM yAyAt so'yamityabhisambandhAt zabdasvArthena sahakIkaraNAt, na ca tat, zabdasyaivArthatvAt, na hi kazcit zabdAdarthasya pRthagasiddhau krotyaikymnyorbhedopcaarsmbndhen| dravyabhavanopasarjanatvAdamUrtasya mUrtalakSaNavizeSAttasya prAdhAnyaM iti sthite bAhye yena yena vizeSeNa bhUyate tadupasarjanaM tannAma bAhyam, tadvazapravRttitvAt, bhRtyavat, nAma vacanAdivizeSavazam, yathArthAbhidhAnazabdatvAt, tathA''cAryasiddhasena Aha - 'yatra hyarthoM vAcaM vyabhicarati nAbhidhAnaM tat" iti / vyAkhyAtAro'pi prasthitA nAmasthApanAdravyabhinnaliGgavAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabda iti| vRkSa ityatra paJcakaH prAtipadikArthazcaturthastriko vA, tathA''khyAtasyApi, evamapi vakturvivakSApUrvakatvAt zabdapravRtteH sAmastyAvagamaM parityajya vizeSamekameva brUte zabdaH, ekadvibahuvacaneSu prApteSu vivakSitasaGgyAbhidhAyyekavacanaM vidhIyate, ekasya vacanamekavacanam, ucyate'nenArthaH, karmaNi SaSThI, tathA ca loke vRkSazabdaprayoge sAmAnyamupasarjanaM vizeSaH pradhAnamiti gamyate, ekArthagateAdinivRtteH, itarathA sAmAnyaprAdhAnyAt sarvagatiH sandeho vA syAt, vRkSe prAtipadika...... bhvti| 1. tattvArthasUtre 35tamasUtravyAkhyAyAM uddhRtam / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 257 nanu vizeSANAmapyasvavazatvAnavasthAnAt sAmAnyabhavanaprAdhAnyameva, dRzyate hi dvicanAdiH yathaikavacanaM dvicanArthaM nakSatraM punarvasU puSyaH tArA...... hetuH karma, sarvatrApyevameva ca vizeSAnavasthAnAdvizeSo vizeSa eva na bhavitumarhati, tato'sau naiva syAt, aviziSTatvAt, asvavRttitvAt, asvavazatvAt khpusspvt| tatazca sAmAnyamapi naiva, pravartakAbhAvAt, kimarthaM na pravarttayati vizeSaH svavazatvAt, svavazo hi vizeSaH, viviktavRttitvAt, muktavat, asadeva vA pravartakAbhAvAt tat khapuSpavat, arthAntarAbhAvAt bhavadbhavanAbhyAM kenacidabAdhyatvAt, atha so'pyasti bhedenArthaH zabdAdyasya tadrUpamanekaM sadekaM kriyate na tarhi zabda eva zabdArtho'bhijalpatvamAgato vAcyaH, kiM tarhio viziSTA zaktiH zabdAdanyA srvshktirvaa'rtho'nyH| tata evedamayuktaM taM zabdamabhijalpaM pracakSate zabdArtha iti, sa hi yathA zabdastathA'rtho'bhisambandhenaikIkriyamANatvAt pRthak siddhaH kSIrodakavat, dvayorapyekIkRtatve tulyatvAt, api cArthArthasevoktaM prAk pratyAyyatvAdabhijalpArthAvayavavat zabdanirapekSA vivakSA'dhyAropArzaktiriti, yadA caivaM tadA'smanmataM yathArthAbhidhAnazabdatvameva pratipannamarthasya tattvAt, yo'sau zabdaH so'yaM nArthaH, artho'rtha eva, asmAt pratyakSanirdezyAdanya evAsau sa iti parokSanirdezyaH, evaMviSaya eva zabdo na zabdaviSayaH, kimuktaM bhavati tenAryate gamyate zabdasya * viSayaH, viSayiNo viSayaparatantratvAt yA'rthasya gatiH zabdasyApi saiva, nAtmanaH pRthk-svtntreti| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 dvAdazAranayacakre evaJca kRtvA yogyazabdanibandhanA hi vivakSA'rthamanapekSya siddhAM tAM tAM zaktimadhyAropayatIti sa tvadukto grantho yukto'smin darzane yogya eva zabdo'rthasya, na yogyaH, yaH kazcit krIDitamevA' stviti prayujyate kAkavAzitAdivadabuddhipUrvo vA'rthavisaMvAdAdekI kartumazakyatvAt, hizabdo'pi ca hetvarthe, yasmAdyogyazakti... maryAdayA vA, yadapi ca svalakSaNavyAptipradarzanArthaM lokagatazabdArthasaMvyavahAravyavasthApanArthazcoktaM zlokadvayaM 'tayorapRthagAtmatve rUDheravyabhicAriNi / kizcideva kacidrUpaM praadhaanyenaavtisstthte|| loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH prvrttte| zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivkssyaa||" iti tadapi ca arthasyArtharUpatvaM zabdAdApanamityetatphalameva / vayamatra nizcinumaH tayorapRthagAtmatvaM rUDheH lokapratIteH, atasya tadupacArAt, pathigamanavat - yathA 'panthAH pATaliputraM gacchatI'ti patho gamanaM puruSagatyabhedopacArAt, tadvinA'bhAvAd vyarthatvAttathocyate tathA zabdArthayoravyabhicArAditi, itaretarapradhAnopasarjanabhAvAcca vyarthatvaM sanmitravat, tattu tvadvacanAdeva siddhaM yathoktaM tvayA 'kiJcideva kacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThata' iti, tathA 'loke'rtharUpatA mityeSo'pi, gAmabhyAja zuklAmiti na zabde buddhiH, kiM tarhi? abhidheye lokasiddhA, vyAkaraNazAstre zabdarUpatAM 1. vAkyapadIyam kANDaH 2 zlokau 131-132 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 259 pratipannaH pravartate, turvizeSaNe, zabdAdhigamArthapravRttivizeSAt bhavativat / tasmAdbhinaH, rUpabhedAt arthasya ca goH sAnAdirUpaM bhinnaM tadarthaM gakArAdivarNAnupUrvImAtroccAraNam, taddhi na kadAcidartho bhavitumarhati kalpitaM vA, tvayA yo'bhijalpaH kalpyaH kalpita eva saH, na bhavatyarthaH avyavasthitatvAt, vyatikIrNatvAt, aniyatatvAcca, tasmAna zabdo'rtharUpatAM pratipannaH prvrtte| pratipattivyabhicArAdanayorekIbhAvagatiH pArthakye sati, nAnyathoktavat, 'zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA' ityetadapyasmanmatamevAnudhAvati, 'yastu prayukta kuzalo vizeSe" ityAdikrameNa gozabdasya sAnAdimati sAdhutvaM siddhe'rthe zabde sambandhe ca pRthak goNyAdAvasAdhutvaM rUDhitaH, arthavizeSavivakSAyAM goNyAH sAdhutvamityAdi, tasya ca prayojanaM dharma ityAdiruktaH so'pi pRthagarthasiddhiM sUcayati lokenAbhidheye'rthe zabdAH prayuktAH, tatrArthasya pRthak siddhatve zabdasya ca tadviSayasya dharmArthaH prayoganiyamaH zAstreNa kriyate bhkssyaabhkssyniymvditi|| evameva ca darzanotprekSAbhyAmityAdidarzanAni zabdAdahirarthasiddhau ghaTante, itarathA abhijalpAthai kye tatra kiM darzanam? kA utprekSA? ...... kuto'bhijalpaH? zrutyantapravRttiheturityetadapi ca tvatkalpitAbhijalpe naivopapadyate, asmadiSTe tUpapadyate zruteranyA zrutiH zrutyantaram, antarekIbhUto'bhijalpapRthagbhUto dhvanirvyavahArAnupAtI syAt, sa tvadiSTAbhyAmakartRbhyAmacetanAbhyAM karaNakarmabhyAM na 1. mahAbhASyam 1-1-1 sUtre Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 dvAdazAranayacakre pravarttate, cetanAtmatvAttu kartA sa pravRttihetuH zrutyantarasya bhavitumarhati, zabdArthayorekIbhUya vartamAnayoH kA'nyA zrutiH zrutyantaramityucyate? kena ca vizeSeNa ttprvRttiheturucyte?| __asti vizeSaH ghaTArthapratyAyanArthaM zruteranurUpA zrutireva yuktA, kAraNAnurUpatvAt kAryANAm, nArtho vairUpyAt, tasmAcchutiH zrutyantarasya pravarttikA, nArtho nApyAtmetyatrocyate nanu tasyApi zrutyantarasya pravartako'rtha eva, arthAbhAve prayogAnarthakyAt, niruktyartho'pyabhijalpasya tathA ghaTate nAnyathA, Abhimukhyena jalpatyarthaM zabdaH, taM prayukte'rthaH abhijalpayati tadviSayaevAbhijalpa ityucyate / etaduktaM bhavati arthaviSayaH zabdaH zabdArthakalpanAyAM yuktataraH syAt, na tu tvatparikalpite zabdaprerite, evaM taavdbhrtRhryaadidrshnmyuktm| yattu vasurAto bhartRharerupAdhyAyaH sa ca svarUpAnugatamarthamavibhAgena sanivezayati, tena dvAvapi zabdo'rthazcAbhyupagatAviti prAcyAdatyantAdarzanAttaimirikadarzanamidaM tattvadRSTiM pratyAsIdati, abhijalpasvarUpantu punastenApi nirastam, nanu sa tena puSyazabdArthayoriSTAdanyAnyaliGgAdIni sannivezayiSyati tathApi zabdanayAbhihitAn doSAn parihartumazakta eva, nanu zabdAnugatArthaM antaravibhAgeneti bruvatA'rthatantraH zabdo'bhihito na zabdatantro'rthaH, yadyarthamanugataH zabdo'ntaravibhAgena sannivezyeta tataH zabdapreritatvAcchandAvadhAraNAdarthovyudastaH syAt, kintu tadviparItamarthaprAdhAnyAvalambanaM kRtaM tato'rthatantratvAt zabdapravRtteH tadavasthA doSAH, ato vizeSa eva vyvsthitH| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 261 yathA ca rUpAdaya ekaikabhavanAtmakA na paryAyAntaramapekSante vizeSatvAttathA puSyatArAnakSatrAdipuMliGgAdayaH, parasparavirodhitvAdvizeSANAmityekamekameva bhavanaM bhavatIti kutaH sAmAnAdhikaraNyam, puSyaH pumAn sa kathaM strI bhavati tAreti napuMsakaM vA nakSatramiti, evaJca yathArthAbhidhAnameva nyAyyam, lakSaNazca yathArthAbhidhAnaM zabdaH, nAmasthApanAdravyabhinnaliGgAdivAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabda iti ca, tathA''cAryasiddhaseno'pyAha- . . 'NAmaM ThavaNA daviye tti esa davvaTThiyassa nnikkhevo| bhAvo u pajjavaTTiyassa parUvaNA esa prmttho||" iti| vyavahArAntaHpAtisthApanAvAcyeSTAkaraNapradarzanArthantu sthIyate yasmiMstatsthAnam, bhAvaH kriyA, kena sthIyate? sthAnakatreti, ka ca sthIyate? AkAre, A maryAdayA karaNamabhividhinA, prastutasya rUpasyAbhividhiH parisamApanamabhivyAptiH, tenA''karaNamAbhavanam, tasmin sthAnam, kA maryAdA? anyarUpavilakSaNam, tasya svatantrasthAtRsamavAyinaH prayojake hetu kartari vihito NiH tasya bhAvaH sthaapnaa| kimuktambhavati ISattiSThataH sthAturekaNyAdhAnaM svayaM tiSThato'sadbhAvena sarvatra vizeSya sthApyamAnaparisamAptaM sthAnaM svaviziSTa AkAre'bhivyApya tiSThati, indro'yaM na skanda ityAdirUpAntaravyAvRttyA maryAdayA niyatazca, anizcitaikakriya 1. saMmatitarkaprakaraNam kArikA 1-6 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 dvAdazAranayacakre prayojyatvavat, yathA pacipaThigamyAdikriyA'vadhAraNAbhAvenAnizcitakriya svatantrakartAraM hetukartA paca paceti niyuGkte pacAveva sthApayati kriyAntaravyAvRttyA tatraiva sthAne pacyAkAre niyamayati sA sthApanA, asadbhAvena vA'tadrUpe'pi sthUNendravat, tadeva hi vastu vyaktAvyaktAkArapariNAma svayaM tathA tathA''kRtivadvizeSe'bhISTe sthaapyte| tathA'kSAdiSu, tasmAdyathA bAlAdipicchakadravyapAcakAdinAma kriyAbhAvabhedA vividhA upapannAH satyAzcaivaM tadAkAra eka eva devadattaH sarvabhedo'pi nAnyonyazva, AkAraparamArthatvAbhedAt, evaM citralepyapustAdibhedopapattAvapi tathA tiSThatastasya tasya sthAnasya prayojanAt sA sthApanA, tatkarmaNastattvApatteriti vyApitA sthApanAyA ityevaM syAdvAdI brUte, sthApanAdravyaikAntavAdinastu na kizcidAkAravyatiriktamastyato bhrAntimA bhedA iti / sthApanA sadbhAvAsadbhAvAbhyAM vastu nikSipati, atadbhUtAtmakaM vastu tadbhAvamApAdayatyAtmAnamAtmanetyuktaM bhavati, puruSAnnAma karmaNo devadattAditAvat, yathA puruSo nAmakarmaprAgamUrtAtmA lakSaNataH sattAtmA karmatvena mUrtAtmanA parivarttate Abhavati tatazca nAmakarmaNo devadattAditA tathA citrakarAdiH, tatrAtmavadatathAbhUtasya tathAtvApAdanAttadekatA citrkrmaadidevdttsy| yathA ca jIvatvAdi tatpUrvarUpaM avyaktAkAraM satataM tiSThat sthApyate tathA pudgalAnAmapi varNAdipAriNAmikA bhAvA atastayorekatA, AkAratattvaikatvAt / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 263 yadi sthApanayA vyatiriktArthasvarUpaM sthApyaM vastvApadyate tataH kasmAt sthApyavastusvarUpaM uddezyo'rtho nApadyate? indratAmakSAdirApadyate nAkSatAmindra ityatra ko vizeSahetuH? atrocyate, nanvasAvapIndranAmagotrakarmasthApyatvAt sthApanAnikSepAtmakatAM nAtivarttate, tasmAt sthApanAnikSepatve satyeva jIvakarmaNoryogavakrAdipariNAmavaicitryaM vyaktAvyaktAkAravaizvarUpyaM na na yujyte| atha ca sthApanAyA nikSepa iti karmaNi SaSThI kRtvA samAsaH, kiM karma? sthApanaiva, kA sA? AkAraH, ko'sau? vastvAtmA, sa eva nikSipyate, ka? svAtmani, kaH? ghaTAdiH, kena? kumbhakArAdibhiriti, mumukSubhirAtmA karmAmizraH svAtmani, aviviktaH san viviktarUpatvena, tathendro'pi pradaryate, na hi tadAkAramantareNendraH, ghaTa iva vikukSitvAdivinAbhUta iti| atha vA sthApanAyAM nikSepo na nAmi, yato nAmApi sahArthena tattattantrameva, sthAnakaraNajanmAno varNAH saGgatyoccarantaH suptiGantAdivizeSAkArAH, pudgalAca nAmAkhyAtavAcyadravyakriyArthAkArAH, sarvaM bhUtAkAratattvasthApanAvipariNAmavijRmbhitamAtram, tadabhAve zabdArthayorabhAvAt, evaM tAvannAmanikSepa uktH| dravyamapi sthApanAnikSepa eva, AkAramayatvAt, yathA zrIparNIdAru dravyaM tasya tasyAntarlInAkAram, bhAvo'pi kriyopayogarUpAdinIlAdizivakAdirUpabhedaiH sAkAra eva, evaM nikSepatrayaM sthApanAnikSepa eva rUpAntaravyAvarttanena rUpAntarakaraNAtmakasthApanA- ' svruupaantikrmaat| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 dvAdazAranayacakre akSAdyasadbhAvasthApanAyAmapi rUpAntarazcedvayAvarttyarUpAntaraM na kuryAdindrAderakSanikSepa pratipAdyasyAvarodhaH syAt tasmAdaviruddhAbhi pretAkAre vRtto nAmmrA indra iti buddhayA vA'dhyAropastatkarmaNaH, dravyArthasthApanendrasthUNAvat etattattvAdhyavasAyAdeva liGgasamAcAra devatApratimAnamaskaraNAdi loke rUDhatvAt sthApanaiva sarvamiti sthApanAdravyArthanayamatamuktam / atrApi vizeSAkArasya paramArthasyaikabhavanasya sthApanAnikSepe kArye sAmAnyAkAra upasarjanaM pradhAnasya paramArthasya, upakAritvAt, pANyaGgulitvagasthisandhivarNarekhAvayavaparamANurUpAdibhedeSviva pratyekaM vizeSatattvabhavanasya, itaradupasarjanam, paramArthatastu tadantyavizeSatattvamavikalpyamastIti na tAni pANyAdIni svarUpataH, kutasteSAM sthApanA ? kSetrato yugapadbhAviparyAyeSu vizeSavyatirekeNArthAbhAvAt, kAlato'pi bAlAdyayugapadbhAviparyAyeSvekaM paramArtha iti kathaM sthApanA kriyatAM kasya vA ? asadbhAbasthApanAyAzca prAdhAnye paryAyanirAkaraNaM syAt, sadbhAvasthApanAyAH prAdhAnye tvitaranirAkaraNam, yo'pi nAmabuddhayAropa uktaH so'pi nayAntarayornAmadravyaparyAyArthayorviSayaH sa ca vizeSabhavanameva, dravyArthastvatikrAntabhaGgeSu vyAkhyAto dUSita, itastu bhAva evaiko bhavatIti, dravyaM dravyArthavAcyazceSTaM na karotIti bhAvitameva, ataH ataH sthitametat vizeSabhavanameva parasparAnapekSaM jagattattvamiti, kriyAphalAvisaMvAdo'pi ca, aihikAmuSmikaM vA odanAdi svargAdi phalaM pacikriyAdidAnAdeH, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 265 na tatra kASThasthAlyAdIni nAmamAtrANi na citralikhitAni vA pravarttante, kintu tathAbhUtAni tAnyeva vizeSaikabhavanAni, na cAgninA zabdena pacyate na vA citralikhitena, na yathA mAnaprasthakena tathA tnnaanaa| nAmapratyayanAmakarmatattvAttenaiveti cena cetanAbhedabhUtibhUyogyavizeSAtmaniyatatattvAbhAve tiryaggatinirvartanIyayogavakratAdipariNAmAtipravRtteH phalAbhAvAnnAmakarmAdyanupapatteH, na ca citralikhitAgniprasthakAbhyAM dahanamAne, tayorvyavahArAkSamatvAt tathAvRttibhAvasyaiva vyavahArakSamatvAt, dravyamapi ca bhavyaM tathA tathA bhavanAt bhAva eva ghaTate, tvanmate dravyabhavane tu na tathA tathA bhavanArthena bhAvazabdena dravyazabdasya sambandhaH, agniprasthakAdisarvamekabhAva eva bhUtaM drvyaarthaabhedaat| tathA prasphuTameva agnidravyamiti punapuMsakayorbhAvabhede sAmAnAdhikaraNyam, nAnyathA dAraprasthakavadvA sAmAnAdhikaraNye dharaNyAdAvapi samAnamavatiSTheta dravyatvAditi, tathAbhUta ....... dahano'gniH, evaM pratipadArtha bhAvanikSepaH zabdanayasyokto na yatharjusUtrasya nAmAdicaturvidhanikSepAbhilASiNaH, atra ca zabdArtho'pi asatyopAdhisatyaH, nAnantaranayanirdiSTo'nyApohaH, yathoktam - 'asatyopAdhi yatsatyaM tadvA zabdanibandhanam" iti, vizeSA upAdhayo'satyAH, sadbhayo hitaM satyaM, karmaNi caturthI, prakRtiH sAmAnyaM pratipAdyam, sAmAnyavAdimate asatyairvizeSaireva vikaarprkRtitvvttdbhidhiiyte| 1. vAkyapadIpam kANDaH 2 zlokaH 129 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 dvAdazAranayacakre bhavadvyApi paryAyavRttitattvamavikalpaM satyamasatyAH punarupAdhayo'sya liGgAdi, yathA dravyamRddhaTakuNDakuNDikAdipravRttayastadAbhAH, tadvastu vyApivadAbhAsate, evameva caitaddarzanasaMvAdIdaM.........AnIyatAm, satyasya....... tadAkhyAnamupasarjanam, gRhopalakSaNakAkavat uditasyArthavajjAtizabdo vizeSArtha iti tvadvacanenoktamapi vizeSavastu uktavat, tadgamyate jAtigataliGgasaGkhyAdisamAnAdhikaraNagatinirUpitaM anarthikAyA eva tasyA apyuktavat parArthatvAdarthavattvamanarthakatvaM svArthena, vaagvisrgkaaloplkssnnnksstrdrshnshrutivt| anyathA mukhyanyAyena tacchabdArthatAyAM punaruktadoSAt vizeSazabdAprayoga eva syAt, ata eva satyavRttyA nokto vizeSaH, upAdhivRttyokto'pyanukta eva, niyamArthA punaH zrutiH, tadarthatvAt pUrvazruteH, niyamaH svArthavyavasthApanam, saJcAri caitat vizeSaparamparayA, tatra kAraNaM dravyanaya........... yugapadetasya vizeSasya pradhAnasya pratyAyakatvena pratyayasya upasarjanamAtrapravRttirasatyopAdhirarthaH, yAvacca......... sarvamanena zabdanayazabdArthena vyaaptm| evameva cedamapi 'na jAtizabdo bhedaanaamaanntyaavybhicaartH| vAcako niyamArthokterjAtimaddapohavAn // iti 2. pramANasamuccaye sAmAnyaparIkSAyAm Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 267 jAti zabdo vizeSArthaniyamokterbhedAnAmavAcakaH vyabhicArAdAnantyAcca, jAtimato vAcakatve ca ye doSAste'nyApohavadabhidhAne'pi, pratijJA kathaM? bhedajAtijAtimadabhidhAnapakSeSu doSadRSTerAdApanamanyApohakRcchutiriti 'zabdAntarArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatte' ityucyate, arthoM ca svasAmAnyalakSaNAvuktau, nAto'nyat prameyamastIti svArtha eva tAvadavadhAryaH, svArthaH, svalakSaNo'nyato'nyo'nanyaH sa pratyakSaviSayaH, sa iha na sambhavati, 'svalakSaNamanirdezyaM" ityuktatvAt prtykssvissysy| na ca tato'nyaH svArthaH kazcidasti, lakSyadvitvAvadhAraNAt pramANadvitvAvadhAraNAt, tiSThatu tAvat svArthaH, tathAca zabdavAcyavicAre prastute jaatismbndhjaatimdbhidhaanaanaamsmbhvaadnyaapohkRcchutiriti| ___anumAnaviSayo'pi naivAsya svArthaH, agniranagnirnetyAyapohArthasvarUpatvAttasyApi ca vyAkhyeyatvAt bhedopAdAnevA'svArthatvamapohAAdanyatvAt, papratyAyanAditvabhinnArthatvAcca / atha kacidakSAnumAnaviSayatvavicAro'sambandha iti cena, tRtIyArthAsambhavAdityAdeMH pradarzitatvAt / yadyapi pratyakSAnumAna viSayayoradRSTo'pyanyApoha ityasmAdeva zabdAdavagantavyaH svArtho na nirAzrayaH, uktadoSAt, tasmAdyasminnanyo'pohyate sa svArtha iti ghaTa ityukte'ghaTo na bhavatIti ghaTe paTAdyapohAddhaTaH svArtha iti zabdaviSaya 1. pramANasamuccayaH 5 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 dvAdazAranayacakre eva svArtho nizcita iti mataM tathApi svArtha ityAdhArAdheyAdarzanAt svarUpavidhivinAbhUtatvAdvidhIyamAnasvArthAnavasthAnAdanyazabdAntarArthayorasthitarUpatvAt kasmin svArthe ko'sAvanyo yasmAdapohyate? ___ anyo'nanyo na bhavatIti cet nanu sa eva vidhiH svArthaH, tasyAgrahaNe netyAdibuddherabhAvAt, itarathA'nyo na bhavatIti vyAvRttimAtrasthititvAdapratiSThitasvArthayostato'yamanyaH, atazcAnyaH sa iti tadetayorgrahaNAbhAvAt kutaH ko'nyaH? kuto'syApohaH? itaretarAzrayabhAvadoSazca - tasmAdanyaH, anyasmAt sa iti| athAnyApohalakSaNavAkyavyAkhyAnuvRttyA vyAvRttimatsvArtho gRhyate, hizabdo yasmAdarthe, yasmAdRkSazabdo'vRkSazabdanivRttiM svArthe kurvan svArthaM vRkSalakSaNaM pratyAyayati, evaM nivRttiviziSTaM vastu dravyAdisan zabdArtho na nivRttimAtra khapuSpatulyam, kintu tat sadasat, yathA kRtakatvasyAnityatvaviziSTazabdAnumApakatvamevaM zabdo 'pi svamabhidheyamarthAntaravyavacchedena dyotayati prmaanntvaat| ___atra bamo'trApi tvayaivaM bruvatAnyApohAtiriktaH svArtha ukta iti vidhirevAGgIkRtaH anyavyAvRttasvArthArthatvAt, 'devadatta! gAM abhyAja zuklAmiti gavAnayanavAkyavat, vyAvRttiyuktasyetyAdi yAvatpradarzanAditi tvadvacanena nivRttiviziSTaM vastu zabdArtho dravyAdisannityAdinA granthena ca svArthavidhAnameva pradarzitam, anyathA sarvatraiva vyAvRttimAtraM na svArtho nAma kazcidastIti svArthe kurvatI zrutirityanarthakaM syaat| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 269 yadapi ca tatsadityasanna bhavatIti sacchabdArtho'sacchabdArtha nivartayatIti tadapi parilatham, yugapadayugapadbhAvino'rthasyAsattvAvinAbhAvina eva sattvAt yugapadbhUtapaTAdyabhavanenaiva ghaTabhavanaM dRSTam, tasmAdbhavanAbhavane na na bhavatyasaniti, anyathA'nupapatteH tvanmatavat uktavaccAyuktaM sadityasanna bhvtiiti| ayugapadbhUtapUrvottarabhAvAbhAve vartamAnabhAvo dRSTaH, yadi tu sadasanna bhavet tato'nyApoho nirviSaya eva bhavet, tadyathA - ghaTa ityaghaTo na bhavatIti naiva syAt, aghaTasattvAbhAvAddhaTasattvAbhAvAca, ghaTasyAghaTatvenAtmAsadrUpeNApi paTAdinA bhavanAt / tatazcedaM doSajAtamApadyate 'bhedo bhedAntarArthantu virodhitvAda pohate" ityAdi yathArthaM tathA na bhavati, nApohatA'pyevam, virodhyavirodhitvAt, atha yugapadayugapadbhAvi sarvabhAvabhedabhavanasya bhavananiyamaH sanevAsana bhavatItyucyate ghaTAdyasadvayudAsenetyadoSaH, tadapi na, viditabhavanAnuvAdatvAdevaMvAdinaste ghaTAdirUpAdyasattvAttada prasiddhau ghaTo rUpAdirvA bhavati na bhavati, apohyate nApohyate vA, svArtho na svArtha ityAdyanuvAdAyukteH, anuvadatA ca tvayA ghaTAdirUpAdeH sadityabhyupagatam, ato'sttvaaduktdossaavimokssH| naiva caivaM rUpAdivyatiriktaghaTAyasattvAbhyupagame'nidezyaparamaniruddhakSaNikasantAnivyatiriktasantAnarUpAdyasattvAbhyupagame ca ghaTAdivizeSaH svArtha iti vacanam, pratipakSApekSaNakSINazaktivAt, saadhyvishesssvaarthaagtivt| 1. pramANasamuccayaH Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 dvAdazAranayacakre ghaTAdisarvasaMvRtyarthAsattvAdagatireva, anantarAtItAsadvastvAmAnAt, arthavizeSazca na vAcya eva, yathoktaM 'nArthazabdavizeSasya vaacyvaacktessyte| tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyantUpadekSyate // " iti sAmAnyasyAsattvAdvizeSasyAvAcyatvAt katamo'nyaH svArthaH? asmanmatena tvabhidheyo vidhirevAvazyam / asya ca vAkyasya yadA tadA'nenaiva viSayeNa bhavitavyam, anyasyArthasyAbhAvAt, uktavat tathA caanyaapohopekssaa| nanu cAtrApyapoho dezakAlabhedAnAM parasparataH, atrocyate - ata evopekSyaH, pArasparyasya viziSTArthaviSayatvAdvidhereva vyAvRttarUpatvAcca, bhavatu vA tatrApohaH tathApi sarvavizeSayuktasyaiva svArthasya gamanamupalakSyate, svarUpavidhivinAbhUtasyAsambhavAt, na ca pUrvadRSTaH saH, nApi pUrvadRSTenArthaH ajJAtajJAnArthatvAcchrotuH, evaJca 'arthazabdavizeSasya vaacyvaacktessyte| tasya pUrvamadRSTatvAt saamaanyaadupsrjnaat||' / itthaM zlokaH ptthniiyH| yathAsaGgyamarthavizeSasya vAcyatA zabdavizeSasyaiva vAcakatA 'smAbhiriSyate, anayoreva sattvAt, tasya vizeSasya pUrvamadRSTatvAt sa evAjJAtatvAt jJApyate, sAmAnyAdupasarjanAt, atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, asadasacchabdAbhidheyaMvastvavizeSatve sataH sAkSAdanukteH, kathaM sAkSAnna bravIti sat? anyApohe'pi hi sAkSAt 1. pramANasamuccayaH Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 271 pravarttamAno'nyApohasAmAnyagataM nityatvAdibhedaM nAkSipati, anyApohe'pakSINazaktitvAt, kimaGga ! punastadgatAn bhedAn ghaTAdInAkSepyatti?___etadarthavyaktIkaraNArthaM sadityasana bhavatIti vAkyamavazyaM upAdeyam, sacchabdamAtrAdanabhivyakteH, tatra cAvazyaM bhavatizabdaH prayoktavyaH, kriyApadamantareNa sacchandena saha prayuktanajorAbhAvAt sadartha eva mukhyaH zrayaNIyaH, sa cAvyAhata eSTavyaH, evaM gamiSyamANaghaTAdidravyaprabhedasya tiraskRtapaTAdyapekSAsattvasya prAptimanorathairapi na labhyeta, asadviviktasattvaprAptAveva yatnaste, kuta eva tadanyApohaH? bhavatyasambhede'viviktaikasattvaprAptau tavAnyApohayatravaiyarthya meva, ghaTasya pttbhaavaaditylmuddhttttnen| ayantu guNadharma evaiSaH svato'nyAn vyAvartayan dravyamAtramabhidhatte pAratantryAt, tatazca ghaTAdibhedAnAkSepAttaiH saha sAmAnAdhikaraNyAbhAvaH, syAdevaM anAkSiptairavyAptairapi sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati vivakSAvazAt, atra para evAha - na hyasatyAM vyAptI..........rUpaM zuklaM rUpaM nIlamiti, tadvati zrutaguNagatabhedAbhedatvAdanAkSepastato jAterapohAdvA'nyasya tadvataH yathA sattvapakSe zabdasvarUpaM guNa eva, jAtiguNau guNo dravyaJca, dravyantu drvymev| ___svarUpApohaguNA vizeSaNAnyanugrAhakatvApekSayocyante, apoha . -guNadravyANi ca pradhAnAnyanugrAhyatvApekSayA, zuklazabdo hyazuklatvanivRttyA zuklamAha zuklatarAdayazca tadbhedAstatazcAta datvaM zuklAbhedatvaM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre tasmAcchuklazabdo madhurAdikaM naivAkSipati, evamihApi sacchabdo pUrvamasanna bhavatItyasadvyAvRttimuktvA tadvantamAha sattvadravyamabhedavaditi nayena, tasmAt saddravyaM san guNaH satkarmetyAdau sacchabda udakAdinA dravyabhedena rUpAdiguNabhedena gamanAdikarmabhedena vA tadvattaM vizeSaM tAn vizeSAn vA, sattvamAtravat iti sacchabdavAcyArthAbhedatvaM dravyAdInAM ghaTAdInAJca / 272 sacchabdo hi sadityasanna bhavatItyasattvAdavacchinnaM dharmiNo'za mAtramabhidhatte, na tasyAnyaM kazcidapohate, nityatvAdyaMzavat, tatsvarUpajAtibiziSTadravyAbhidhAyitvAt, tadvat, zuklazrutivat yathA'zuklanivRttimAtraM dharmaM zuklazabdo'bhidhatte tathA sacchabdo'sannivRttimAtramuktvA tadupasarjanaM dravyamAha, dravyazabdazvAdravyaM na bhavatItyetAbadabhidhatte, na tadvizeSam, itthaM tayoravacchinnabhAgamAtraviSayatvAdabhedavattvAnnirviSayatvam, nirviSayatvAt kuta ekArthatA ? asadasadrUpe spi nasato bhedA dravyAdayaH, na dravyasya ghaTAdayaH, na vA sacchabdasya dravyAdizabdAH, tasmAdatadbhedatvam / nanu ca tatra dRSTaM zuklakhaNDAdisAmAnAdhikaraNyam, athavA dRSTaviruddhaM tvayocyate zuklazabdasvarUpajAtiguNAnAM khaNDadravyasya vA 'tyantabhinnArthatvam, punastacca khaNDaM madhuramiti zuklataraH zuklatama iti zuklA zaGkhasya jAtirnityeti ca, iha vA kiM na dRSTaM saddravyaM sadguNaH satkarmeti etadeva tu dRSTaM sAmAnAdhikaraNyaM guNazabdatve vizeSaNadvAreNa zabdasvarUpajAtyupasarjane tadvati vA na prApnotItyucyate paraM prati doSaH, yathA caite jAtimatpakSe sacchabde ghaTAdyanAkSepAdidoSAH zuklazabda - madhurAnAkSepAdidRSTAntAstathA'nyApohapakSe sacchabde'pi, asAkSA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 273 dvacanatvAt bhavatsAkSAdvacane ca guNaparyAyalakSaNaM viziSTaM bhavadeva satyaM vastvabhidhIyate prAdhAnyena, dravyaghaTapaTAdibhedajAtaM guNakarmasAmAnyavizeSAdi vA'sat, saMvRtisattvAt, guNaparyAya lakSaNo hi vizeSa eva san, aGgulivyatiriktamuSThivat balAkAdivyatiriktapatayAdivacceti nAsvatantraviziSTaM bhavadvastu asadupasarjanaM jAtyupasarjanaM vA ruupniiltvvditi| __yathA cAhuH sacchabdena saha bhedazabdA na samAnAdhikaraNAH tadabhidhAnenAnAkSiptatvAt zuklAbhidhAnAnAkSiptamadhurAdivat, sacchabdo bhedaiH saha na sAmAnyAbhidhAyI, bhedAnAkSepAt, yathA zuklazabdo madhurAdibhiH saha na sAmAnyavAcI, dravyAdizabdo na sAkSAt vizeSazabda eva tabAreNa vizeSArtha eva vA, tadvizeSAsambandhitvAt, madhurazabda iva zuklabdo n| __sacchabdo vA'sadyAvRttimantaM nAbhidhatte ghaTAdizabdaiH sahAsamAnAdhikaraNatvAt, anityazabdavat, yathA cAha 'vidyamAnAH pradhAneSu na sarve bhedahetavaH / vizeSazabdairucyante vyAvRttArthAbhidhAyinaH // " iti, etenaiva yatnena tvadIyena ca kRtaprayojanatvAnna pRthagdUSyate / nanu cAsadasacchuteH sAmAnyazrutitvAdayamaprasaGgaH, atra brUmaH kena tasyAH sAmAnyazrutitvam? yadA sA svarUpaguNamAtraviziSTaM dravyamAha tadA bhedAnAmanAkSepAt kasya tatsAmAnyamabhivadatIti 1. vAkyapadIyam kANDaH 3 zlokaH 4 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 dvAdazAranayacakre sAmAnyazrutirityucyeta, atra prayogaH na sacchutiH sAmAnyazrutiH bhedaanaakssepaaditi| atha vA 'tadvato nAsvatantratvAt bhedAjjAterajAtitaH" iti sacchabdo mukhyayA vRttyA prakAzyamAnaH saMvRtisadvastusvarUpavyavahitamAha, na ca sa tatra vRttaH svarUpavyavahite'rthe satyasato vyAvRtterasaMbhavAt, na tu tathA kizcitsat tattulyamasti, sato'nyasyAsattvAt / itthaM sacchabdo'sadvyAvRttiM na karoti bhUtArthena kintUpacArAdasadasavIti, so'pohe'pi tAvadadRSTatvAttadvati dUrata evetyapradhAnatvAdasvatantraH, nahi yatropacaryate sa tamarthaM bhUtArthenAheti, tathA coktaM 'maJcazabdo yathA''dheyaM maJceSveva vyvsthitH| tattvenAha tathA'pohazabdo dravyeSu vartate // 2 iti| etadanabhyupagame'pyayamanyo'rtho'nyApohavatpakSadUSaNaH, svarUpe 'nyApohe ca mukhyayA vRttyA tadvatyupacAreNa varttate zabdaH, nAbhidhAnenAha upacArAt, sacchabdo hi apohavatyupacaryate na sa tamarthamabhi -dhAnenAha, maJcazabdavaditi, so'pyupacAro na ghaTata iti brUmaH, dvayI hyupacArasya gatiH sArUpyAt, yathA rAjAmAtyayoranyatarasmin sa evAyamiti, pratyayasaGkrAnteH guNopakArAdvA upadhAnAnurAgAdiva sphaTike raktatvAdibuddhiH, tatra na tAvat sArUpyAt pratyayasaGgAnterupacAro yamalAdivat sArUpyAsambhave pratyayasaGkrAntyasambhavAt, svAmibhRtyayobhinnatvAt, yadi saiva buddhiH saGkrAntA syAt svAmini bhRtye ca svAmyanujJAtamuktavati na tu bhavati, kiM tarhi? 1. pramANasamuccayaH Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH rAjavadamAtya iti bhinna evAbhedopacArA bhavati, kramavRttyabhAvAcca, na hi krameNa sakRduccaritaH zabdaH kSaNikatvAdasadapohavarttitvAttadvati varttate raajbhRtybuddhivt| nApi guNoparAgAt sphaTikavat, vizeSaNaprakarSamagRhItvA vizeSye pratyayaprasaGgAt, ayathArthajJAnApatteH, yugapadasambhavAcca, yathA ca bahavo grahItAro bhavanti guNavataH zuklAdeH tadA guNopakAre virudhyate, na hi zakyaM tadA dravyeNaikaguNarUpeNa sthAtum, anekAtmakasyAviziSTatve'pyekadezena guNarUpamanubhavituM zakyam, kRtsrasya ghaTAdirUpapratIteH, atha punaH sarvairghaTatvAdibhirupakAro yugapat kRtsrasya kriyate tataH sarveSAM pratyekaM grahItRRNAM ghaTAdirUpagrahaNAbhAvAt sarvaguNasaGkaraNamevaikadarzanaM yugapat sarvarUpApatteH syAt sphaTikavadeva, svazabdArthapravRtti .... / itazca tvanmativat tadvato na vAcako bhedAt, bhinnA hi vyAvRttimantaH sattvavanta ivArthA ghaTAdayaH, asadasanto'rthA ghaTAdayo bhedAnAzvAnantye sambandhAzakyatvAt vyabhicArAccAvAcaka ityuktaM prAk tvyaiv| nanu cAyaM ghaTAdiSu sattvavanmAtrapakSa ivAsadasanmAtrapakSe bhedAnabhidhAnena doSaH parihRta ityatra brUmaH yasyAbhidhAnaM zabda iSyate so'rtho'sadasanmAtrAkhyo bhedavatsattvaM vA syAt, bhedanirapekSA sattaiva vA, sattAsambandho vA sattvavanmAtraM vA, tatra sanmAtravidhivAdimatavadapohavAdimate'pi vikalpacatuSTaye sthite samAna evAtrApi vicAro grnthshc| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 dvAdazAranayacakre 'nApohazabdo bhedaanaamaanntyaavybhicaartH| vAcako niyamArthokterjAtimadvadapohavAn // na jAtizabdo bhedaanaamaanntyaavybhicaartH| vAcako niyamArthokteH sattAdyartho'pyato na sH||" iti, evaM sanmAtrasattAdyApAdanavadihApIti tulyadoSatva vivakSayA bhavantamanyAMca prati na jAtizabda ityAdirArabhyate, jAtizabdastAvat sadAdiH, sacchabdo hi jAtisambandhino jAtimupAdAya dravyAdInabhedopacArAdAha, tasmAdyapadizyate jAtizabda iti, yathA siMho mANavaka iti, kasmAna vAcakaH? AnantyAdbhedAnAm, Anantye bhedAnAmazakyaH zabdena sambandhaH kartum, AnantyAdvA dravyAdInAm, te hi ghaTapaTarathAdibhedenAnantAH, sambandhAntaraviziSTAbhidhAyI zabdaH sambandhAntaraviziSTazabdavAcyamasamartho vaktum, gavAvAdivat, na ca kRtasambandhaH zabdaH tato hi sambandhAzakyatA, sambandhAvyutpatteranabhidhAnaM svarUpamAtrapratIteH yatra zabdasyArthena na sambandho vyutpattau yathA mlecchazabdAnAm tatra zabdamAtrameva pratIyate nArtha ityAdiH saha TIkayA bhASyagrantho draSTavyo yAvat .... aguNatvAbyabhicArAditi, etAvacca...... svAdhAro vA tavAsti sambhava iti| athavA bhedAt, yasmAbyAvRttimAnasadasattAvAn, ato na tasya bhedA ghaTAdaya iti sa eva doSaH, tena sahAbhUtasAmAnyatvAt, yo yena sahAbhUtasAmAnyastasya tena sAmAnAdhikaraNyaM na bhavati, yathA sattvavadarthasacchabdasya ghaTAdibhedArthatvAbhAvAt tena sahAsAmAnAdhi Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 277 karaNyaM sAkSAdvidhivAdamata iva tavApi sacchando'sadasattvavadartho na bhvtiiti| zabdamAtraM hi tatra pratIyate nArthaH, nimittAbhAvAt, chatridaNDivat, yathA chatranimittazchatrI, daNDanimitto daNDI, bhinnanimittatvAt parasparAsamAnAdhikaraNau tathA vyAvRttimatsacchabdapakSe 'pi san ghaTa iti bhinnavyAvRttiviziSTasaddhaTatvasAmAnyayorbhedAdityata UrdhvaM tulyagamanIyameva vidhipakSadUSaNena srvm| tadvyAkhyA - ekasminnarthe ghaTAdau ghaTatvapRthivItvadravyatvasattvAdibhine vaktRSu kazciddhaTa iti brUte kazcit pRthivItyAdi yAvatsaniti, tatra so'rthaH ghaTarUpeNa kRtsro vA'bhidhIyeta? ekadezena vA? na tAvat kRtsraH tasminneva kAle vaktuM zakyaH, tasya pRthivItvenAbhidhAnAsambhavaprasaGgAt, na hyaghaTavyAvRttirUpasAmAnya gRhItvA'tadrUpAbhidhAyizabdaprayogo yuktaH, sa cetaravaktRvazAdapi kRtsro ghaTarUpeNa sthita ityasambhavo rUpAntarasya, kRtsrasyaikavyAvRttisAmAnyarUpapratIteH, athAsyaikadezaM ghaTa ityaghaTanivRttyA gRhNAtyekaH, aparo'pArthivanivRttyA dezaM pArthiva iti mataM tadayuktam, apratIteratadasattvavatsAmAnyaviSayatvAcca, yathA''cAryo mAtula iti| ___ athApi syAdasaddhyAvRttijAtimatyekatrAsadasat vartate sAkSAt tato bahvA sattA, tasyAzca satyAM ghaTAdibhedavAdibhiH zabdaiH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati, tatsAmAnyaguNatvAt, tadvAcizabdasyApi tadvyavacchedyaviSayatvAt / tadyathA - ananyadravyavarti. nIlaguNasAmAnye'nIlanivRttisAmAnyasya nIletarAdidravyavRttitvAt Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre taistadvAcibhiH saha sAmAnAdhikaraNyaM bhavati, yathA nIlataraH paTo for iti ceti / 278 tacca na, sAmAnyavizeSabhAvasya nIlutvanIlaguNadravyAderanIlatvAnIlaguNadravyanivRttilakSaNasya tacchabdArthAbhAvAt sampradhAryatvAt nIlazabdo'pi hi na dravyaM nIlatvenAha yattattaratamAdi prakarSabhedasya sAmAnyaM syAt, kiM tarhi ? anIlavadabhAvam, tatra ca na nIlanIlataranIlatamAnAM kasyacidapi sambhavaH, anIlAbhAvabhAvatvAnneti cet, evaM vidhizabdArthatA tarhi saiva, evaM hi sato'pi na sAmAnAdhikaraNyam, abhUtasAmAnyavizeSaviSayatvAt / upetyApi tu vyAvRttimadabhidhAnaM sAmAnyavizeSatvAbhAvo'sadaghaTAdivyAvRttimatAm, jAterajAtitaH, na hyabhidhAnapratyayahetau sajjAtau ghaTatvajAtirasti, yathA nIlaguNe dravye nIlaprakarSabhedaH, yato'sadasattvavato vastuno'ghaTAbhAvaghaTatvAdInupAdAya pravarteta, dravyANi tAvadapohavAdinaste'smAkamiva na ghaTAdyabhidhAnAnAM hetavaH, yAni tatkAraNAnyaghaTAsattvAdIni tAni nAsadasattAyAm, na cAvidyamAnaH svAtmanyarthaH zakyate vizeSyavastunyadhyAropayitum, svarUpavat / tasmAdavidyamAnatadrUpaM nIlamiva madhuraM na saddhaTAdIn vizeSayiSyatIti kathaM sAmAnAdhikaraNyaM syAt ? arthAkSiptAstarhi asadvyAvRttimato'nyatamaghaTatvAdisAmAnyavizeSAnubaddhatvAt, naitadasti, arthAkSepe'pyanekAntAt... asadvyAvRttimatA vizeSAkSepo yujyate cedbhedAnAM vyabhicArAddravyatva Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 279 mAtrAkSepastarhi bhaviSyati, tadIpa na guNAIdavyabhicArAt, etaavcc......| mA maMsthA anyApohavAdilakSaNavadatiprasaktatvAdapavAdo'syA -pyArabdhavyo lakSaNasyeti kimanyatve na sAmAnyabhedaparyAyavAcI? kiM tvaM manyase'nyatve sAmAnyabhedaparyAyazabdAnAmarthaM vRkSazruti pohate' virodhAt, virodhAcca paTAdInapohate, asya hi viruddhAviruddhayoranyatvAdapohAnapoprasaGge tulye tvayeva mayA'pavAdo nArandho'nArabhya vidhitvAt, vidhinA hi sAmAnyopasarjanaM vizeSaM zabdo'bhidadhAno virodhAbhAvAttAnapi gamayati, tvayA punarutsargavAkye mahatA klezena pratipAdyAnyApoho'pavAdena tyaktaH, anirvAhakatvAt, sAmAnyAdizabdAntarArthApohAniSTeH, tataH sAmAnyAdizabdAntarAtyAgAttu nanvayameva paramavidhiH / vidhAnaM vidhiH lakSaNatastvanapavAdaM pratipattyAdhAnam, sa ca zabdArthaH sAmAnyAdizabdArtheSvavyAhatatvAt prmH| tatra tAvatsAmAnyAduktiH sAmAnye vizeSavidhyarthA na vyAhanyate, tvayaiva sAmAnyaM nApanudatItyuktatvAt, asmadiSTa upasarjanI -kRtasAmAnyo vizeSo vidhinaivoktaH, yathA na hi ghaTAdibAhyavastu sAmAnyopasarjanamantareNa bhavitumarhati vastutvAt, Atmavat, yathA nAmarUpasantAnAkhya AtmA zarIrAdipratikSaNadezabhinnarUpAdisukhavijJAnAdivizeSatattvArtho narakamanujAdi vizeSatattva aamukte| santAnAkhyasAmAnyopasarjanamantareNa na bhavitumarhati, evaM ghaTazabdenApyAgRhItA mRdAdayastacchabdArthAntaHpAtitvAt, AkArAdivat / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 dvAdazAranayacakre evaM tAvaddhaTe vizeSazabdArthe pArthivadravyasattvAdisAmAnyAtyAgo yukto vidhiprdhaanshbdaarthtvaat| bhedAstUcyanta eva, ghaTasAmAnyasya tadaGgatvAt, tadbhavanAtmakatvAt, rUpAdisvarUpazabdArthatvavat sAmAnyopasarjanadvAreNa pratipAdanArthaM sAmAnyazabdAH prayujyante na tu paramArthasatA kalpitena vA vinA tena zabdArthA bhavitumarhantIti sAmAnyazabdaprayogo vizeSapratipAdanArthaH, vizeSAstu vivakSitA eva vizeSaparamArthatvAt asya nysy| paryAyazabdA api tadvidhAnAH, ghaTanavizeSasya kuTanakumbhAyarthAtmakatvAt, kuTanaghaTanAbhyAM vinA nAsti kumbhatA nAma kAcit, tayA vA vinA na ghaTanakuTane sta ityetadavagamyatAM ghaTa ityukte tatpratipakSazabdArthavadapratipakSasAmAnyavizeSaparyAyazabdArthA anye tatasteSAmAnyatve tulye vidhiprAdhAnyAdeva tAnApohate / ato' smAkamapavAdalakSaNAntarArambhaklezAhate vyApi yuktaJcAsatyopAdhisatyavidhyarthalakSaNazabdArthakathanam, bhavatastu vidhyatikrameNa prastutAsattvazabdArthAnApattiranyApohAyuktizca / eSo'pyaniSTopacayaH udakAcAharaNArthine ghaTa ityukte' prastutavyAvRttizabdArthatApattiH, vidhipakSe ca sAkSAdeva svArthaM brUta ityeSa ca vizeSaH, paryAyazabdasya tAvat ghaTakuTAdevidheya evArthaH, darzanAt, tadeva hi vidheyaM ghaTanaM kuTanamubhayaM vA, dvimAtRvat, yathA vizeSaNadvAreNa vizeSyapradhAne nirdeze rAdhakamAtA pUrNakamAtA rAdhakapUrNakamAteti dvAbhyAmanyatareNa vA viziSyate saiva, tathA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH vizeSaNasvarUpApannavizeSyapratItitvAt yugapadaprayoge'pi sa eva nimittopalakSito bhedaH pratIyate, na hi svArthAnupAtitvAdvidhiH svarasasamApatitaH pratikSeptuM yukto nimittAntareNApi tasyaiva pratIteH / 281 sudUramapi gatvA tena vinA tadagateraklezenAgato vidhireva zabdArthaH paryAya iti, ata eva cAvinAbhAvAt sAmAnyazabdenApi sa eva vizeSArthaH sAkSAdvidhinA pratIyate sarvathA'vyavahitavidhivRttinA vidhinA svabhedAH samAkSiptAstadrUpaparamArthatvenAGgAGgibhAvagatyA, pratiSedhavyApAranirAkAGkSa vidhirUpeNa vivakSitavidhyarthasya pratipattau tasyopasarjanatvenApohabuddheranutpattereva svAtmA vidhiH pradhAno'pohos pradhAnaH, ziMzapAdyupahArivRkSazabdArthe'ghaTAvatAravat, yathA vRkSa ityukte ziMzapAdibhedAnAmanyatamena vinA'rthavAnna bhavati vRkSazabda iti ziMzapAdyupaharannarthavAn, tasmin mUlAdimati ziMzapAdyavazyambhAvivizeSasvabhAve'rthe'ghaTAnavatAraH, aghaTo na bhavatItyasya tu dUrata eva / yadi tu so'pyapohapara eva syAt tataH so'vRkSavyAvRtti vRttatvAdvRkSabhedaziMzapAdInnAkSipet nAnumanyeta na vyudasyeta vA, anarthitvAdavRkSAbhavanavat, avRkSo ghaTAdi tadabhavanasya bhedAnAkSepavadvRkSazabdasya vyAvRttivRttatvAdbhedAkSepe vyApAra eva nAsti, yadasau vRkSArthaM ghaTAdibhyo'nyatvena ziMzapAdibhedAtmakaM svArthamananyaH tvenAkSipati tasmAttena saha sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate vRkSaH ziMzapeti tadbhavanavidhyekArthIbhAvAt, tadbhavanabhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate, bhavanavidhivinAbhUtasya bhedAkSepAbhAvAt, sAdhanamapyatra Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 dvAdazAranayacakre bhavanavidhivinAbhUtaM bhedAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM vRkSaH ziMzapeti tvadabhimataM vastu syAt, abhAvatvAt vndhyaaputrvt| kuto'sya bhedasya bhedatvam? vRkSasAmAnyasyAvRkSAbhAvatve satyasiddhatvAt, kathaM so'pi tababhedo na bhavati ziMzapAdivRkSaH? anivRtteH, ziMzapA vRkSAbhAvAvyAvRtto vRkSa eva na bhavati kuto'bhedaH, atrocyate yadyasAvapi bhedo na bhavati na tarhi vRkSo vRkSo bhavati, abhUtaziMzapAdibhedatvAt, ghaTavat so'pyevameva, abhUtagrIvAdibhedatvAt, vRkSavat, evaM grIvAdirabhUtakapAlAditvAdityAdi yAvat paramANurna bhavatyabhUtarUpAdibhedatvAt, vijJAnavat, rUpAdirapyarUpAdi, abhUtarUpakSaNabhedatvAt, vijJAnavadeva, sarvatra vA sAmAnyena na bhavantyato'rthAH svabhedazUnyatvAt khapuSpavat, evaJca sarvamidaM dRzyAdivastu zUnyamApadyate tvanmatenaiva kaH kiM kena kasmAdvA'pohate? atha kathaJcit bhavatyapi vRkSo'vRkSo na bhavati ziMzapA na bhavati ziMzapAbhavatyapItISyate tato brUmaH svArthe ityuktevidhiviSayaH saMvRtto'rthaH, tadupasarjanazvApoho'sattvAdasatyaH, uktavadevetyeSa zabdasya vizeSArthavidhiH, etena saamaanyshbdaarthvishesstaapyuktaiv| ___ yathA'nyatve vizeSaprAdhAnyAt sAmAnyabhedaparyAyazabdArthAstadaGgatvAttadAtmakatvAdvA nApohyante tathA vivakSitazabdAdanyasyAvizeSazabdasya svArthaM vizeSazabdo'bhidhatte'tattvenAtmAnaM vidadhat abhedatvAnna sattvApattiparityAgenaikAntaM viviktam, nApyavRkSAyasattvApattimeva, kintu ziMzapAdizabdaH tatsamparigraheNa ziMzapAdi, atyajannevAnuvRttivyAvRttI tadupasarjanAziMzapA'bhavanabIjatAM yan Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 283 svArthamabhidhatte, itarathA kimityasAvapohetApratipAdayan kizcit? yadiso'pyapohapara eva syAt ziMzapAzabdo na vidadhyAdvRkSArtham, ziMzapAvizeSAtmApannavyAvRttatvAt, nAnumanyeta nApyapoheta vA'rthApattilabhyatvAdvRkSArtho mA bhUt, tathA copAttArthavirodha iti, kuto'vidhyananumatyavyudAsA iti cedanarthitvAt, anarthI hi ziMzapAzabdo vRkSAdinA sAmAnyena, aziMzapAbhavanavat, aziMzapA ghaTAdi tadabhavana evApakSINazaktitayA vRkSAdisAmAnyAtmakaziMzapAvidhAne vyApAra eva nAsti, yadasau ziMzapAzabdo ziMzapArthaghaTAdibhyo'nyatvena vRkSAdisAmAnyAtmakaM svArthamananyatvena vidadhAti tatastena saha vRkSaH ziMzapeti sAmAnAdhikaraNyaM pratipadyate / vRkSaH ziMzapeti tadbhavanavidhyekArthI bhAvAt tadbhavanavidhivinAbhAve tu na yujyate, bhavanavidhivinAbhUtaM sAmAnyAnAkSepi na samAnAdhikaraNaM, vRkSaH ziMzapeti tvadabhimataM vastu syAd bhAvatvAdavRkSatvAdvandhyAputravat, kuto'sya sAmAnyasya sAmAnyatvam? ziMzapAdi bhedasyAbhAvatve satyasiddhatvAt kathaM tarhi so'pi bhedo na bhavati vRkSaH ziMzapAdiH, anyasmAdavyAvRtteH, vRkSaH ziMzapAbhAvAdAmrAderavyAvRtteH ziMzapaiva na bhavati kuto bhedaH ? atrocyate yadyasAvapyabhedo na bhavati na tarhi ziMzapA ziMzapA bhavati, abhUtavRkSAdibhedatvAt ghaTavat so'pyevameva, abhUtamRdAyabhedatvAt evaM sarvatra sAmAnyena na bhavantyarthAH svasAmAnyazUnyatvAt, khapuSpavat / evaJca sarvamidaM dRzyAdivastu zUnyamApadyate tvanmatenaiveti kaH kena - kasmAdvAspohate, atha kathaJcit bhavannapi vRkSo vRkSo na bhavatIti ziMzapA bhavatyapi ziMzapA na bhavatItISyate tato vidhirviSayaH Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 dvAdazAranayacakre saMvRttastadupasarjanazvApoho'sattvAdasatyaH uktavadevetyeSa zabdasya vishessaarthvidhiriti| ___yattvavirodhAdityuktaM so'pyevamevAvirodho ghaTate bhavanavidhyekArthIbhUtatvAnnAnyApohe,anyatvAvizeSAt, abhAvatulyatvAca, samUhazca prakRtipratyayAdInAM tadarthAntaravAcakaH, evaJca vidhipradhAnazabdArthatvAt sAmAnyavizeSazabdayoH prakRtipratyayayorbhavanasAmAnyAparityAginostadvizeSakartRpadArthavAcitvaM samUhena bhavatIti nIlotpalamiti vartipadArthabhavanasAmAnyavAcinovizeSaNavizeSyatvasambandhalakSaNasAmAnyavizeSabhAvivRttyarthavAcitvam, byAdisamUhasya vAkyArthavAcakatvam, upAttArthAvirodhisAmAnyopasarjanaprakRtavidhyarthatvAt srvshbdaanaam| ayazca...... // anena pAratantryAt sacchabdAnAkSepavacanena san ghaTa iti sAmAnAdhikaraNyaM na prApnotIti pratyuktaM pratiSedhasAmAnAdhikaraNyaM veditvym| Aha ca - 'tanmAtrAkANAjhedaH svasAmAnyena nojjhitH| nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tyoH|| iti, AtmArpaNAmAtramAkAGkati sAmAnyaM svabhede, atastanmAtrAkAGkSaNAdbhedaH ziMzapA vRkSaNa sAmAnyena nAsti tato'nyazceti kiM taryupAtta eva tadanubaddhatattvAt, anyatve satyapyekakAryatvAdekArthatA sAmAnyavizeSayoranyo'nyAparityAge satyAtmalAbhAdanyataratyAge 1. pramANasamuccayaH Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 285 svarUpApratilambhAt, atra yaduktaM 'nopAttaH saMzayotpatteH sAmye caikArthatA tayoH' iti tat kutaH saMzayaH? kuto vA sAmyaikArthaste, anupAttatvAdvizeSANAm, upAttatvAna saMzayaH syAdRkSavaditi cena, ukttvaat| anekaJca sAmAnyamiha vRkSaH ziMzapetyukte bhedazabdenopAttam, ziMzapAvidhyekArthIbhUtArthatvAt, atastayozcitrA vizeSaNavizeSyatA, vivakSAvazAt, ziMzapA vRkSaH vRkSaH ziMzapetyaniyamadarzanAt, nAmAyanekaM sAmAnyaM, pUrvoktavidhinA sarvasya nAmAditvAt, ziMzapaiva vA nAmAdyapekSayA sAmAnyam, taccedaM bhedena vRkSaNa vyabhicAriNA vidhyekArthIbhUtatvAdupAttaM tataH saMzayaH syAt, avRkSaziMzapA -vyAvRttyarthaM vRkSaziMzapAmAnayeti bhavatyeva vizeSyavizeSaNatvAniyamaH, na tu yathocyate tvayA na tayostulye vizeSaNavizeSyate iti, dRSTatvAniyamena tulytvsy| yadapyucyate tvayA 'bhedo bhedAntarArthantu virodhitvaadpohte| sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhinaH // " iti, tatrApi na tu virodhitvAdapohate, virodhAbhAvAt, aGgAGgibhAvena sAmAnyavizeSabhAvApatteH sarvasya, kasmAttarhi apohate? ucyate 'svArthAvabaddhazaktizca bhedo bhedmpohte| sAmAnyArthavizeSArthavidhimaniyamazruteH // 2 1. pramANasamuccayaH 2. tatraiva Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 dvAdazAranayacakre iti svArthAvabaddhazaktitvAt ziMzapAzabdaH khadirAdimapohate, sAmAnyArthavizeSArthavidhimaniyamazruterbhedAntarasyAvivakSitatvAt, na tu virodhitvAt, sAmAnyavizeSayoravinAbhAvitve sAmAnyAvinAbhAvinA vizeSAntareNa svarUpeNaiva kayaM virudhyate vizeSaH etena sAmAnyAntarabhedArthAH svasAmAnyavirodhina ityAdi sarvamabhihitanyAyena prtyuktaarthmitylmtiprsnggen| yattUktaM kathaM punaH zabdasyArthAntarApohena svArthAbhidhAnam? pUrvadoSAprasaGgazca katham? ityatra tvayA 'adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt / zruteH sambandhasaukaryaM na cAsti vyabhicAritA // " anumAnAnumeyasambandho hi abhidhAnAbhidheyasambandhaH, tatra yathA dhUmasyaikadeze darzanAdagnervA'darzanAdanagnivyudAsenAgnipratItiH tathA zabdasyAnvayavyatirekAvarthAbhidhAne dvAram, tau ca tulyAtulyayovRttyavRttI, tatra tulye nAvazyaM sarvatra vRttirAkhyeyA, kacidAnantye'rthasyAkhyAnAsambhavAt, na hi saMbhavo'sti vRkSazabdasya sarvavRkSeSu darzanena, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavo 'gnidhUmAdivat, yadyapi ca kacidastiDityAdiSu sambhavastathApi na tadvAreNAnumAnam, sarvAtmanA'pratIteH, guNasamudAyoM 'hi DityAkhyo 'rthaH, na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyante, evmnvydvaarennaanumaanaabhaavH| 1. pramANasamuccayaH Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 287 ___ atulye tu satyapyAnantye'zakyamadarzanamAtreNAkhyAnam, adarzane pravRtteH, ata eva ca svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAttadvayavacchedAnumAnam, evaJca kRtvA vRkSazabdAd dravyatvAnumAnamupapannaM bhavati, anvayadvAreNa cAnumAne'yaM doSaH, yasmAdanugato'sti vRkSazabdArthAdisahitasya ziMzapAdiSu tasmAt kevalenApyanumAnaM praapnoti| atha bahuSu palAzAdiSvapi dRSTa iti saMzayo bhavatIti cet, evaM sati vRkSArthe pArthivatvadravyatvasattArthAH santi teSu vRkSazabdasya samAnatvAt saMzayaH syAt, nizcayastu dRSTaH zabdAdavRkSanivRttyarthAbhidhAnavadapArthivAdivyAvRttyA vRkSAbhidhAnAt, tathApi vRkSapArthivadravyasacchandA Anulomyena trivyekArthanizcayahetavaH, na ca sambandhadvAraM muktvA zabdasya liGgasya vA svArthakhyApanazaktirasti, Aha ca 'bahutve'pyabhidheyasya na zabdAt sarvathA gtiH| svasambandhAnurUpyeNa vyvcchedaarthkaarysau||" anekadharmAzabdo'pi etadayuktam / yato'nvayavyatirekAvapIha na ghaTete, 'anyApohArthanairmUlyAt svaarthsyaaNshe'pydrshnaat| zruteH sambandhadauSkaryAt tathApi vyabhicAritA // 2 iti, yadidamuktamarthAntarApohena svArthAbhidhAnamiti, atrArthAntaraM nAmA'nyo'rtha iti yasmAdbhavati tasmAttattAvadvicAryate, ma kimanyo'rthaH sa eva bhavati vidhinA? utAnyo na bhavatItyapohena? 1. pramANasamuccayaH 2. granthakRtaH Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 dvAdazAranayacakre tatra yadi tAvanmatamanya iti sa eva bhavatIti tataH tacchabdotpAdyavijJAnaviSayatvAt sa iti zabdena yadvijJAnaM tasya svArtha evAnyAkhyArtho viSayaH saMvRttaH, tatazca svArthe tasminnavyAvRttyA vidhinaiva pratipanne kimapohena kriyate? arthapratItervRttatvAt, athApi syAdanyApohena prayojanamitthaM - tadA tasmin vidhinA'nyavijJAnakAle yadyanyo bhavati tataH sa na bhavati, atha sa bhavatyanyo na bhavatItyaryAdApannaM tadanyayorubhayorapi tattvatazca svata eva siddham, tasmAt syAdapyanayoranyApopratyayaH upasarjano vidhirnabhavitumarhati, asatyopAdhisatyazabdArthatvAt, itthamanyapratipattividhireva na vyaavRttiH| athAnyo na bhavatIti tasyApyanyasya yadi vyAvRttireva svarUpam, tato'pi praznAvyavasthA, sarvatrAsyAkSepasya tulyatvAduktavat, anyatvasya cobhayaviSayatvAt tadagrahaNe ko'sAvanyaH? yadapohAdanyApohaH syAt, kuto vAnyo na bhavatItyucyate? yato'syAnyasyAnyatvaM siddhayet nirdhaarymetdnytvm| evantu na sa kazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, anyo na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyanyasyAvyAvRttireva na kazcit vidhi -gandho'pItyanyathA vRtterabhavanaparamArthatvAdAtmAnyatvAbhAvaH, tatadhA -bhUtasvAnyatvAdvandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nibandhanamanyApohasya syAt tatazcApratipattireva vndhyaaputrprtipttivt|| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 289 athocyetAnyo'pyananyo na bhavati, anyApohazabdArthavyApitvAt vyAvRttyaiva gamayatIti, atrocyate yadyanya ityananyo na bhavati tato'nyasyaivAnuvadanAt kimuktaM bhavati yo'yamanyaH so'nya eva sannananya ucyate, sa eva svayameva bhavati tato yo'sAvananyo nAma so'nya eva sanananya ityuktaM bhavati, tasmAttasyaivAnanyazabdenApyanuvadanAt ko'sAvanyaH pRthak? yadyarthAntaraM syAdanyAnyatvatadananyatvAttulyaH zabdArthaH syAt yathA vaidharyeNa ghaTa ityukte 'ghaTo nAnyatadanyAtulyo dRzyate na tatheha kazcidananya zabdenAbhinno'nanyo'sti, yato'syAnyAnyasmAdbhinnasya paTavadavRttiH syAt, anyo'nyApekSatvAdanyatvasya, anyazabdArthasya cAnanyazabdArthAdbhinnatve'nya ityukte'nanyo na bhavatItyapohArthI / vidhibhinnaH syAt, atulye'nyasminnavRtteH, ghaTapaTavat, na tvasti, anysyaivaanysyaannytvaat| syAdetadevaM yadyanya evAnyatve sthito'nanya ucyeta parApekSAnyatvAt sa evAnya iti, kintarhi svApekSAnyatvAdeva, yo'sau tadatattvAtulyaH sa svato'nyasmAdevAnyasmAt anyaH san ghaTAt paTAnanyatvavadananyaH, na hi ghaTasya itarApekSAnyatvavadanyatvam, paTasya vA'nanyatvaM ghaTAnyatvavat, yathoktadvitvatulyatAyAmapi tata evAtmano 'nanyatvaM tattvam tasmAdanyatvamapi svata eva, ananyatvamapi tathevi vyavasthite bhavatyanyApoha iti| nanvevaM so'pi anyasmAt anya eva bhavan ananyo bhavati, tasyAnyasya svAtmani vyavasthitasya tadananyatvaM tattvamapoha Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 dvAdazAranayacakre mAno'nyApohastadapoha eva bhavati nAnyApoha iti svavacanAdyazeSapakSavirodhApattiH, vidhivAdApattizcaivam, athAnyApoha iti cAnanyo 'poho na bhavatItyapi na parihAra eva, anyApoha ityananyAbhAvApoho na bhavati, yato'rthAntarApohena svArthe'pohe vRttyarthe'nyaviziSTo'poha iti| yathA'poha ityanapoho na bhavati tathA anyApoha ityukte'nyAbhAvArthAnyazabdatAyAM satyAmananyAbhAvasya vyAvRtterapoho bhavatItyanyApohArthaH saMvRttaH, tasya cedananyAbhAvasyAnyasyApoho na bhavati na tahananyasyAnapoho na bhavati tatpratipakSatvAdananyAnapohasyeti, tathehAnanya ityanyazabdArthe tvadIye'nyApoha iti nAnyAbhAvasyApoho na bhavati, kintu svAbhAvasyApoho na bhavatItyanyApoha eva na bhavati, kintu ananyApohaH svApoha evetyaniSTaH te prAptaH, anyasyaivApoho nAnanyasyetyavadhAraNAnaiSa doSa iti tanna, tatrApi ko'nyaH? ko'nanyaH? ko'pohaH? ko'napohaH? iti vicAraNAyAmananyAbhAva eva, uktavadanavadhAraNAt vidhivAdApatteH sarvathA' nyApohanairmUlyamiti sthitametat, ananyAbhAvasyApoho na bhvtiiti| evaM prakrame'pi ca na sa kazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt, svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, ananyo na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyananyasyAvyAvRttireva, na kazcidvidhigandho'pItyanyathAvRtterabhavanaparamArthatvAt abhUtasvAnanyatvAdvandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nibandhanamanyApohasya syAt, yeSAmapi cArthAntarANAM madhye yattadarthAntaraM tat kiM bhavadeva bhavati? Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 291 abhavadvA? yadi tAvat sa eva bhavannartho'rthAntaratvena sthitaH tadA tacchandotpAyavijJAnaviSayasya siddhatvAt tasminnavyAvRttyA vidhivRttyaikagatigurutapratipattyAtmake bahutaraviSaye vidhivAde pratipanne kimapohena punaH kriyate? tadA hyarthApattyA anugatasAmAnyajJAnaM vyAvRttisAmAnyajJAnazca bhavati yadi svArthaH arthAntarANi caitadubhayaM svata eva siddhAtmasvabhAvaM vidhinaiva bhavatu, ko vArayati? asatyopAdhisatyazabdArthatvAt puurvvt| __ athArthAntaraM na bhavatIti manyase tato'navasthA praznasya, pUrvavyAkhyAtAnyazabdArthapraznAnavasthAnavat, arthAntarasya vobhayaviSayatvAttadagrahaNe kiM tadarthAntaram? kuto vA'rthAntaraM na bhavatItyucyate? iti dviSThatvAdarthAntaratvaM nirdhAryam, evantu na sa kazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, arthAntaraM na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyarthAntarasyAvyAvRttireva na kazcidvidhigandho'pIti anyathAvRtterabhavanaparamArthatvAdAtmArthAntaratvAbhAvaH, tatazcAbhUtasvArthAntaratvAdvandhyAputravadaviSaya eva, sa ca nivandhanamarthAntarApohasya syaat| athocyate'rthAntaramanarthAntaraM na bhavatIti, atrocyate yadyanarthAntaraM na bhavati tato'rthAntarasyaivAnuvadanAt, kimuktaM bhavati yadarthAntaraM tadarthAntarameva sadanAntaramucyate tadeva svayameva bhavati tato yadidamanantaraM nAma tadarthAntarameva sadanantaramityuktaM bhavati,. tasmAttasyaivAnarthAntarazabdenApyanuvadanAt kiM tadarthAntaraM pRthak? Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 dvAdazAranayacakre yadyarthAntaraM syAdarthAntarArthAntaratvatadanantaratvAtulyaH zabdArthaH syAt, yathA vaidhapeNa ghaTa ityukte'ghaTo nArthAntaratadanantarAtulyo dRzyate na tatheha kazcidanAntarazabdenAbhinnamanAntaramasti yato' syArthAntarasya paTavadavRttiH syAt, arthAntarazabdArthasya cAnAntarazabdArthAdbhinnatve'rthAntaramityukte'nantaraM na bhavatItyapohArthoM vidhibhinnaH syAt, atulye tasminnavRtteH, ghaTapaTavat, syAdetadevaM yadyarthAntaramevArthAntaratve sthitamanarthAntaramucyeta parApekSArthAntaratvAttadevArthAntaramiti, kintarhi? svApekSArthAntaratvAdeva, yo'sau tadatattvAtulyaH tasya svataH tasmAdeva paTAddhaTAnAntaratvavadanAntaratvam, nanvevaM tadapyarthAntaraM arthAntarAdarthAntarameva bhavadanantaraM bhavati, tasyArthAntarasya svAtmani vyavasthitasya tadanantaratvaM tattvamapohamAno'rthAntarApohastadapoha eva bhavati nAnyApoha iti svavacanAyazeSapakSavirodhApattiH, athArthAntarApoha ityanarthAntarApoho na bhavatItyapi na parihAra eva, arthAntarApoha ityanAntarAbhAvApoho na bhavati yata ityAdiH sa eva grantho'tra draSTavyaH, evamupakrame'pi ca na sa kazcidartho bhavitA, ubhayato'pyabhAvaprasaGgAt, svArthasyAMzo'pi na dRzyata eva, anantaraM na bhavatItyucyamAne ubhayato'pi na bhavati na bhavatItyanAntarasyAvyAvRttireva, na kazcit vidhigandho'pItyanyathAvRtterabhavanaparamArthatvAdabhUtasvAnantaratvAdvandhyAputravadaviSaya eva sa ca nibandhanamarthAntarApohasya syaaditi| caturthapAdena yattvayoktaM 'na cAsti vyabhicArite'ti sA tAvadAstAM svapakSagatApohavAdinaH tavAvyabhicAritA viprakRSTatvAt, Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 293 bhedapakSe saMzayadoSApAdanArthaM yattUktaM tvayA vyabhicArata iti, tanna vidhivAde tadadbhAvAtmakasya saMzayajJAnasya prAptatvAt kimiva na prAptamabhidhAnam ? atra tUktanyAyena tvatpakSe saMzayAdyanAspadam, tadatadbhAvabhAvAtmakazabdArthatvAt tadvyakterasvArthatvAt na bhavati na bhavatItyubhayato'pyabhAvaviSayatvAt / athavA tvanmatavadevAdarzanAdanyazabdArthaH svArthasya vAMze'pyadarzanAditi, yathoktaM vRkSazabdasya vRkSeSu sarveSu nahi darzanenAsti sambhavaH, nApi sarvatra liGgini sarvaliGgasya sambhavo'gnidhUmAdivat, yadyapi ca kacidasti DitthAdiSu sambhavaH tathApi na taddvAreNAnumAnam sarvAtmanA'pratIteH, guNasamudAyo hi DitthAkhyo'rthaH, na ca sarve kANakuNTAdayo DitthazabdAdgamyante evamanvayadvAreNAnumAnAsambhava ityanenottaravacanena tvadIyena svArthAMze'pyadarzanamevetyuktaM bhavati, tata eva cAnumAnAsambhava ityucyate'smAbhiH kvacidadarzanAt / anvayAnuyuktyudAhRteH vyAvRttyA DitthodAharaNametaditi cenna, tatpratipattinirmUlatvAt, anavagataparyudAsakasvArthatvAt, avidite devadatte na bhavatyadevadatta iti vacanavat evaJca zabdasyArthAbhAvena sambandhAzakyatvadoSo ya uktaH sa ihApIti zruteH sambandha dauSkaryam, yaH sa vRkSazabdo yasya sa vRkSo'rthastaditaro vA tasya zabdasya tenArthena na zakyate sambandhaH kartum, tena sahAtyantamadRSTatvAt zrAvaNatvanityAnityatvavat / sa ca sambandho nAsti, uktavat, ata eva yaduktaM tvayA bhedAbhidhAnapakSe doSajAtaM vyaktatvAt tannAstyeva, asAdhAraNa Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 dvAdazAranayacakre dharmatvAt, bAhyasAdhAraNaH pakSadharmA....... ekAntavyAvRtteca, idamapi cAtra yadanvayavyatireko zabdasyArthAbhidhAne dvAramityuktvA punaranvayasya nirAkaraNaM tadbhavataH kenAbhiprAyeNeti na vidmaH, kiM ajJAnAt? asmadbhuddhiparibhavAt? ihaparalokAbhyAmayazasabhAbhIrutvAt? iti| ___ nanvevaM sarvavRkSArthadarzanAsambhavAt bhedAnantyAcca svArthadezavyApyanvayAbhAvAt guNasamudAyamAtratvAdabhidhAnAbhidheyayoH ko'sau sambandho yenAbhidhAnAbhidheyAbhAva upapadyeta, liGgayekadezasambhaviliGgasya gamakatvavattu na svArthAMzamAtre smbhvti| pratyakSavRkSasambandhAzakyatve pratipattyabhAvavadekatve'pi mUlakoTarAdibhedAnAM sambandhAzakyatvAdapratipattiH kimaGga! punaratyantaparokSasvargAdizabdasvArthAMzamAtre no ceddhavakhadirAdyananta bhedAbhidhAnaM vRkSazabdasya syAt, adRSTasvArthAMzatvAt, avyApipakSa dharmatvAt, avRkSavyavacchinnasyApi svArthasya nAnumAnAya nAbhidhAnAya syAdRkSazabdaH, tadekadezavartitvAt, avnsptivyvcchinncaitnysaadhnaarthsvaapvt| azeSapakSAvyApI vRkSazabdo hyazeSamavRkSavyavacchinnaM vRkSArthaM nAmavRkSaM sthApanAvRkSaM vA sapakSaM natu na vyApnoti, nApyanumAne'tra doSaH tatra kaH sambandhaH sAdhyAzeSAnityatvAvyApiprayatnAnantarIyakatvAnumAnatvaprApteH? svApodAharaNanirapekSAdRSTadezavartitvAbhyupagametvatulye'pi vRttiprasaGgaH? avRkSe ghaTAdau vRkSazrutreH adRSTadezavartitvAt, mUlAdimati palAzAdau svArthAMze vA vRttivat, tasmAdeva cAnantyAda Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 295 kRtasambandhajAtizabdabhedavAcitve'pyadoSaH, tathA'rthAMze'dRSTatvAt, apohasvArthavat, tvanmatasvArthe'pi vA tadvaddoSa eva syAditi kutaH tulyAtulyayovRttyavRttibhyAmanvayavyatireko? kuto vA zabdasyAbhidheyasya pakSadharmatvam? liGgavalliGginaH kutastrailakSaNyam? kuto 'numAnatvam? evaJca zabdaliGgagatapakSApakSamiSyate tadeva pakSAdyatathArthatvAdatattatpratyayAtmakatvAdanumAnamapramANam, alAtacakre cakramiti pratyayavat, tasmAt sAdhUktaM 'nApramANAntaraM zAbdamanumAnAttathAhi tat / kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // " iti, idamapi vA'ta eva pUrvavadalakSaNaM yattvayoktaM yathA liGgaM liGginaM nAtikrAmati yena rUpeNa tenaiva rUpeNa cAnyato vyAvRttyAtmakena gamayati, sattvAyanekadharmApi san taistAn vyabhicArAna gamayati, gamyante ca liGgayanubandhinaH sAmAnyadharmAH tairavinAbhAvAt, liGgasya vizeSA na gamyante tasyaiva vyabhicAritvAt, evaM liGgasyAnyavyAvRttaM sAmAnyaM gamakaM nAvyAvRttam, liGginaH sAmAnya gamyaM nivRttam, liGge tvayaM vizeSaH 'liGgAnubandhinaH svArthAH kimnggN.........................................| ................ ................................ // yattUktaM na sarvatra liGgini liGgaM saMbhavatyagnidhUmAdivaditi tadidamapi yadi 1. granthakartuH 2. granthakartuH Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 dvAdazAranayacakre liGgayeva, kathaM tasya liGgaM nAsti? atha nAsti liGgaM kathaM tadvAniti svavacanavirodhi te vcnm| agnidhUmodAharaNe cedamaH pratyakSaviSayasya saptamyantanirdeze'treti pratyakSopalabhyadhUmAdhArapradezAbhisambandho dhUmavattvALUmAditi, yathA'gniroti sAdhyAdhArapradezapratyakSanirdezAdagneH parokSasya jijJAsitatvAt tadvattvena dezasya sAdhyatvam, itarathA'tretyanarthako nirdezaH syAt, tasmAt sarvalokaprasiddhimatyagnimati pradeze sAdhye sarvatra dhUmavattvaM liGgamastyeva, na ca sarvAgnimatpradezasAdhyatvam, tatra dRssttaantaabhaavaadsaadhaarnntaadidossprsnggaat| ayoguDAGgArAyagnau dhUmAsambhavAditi cena, agnisattvasya siddhatvAt, ayoguDAGgArabhasmacchannAgniSvapi dhUmamAtrAyAH kasyAzci -darzanAttadavinAbhAvAt tadviSayaliGgAliGgatvAttadaliGgitvAt pratyakSa vissyvt| ___ tadasiddhau pakSadharmAdinirmUlatvAdvanaspaticaitanye svApavat syAt, dezavizeSAnapekSAgnisAmAnyasAdhyatve'sAdhAraNatvamatretyabhidhAnavaiyarthyazca, tanmA bhUdityatrazabdavAcyasyAgniviziSTasya dhUmapakSavisaMvAde sAdhAbhAvAlliGgazabdayoH kuto'numAnatvaM zabdasya? yadi liGgavacchabdaH trilakSaNo'nyApohena svArthaM gamayatIti manyase tato vRkSazabdasya vyavacchinnAt vRkSAdabhidheyAdanyatra tulye sapakSe vRttiH syAt, anumAnatvAt, anvayadarzanArthaprayuktaghaTAdivat / nanu vRkSa eva vRttiH syAt pakSatvAddhRkSANAm, anumAnatvAdeva tvadabhimatAvRkSAnivRttimAtraM vRkSatA, nAnyasminnapi sAdhyadharma Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 297 sAmAnyena samAnArthAbhimatitulyArthAntare vRkSazabdasya vRttirasti, sapakSadharmArthAvacchinnArthatvAt, kRtakatvasyevAnityeSu, tasmAt sapakSAbhAvAttattulye nAsti vRttiH zabdasya, kiM tarhi? tatraiva vRttiH, tasmAtrailakSaNyAbhAvAnnAnumAnaM zabdaH, tvanmatavattatraiva vRttaavspkssvRttigtdossaapttishc| hetvapavAdaniyamitatvAdasadvRttigatadoSo neti cena, pakSasapakSAsapakSAvyavasthAyAM tadvyavasthAbhAvAt, Apattyabhyupagame tvanyApohAnyathAtvAt svArthApoha eva syAt, sapakSAvacchinnasyApi spksstvaat| sapakSApakSepaNakSINazaktezca pakSApakSayorvizeSaM gamayituM nAlam, sAdhyanirdezavat, tadviSayapakSadharmatvAdeva tulye vRttiriti cet, ananumAnaM tarhi zabdo'dvilakSaNatvAt, asAdhAraNavat viruddho'pitadviSayamAtrArthatvAdanyApohazabdArthatvasya, vyatirekasya svArthAsaMbhavAdapi vyarthataiva vA, pakSamAtrasyApyalakSaNatvAt, avyaktazrutivat / ___ guNasamudAyo hi vRkSArthaH uktavat, saMvRtisataH sAmAnyasamudAyAkhyasyAsattvAt vizeSANAmRjuvakravivarakoTarAdInAmavAcyatvAt tadekalakSaNatApi nAsti kutaH svArthAdbhinasyAbhUtasya pratipattiH? anyasya yato'pohaH siddhayet, sa tu nAsti, tadabhAvAt, yazca vRkSazabdastasya vRkSArthAbhAvAt pakSadharmatvAbhAvaH, tatkathaM vRkSArtho nAsti? guNasamudAyasaMvRttyarthatvAt senAzabdavat vRkSazabdasya samudAyArthavRttitaiveti cenna, abhyupagatamUlAdInAM tadAtmatvenaikatve tadatulyatvAt vRkSArthasya tulyaatulyvRttyvRttyaadivcnvaiyrthymev| .. saMvRtisatyatvAca samudAyasyApi vRkSavadanarthatvAt senAvanAderapi vyarthatvameva, mUlAdisvarUpasattAmAtratvenApyatulya eva Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 dvAdazAranayacakre vRttiH, rUpAdibhedasamudAyasaMvRtyarthatvAt, rUpAdisatyatvapratipAdanArthe'pi ca DitthAyudAharaNe tvayaiva samudAyAbhAvoktyA'nyApohaprayAse rUpAdiparasparavyAvRttyA'bhavanaparamArthatvAnna kizcitsatyam, sajAtIyAsajAtIyavyAvRttasvarUpatvAt, tatsatyasyApi kSaNAlipAti -tvAdatyantApUrvatvAdanirdezyasvalakSaNatvAt katamadrUpam? evaM sarvatrAtulya eMva vRttiH zabdasya, aprAmANyaM vaa| zabdavattu liGgAdvailakSaNyameva syAdanumAnatvAt, ananumAnaM vA'dvilakSaNatvAdasAdhAraNavat, anvayavyatirekAbhAvAt pakSadharmatvamAtraM viruddhavat, sapakSavRttyabhAvAt, kimuktaM bhavati anyatra vRttyasambhavAt, ata evAnvayAbhAvAdvyatirekavyApArAvakAzAbhAvastasmAdekalakSaNaM zabdavaditi, sannidhAnamapyanumAnatvArthapratipattAvakAraNam, tAvantareNApi tadupapatteH, sAdhyadharmasAdhanavyAptivat, tatastayorakAraNatvAt pakSadharmatvamAtrakAraNatvAdekalakSaNaM zabdavalliGgamapi, anumAnatvAt, ekalakSaNatvAcca viruddhamapi, uktvt| ___ zabdo'pi vA nAnumAnaM viruddhavaditi liGgasyApi prAptam, vyarthataiva vA, svArthasyAsambhavAt, pakSadharmamAtrasyApyabhAvo'nadhyavasAyAt mlecchazabdajJAnavat, viparyayAdvA viruddhajJAnavadagniratra dhUmAdi -tyasminnapi svArthAnumAne guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rthaH bahalakuTilatvAdyAnantye ca dhUmatvAbhAvo jJAtasambandhatvAbhAvAt, saMvRtimAtratvAcca samudAyasya tadarthAgatestabAreNa nAnumAnamityalakSaNaM liGgaM svArthamAtrasyApIti tadekalakSaNatApi naiva, itthaM kuta eva tasyAgRhItatvAdubhayapratipatterabhAve'nyApohaH? Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH pakSadharme ca vA'gniH dhUmasyAdhAraH prApnotyanumeyatvAditi sapakSasya tulyAderabhAvastadabhyupagame pakSAbhAvaH, prAguktazabdAnumAnaviSayavaditi tasminneva pakSadharmamAtralakSaNA vRttiH syAdanyatra na, tasmAdanvayavyatireko na staH, atha bhavati jJAnaM dhUmo'yamagnirayaM vRkSo'yamiti tataH zAbdaliGgike api jJAne prApte pratyakSe, anvayavyatirekaviyutatathyajJAnatvAt, snikRssttaarthvt| ata idaM svapratipAdyavastudharmatve satyanvayavyatirekAbhyAM tasya gamakatvAdanumAnaM zabda iti pUrvAparAsamIkSyaivoktam, anvayavyatirekarahitatvasyoktatvAt pratyakSatvasyopapAditatvAt, eSa tu pATho ghaTamAna upalakSyate ___ 'nApramANAntaraM zAbdamanumAnAttathA hi tt| kRtakatvAdyapi svArthamAtmApohena nAzayet // iti, yadi na pramANAntaraM zAbdamanumAnAttathA hi tat / kRtakatvA divaditi manyate tato'nyApohArthakRtA doSAH, na zabda evaikasmin doSAH, tadvidhadoSajAlopanipAtasambandhyeva te'numAnamapi, nanvevaM kRtakatvAdyapyanumAnaM svArthamAtmApohena nAzayedeva, anyApohena svArthapratipattyagamakatvAt, anyApohazabdArthavat, dhUma ityadhUmo na bhavatIti niranvayA pratipattireva, grAhyasya darzanarahitatvAt, agRhIta -brAhmaNAbrAhmaNArthapratipattivat guNasamudAyo hi dhUmAkhyo'rthaH, pANDubahalotsaGgAdyAnantye dhUmAbhAvAt, saMvRtimAtratvAcca samudAyasya tadarthAgateH kuta evAnyApohaH? evaM tAvadbhUmArtha eva na nidhIyate, kiM 1. granyakRtaH Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 dvAdazAranayacakre punaryatrAsau dhUmaH sa, tAbhyAzcAnyayorapoho? tadabhAvAt kutaH tAvapi? iti| yacca dhUma.......... guNasamudAyo'sau nAgnidezau nAma kaucidapi staH, tajjJAnAbhyAM tu tadadhyAropaNenetyAdi A nanvityetasmAdnthAt sa eva grantho yAvadanyopAdAnamAtmanazca tyAga iti / evaM tAvat pakSadharmasya cAnupapattiH kiM bhavadeva bhavati? utAbhavat? anyApohazca guNasamudAyaparamArthazva svArtha ityAdi vikalpairAtmApohAt, taireva vikalpairvicAryamANayoH sapakSAsapakSayorabhAvAt evamanumAnamapramANameva, atattatpratyayAtmakatvAt, alaatckrdhiivditi| atretyabhidheyasya liGgitvAlliGgatvAccAgnimadbhUmavattayozca vibhAgavivakSAyAM sAdhyasAdhanadharmabhAvAlliGgini liGgasyAsambhavo na sambhavati, tayostatraiva pradhAnopasarjanabhAvena parasparaM niyatabhAvatvAt, tau dezasyaikasya bhedavivakSAyAM sAdhyasAdhane bhvtH| agnimatpakSopari vicikitsAyAM........ tatsambandhimatpratipattitha, yadi ca tasya dezasya............tayorekavastudharmatvAt, na cedicchasi tato nAsambhavadbhUmo liGgatAM labhate, apakSadharmatvAt, yathA tasmin pradeze prabhAdeH dhUmo'yogyAdi kAle vA, vanaspaticaitanye svApavaca dhUmaH sandehahetuH syAt pakSAvyApisAdhanadharmatvAt tatpratipattyAdhAnAdhAradharmabhAvAtmakapratyayAvyavasthAnakAraNatvAt sthANupuruSabhAvAbhAvapratipattivat / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 301 yattu tadanyatrAdarzanaM pratyakSatastaya'te tatra sapakSe sarvatra darzanAbhAve'doSa eva, liGginyadarzane tu syAddoSaH, liGgI cAtra pradezaH . pratyakSadhUmasambandhI tatra sarvatra dRzyata eva, tasmAddhAntavacanametat sarvatra liGginyadarzanAttvadiSTavat pratipattiriti, evazca darzanabalAdeva gamayatItyukte yastadviparItaH prakAzyaprakAzakatvabhedapAThaH 'sambandho yadyapi dviSThaH shbhaavyngglingginoH| AdhArAdheyavaddhRttiH tasya saMyogivanna tu||" iti "yathAhi satyapi dvigatatve sambandhasya na kadAcidAdhAra AdheyadharmA bhavati, nApyAdheyaH AdhAradharmA tathA na kadAcilliGgaM liGga bhavati liGga ca liGgaM, saMyogI tu yathaikastathA dvitIya iti na tadvadiheti, tathA hi 'liGge liGgi bhavatyeva liGginyevetarat punH| niyamasya viparyAse'sambandho liGgaliGginoH // 2 yasmAJca liGge liGgI bhavatyeva tasmAyuktaM yadagnimadbhUmo dravyatvAdInAM asti prakAzako na taikSNyAdInAm, yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati nAnyatra tasmAyuktaM yadbhUmo dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na drvytvaadibhiriti| nanu ca liGgamapi liGgini bhavatyeva, yathA kRtakatvamanityatve, 'kAmaM liGgamapi vyApi liGginyaGgi na tttvtH| vyApitvAnanu tattasya gamakaM govissaannvt||" 1. pramANasamuccayaH 2. tatraiva 3. tatraiva Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 dvAdazAranayacakre tadyathA yadyapi kiJcilliGgaM liGgini bhavatyeva, na tu tattvena liGginaM gamayati, viSANitvena gorvyApitve'pi na goH prakAzakatvam vyApitvAttu tadeva gotvena prakAzyaM bhavati, - 'pratiSedhyApracAreNa yasmAdvayAptirapohate / liGge liGgini ca vyAptiH tasmAt satyapyakAraNam" kRtakatvasya hyanityArthavyApitve'pi nityatvapratiSedhena gamakatvam, tasmAdyadanityArthe'pi kRtakatvavyApitvaM tenAkRtakatvAnavakAzAdanityatvasya kRtakArthavyApitve'pyakRtakatvapratiSedhena gamyataiva syAna gamakatve tulyatvamiti cenna, viSANitve vyabhicArAt / 12 Aha na 'nAzinaH kRtakatvena " iti 'viSANitvena govyAptiH" iti ca nirdiSTaM svArthamanumAnaM gamyagamakaniyamavyavasthAkteH / atrAsmAbhirucyate 'tadbhAvadarzanAdeva sAdhyasAdhanadharmayoH / vidheH saMyogivadvRttirnAdhArAdheyayoriva // iti, yattadbhAvadarzanaM sa evAgnirdhUmo bhavati tenaivAgninA dhUmena bhUyate taddezendhanAdisambandhena, nAnyena, na so'gnirdhUmo na bhavatIti tadbhAvasyAsvanivRttihetunA vA bhUtasya darzanAdeva dhUmo dhUmo bhavanevAnaM gamayati na tu yatra na dRSTastadavacchedena tadbhAvAgrahaNe doSa - darzanAt, atadbhAvAnvayazabdArthatAyAmagnidhUmavipakSavyAvRttimAtreSTau aniSTaM syAt, adhUmasya paTasyAbhAvo ghaTo vandhyAputro vA syAt evaM 1. pramANasamuccayaH 4. granthakartuH 3. 2. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 303 liGginyapi tathA tatretyabhUtAnvayasAdhanArthAtathArthatvAt, atastadbhAvadarzanAdeva tu sAdhyasAdhanadharmayostathAbhUtAnvayadarzanahetoH liGgini parasparapratyayAdhArAdheyapradhAnopasarjanabhAvenAvinAbhAvAt saMyogivadvRttirna tu kuNDabadarayorAdhArAdheyayoriva, tulyakakSatvAdubhayoH / ___evaJca sapakSe sAdhyasAdhanadharmayoH sahabhAvadarzanAt samAnvayavRttyA tathApratyakSasambandhitvavivakSayA sAdharmyadRSTAnta ucyate tathA prasiddhasya dharmasya sAdhanatvAdaprasiddhasya sAdhyatvAt kuto liGgaliGgivyatikaradoSAzaGkA? dharmiNa evaikasya liGgatvAlliGgitvAca nAgnirliGgI na dhUmo liGgam pratyakSatarasambandhitvavivakSitatvAnna saGkIryeyAtAM lingglingginau| yatpunaridaM liGgaliGgayekarUpApAdanaM sambandhinA dvitIyasambandhirUpeNa bhavitavyamiti, eSo'nyAyaH, pratyakSApratyakSatvavizeSadarzanAt, na hi caitrAzvAdi sambandhinAM pratyakSApratyakSANAM niyamo'styekaH pratyakSa iti dvitIyenApi pratyakSeNa bhavitavyazceti, tathA saMyogitvasAdhyasAdhakatva................ yathaikaH saMyogI tathA dvitIya iti, ata eva caivaM vaktumayuktaM yathA tvayA vizrabdhamucyate - yathA hi satyapi dvigatatva ityAdi yAvattadvadiha na bhavatIti tana ghaTata iti brUmaH / nanu tadvadeveha saMyoginorapi liGga- liGginoH, saMyogitvAt, sthANvAdisaMyogivat, yathA hi sthANu- zyenayoH saMyogaH sakarmAkarmakatvAbhyAmatulyaH tathA mlldvynggulaakaashaadisNyogsNyoginaam| yattUktaM svatvAdipratyakSatvAt dvitIyasya svasya svAmino vA tena sahaivAvagatatvAt anyApekSatvAcca sambandhasya zeSasiddhayarthaM Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre smRtyAnarthakyamititadayuktamuktam, athAnyathA manyedhAstanna tasya prakArasyAnuktatvAt, svasvAmyAdibhAvena sambandhAditi vacanAt iti / 304 atra brUmaH, na kiJcidatra noktam, uktabhedAt sambandhAdanumAnam, tacca tatsambandhipratyakSAt 'ekasmAt pratyakSAt' iti vacanAt tenaiva prakArAntareNAnumAnAvataraNAt, dvayostu sambandhinorviziSTayorupalabdhasambandhyanyatarapratyakSottarakAlaM yatrAyaM pratyakSo'zvatro vA tatretaro'pIti yA upalabdhasahacarasambandhAnusAriNI smRtiH kimityanarthikA syAt ? agyapekSadhUmavat evaJca kRtvoktaM 'kazcidarthaH kasyacidindriyasya pratyakSaH . aviziSTasyA grastitvaM pratipadyate ' iti / yattu tena pratyucyate paramatamAzaGkaya liGgagrahe tulyamiti cediti tattathaiva liGge'pi, liGgaliGginoranyo'nyApekSatvAt, atha tatra neSyate svasvAmyAdiSvapi mA bhUditi, atrAhamapyevaM bruve liGgisambandhitvAt liGgasya uttarakAlaM smRterAnarthakyaM liGgagrahe hi liGgI gRhIta iti, athAnyathA grahaNaM cettanoktamiti liGge'pi tathA, yattUcyate mA saMsthA liGgagrahaNatulyamiti liGgitve'sti vizeSaH, na hi liGga sambandhitvamAtreNa gRhyate, kiM tarhi ? anumeyadezasthaM dhUmAditvena pUrvaM gRhyate, pazcAttasyAgnyAdibhiravinAbhAvitvaM smaryate iti sarvatra vyApIti, tadihApi tulyam, anumeyasthaM azvatvena pUrva gRhyate pazcAttasya caitrAvinAbhAvitvaM smaryate na taddezasambandhIti dezAdisthA'nagnidhUmavat / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 305 yattUktamavyutpannasya tadgateravinAbhAvitvena gRhItasvarUpasya liGgAdeH kAraNatvam, jJApakatvAt, notpAdakavIjAdivaditi, etadapyayuktam, avinAbhAvitvasya sahacAribhAvasambandhatvAt, tasmAt api yo nizcayaH so'pi svasvAmyAdyarthavyutpannAnAmeva, tadAditvAt shcritbhaavsy| __avinAbhAvagamyAtiriktArthaviSayatvena tu svasvAmyAdisambandhavyutpannabuddharevAnumAnaM dRzyate yathA kAkabhuvanavyApi tat svIkRtatatprasavakAlatatkRtanIDaprasavorNabhedavivRddhipoSaNasahacaraNapRSThato gamanAdIni dharmAntarANi vyApitvAvinAbhAvirUpopetatAyAmapi na kAraNAni kokilatvajJAnasya A svasvAmibhAvApratyavagamanA''darAt, pazcAt tatpratipattiH svasvAmibhAvAdisambandhena parityajyAvinAbhAvyabhimatAn tattaddharmAn, loke pratipattAro vaktArazca bhavanti kokilazAvako'yaM na kAkazAvakaH, svabhASAsamanvitatvAt viziSTa -mAdhuryopetasvaratvAditarakokilavadityevaM svasvAmyAdisambandhA anumApakAH, anumeyavyaktikAle tathopalabhyamAnatvAt, ttprsiddhlinggvt| ___yadapyuktaM na cAvazyaM svasvAmyAdisambandhAdanumAnaM bhavati, tadavyabhicArArthaM vizeSAkAGgitatvAt, tathA ca ta eva hi vizeSA anumApakAH syuH, na svasvAmyAdisambandhaH, satyapi tasminnanumAnAbhAvAdityetadapi na, shesssiddhivcnenaavybhicaarividhivRtterupaatttvaat| ___idaM hi sarvAbhAsavyudAsena sambandhino'bhivyaJjakam, pratyakSAditaraH zeSaH sambandhI anumeyAnumAnAbhAsabhedaiH pratyakSAdi Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 dvAdazAranayacakre virodhairaviruddhArthaH, pakSo dharmadharmisamudAyAkhyaH parArthAnumAne sAdhyAbhidhAnamiti vakSyamANo nirdoSa eva zeSasiddhivacanena gRhItaH, yathAyogaM tena tena sambandhena sambaddhAt pratyakSAt pratyakSavadvA prasiddhAt pakSadharmasya sambandhAt prAgupalabdhAdanusmaryamANAccheSeNa zeSasya siddhiriti zeSasiddhivacanAdeva viruddhAsAdhAraNadharmavyudAsaH, zeSAya zeSe vA pratyakSAdekasmAt sambandhAdityetAvatA siddheH siddhivacanaM siddhireva nAsiddhirityavadhAraNAdasiddhirvyabhicAridharmatA mA bhUditi, tadyathA- svaamysmprdaan............atipriysutvt| itthaM hi vyabhicArivizeSavyAvartanenApi sa eva sambandhI gamakaH sambandhyantarasya, na te vizeSA vyAvA vidheyA vA gamakAH, tatsamarthanArthatvAt, na hi vAtyA prasaGgavyAvartanena dhUmasyAvyaJjakatvam, adhUmatA vA dhUmataiva hi satI vahnitAyAH sambandhinI sambandhinyA vyaJjiketi zeSasiddhivacanAnirastavyabhicArAzajhaM sambandhAnumAnameva, tvayApISyata evaitat prasiddhasambandhyevAprasiddhasambandhino gamakam, tadavyabhicArasvarUpAvadhAraNArtha vyabhicAravizeSavyAvRttirucyate yathA kRtakatvasyAnityatvA -vyabhicArapradarzanArthaM yadanityaM na bhavati tatkRtakamapi na bhavatIti vyatireka ucyte| yayupalabdhasambandhasya punaravyabhicAritvApekSamanumAnaM na syAt vyatirekavacanaM pakSadharmasAdhyAnugatisamarthanArthaM na syAt, nApi ca tasyaivAbhivyaJjakatvamApayate; tathA cAsmannyAyena kRtakatvasyAnityatvopalabdhasambandhasya vyatireke punaravyabhicArApekSAnumiti ryuktA, Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 307 tasyaivAbhivyaJjakatvavyaktaH, tathehApi, cetrAzvodAharaNamatra svasvAmi -sambandhasyopalakSaNArtham, agnidhUmAnityakRtakatvAdiSu tulyanyAyatvAt, pakSadharmAt so'tra tadvatsattvAt, yatra yatra tadvatsattvaM tatra tatra so'sti puurvvt| nanvevamavinAbhAvopavarNanamevedam, ucyate - evamevaitat, AdhArAdheyasaMyogivadvRttyabhedAt asmadabhihitestu pUrvatvAdasmanmatopa -jIvanameva, yathAtvamavinAbhAvasambandhaM vyutpAdayasi tat sambandhAnu -mAnaikadezasyaivaitallakSaNasya bhASyamAtram, evaJca dravyArthAsatyopAdhisatyArthavyAkhyAnujJA kRtA tvayA, tathA ca liGgino liGgatvaM prsktmitysyaabhaavH| tathApi syAdvivakSAbhedAttathA tathAsvasvAmyAdigamyagamakatvAt, yathA devadattayajJadattayoranyatarakarmaNA yogaH tayozcAnyonyaliGgatvaM paryAyeNa vivakSAvazAdbhavati yugapadvobhayakarmajasaMyogitvAt tathA svasvAmyAdiSu, tathAhi....... agninA dhUmAnumAnam, na, saMyogyekarUpatvAttatkAla evAyaM vyatikaraprasaGgaH, na, asambhavAt, pratyakSatvAdbhUmo'sAdhyaH sAdhanantu, sAdhyastvagnipratyakSatvAdasAdhanam, dhUmo'pi sAdhyazcet pratyakSamapramANaM syAt, tadaprAmANye cAnumA nirbIjA syaaditi| saMyogyekarUpatvAnumAnAccAniSTApAdanamupekSitArtham, saMyogitva ....... yatpunaruktaM yasya tvavinAbhAvitvaM... ........ adoSa iti, vayantu bamo'tra guNadoSAbhimAnaH sAdhyasAdhanadharmavaddezAdyanumeyatvamuktvA punastasyaiva doSAbhidhAnAt Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre apratyabhijJAtamagnyAdisambandhidezasya liGgitvaM liGgatvazca, na dharmayoragnidhUmayoH dhUmo liGgaM agnirvAliGgItyuktvA yatpunaridamucyate'gnito spi dhUmAnumitiprasaGga iti vayaM brUmastvAM zikSAM grAhayanta iha dezasAdhyatAmuktvA liGgaliGgitattvavyavasthAnavRtterevaM vaktavyamagnimato 'pi dhUmabadanumAnaprasaGgaH..... ubhayato'pi tathA tatheSTavadvRtteH yadi dhUmaviSaya etadeva syAt, agnireva vA'numeyaH tadA'gnito dhUmAnumAnaM dhUmAdagyanumAnavat syAt prasaGgaH, saMyoginoravizeSAt / 308 1 atha punardezasya sAdhyasAdhanatvAnnAsti doSagandho'pi dhUmavattvasya hi liGgatvaM yuktam, dhUmavattvena siddhasya dezasya sAdhakatvAt, agnimattvaviziSTadezasyaiva liGgitvam, na hyagnimattvasya yuktaM liGgatvam, sAdhyatvAt, sAdhyatvaM liGgitvAt, liGgitvamasiddhatvAt, asmanmatena tu liGgatvamapyagnimattvaviziSTasya dezasyaiva zakyaM bhAvayituM kadAcit, ata eva mayA tatpradhAnamevocyate'gnimato'pi dhUmavadanumitiprasaGga iti / nanvevaM dezamupekSyAgnereva liGgitvaM syAt, anumeyatvAt, ucyate, na cAsau liGgI bhavitumarhati loke siddhatvAt, tathA coktaM tvayA'smanmatameva t 'na dharmo dharmiNA sAdhyaH siddhatvAttena dharmyapi / dharmeNa dharmaH sAdhyaH syAt sAdhyatvAddharmiNastathA // iti, na dharmo dharmiNaH sAdhyaH yathA'gnirdhUmena, siddhatvAt, agneH taddharmatvAbhAvAcca tena dharmyapi, yathA'sti pradhAnaM bhedAnAmanvaya , Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 309 darzanAditi, dharmyasiddhereva dharmAsiddheH pArizeSyAddharmeNa dharmaH sAdhyaH nanu dharmayorapi parasparaM dharmatvAsiddhirdharmitvAbhAve, sAdhyatvAddharmiNastathA -- tena prakAreNa tathA'nekadharmaNo vastunaH siSAdhayiSitadharmaviziSTasya sAdhyatvAt, tatprasiddhadharmaviziSTasya sAdhanatvAt, tathA cAha - 'sAdhyatvApekSayA cAtra dharmadharmivyavasthA, na guNaguNitvenetyadoSaH' iti, upacArAdevedamucyata iti cettaccAyuktam, yasmAt atra hi tattvaM mRgyate suhRtsUpacAraH... sAdhyatvAddharmiNa statheti / evantvagnimaddezasya liGgatvam, dhUmavattvasAdhakaliGgAnanyatvAt dhUmavattvasvAtmavadeva, nanu nAgnimattvasya liGgatvam, vyabhicArAt prameyatvavaditi, na, dhUmavastutvAnumAnabhUtapANDutvabahalatvAvicchinna - mUlatvAdirUpeNa dhUmatvanizcayakareNa liGgatvasya niyatatvAttatra liGgi - tvadoSaprasaGgasyAvatAra eva nAsti, pratyakSatvAt, tathA'grerapi pratyakSatve dhUmasya liGgino liGgitvamavyabhicAritvopapAdanena, yadi tvagnimattvaM prameyatvavaddhUmaM vyabhicaret tato dhUmasya dhUmatvameva sandihyeta kuto'liGgatvam?, agryavinAbhAvitvenaiva tu dhUmatvasiddheH syAt pakSadharmatvAlliGgatvaM tathA'gnerapi dhUmasiddhau liGgatvam / athAtra kiM pratipattavyaM dhUmaliGgAdagnipratipattivadagnerapi dhUmapratipattiH syAditi? atha kiM viSayaH sampradhAraH ? darzitanyAyadezasAdhyatAyA hetoH, tasmAdyuktameva liGgasya liGgino vA liGgitvam, dhUmasya liGgitvApattau tu prameyatvavadagnimattvavyabhicArA - liGgatvAbhAva eva, dhUmasaMyogitvamevAgrergamakaM dRSTam, yatra yatra dhUmaH 20 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 dvAdazAranayacakre na tatra tatrAgniriti, tasmAdagneranyathA saMyogitvam, anyathA dhUmasya, hi sarvatrAgnau dhUmo dRSTaH, mA bhUdeSa doSa iti dezasAdhyateSyate tasyAzca siddhasAdhananyAyavirodhadoSa iti / agnisAdhanavadeva hi dhUmasAdhane vyabhicAraH dhUmo hyagniM binA bAsagRhe'panItAgnikedRSTaH, araNinirmanthane vA bhUtAnike, sambhAvyate tu dhUmadarzanAdagniratreti, agnidarzanAdvA dhUmo'treti, agne randhanagRhadhUmavat, vaidharmyeNa nirjalavat, dhUmo'gneranyatra na sambhavati, sambhavArthatvenetaravat, zakyata eva pratItirapi tathA, atha bAlizarutavattu alaM krIDitena / vastutaH pratipattitazca pratipAditamapi kimarthaM na pratipadyase? avayavanirUpaNenApi pratipAdayiSyAmaH - agniratretyasyAM pratijJAyAM agnirevAtreti nAvadhAryate, tatra pRthivItvAdi sadbhAvAt, dezasyaiva vA bhAvAt, tathA ca tayoragnidhUmayorapyabhAvApatteH, nApyagniratraiveti, tatpradezavyatirikteSu pradezeSvagyabhAvAt yatra yatra dhUmastatra tatrAniriti na zakyate vaktum, nApyagniratra bhavatyeveti, bhavatiprayogAvyavahAreNa hi bhavatyapi kadAcit, tatra kAdAcitkAgnivyudAso nirarthakaH satatamagnidhUmayorabhAvAt tasmAdvivakSite deze kAle ca bhavatyagniriti pratijJArthaH, avyutpattividhyanabadhRteH, raktamidaM karavIra -puSpamityAdipratijJAvat / dhUma pakSadharmo'nubaddharUpa evAgninA bhavati, kimartham, agnisahacaritatvAgninimittatvakhyApanArtham iha kacit sahacaribhAvo Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 311 yathA rUpasparzayoH, kacit nimittanaimittikabhAvo yathA daNDaghaTayoH, iha tu dvayavayavameva liGgam, tatrAvinAbhAvI sahacaribhAvaH sahacaro yasmin vidyata iti sahacarI dhUmasyAgniH, iniH saptamyarthe, asya trividho'rthaH asmin vidyata eva, na na vidyata eva, na ca na vidyate'pi kaciditi, tasmin hi kila sati vidyata evAgniH, na na vidyate vAtyAdivat, na ca na vidyate'pi dhUmasahacArayo'gnidhUmavat, na vA sapakSasahacare na vidyata eva, kRtakamiva nitya ityevmsiddhviruddhaanekaantikvyudaasH| nanvevaM sahacaribhAvAdanumAnasiddhau kimarthaM nimittanaimittikabhAvopAdAnam? ekAvayavamevAstviti, etacca na, agnivadvyabhicAri -tvAdbhUmasyApi, yadiha sa sadA.... satyapi sahacaribhAve nimittabhUtamagnimantareNa viziSTadhUmasyaivAbhAvaH, pANDUrdhvagatibahalotsaGgayekadezabaddhamUlapunaHpunarutthAyidhUmasya agnimantareNAbhAvAnimittanaimittika bhAva essitvyH| balAkApatAkAvacca nimittasadbhAve'pi naimittikasya sthapatikRtaprAsAdAdivat naimittikasadbhAve'pi nimittasya cAbhAvadarzanAt sahacaribhAvo'pyeSitavyaH, dhUmAgyorvyabhicAradarzanAt sahacarinimittattvopapattAvapi dezAntarAsaJcAritatkAlasannihitAgninimittasya vizeSaNa viziSTasyaiva dhUmasya sahacariNyagnau gamakatvena vizeSaNArtha vattvAt, itarathA'gnimattvameva na gamayati ubhayato'pi yasmAt tasmAt sa yathA'gnimattvaM gamayati tathA sannihitAgninimittatvamapi, ubhayatrAvyabhicArAt / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 dvAdazAranayacakre evaJca baddhamUlatvAdiviziSTadhUmaparigrahe'gnerapi gRhItatvAnna pratyakSAdipramANAntaramapekSyam, kRtakatvenevAnityatvasya, kRtakamityukte tadeva hyanityamadhruvamityuktaM bhavati, utpAdavinAzayoradhrauvyAbhedAt, tathA dhamUgrahaNe'gnigrahaNaM pradezAtmAbhedAt sa eva nimittamagnidhUmasya sahacaraca, na hi tasya dhUmasyAgnito'nyannimittaM bhavitumarhati pariNAmyabhedapariNAmAntara sAdhyatve pariNAmAntarasAdhanatvAt, pUrvapratyakSavadanyakAle sambandhasmaraNAdanyatara vivakSitahetunopAttasyetarasya sAdhyasyAbhivyaktiH kriyate, arhttttvsyaabhyupgmymaantvaat| svavacanAnapekSAyAmapyanityaM sarva prayatnAnantarIyakaM na bhavatIti te vacanaM nyAyApetameva, tAnyapi siddhaprayatnAnantarIyakAnyeva, lokapratyakSa......... cetanavihitavRttitvAt kuDyAdivat, lokapratyakSa.......... vAtAdInAmanaNvAditve sparzAdimattvAjjIvazarIratve'pi tu nAtyantazarIravattA ....... svayaM pravRttatvAt, sthapativat vAtAdicaitanye siddhe cetanavihitavRtti ca vidyudabhrameghazabdAdi....., savitRgati....... tasmAt vidyudAdIni prayatnAnantarIyakAnyanityAni cetyanyo'nyagamyagamakateti / yA'pyAdhArAdheyavaddhRttiH 'liGge liGgI bhavatyeva liGginyevetarat punH| niyamasya viparyAse'sambandho lingglingginoH||". 1. pramANasamuccayaH Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 313 yasmAliGge dhUme liGgayagnirbhavatyeva na nabhavatyapi tasmAdyuktaM yadagnivaddhUmo dravyatvAdInAmasti prakAzako na taikSNyAdInAm, yasmAcca liGginyeva liGgaM bhavati nAnyatra tasmAdyuktaM yaddhUmo dhUmatveneva pANDutvAdibhirapi prakAzayati na dravyatvAdibhiriti sAmAnyasya gamakatvaM liGgini, na vizeSANAm, liGgasya ca vizeSANAM keSAJcidgamakatvaM na sAmAnyasya tadetatsarvamavinAbhAvAdAdhArAdheyabatteriti, eSAmapi tadbhAvadarzanavidhereva gamakatvaM yatra dRSTaH tadramayati na yatra cAdRSTastadvayavacchedena / na hi yoSidgaNDapANDutvaM gamayatyagnim abhUtAgnidhUmatvAt, dhUmabhUtaM tu pANDutvaM gamayatyagnim, dhUmabhUtAgnitvAdvidhereva tadbhAvasya tadbhAvatvenaiva gamakatvAt, yathA cedaM tathA dravyatvAdisAmAnyamapi gamakamagneH dhUmabhUtAgnitvAt, pANDutvavat, yattu dhUmo dIptyAdInAM na prakAzaka ityuktaM tadapi tadbhAvadarzanavidhereva, tathA cAnyathA ca dRSTatvAt vyabhicArAt darzanavidherevAnumAnalakSaNopapattezva, 'tadbhAvadarzanAnubandhena hi buddhayutpattiranumAnam', dhUmavattvaM pradezasyAgnimattvAnubaddhamevetyaikAntikagrahaNe'numAnaM bhavati dhUmAdagniratreti, tasyaikAntenaiva grahaNamavyabhicArAt, vyabhicArAttvanumAnAbhAsaM vRkSakSupAdivat, yathA vRkSaH kSupo vAstra dhUmAdityanumAnAbhAsaM vyabhicArAddarzanabalenaiva tathAvidhadarzanabuddhyanubaddhamevAnumAnamapi / evamanadhyavasAyaviparyayAnumAnAbhAsAvapi tadatatpakSadvayagata - mekAntamanAzritya jJAnamanavadhRtArthamanadhyavasAyaH, viparyayazcAbhUte bhUtapratyayo bhUte cAbhUtapratyayaH, etAvapyanumAnAbhAsau, tatpariNAmA " Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 dvAdazAranayacakre vyavacchedena dRSTavat, tvanmatyA vyAvRttestvanumAnAprAmANyApattiH, na bhavati na bhavatItyabhavanaparamArthatvAdantaramabhAvo vA, atyantAjJAnAt, anadhyavasAyavat, grAhyavRttyananurodhipratipattervA viparyayavat, tasmAd dRSTavadevAnumAnatadAbhAsau, yathAdRSTajJAnAnubaddhatvAt iti| evaJca tadapi dUSaNaM yatsambandhAnumAnalakSaNasya prasaktaM na dUSaNameva, dRssttvidhivRtternumaanokteH| yathAha - na hi sarvatra liGgini liGgaM sambhavatyevAyo'gnivaditi, atrottaraM liGgini deze'gnimati dhUmo bhavaneva pakSadharmo bhavati, nAbhavan, asiddhatvAt, liGgini liGgaM bhavatyeva, vAtyAdivyudAsena, tasya cAgnigatataikSNyAdiliGgatvaM na bhavati, na dRSTatvAme taikSNyAdinA ca vidhivRttyA, yathA vA''ha - yadA bhavati liGgaM tadA nAliGgini bhavatyudakAdau dhUma iti, tadapi na ghaTate niyamena tasya sadbhAve tatraivAnau nAnyatra liGgatvam, atrazabdavAcyaitatpradezasambandhinyevAgnI liGgatvAt, tasmAt sa eva tasyaiva liGgam, dhUmagata -dravyatvAyagyaprakAzanantvasmadiSTadarzanavidhereva, tathA'vyabhicArAt / yathA ca tvayocyate liGge liGgI bhavatyeveti tatra liGge celliGginiyamaH tathA ca dhUmAdagnigativat dhUmAvadhAraNakAraNavizeSasahacArAgnivizeSaH tebhya eva kimiti neSyate? yathA pracuraharitatRNendhano'gniH mazakanivAraNArthaM yatra gokule kriyate tatraivoktavizeSo dhUmastArNAlpatAdivizeSAnagnergamayati tathA bahalatuSAvakIrNe Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 315 gRhAGgaNagate mRtpAtrakArAH zilpino'gniM kurvanti tatraiva tauSastauSAgniM gamayatIti vizeSANAmapi liGgitvadRSTerliGga eva liGgino bhaavH| athocyeta tasyaiva vyabhicAriNo vizeSA na tu gamyanta iti vizeSyokta evetyetadapi na, taikSNyAdivacanAt, mayA tatrApi coktameva tadbhAvadarzanavidhereva taditi, tasmAlliGge liGgI bhavatyevetya yuktmuktm| na ca liGginyeva liGgamiti niyamo vAsagRhavat, zakyate ca liGge dhUme niyamAdagniriti vaktum, asandhukSitAnagnitvAt, sa hyasandIptendhanAvastho'raNyavastho vA'gniradhUmako'dhUmakatvAdanagnireva, bhasmacchannasyApi bASpoSmapudgalanizcaraNAt sendhanatvaM sadhUmatvaJca paramArthataH tatpariNAmAt, sarvatra dhUme'gniniyataH, tathA'nau dhUmaH, evaJca liGgaM liGgini vyApitvAdeva gamakatvaM bhajate, kRtkaanitytvvt| ___ tvanmativadbhedaM kRtvA sAdhyadharmasya liGgitve sAdhanadharmasya liGgatve'pi brUmaH 'yathA liGgamapi vyApi liGginyaGgayapi tttthaa| vyApitvAdubhayorliGgaliGgitA goviSANavat // " saMyogivaddhRttau sAdhyasAdhanayoH pradezadharmatvAt prasiddhAprasiddhasambandhitvavivakSayA dharmiNa evaikasya linggtvaallinggitvaacc| - 1. granthakRtaH Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 dvAdazAranayacakre ata eva ca yattadgoviSANavadekato vyabhicArAbhAvAdubhayaM liGgaM liGgi vA, viSANaM hi prameyatvavat, vyabhicAri, itaravadgauravyabhicArI kRtakAnityatvayostubhayamavyabhicArAt, asmaduktavyAptevidhirUpAyA eva gamyagamakatvAt 'vidheyArthapracAreNa ysmaadvyaaptirpekssyte| liGge liGgiAni ca vyAptiH tasmAt satyeva kaarnnm||" iti, na yathA tvayocyate 'pratiSedhyApracAreNa ysmaadyaaptirpohte| liGge ligini ca vyAptistasmAt stypykaarnnm|| iti, vidheyo bhAvaH nAbhAvaH pratiSedhyaH tasya pracAraH nApracAraH, tadarthagamanaprakarSeNa cAraH pracAraH, anya ....... na dhUmasAmAnyAgni madgativat, yasmAdvyAptirevaMvidhA paraspara saMsRSTA'pekSyate gatAdarthasya, asmadiSTA vaividhyena vyAptirubhayAvyabhicArAtmikA tasmAt sphuTamevAnvayadRSTAnto nocyate yatra yatra dhUmastatra tatrAgniH, yatra yatrAnistatra tatra dhUma iti, tasmAt satyeva sAdhanam, tasmAd dRSTAntalakSaNamapi 'sAdhyenAnugamo hetoH sAdhyAbhAve ca nAstitA" ityanarthakamathavA bhraantm| yathA'gnisAnnidhyArthavizeSaNai--mAtmalAbhAmavattvamagni . sAnidhyasAdhakaM tathA zabdakRtakatvaM, pUrvapUrvavarNavinAzasyottarottara varNotpatteH kAraNatvAt, zivakAdivinAzakrameNa ghaTakRtakatvavat, 1. granyakRtaH 2. pramANasamuccayaH 3. tatraiva Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 317 asmAdeva ca nyAyAyadapyuktaM tvayA 'nAzinaH kRtakatvene tyAdi tadapyevamavyayaM 'nAzinaH kRtakatvena vyAptestatkRtakaM kRtm| anityatvamabhivyAptyA kRtake'rthe pradaryate // " tadvyAkhyA ceyaM ........... kRtakatvasyAnityatvamiti, etasmAdeva nyAyAt yo hyuktaH 'viSANitvena gauptiH' ityAdizlokaH so'pItthaM paThitavyaH, 'viSANitvena gauApto viSANitvaM prsaadhyet| gavyevAniyamAttattu na gavArthaprasAdhanam // 2 gotvAdviSANIti saMyogivadvidhivRtteH sAdhayet viSANitAM gotvam, tenaiva niyatatvAt, viSANitvaM punarasmAdeva nyAyAt gavArthaM na sAdhayet evaM tAvadAdhArAdheyavadvRttipakSe doSAH saMyogivadvidhivRttipakSe guNAzceti dvympyuktm| yatpunarniruktIkRtyAnvayAsambhavaM vyatirekAsambhavamAzaya uktam / syAdetadvayatirekasyApyasambhava iti, tayuktamuktam, uktasaMyogivadvidhivRttimantareNAnvayavyatirekayorabhAvAt, anvayavyatirekau hi pratyayAtmako, na vastugate tulyAtulyayovRttyavRttI tvadukte, vizeSasyaiva vstutvaat| na ca sambhavo'sti liGgasya sarvAn vyAvAn vyatirecayitum, AnantyAt, sarvavRkSArthAnvayavat yattUcyate'tulye satyapyAnantye 1. pramANasamuccayaH 2. tatraiva Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre tato'nyasyAbhAvamAtraM sAmAnyato vyatirecanIyaM liGgeneti, atra brUmaH, na dRSTavalliGgaM liGginaM yadi prakAzayet sarvatra liGginyadarzanAttalliGgaM liGgameva na syAt, agatirvA sarvathA bhavet, liGgamapadezaH kAraNaM nimittamityAdi, tatra vizeSasyaiva vAcyatvAdanu - meyatvAcca sAmAnyasyAsattvAdeva pUrvamadRSTatve vizeSasyaiva dRSTasya kalpitasAmAnyopasarjanadvAreNa vAcyatvam, zabdasyApi tathaiva vAcakatvam, tathA'numAne'pi bhedAvivakSApAditaikatvasAmAnyaliGgabhAvA panadharmastathAbhAvitaikatvavAcyaliGgayabhedAttadbhAvadarzanAt eva gamyo 318 gamakazca / yadi tu na tathA prakAzayatItISTaM kintvanyApohena, tato naiva prakAzakaM syAt sarvasyAdarzanAt pratidravyamapohyasyAdarzanAt kiM tadarthAdanyadadRSTameva bhavedyatazca buddhervyAvRttiriSTA ? na hi sa vRkSo'gnirvA bhavati tato'nyo vA, adRSTatvAdvandhyAputravat, dRSTa evAyamatra bhavati na bhavatyanyo vA tataH, na ca tena dRSTenAtulyamatacchabdamatadrUpamavRkSosnagyAdi bA, tathA tathA'dRSTaM hi pratipattumazakyam, apratipattezvAnyasyAbhAvAt kasya kathaM vA'pohaH syAt ? apitRtvavat syAditi cet yathA pituranye sarve puruSA anAzritabhedarUpA anyatvavyAvRttibuddhimAtreNa niravayavA eva pratIyante tathA'vRkSAjvalanA vRkSajvalanaparyudAsenAnantabhedA api vyAvRttibuddhimAtreNa niravayavAH pratIyeran ko doSa iti cedrumaH, sarvasyAdarzanAt sA hi pitari asmaddarzanena dRSTe tatparyudAsenAnyasmin pitRviparItabuddhergRhItereSa pitA devadatto neme vasurAtAdaya - Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'ra: ubhayaniyamanayaH 319 iti pratyayotpattiriti yuktam, tvadarzane punarguNasamudAyasya na tu piturevAdarzane, asati vaa| yathA tvidaM tulye vRttiratulye'vRttiriti vyAcakSANasya tava mate pitRkalpasya darzanAt svArthasya parArthasya tadanyasya tadapohasya vA'pratipattiriti, atha vA yudi hi svArthaH sAmAnyopasarjano vizeSaH samastaH ziMzapAdirabhihitaH syAt tenApoDhaca saMpiNDyAyamanyo'smAditi gRhItaH syAt tata evaM pratipayetAyaM ayameva bhavati, tato'nyo'yaM na bhavatIti, pratyakSatvAdubhayasya, nAtyantAviditavRkSAvRkSazabdatAyAM na cAtyantAdRSTavRkSAvRkSasvarUpatAyAM vA sA pratipatturbhavitumarhati, khpusspvndhyaaputraadivt| vRkSazabdAdaMhipazabdo'nanyatvAdRkSaH tathA tadartho'gnervayAdiH, ubhayatra vA sattvadravyatvAdi sAmAnyavizeSadharmebhyo'nagniravRkSazceti viditasakalavRkSAvRkSAgnyanagnizabdArthasyaiva tajjJAnaM dRSTam, na hi kaciddarzanamAtrAdvA tadvRttiniyamau bhavataH, vyabhicArAt, ghaTamAnapAdapataruzAkhibhedavRkSavyabhicArAt vRkSo'vRkSo ghaTo'ghaTazca, anyo 'pi hi bhavanananyo bhavati, pIluhastivRkSavat saamaanyvishessshbdpryaayshbdaarthebhyH| sAmAnyazabdArtheSu tAvat sadityasanna bhavatIti, atra dvayI vRttiH - anaGgIkRtArthAntaravRttiH sacchabdo'GgIkRtArthAntaravRttiA syAt, tatra vyudastabhedasAmAnyamAtravRttiranaGgIkRtArthAntaravRttiH zabdo 'pohaH kevalo vyAvRttyartho nirnibandhanaH, sadityukte'sanna bhavatIti, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 dvAdazAranayacakre dvirnaprayogAdvidhyartha eva jJAyate, tataH siddhe satyArambho niyamArtha iti niyamyate sattvameva, yo na bhavati yathA vA na bhavatIti, tasya dvividhasyApyatra sambandho nAstItyuktaM bhavati, sa ca pratiSedho na vidhipradhAnaparyudAsaH, prasajyapratiSedhamAnaM tat, tatazca ayamasmAdanya ityanyasyAbhAvAt paryudAsAtmakAnyazabdArthAntarApohasvArthAbhidhAnalakSaNAbhyupagamatyAgadoSAH syuH| athaitebhya eva bhayAdaGgIkRtArthAntaravRttirapoha iSyate tata idaM vighaTate sadityasanna bhavatIti, pratisvaM sat sarvamapi ghaTAdIti, sarvamapi hi pratisvaM pratyAtma sadevAsadapi bhavatItaretarAbhAvAdibhyaH, atra prayogaH - asatA'pi hi tena satA kenacidbhavitavyam, pratyekavRttitvAt, yathA ghaTAdanyaH paTo ghaTatvenAsanneva paTatvena san dRSTa iti, evamaGgIkRtArthabhedatve sadbhavatyevAsat, abhyupagatamapi caitattvayApi ghaTa ityaghaTo na bhavatIti vRkSa ityavRkSo na bhavatItyevamAyanyApohazabdArthavAditvAditi / dravyAdisAmAnyazabdArtheSvapi dvividhA saiva, tatra tAvadanaGgIkRtArthAntaratAyAM dravyamityukte'dravyaM na bhavatIti dvinaprayogAt dravyameva 'siddhe satyArambho niyamArtha' iti niyamyate yo na bhavati yathA vA na bhavatIti tasya dvividhasyApyatra sambhavo na bhavatItyuktaM bhavati, sa ca pratiSedho na vidhipradhAnaH paryudAsaH, prasajyapratiSedhamAtraM tat, tatazca bhAvitatadabhyupagamatyAgaH, arthAntarApohatAyAM prati svasanyAyAt yathAyogaM tathaiva yojym| nanUcyamAnasacchabdavadetatsiddhiH, yaH sacchabdaH sa sataH zapanAdAhrAnAt, ato yathA sacchabda eva sadvAcI evaJca nAsacchabdaH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH tathA sadvastvapi syAditi, atra brUmaH yadi sacchabdo'sacchando'pi bhavati tata eva loke'nyApohavAde ca ghaTazabdAdyudAharaNamavakAzaM labhate, sacchabda eva sannasacchando bhavati, evaM sadeva zabdayan ghaTAdiH paTAdyazabdatAM gamanAdasacchando bhavatyeva, itarathA sattvAbhAvAt saGkarAdidoSAcca, evamarthato'sacchabdo na bhavatItyayuktam zabdato'pi rUpasiddhikRtanAnAtvAt sacchando bhavanneva na bhavatIti / -- 321 evaM dravyAdizabdeSvapi sattvAsattve draSTavyeM, evaM tAvanmahAsAmAnyAparasAmAnyazabdArtheSu sarvasyAdarzanAdayukto'nyApohaH / vizeSazabdArtheSu tu ghaTa ityaghaTo na bhavatItyatrApi na bhavatyaghaTo AmacchidrAdighaTo'ghaTaH tadyathA ghaTana bhavatyaghaTaH, sAmarthyAbhAvAdaceSTatvAt, aghaTo'pi ca ghaTo bhavati ceSTArthatvAt, ghaTate ghaTayati vA tantutantuvAyagavAzvAdiriti tathA pratyakSasiddhaM hi vAgAdiSu vartamAnasya gozabdasyaikatvam, ato'nanyatvamanAzaGkanIyaM kimanyo'nanyo gozabda iti, tacchabdavizeSAnirUpyatvAt, yadi hi vizeSarUpasyAnirUpyatvAnnAstyananyatvaM tataH tatsambandhAzakyatvAt, zabdAnAmarthapratyAyanamanyAyyam, tasmAdekAtmakatvaM gozabdasya, tasmiMzca sati zabdasya zaktibhedAt sambandhibhirabhi vyaktAttattadarthapratyAyanazaktayaH prakalpyAH, ekapuruSapitRputrAdivat pratisambandhamanyathAvRtteH / tasmAt -- vAgAdibhinnArthavAcitvAdgaurevAgaurbhavati, / agaurapi gaurbhavati / - gadanAdivizeSanirUpyAnyatve vA gavAntaravadgaurevetyasminnapi pakSe gaurityagaurbhavatItyapi, vAgAdigavAvyatirekAtirekavat, aneka Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 dvAdazAranayacakre zabdaikArthatve'pi ekottarazatanAmatvAcAmbhaso viSamaviSaM bhavatyaviSamapi viSaM jIvanAtmakamapyudakAdi mAraNAtmakaM duHprayogAta, tathA pIlurvRkSo'vRkSatvAdapIlurbhavati dhanAdivat, hastivat pIlurvA tathA viparyayeNa, ataH pIlurapIluca, apIlurapi pIluca, evaM harirAmArjunAdayo'pi, zakrasiMhavAsudevamaNDUkavAnarahayAdiSu ramyavarNadAzarathibaladevajAmadagryeSu tRNasuvarNavRkSapANDavakArtavIryeSu ca drshnaat| ____ evaM zrutimAtratattvo gavAdirekaH zabdo'pratilabdhavibhAgo' nekArthagamakazaktiyuktaH, ekAdityAnekArthakAritvavat, pratyarthavRtti -vyavasthApakA hetavo yathoktaM - 'saMsargo viprayogadha sAhacaryaM virodhitaa| arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya snnidhiH|| sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyaktiH svraadyH| zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // ' sakarabhA dhenurakarabhA dhenuH, rAmalakSmaNau, rAmArjunau, aJjalinA juhoti, saindhavamAnaya, aktAH zarkarA upadadhAti, arjunaH kArtavIryaH, anudarA kanyA, sIrAsimusalaiH, mathurAyAH prAcInAnagarAdAgacchAmi, dvAram, grAmasyA) labheta, sthUlapRSatImAlabhetetyAdiSu nimittAntarairekArthasyAvacchedaH / __ ayodhyeta nanUktameva guNasamudAyamAtrArthasya. sarvathA darzanAsambhavaH satyapi ca darzane'numAnAsambhava iti punaridAnI ko 1. vAkyapadIyam kANDaH 2 zlokau 317-318. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 323 vicAro darzanaM syAditi? sthite tu svArthAbhAve sAmAnyarUpasyAbhAvamAtrasya nivRttiH, abhAvabhedAsaMsparzAt, vRkSa ityavRkSo na bhavati agnirityanagnirna : bhavatItyavRkSAnanI abhAvabhedAsaMsparzenocyete, tasmAt sarvAbhAvabhedadarzanena vinaivApoho gamaka ityatrocyate atha svArthAbhAvAbhAvamAtratve vRkSa iti dhUma iti tacchabdaliGgAbhyAmapohyau ghaTAdibhedarUpANyasaMspRzya prasajyapratiSedhena tanmAtrameva ca gamyeta, na vRkSAdiparyudAsena ghaTAdirAtmA kazcit anyasyAsattvAdavivakSitatvAca, svayamanavagataH kathamabhAvaM vizeSayituM zaknuyAt avRkSo vRkSAbhAvo na ghaTAbhAva iti, tasya bhAvalabhyAtmalAbhatvAt, ubhayatra sapakSAsapakSayoH na kiJcit kenacidvizeSayituM shkym| ___ tatazca vRkSa ityavRkSo na bhavatItyukte idamuktaM bhavet yo'bhAvAbhAvaH sa vRkSa iti nAnyadabhAvanivRtteH, tato ghaTapaTAdInAM vRkSatAvat vRkSazabdArthatvaprApteH kuto'pohasteSAM syAt, sarvathA vA gatirbhavet, ataH sarvadarzananirAkAhatAyAM satyAM zabdAdanumAnAdvA'bhAvAbhAvamAtra vRkSAgnitvAd vizeSavacanapratyayAnarthakyam, abhAvAbhAvamAtrasyaikatvAt, bhedaviSayavacanAnumAnavyavahAranirviSayatvAt, abhUtabhedaviSayatvAdvA khapuSpAdivat, agatirajJAnaM vA vRkSazabdoccAraNAdbhavet sarvathA, gantavyAbhAvAt, abhAvAbhAvamAtra -vRttitvaacchbdaanumaanyoriti| __ atrocyeta na svabhedA apohante nApyazeSabhedA saMsparzenAbhAvamAtram, kintahi? svasambandhisAmAnyadharmAnubandhibhedeSvavinAbhAviSu darzanasaMsparzane tadvyatirikteSvanyApohasya pravRttiriti Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 dvAdazAranayacakre noktadoSAH, ata eva cedaM svasambandhibhyo'nyatrAdarzanAttadvyavacchedAnumAnamiti, asya vyAkhyA - yatra dRSTaH so'tra sambandhyabhipreto na tvavinAbhAvitvasambandhena,......... avRkSo'nagnirvA na bhavatIti, evaJca kRtvA vRkSazabdALUmAccAnekAvinAbhAvinAM pRthivI dravyatvAdInAmanumAnamupapannaM bhavati, taddarzanasparzanavRttatvAt, itarathA tvanubandhinAmanyatvAdatulye eva vRtterapakSadharmatvAdanaikAntikatvaviruddhatvAnumAnAbhAsadoSAH syuH, anubandhinAM tyAge ca tadavinAbhAvinaH svArthasyAsambhava eva, tataH pratyAyyapratyAyanayoranupapattiH, tasmAt svasambandhibhAvAbhAvAbhyAM drshnaadrshnyorbhipretaanumaansiddhiriti| ___ evaM tarhi yadi sattvAdIni vizeSaNAni vRkSasya vRkSAdabhinnAni vRkSo bhavanti sa vA vRkSastAni bhavati tena tAni vizeSyante devadattapANyAdivadekabhavanAtmanA, tasminnekabhavane prayogaH zAkhAdimati darzanamityucyate, tatsvAtmavat, tato'nyatvAt dravyAdivRkSabhAvadarzanAt, dravyAyabhAvadarzanAnabhyanujJAnAdatisphuTa evAyaM vidhivAdastvayA'bhyupagataH, bhavanaparamArthArthAbhyupagamAt, yaH ko'pi bhavati vRkSAdistadapi bhavanameva bhavata eva bhavanAt yo'pyasauvyAvRttyabhitaH tadapi bhavanameva, bhavata eva vyAvRtteH parvatAdeH devadattAdeH vyAvRttivat, vaidharyeNa khapuSpavat, evaM bhavadbhavananirUpaNe'yamasya sthita evArthaH sa cAnyazcetyAnyApohaparigraho'nugamo vidhireva, tasmiMzca sati sarvathA vA gtirbhvediti| __athavA'nirvAhakavyAkhyAvikalpA ekAntarUpA upekSyAH, sarvathAzabdo vimardaramaNIyaH pariniSThito'yaM piNDArtha ityetadA Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH khyAnArthaH, vAzabdo vikalpArthaH, vikalpAnAM gatiH nizcayaH pariniSThA, anekAntaH sa evaivaM bhavet, itthaM sarvanyAyaparizuddhaphalatvAdasya sarvavikalpAH vidhipratiSedhau tvadvacanAdevApatitau vidhivikalpo'pi sadAdyAtmakArthagrahaNAt, apohavikalpo'pi svasambandhyanyapratiSedhArthatvAt, tena sarvathA vikalpAnAM gatiH syAdvAdaH, sa ca dravyArthaparyAyArthI, ekAntatyAgarUpaikavAkyamatyAtmako, dravyArthataH........syAdanapoha ityAdi na ca tena........ sarveSAmapi, tatazcedamapi durdhiitmevaanyaapohvaadinaa..........| yattUktaM vRkSo maJcakaH kriyata ityatra vRkSazabdo'rthaprakaraNazabdAntarasanidhyAdibhiH ziMzapAdiSvapi dRSTatvAt sarvatra sarvathA kevalo'pi ziMzapAvAcI syAt atha bahuSu palAzAdiSu dRSTo'yaM vRkSa iti sAmAnyAt saMzayo bhavatIti cedevaM sati vRkSArthe sattvadravyatvapArthivatvAni dRSTAni teSu nizcayastu dRSTaH, avRkSanivRttyarthAbhidhAnavadapRthivyadravyAsattvavyAvRttyA vRkSAbhidhAnAt, yathA hi vRkSAdizabdAH svAvayavAn tadanubandhinavArthAn vyApnuvanti svArthAbhAve na vartanta iti vyavAvRttibalena nizcayahetavaH, ziMzapAdisvArthAbhAve'pi palAzAdI vRtteranvaye saMzayahetava iti vayantu brUmo guNe doSAbhimAnaste svapakSarAgAt, anvayadvAreNAdRSTatvAt kevalAt saMzayaH yathAdarzanamanumAnapravRttevizeSa evArthAdirapi nizcayastu vizeSa -sahitasya dRSTatvAt, sattvadravyatvapArthivatvAdAvapi nizcayo dRssttblaadev| evameva ca vRkSArthabhavanapratItivaddhRkSazabdAt pArthivadravya-. sattvAni pratIyante tairvinA vRkSabhavanasyaivAdarzanAt vidhirUpeNa Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 dvAdazAranayacakre darzanasAmarthya naiva vRkSapArthivadravyasacchabdA Anulomyena tridvayekArthanizcayahetavaH prAtilomyena saMzayahetavaH, evaGgamyatAmarthaprakaraNAdisahitAdvakSazabdAt ziMzapAyA vRkSatvatattvAddhavAdibhyo'rthebhyo'nyasyAH ziMzapAdizabdAdiva gtirvishessdrshnaadeveti| yadapyaniyatasaMzayaM bravISi so'pi vizeSAvizeSadarzanenaiva, yathA'vibhAtaikadezadhUmadarzanAdagnisaMzayo baddhamUlatvAdiviziSTadhUmadarzanAttu tanirNayastathA vRkSazabdAdvizeSadarzanAnirNayo'vizeSadarzanAcca saMzayaH, tadbhAvadarzananyAyavat, evaM vRkSatvasya ziMzapAdivizeSeSu pRthivyAdisAmAnyeSu cAnekatra vRttestulyatve'pi svArthena sahaiva vRtteH pRthivItvAdibhirvRkSAderAnulomyena tathAdarzanAt prAtilomyena darzanAcca nirnnysNshyau|| atha manyeta tAvetau na yuktau darzanAdubhayato'pi, vRkSadarzanasya dhavaziMzapayoravizeSo nizcaya eva vA syAt, manmate punaH tau yujyete, atulyatvAt svArthAbhAve vRttyavRttyoH, te hi saMzayanizcayahetU, saMzayahetavastAvat vRkSAdizabdAH ziMzapAdisvArthAbhAve'pi palAzAdau vRtteH, nizcayahetavastu vRkSAvayavAn tadanubandhinaca pArthivAdIn vyApnuvanti svArthasyAbhAve na varttanta iti te vyaavRttiblenaiveti| na, darzanotsargApavAdAbhyAM vastuno'tulyatvAt saMzayanizcayau, sthaannupurussvissyshkuninilynvstrsNymnniytotsrgaapvaadbhuutorddhtvsaamaanydrshnvt| nanUktaM vRkSAderabhAvo hyavRkSAdistatraivAdarzanam, tato vyavacchedya -mAnaM yadavRkSAdi na bhavatiti tadeva svArthAbhidhAnamiti, evaJca sati Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 327 ka darzanaM yattvayeSTam? vayaM hyAnantyavyabhicArAdidoSAddarzanapakSe'sapakSAdarzanasAdhanArthamavRkSAyabhAvo vRkSAdizabdArtha iti kalpayAmaH, darzanasyaivAbhAvAttadoSAsaMsparzAt, adarzanamAtrasyAbhinnatvAdityatrocyate nanvadarzanAditi darzanasyaiva siddhirevam, adarzanasyAdarzanAt, yadi darzanamanvayo nAbhyupagamyate na vRkSo nAma kazcit syAt tata idamadarzanamevAbhAvamAtraM khapuSpAdivana kizciduktaM syAt, avRkSasyaiva cAbhAvo vRkSIbhUtatvAt sarvasya kutastaddarzanam, vRkSadarzanabalAdeva vA'vRkSadarzanasiddhiH, vRkSAvRkSadarzanAcAyaM vRkSo'yaM ghaTAdiravRkSa iti siddhirnAdRSTa iti darzanamevaivaM siddhyti| apitRvadavRkSAdarzanaM vyatirekata iti cenna, uktavat pitRkalpasya darzanamatrApi syAt, na cet prAguktavadevAnupapattiH, vyavasthAkAridarzanenAyaM vRkSo'yamanyo'smAddhaTAdiravRkSa iti vyavasthite hi vidheye vRkSe'darzane tvavRkSa iti syaat| ___ sa tu tava tadA syAyadA'navasthAvAraNAya vyAvartyavyAvarttakayo -vidhinA vyavasthApakaM darzanaM bhavet, tacca neSyata eva, vidhiprAdhAnye tu pRthivItvAdyuttarabhAvA vRkSAdipUrvabhavanavijJAnavidhyApAyAH dRSTAH vRkSAyAtmakatvAvRkSAdisvAtmavat, vRkSAdipUrvabhAvaH pRthivyAyuttarabhavanavijJAnavidhyApAyAH tadanatiriktAtmakatvAt vRkSamlAdivat evaM vidhirUpeNa dRSTavadevAnumAnamabhidhAnazca yujyte| vyAvRttiprAdhAnye tu dRSTavat pArthivatvAyasiddhau vRkSo naiva . vRkSAdi syAt toyavat, pArthivaM dravyatvenAsiddhatvAt pArthivaM naiva syAdguNavat, evaM dravyaM dravyaM na syAt sattvenAsiddhatvAt Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 dvAdazAranayacakre khapuSpavaditi, pArthivadravyasattvAsiddhayo'siddhA iti cenna, vyAvRttiprAdhAnye'nyatvAt, tathA sadapi na sat, dravyAditvenAsiddhatvAdevaM pUrva pUrvaM nAtmarUpabhAk syaaduttrruupennaabhuuttvaadgnivditi| yadapyuktaM 'guNatvagandhasaurabhyatadvizeSairanukramAt / adravyAdi vyavaccheda ekavRddhayotpalAdivat // ' iti vyAvRttiprAdhAnye guNavattvAdibhiradravyAdivvaccheda ekavRddhyA yujyate, vidhiprAdhAnye tu 'dRSTavadyadi siddhiH syAt zauklyarUpaguNAzritAt / kramavatprAtilomye'pi tridvayekArthagatirbhavet // ' iti, tadapi 'dRSTAnuvRtteH........' tavyAkhyA - dRSTAnuvRttereva, nAdRSTAvacchedAt AnulomyAnizcayaH prAtilomyAdvA saMzayaH, yatastatra tulye'nyatve zuklatvAdguNe nizcayo dravyakarmaNorna, darzanAdeva caikAnekAtmabhyAmAzritaguNarUpAdibhirguNarUpazauklyeSu saMzaya iti| tatrAnubandhitattvadarzanAnaivAnyatvamiti cet zuklaM tarhi nIlaraktapItAdyapi syAt rUpAdananyatvAt, zuklaguNasvarUpavat, evameva rasAyapi rUpaM syAt guNAdananyatvAt, guNaH karmAyapi syAt, AzritAnanyatvAt, AzritaM vyaNukAdyapi utkSepaNAdi rUpAdi ca syAt, AzritatvAt tathA cA''zritAdinA guNAdisaMzayo na syAt, shauklyaikaatmyaat| ___ ananyatvameva tahatulyaM zauklyAdeH, rUpAdayo nAnye zauklyAdeH tadrUpAnubandhitvAt, vRkSAdipArthitvavat, arUpAditve Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 329 tacchauklyameva na syAt, arUpAditvAt, utkSepaNAdivat, tasmAttena sahAnanyatvAt na tadapohaH, ye punaranye AzritAdestu guNAdayaH tataH teSAmapohAnapohAbhyAM saMzayaH, tadyathA - guNo'yamAzritatvAdityAzrita eva niyamAt, Azritastu guNaH karma sAmAnya vizeSaH samavAyo vetyaniyamaH tasmAttena saha teSAmanyatvAdapoho'napohaceti saMzayaH syaaditi| __athaitadeva kutastvayA pratyavagataM tadvaktavyam, asmadiSTavastvanvayadarzanAdevaitatsiddham, tadabhAve tadaprasiddheH, evaM tAvadbhedapakSe paraM pratyuktayorAnantyAnuktivyabhicAradoSayoH savizeSayoranyApohapakSe'pyastitvaM drshitm| anantarasyApi cAbhAvaH - tadyathA 'vyApteranyaniSedhasya tadbhedArthairabhinnatA' asannivRtteH sarvabhedavyApitvAttairabhinnArthatvAt sAmAnAdhikaraNyamupapannamityetana, yasmAt - 'asaniSedhAbhAvatvAdvizeSArthavibhinnatA' sAmAnyazabdasya hi sadAdeH svabhedApratikSepeNArthAntaravyudAse kuto vyApAro'vadhAritaH prAguktaM vismRtya, atra tu vayaM brUmaH sa svabhedapratikSepeNaiveti, tasya saniyamArthatvAt, asatpratiSedhasyAbhAvatvAt, tato bhedAnAM parasparataH sadasattvAt svabhedAH pratikSiptA eva, santo'pyasaMta eva na bhavantIti prAptam, tatazca bhedazrutyA sAmAnAdhikaraNyamanupapannam, asanivRtterabhAvasAdhanatvAt, abhAvena vaikavibhaktitvamanupapannaM bhedaanaam| padasyApyanupapannaM sAmAnAdhikaraNyaM vibhaktibhedenApi, sadravyasya guNasya vetyAdi sambandhasyApi bhedairabhAvasyAnupapatteH Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 dvAdazAranayacakre sacchabdenAbhinnAsattvanivRttimAtropAdAnAt, yathaiva sukarA hi...... dravyasya guNasya vA tathaiva hi ....... sAmAnAdhikaraNyaM na syAt, yathA na hi sattA dravyaM guNo vA bhavati, tathA nahi sadasaniSedhAbhAvaH, kiM tarhi? dravyasya guNasya cA bhAvAbhAka iti, iyaM vyAkhyA tvanmatAnusAriNyeva, Aha ca 'vibhaktibhedo niyamAdguNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prasiddhidravyazabdayoH // " iti| yattu sattAsambandhAbhidhAnapakSayorapRthakzrutidoSo'sti, nApoha -pakSe vizeSahetusadbhAvAt, tatra hi guNau sattAsambandhI vizeSaNatvAt, tadvastu guNItyataH sAmAnAdhikaraNyAbhAvo yuktaH, iha tvantarApoho nAsadbhAvamAtramevocyate kiM tarhi? arthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyate yasmin vastunyapohaH kriyate, tacca dravyaM zabdArtho nApohamAtram, sa cArthaH sacchabdena vyApto na tu sAkSAduktaH, tadyathA sacchabdaH sAkSAna dravyAyabhidhAyI, saMzayotpatteH tasmAt sAmAnAdhikaraNyaM vizeSArthaiH dravyAdizabdaiH sacchabdasya sadravyaM sanguNa ityAdi vAkyArthe yuktaM na padArthe / yasmAdavayavazabdArthAbhyAmanyaH samudAyArthaH tasya ca vAcakau tau samuditau na viparItArthI-na tu sacchando dravyArthamAha na dravyazabdaH sadarthaM kathamidaM tarhi yat sattadravyaM yadravyaM tatsaditi? 'ubhayazabdArthavyudAsAnugRhItasya samudAyArthasyaikatvAt, saMhatazabdadvayAbhidheyAt, na tu sadarthasya drvyshbdenaabhidhaanaaditi| 1. vAkyapadIyam kANDaH3zlokaH 8 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 331 tavApi zakyaM vaktumapRthazrutidUSaNam, dravyAghabhAvAbhAvasya guNitvAt sadabhAvAbhAvasya cAzritasya guNatvAt, yA tvayoktopapattiH sA jAtiyogapakSayorapi kramate, iha tu jAtiyogI yasmin vastuni tvayoktApohanivRttivat varteyAtAm, sattaiva sattvavaditi, zeSastvaduktopapattigranthavattulyagamo yaavcchbddvyaabhidheytvaat| pazcimasyApi ca doSasya bhAva eva, nAbhAvaH, yaduktaM jAtimatpakSe 'tadvato nAsvatantratvAdbhedAjAterajAtitaH' ityAdidoSajAtaM tasyAbhAvo'nyApohapakSe, sAkSAvRtteriti, tana bhavati sAkSAdavRttyAdidoSajAtasya satizayasyoktatvAt sacchando'pohamAtrasvarUpopasarjanaM dravyamAha na sAkSAdityAdi sarvaM prAguktaM jAtimadvadapohavAnityupakramya, tatra doSA yathA saGgatAstathA pratipAditA iti na punrlikhyte| __yattUktamanyApohavAdinA paraM pratyAzaGya tataH 'adravyatvAJca bhedAcca' iti kArikA yA ca tadbhASye likhitA tavyAkhyA nApyarthAntarApoho nAmetyAdi yAvannAsti sAmAnyadoSa ityapohapakSe jAtimatpakSagatadoSAbhAvapratipAdanaM vizeSadarzanAditi, vayamatrottaraM brUmaH - 'tadvattvaJca tvaduktavat' nanu bhAvAntarataiva sAmAnyavattadvayA vRtterapi, tadvato'nyapratyayAtmakatvAt / ayaM svamate tadrUpe na sAmAnyaM na vyAvRttimaditi kutastadviziSTavastvabhidhAnam? khpusspshekhrvishissttvndhyaaputraabhidhaanvt| api ca bhAvAntarAbhAvAntaratvAbhyAM na kiJcit prayojanamasti kintu buddhisthasyAnvayavyatirekadvAreNAvadhAritasyArthasyAnuguNyena Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 dvAdazAranayacakre vidhipratiSedhayorbhedena pratyayaH zabdArthasambandhajJasya zabdaprayogAdutpadyate sAmAnyopasarjanavizeSazabdArthapakSe vA dvayorapi ca pakSayorupasarjanIkRtavizeSaNatvA dAnAkSepAdasvAtantryAdanabhidhAnaM tulyamityeSa vicAraH prayAsArthaH, yathA jAtisvarUpApohaguNavizeSaNAni pAratantryAdeva zrutaguNabhedAbhedatvA dAnAmanAkSepaH, tathA yathA kathaJcit......... svaatntryhetutvaaditi| yadi cArthAntarApoho na bhAvAntaramityapohavAnarthaH zabdavAcyo na bhavatyato nApoho vizeSaNamiSTaM kathamidaM tarhi yat sat tadrvyaM, yadravyaM tatsaditi? ubhayazabdArthavyudAsAnugRhItasya samudAyasyaikatvAt saMhatazabdadvayAbhidheyatvAt, na tu sadarthasya dravyazabdenAbhidhAnAt tathArthAntarApohena viziSTaM vastveva sadityucyate yasmin vastunyapohaH kriyate tacca dravyaM zabdArtho nApohamAtramiti, kimuktaM bhavatIti ceducyate yadi dravyaM yadyadravyamarthAntarApohaH tadvAMstvarthaH zabdArthatvena vivakSitatvAducyata eva, buddhisthAnvayavyatirekArthabhedapratyayotpattidarzanAditi, tasmAdanapahRtaH pazcimadoSo 'pItyalaM prsnggen| atra ca saGghAto varNapadavAkyAdInAM zabdArtha utpattAvabhivyaktau vA, yadyapyaprAptayogapayAni padAni tathApi kAryAllokaprasiddhareva vA vyavasthA, dRSTo hi loke teSAM zabdAnAmarthapratyAyanAsambhavAdarthapratyAyakastatsamudAyaH samudAyibhyo'nya iti kecit, tasmAdeva kAryAt teSu tasya pratidezaM samasteSu vA vRttyasambhavAna vyatirikta ityapare, antyavarNe saMhRtAzeSadezAvayavaH samudAyo Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamo'raH ubhayaniyamanayaH 333 'bhidhAtA pUrvavarNajanitabuddhiparipAkAdityeke, sarvAvayaveSu tirohitA -bhimateSu vitatya vyavasthito buddhisaMskAraparipAkasamudAya ityapare, samudAyAtmA zabda eka eva, aneka eva vA pratyAyaka ityapare kiM na etaiH, yadi vyatirikto yadyavyatirikto'ntye'zeSe vA'bhinno bhinno vA pratyAyakaH samudAyo'vayavA eva vA yo'stu so'stu sarvathA'rthapratyAyanAt samudAyaH zabdo'navasthitatarkatvAt puruSANAm, yathoktaM 'yatnenAnumito'pyarthaH' ityAdi tathA 'hastasparzAdivAndhena" ityAdi aagmmaatrmett| padasamUho vAkyam, sa cAniyatAnupUrvyaH padasamUhaH, tadyathAdevadatta ! gAmabhyAje'ti, kadAcicca 'devadatta! gAmabhyAja zuklAm', iti devadatta ! mahiSIM gRSTiM kalyANImi',ti 'pAtramAhara', 'Ahara pAtraM sauvarNazce' tyAdi, sarvAgamasamUhAtmakA''rhatAgamo vA vAkyam, vAkyArtho'pi tdbhidheyo'rthH| ayazca zabdaikadezatvAt paryavAstikaH, parirupasargaH samantAdarthe; ava gatyarthe dhAtuH samantAdravati, ko'sau? bhedo bhAvopasarjanaH, so'stIti yasya nayasya matiH sa pryvaastikH|| nirgamanavAkyamapyasya pahuccara ityaadi| 'duvAlasaMgaM gaNipiDagamegaM purisaM iti ubhayaniyamanayaH smaaptH| 1. vAkyapadIyam kANDaH1 zlokaH 34; 42 2. nandisUtram - 42 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH niyamabhaGgAraH yadi bhedapradhAno bhAvaH kathamasau bhAvo bhaviturbhedasya kriyAbhedAtirekeNa svarUpamapi prAptuM samarthaH ? asvatantratvAdabhavitRtvAdasan khapuSpavat, tatazca bhettavyasyAbhAvAdbhedA api na bhavitumarhanti khapuSpavaditi dharmadharmisvarUpavirodhaH, ghaTAdibhedAbhAvaH, bhettavyAbhAvAdgaganodumbarakusumavat, yathA gaganakusumAdudumbarakusumamudumbara kusumAdvA gaganakusumaM bhettRbhettavyaM vA na tathopasarjanapradhAnayoH, tatazvAtyantanirupAkhyatvAcchUnyatvApattau svavacanAdivirodhA api / pRthivI ghaTo bhavatItyatra nirdhAryaM kiM pRthivI bhavati ? uta ghaTo bhavati? ubhayaM vA bhavati? na bhavati veti, tatra yadi vizeSa eva, nAstyevetIdAnImevoktatvAt kutaH sAmAnyasya pradhAnopakAritA, atha pRthivyAderanvayitvaM pravRtterbhavati sattvAt tatazvopasarjanatvaM sAmAnyasya nAsti svatattvavyApitvAt bhAvatvAt pravarttamAna tvAcca bhedavat, ubhayamiMstvasati bhAve bhavitari ca yadyabhAva eva bhedo'pyanubhUyate, tenaiva bhedena na bhUyeta, abhAvatvAt khapuSpavat, na bhAvo bhAvo bhavati / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'raH niyamabhaGganayaH ____ atha bhAva evAsI bheda iSyate tato bhAvAvyatirekAdbhUtatvAt ubhayathApi na punarbhUyeta, bhUtaghaTAdivat AkAzAdivat, vaiyarthyAt, na hi bhUta eva bhavati, tathAsatyasattvApatteH, yadi bhUtameva bhavettatastadasat syAt, utpadyamAnatvAdajAtaghaTavadityaniSTA ca sA bhedeSu pRthak satsu bhavanA'nvaya aupacArika ityatrocyate nanu tvayaiva svadravye pRthivyAdau ghaTAdibhedaM bruvatA tasyAvasthAmAtraM ghaTAdibhedA ityuktaM bhavati, yathA'GgulirvakrIbhavatItyukve aupacArikatvaM vakratAyAH nAGguleH, na hi vakratvamaGgulirbhavati, anutpannatvAt khpusspvditi| bhedatvAcca rUpavat, yathA ghaTa eva cakSurAdigrahaNApadezaviziSTatvAdrUpaM raso gandha ityAdi bhedenocyate, vijJAnamAtrasya tatra bhedatvAdvastuno'bhinnatvAdevaM pRthivyaadisaamaanybhedaaH| __ata uktanyAyAt dravyasya paryAyAnAzritatvAcca paryAyapravRtteH sarvathA'nupattiH, evaM vizeSasvarUpapratyapekSAyAM pUrva bhavanamasvatantraM pRthagvA vRtti syAttato nirmUlatvAdasan ghaTaH khpusspvt| nApi sa ghaTaH svayameva bhAvaH, vizeSapradhAnapakSahAneH, nApyasya bhAvaH asattvAvizeSAt khapuSpavadeveti puurvoktaavirbhaavaadibhedaanuppttivirodhaat| ___ nanu vizeSaH pratyakSata evopalabhyata ityatrocyate dRzyamAnatve'pi yathA dRzyate tathA tasyAbhavanAdasattvaM dRSTaM yathA mRgatRSNikAsalilagandharvanagarAdi, mRgatRSNikAgandharvanagarayohi Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 dvAdazAranayacakre bhavanasya pRthagbhAvenAbhavanAt salilanagarayorasattvaM dRSTaM tathA sAmAnyopasarjanatAyAM vizeSasya, athocyeta tvayA zItAdijIvAdivizeSAbhAvAttayoH syAdasattvam, nAvazyaM vizeSe ghaTAdau pRthivIvizeSairbhAvyam, yadi syurvizeSe vizeSA avizeSa eva syAdvizeSaH sAmAnyameva vizeSavattvAt, sdvytvpRthivyaadisaamaanyvditi| __ api ca vayamapyetadeva bamo'vizeSa eva syAditi yadi tathA bhavanena vizeSeNa vinA bhavedanvayo vizeSa eva niHsAmAnyaH sa ca nAsti khapuSpavat, nApi sAmAnyameva nirvizeSam tathA tathA vastuno'bhavanAt, mRgatRSNikA'nvAkRtajalavizeSApi kiM zItAdibhedA na bhavati? na bhAvAbhAvAdeva, yathA vA'sau vizeSabhAvAbhAvAt nAsti, tathA ghaTAdiH vizeSo'nvayabhAvAbhAvAnnAsti, yadi vizeSa eva pradhAnaM syAt salilabhAvAnanvitamiva ghaTAyapi mRgatRSNikA kalpamasat syAt nirupAkhyatvAt, upAkhyA hi bhavanaprANikA, idaM taditi sopAkhyeyeti, tato. na kizcit syAt, pRthivyAdi sAmAnyenAnupaSTandhatvAt, khpusspvt| ___ tathA kasmAddhaTapaTAdiviziSTavRttyeva udakajvalanAnilAkAzAdinA pRthivyAdi na vyajyate? atyantamanyasya pRthivIdravyasya vailakSaNyAdvA sarvadravyagaNavyatirekeNa niranvayo nirupAkhyaH kazcidevArthaH kasmAna syAt? ata eva ca mithyAdarzanAdi pratyayajIvakarmasambandhasantatyAkhyAnvayAbhAvAt puNyapApakarmAnupapatteH saMsArAnupapattiH, mokSAnupapattiH, tatpratipakSapariNAmavizeSAnupapatteH, puruSakArAnupapattizca, aniyttthaaprvRtteH| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ranist: niyamabhaGganayaH 337 satyAzca tathAniyatapravRttau jIvo nArakaH saMsArI mukta ityAdivat pRthivI ghaTa ityanvayaprAdhAnyamevaiSitavyam, vizeSastu ghaTaH pRthivImanuvarttate, loke pradhAnaM hyanuvartyate, guNastvanuvartate nIlotpalavat, sadApi vizeSAnuvRtteruktavanneticenna, vizeSAbhAvAt iti pUrvanayeSu bahudhA bhAvitatvAnna vizeSaikAntapakSaH sAmAnyaM zaknot - tyantaM nivarttayitum, nApi sAmAnyaikAntapakSo vizeSapakSamatastau na kSamau? vakSyamANamavacanIyaM vastu pratipattavyam, nApyabhAvaniranvayaM na bhAva eva, nAvizeSam, na vizeSopasarjanam, na vizeSa eva, nobhayo - pasarjanaM nobhayapradhAnam, sarvavikalpeSvaNubhAvApattidoSarzanAt, avacanIya bhAvavizeSakAraNakAryaikAnekapradhAnopa sarjanAdivikalpaM avaktavyatattvaM vastu bhavati, evaM hi bhavanamagnIndhanavat tadvikalpAnupapatteH / yathA naikatvamagnerindhanena saha ghaTate, yadi syAdekatvam, dagdhendhanavadagnirna pravartteta, anindhanapravRttezvAbhAvataivAgneH, 'astibhavatividyatipadyativarttatayaH sannipAtaSaSThAH sattArthA:' iti vacanAdapravRttyasattvArthatvAt, na pravarttate, ekatvAddagdhendhanavat / yathendhanamagninA sahakatve'pyanupajAtAgnikaM pravarttamAnaM dRSTam tathendhanena sahaikatve pravarttitumarhatyagniH sUkSmAvastha iti cet ko vA bravItyagnirahitAvasthAyAmindhanatvam, tadapekSatvAdindhanatvasya, dAte dIpyata itIndhanamagnitvapariNatAveva 'tri indhI dIptA' viti smRteH dahyamAnamindhanaM bhavati nAnidhyamAnaM, kArakANAmeva kArakatvAt / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre sUkSmAvasthatvena cAgneH dIptivizeSAvasthAprAptiH sAmAnyavizeSAdyavasthayoranyatve siddhe syAt, tadapi tu cintyameva, siddhazvedbhedaH kathamagnIndhanayorekatvamucyate, athocyeta nAhaM bravImyagnerindhanena sahaikatvam, kintvindhanasyAgninA saha yadyapyagnesndhinena sahaikatve'pravRtterasattvaM sambhAvyate tathApi adoSatve'sti nyAyaH tadyathA - AdidhakSadindhanAnyekatvAt dRSTatvAt, dRSTA hIndhane'nupajAtAnike prAgavyaktasyAgneH pazcAdvyaktiH, uttarAdharayoraraNyornirmathanena, sahabhAvazca dviSTha iti prAgayutpatteH sata evAgnervyaktivadanAvapIndhanasya sattvameveti / - 338 etadeva tvaM pRcchayase - atha bhedapravRttiH katham ? kasmAnnendhanaM avyaktatvendhanAgnitvAbhyAmaraNyavasthAyAmiva jvAlAvasthAyAmagniH ? tatrendhanamagnireva syAt, dahanaikatvAt, antavat, ante vA'gnirindhanaM eva syAt, indhanaikatvAt prAgvaditi, vikalpAccaikatvavyAghAtaH, ekatve kuto'yaM vizeSaH, idaM na sahedaM saheti, advaitavAdinAmiva, ekatve mathanakriyAdhArakaraNAdyanupapattezva, dRSTazvopakArakavyApArabhedavyavahAraH / athApi kathaJcidabhyupagamyApyagnIndhanekatvaM yadekatvenAbhimataM tadekamiti na vaktavyamekatvAt, ekadevadattahastAdyanekatvavat, isto'pyeka eveti na vaktavyo'GgulyAdyanekatvAt aGgulirapi parvAdibahutvAt parvApi tvagAdiparvAvayavaskandhabahutvAt skandho'pi paramANubahutvAt, aNo rUpAdyanekatvAt, rUpAdeH pratikSaNamanyatvAt pratikSaNaikasyApyanantAnekatvAt, so'pyanekaH Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'raH niyamabhaGganayaH 339 parasparAsaGkIrNarUpaH kenacit kadAcidasambadhyamAnatvAt, asamAnatvAdavaktavya eva, sambaddho hyarthaH sAmAnyenocyata iti, evmgriindhnyorpi| __atha mA bhUvanete doSA ityagnIndhanayoranyatvamabhyupagamyate cet tena tarkhagnerindhanAt pRthagbhUtaM rUpamAkhyeyam, nirdiSTe hi pRthagbhUte rUpe'nyatvaM siddhayet, zakyaJca pratipattumayamasmAdanya iti, yathA'nyeSAmanyebhyaH, tvayA na zakyate'nerindhanAt pRthagbhUtaM tattvaM darzayitum, na hyanyadanyasAdhAraNaM rUpaM bhavati, tasmAcchakyate ca tataH pRthagbhUtena tattvena nirdeSTum, na tandhanAt pRthagbhUtamasAdhAraNamanerUpaM zakyaM vktum| ___sAmAnyavizeSaikatvanAnAtvAbhyAM tvatpradarzitapRthivIghaTapaTAdi -nirdezavadatrApi syAditi ceducyate na mama kizcit sAmAnyavizeSaikatvanAnAtvAbhyAM vyavasthitamasti, tvanmatAnuvRttyA pratipAdanArthaM saMvRttyA pRthivIghaTapaTavadityudAhiyate, manmatena tu sAmAnyavizeSakatvAnyatvAnavasthitatattvaghaTapaTasaMvRttitulyasaMvRttivanAgrIndhane niddizyete, tasmAdanirUpyo'sanApayetA'gniH, anindhanatve satyarUpatvAt khapuSpavat, ghaTapaTAdiSvapyetatsAdhanaM yojymiti| ___athocyate yadetat jvAlA deze'gne rUpamiti, tadvA kuto'. nindhanam? agnitvapariNatatvena pudgalAnAmAkAzadeze'vasthAnAjjvAlAdhRteH, vaidyutasyApyudakendhanatvAnnAnaikAntikatvam, yadi syAdanindhano'gnirniravazeSadagdhendhano'pi bhavedagnitvAjjvAlAvat, athocyeta tAvannAhaM bravImyagnerindhanena sahAnyatvam, kintvi Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 dvAdazAranayacakre ndhanasyAgninA sahAnyatvam, yadyapyanerindhanena sahAnyatve'nindhanatve satyarUpatvAdapravRtterasattvaM sambhAvyate tathApyadoSatve'sti nyAyaH..... indhanAgyanyatvAt hutavahavat dRSTatvAt dRSTA hi loke indhanamAharati kASThamAharatIti, atrocyate tadviSaya evaiSa upacAro'gnitvapariNatikAlasiddhayathArthendhanatvaM mukhyamapekSya, tadanyatve ca sa naiva syAt, mukhyendhanAbhAvAt, ata eva tu tadapariNatAvapIndhanatvasyopacAraH siddhayati, gauNasya mukhyamUlatvAt siMhamANavakavat, citrakarAdivadvA ___'tri indhI dIptA viti nanu smarantyabhiyuktA vaiyaakrnnaa| dIpana ityagnimindhaH, pUrvoktAcca tadvRttitvAtsvAtmavannAnyatvam, adahyamAnaM hIndhanameva na bhavati, kArakANAmeva kaarktvaadityaadivyaakhyaattvaat| kASThazabdavyavahAre'pyagnikASThayoranyatvaM vyAhanyate, yadA'yamagniH tato'nyo nAsti sendhanAt, nanu yadaiva kASThamanagni dRSTaM tadA tena vinA dRSTatvAdanyatvasiddhiriti, atra brUmaH-athAbhedavRttiranyatve na prApnoti, adIpyamAnAkAzendhanatvAprAptivat, kasmAnna kASThamagniH dIpyamAnAvasthAyAmivAvyaktAgnitvAvasthAyAm? agniH kASThameva, kASThamagnireva vA syAt, prAgvat pvaadvaa'nnytvaat| ___ yadi kASThaM kathamanagniH kAzanAddIpanAdaGganAt, kASThamanagni taditi svavacanavirodhaH, indhanamanagnirityapi, kAza dIptAviti kartRvAcini thanpratyaye kASThamiti rUpasiddherazeSavirodhaH, kiM dAruNyapi zakyamitthaM bhAvayitum? ko hi nAma zakyaM na Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'raH niyamabhaGganayaH 341 zaknuyAdvaktum, 'daha bhasmIkaraNa' ityekArthatvAt tathApi dAnarakSaNArthadAruzabdasyAvivakSitatvAdadoSo ggnaavivkssaavt| sahAsahabhavanadvayamapi dviSThamato yayekamatha nAnA sarvathA'pyekamanyaditi vA na zakyate vaktum, athApi kathaJcidabhyupagamyApi kASThAgyoranyatvaM tvanmatyA yadanyat tadanyadeveti na vaktavyamanyatvAt, hastAyanyAnanyadevadattavat, cakSurAdivyapadezaviziSTarUpAdyAtmakaghaTavat, sambandhyantarApekSaviziSTapitRtvAdivyapadezAtmakadevadattavaccaikaH, anyathA tadbhedAbhAvAt bhedAsta evAnya iti vaktumazakyAH, devadattAtmakatvAt ghaTAdyAtmakatvAcca ........ rUpAdikSaNAntarAnyAnanyaparamANuvaditi / ' abhAvastarhi, agnyanagnitvavyAvRtteH, khapuSpavat, yathA khapuSpaM nAgni nagniH tadekatvAnekatvavyAvRtterasacca, tathA'gnIndhane syAtAmiti, nanu bhinnavyavasthAnalakSaNatvAnAstItyapyavacanIyameva, yadi dAhyadAhakatvalakSaNaniyamo na vyavasthitaH tato'gnirapi dahyeta kASThavat, pacyeta, odanavat, bhujyeta caudanavadeva, tandhanamapi pRthageva dahet pcenycaagnivditynubhytaa'pyvktvyaiv| anubhayazvenAsti ubhayamasti tarhi taccobhayaM bhinnavyavasthAnavRttamapi, evaM nAbhyupagamyate tato sarvAtmakaikanityakAlAyanyatamadbhAvatattvamasannirupAkhyaM cetyetadubhayaM syAt, tacca na bhavati niSThitatvAdeSAM pakSANAm, anubhayatvapratiSedhAdubhayatvamiti cenna, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 dvAdazAranayacakre - anyatvAvaktavyatvAt, anyatvapratiSedha ekatvamiti cet na, tasyApyavaktavyatvAt, ekatvAnyatvobhayatvAnubhayatva pratiSedhena ca pradhAnopasarjanabhAvo'pi pratiSiddha eveti srvthaapyvktvytaiv| ___ evaM sAmAnyavizeSayostAvadyayekatvaM vizeSasya bhAvena nAnyatvaM, tato'nAtmano bhAvasyApravRtterabhAvataiva syAt, na pravRttirbhAvasya, ekatvAt, dagdhendhanavat, nanu yathA vizeSa ekaiko'pi pravarttamAno dRSTastathA sUkSmAvastha ekako bhAvaH pravartyatIti cet ko vA bravIti niHsAmAnyasya vizeSasya pravRttim? ata eva vizeSatvAt saneva vizeSIbhavati, tadapekSatvAca vizeSasya, rUpaM hi rasAdviziSyamANaM sambaddharasamapekSya vizeSo bhavati tathA raso'pi nAsat khapuSpAyapekSya, viziSyate sa tasmAttena vA sa ityAdikArakANAmeva kArakatvAt, aviziSyamANo hi vizeSaH vizeSa iti nirdezameva nAIta, viziMSananyamanyena ca viziSyamANaH vizeSo bhavati, tasmAt sthitamidaM sAmAnyameva vizeSaH iti, tathA ca kutaH pRthak pravRttivizeSasya? ko vA''zvAso vizeSa ekaika eva pravarttata iti| sUkSmAvasthAprAptidigapyavayavAvayavivizeSasAmAnyakAraNakAryANAM bhede siddhe syAnAnyathA, pradhAnAvasthA hi sUkSmA mahadAdiviSayasthUlApekSaiva te cA'vasthe parasparApekSe parasparamantareNa na bhavataH, etacca sUkSmAvasthoktyaiva tvayA'bhyupagataM bhavati, tadvayatirekeNAvyavasthAnAt, tathA ca tadanupapattirabhAvatvApattyabhyupagamAt, prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtmakatvAdavasthayoH tatazca te'bhyupagamahAniH / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'raH niyamabhaGganayaH 343 athAbhAvatvameva bhAvasyAbhyupagacchasi tatazca cakSurAdilakSaNalakSyArUpAkAzAdivizeSANAM ni:jAnAmutpattirasatIti srvshaastrlokgtvyvhaaraabhaavprsnggH| athocyeta prAgagnIndhanaikatve doSAdindhanAgyaikatvAbhyupagamavadyadi bhAvo vizeSAn vyApnoti, na tu vizeSo bhAvam, ekadezavRttitvAt tasmAdvizeSeNa saha sAmAnyasyaikatvaM nAsti, asti tu vizeSasya sAmAnyena saha, bhAvopagrahAntarbhAvitavRtte vizeSatvAditi, etadeva tvaM pRcchayase - atha bhedavRttiH katham? dRSTA hi bhedena vRttirloke'nayoH, ekatve'nayozca vizeSAvizeSavRttyoH kopapattiH? paraspararUpatApattau nAnAtvakRtAyAM kasmAna samAnabhUtaH sannavizeSarUpa eva saMvRttaH? bhAvo vA viziSTatvAdvizeSarUpaH?, tadekatvAt, dRSTA ceyaM sAmAnyavizeSayoranuvRttivyAvRttibhyAM bhedavRttiH, vikalpAcaikatvavyAghAtaH, ekatve kuto'yaM vizeSaH - idaM na saha, idaM saha iti, vishessnnkriyaadhaarkrnnaaynuppttesh| ___athApi kathaJcidityAdi pUrvavadyAvat paramANuvaditi, atha mA bhUvanete doSA iti bhAvavizeSayoranyatvapakSo'bhyupagamyate cet tatra tAvadyadi bhAvasya vizeSeNa sahAnyatvaM tena tarhi bhAvasya vizeSAt pRthagbhUtaM rUpamAkhyeyam, nirdiSTe hi pRthagbhUte rUpe'nyatvaM siddhayet, zakyaJca pratipattumayamasmAdanya iti, yathA'nyeSAmanyebhyaH paTAdibhyastantutvam, na zakyate ca bhAvasya vizeSAt pRthagbhUtaM tattvaM. darzayitum, na hyanyadanyasAdhAraNarUpaM bhavati, tasmAcchakyate ca tataH Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 dvAdazAranayacakre pRthagbhUtena tattvena nirdeSTum, na tathA vizeSAt pRthagbhUtamasAdhAraNaM bhAvasya rUpaM zakyaM vaktum / sAmAnyavizeSaikatvanAnAtvAbhyAM tvapradarzitapRthivIghaTapaTAdinirdezavadatrApi syAditi ceducyate na mama kiJcit sAmAnyavizeSakatvanAnAtvAbhyAM vyavasthitamasti, tvanmatA -nuvRttyA saMvRtighaTapaTavadityaikyaM kartumudAhiyate, anirUpyamANastva -sannApadyate, avizeSatve satyarUpatvAt, khpusspvt| athocyeta rUpaM pRthagbhAvasyavizeSAdanupravRttau, tathA kuto vizeSaM vinA? ghaTapaTAdyanupravRttirUpatve'pi pRthagrupAkhyAnAzakyatvAt, yadi syAdbhAvo vizeSarahitastato niravazeSavizeSAbhAve 'pi khapuSpAdAvanupravRttirUpaM syAdbhAvatvAddhaTAdAviva / athocyataitadvizeSapradhAnamanyatvaM mA bhUnnAma, tathApi vizeSasya sAmAnyena sahAnyatvamasti dRSTatvAt, dRSTo hi vizeSo bhAvavinAbhUto'pi, yathA bhinno ghaTa iti, atrocyate bhAvaviSaya evaiSa bhedopacAraH, bhidikriyAvizeSaNaviziSTAvasthA tu bhAvasyaiva mRtpiNDazivakAdibhavanAnuviddhasya, nAbhAvasya khapuSpAdeH / yadi manyethAH bhAve bhedopacAra iti sa bhAvAdanyatve khapuSpavanaiva syAt, na bhinna iti utpanna iti vopacaryeta, abhAvatvAt khapuSpavat, ata eva ca tatsiddhiH, bhinnasamAnAdhikaraNasya mukhyamUlatvAt, bhinno ghaTa iti ghaTena samAnAdhikaraNo bhedopacAro gauNo mukhyaM bhedamanupravRttisahacaritamavasthAvizeSaM bhAvasyApekSyavinaSTe'pi kriyate, abhinna eva vA bhAve kapAlAdyavasthAyAM bheda Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'raH niyamabhaGganayaH 345 upacaryeta stimitasaraHsalilavadanutpAdavyayatvAdbhAvasya, viziSyate vizeSa iti sato vizeSatvAt tadapekSatvAcca, pUrvoktAcca tadvRttitvAca / bhAvAdantyavizeSastu naiva pRthagbhUtaH, vizeSatvAt ghaTavat, yadA cAyaM bhAvAvyatirikto na kadAcidapyabhAvo bhavati khapuSpavat, nanu yadaiva sAmAnyamavizeSaM tadaivAnyatvam, na, avizeSAt bhAvasyAtmalAbhAbhAvAdabhAvatvApatteruktatvAt, yadapi ca bhAvo vizeSeNa saha bhavati na vizeSaH, vizeSo bhAvena saha, na bhAva iti sahAsahavRttibheda ucyate, sa cAsiddhaH, siddhe hyanyatve sahAsahabhavanaM dviSThatvAtU, tathApi kathaJcidanyatvamabhyupagamyApi tvanmatyA yadanyat tadanyaditi na vaktavyam, anyatvAt hastAdanyAnanyadevadattavat, yaavdruupaadikssnnaantraanyaannyprmaannuvditi| ___atyantAbhAvastarhi tau, vizeSAvizeSatvAbhAvAt khapuSpavaditi, nanu bhinnavyavasthAnalakSaNatvAdanubhayatvamapyavacanIyam, yadi hanuvRtti -vyAvRttI tayobhinavyavasthAne na syAtAM tato rUpAdirapi pRthageva bhAvAt pravarteta vyAvRttirUparahitatvAt, bhAvavat, bhAvo'pi ca rUpAdeH pRthageva vyAvarteta, anupravRttirUparahitatvAt, khapuSpavadityanu -bhayatApyavaktavyaiva, anubhayazcenAstyubhayamastu tarhi bhinnavyavasthAnavRttamapi tadevaM nAbhyupagamyate tataH sarvAtmakaikanityakAlAdhanyatamadbhAvatattvamasannirupAkhyazcetyetadubhayaM syAt, tacca na bhavati niSThitatvAdeSAM pakSANAm, anubhayatvapratiSedhAdubhayatvamiti cena, . anyatvAvaktavyatvAt, anyatvapratiSedha ekatvamiti cena tasyApyavakta -vyatvAt, ekatvAnyatvobhayatvAnubhayatvapratiSedhena ca pradhAnopasarjana Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre bhAvo'pi pratiSiddha eveti sarvathaivAvaktavyatA, dravyaguNakAraNakAryAdi -svapyevameveti sthitamavacanIyaM vstviti| ____ ato'nyathoktau vastuvisaMvAdaH, anyasyAnanyatvenAnanyasya cAnyatvenAvadhAraNAt, ghttpttvipryyvRttivditi| ayazca nayo niyama eva vastvitIcchati, sAmAnya vizeSaikatvAnyatvaikAntAyattasvavRttereva nizcitaniyatAdhikyayamanAt, uktavidhinA sAmAnyavizeSayorekatve'nyatve dvitve'nubhayatve'nyatara pradhAnopasarjanatve ca nizcitaniyatAdhikabhAvenAyatasvavRttitvAt, avaktavyatve nizcitaniyatAdhikabhAvena ytsvvRttitvaat| atra cAbhijalpaH zabdArthaH prAgevoktaH, Aha hi'zabdovA'pyabhijalpatvamAgato yAti vAcyatAm / so'yamityabhisambandhAdrUpamekIkRtaM ydaa| zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // tayorapRthagAtmatve ruuddhervybhicaarinni| kizcideva kacidravyaM praadhaanyenaavtisstthte||" iti so'yamityekIkRtatvAcchabdarUpasyArthenAnyatvamavaktavyamityuktaM bhavati, dviSThatvAdekIkaraNasyaikatvamavaktavyamityuktam bhavatIti, shessmbhyuuhym| sa zabdArthaH, padasaGghAto vAkyam, 'devadatta! gAmabhyAja zuklAmiti pratyekavRttisAmAnyavizeSaikatvAnyatvAnekArthasthatvAt avaktavyaH tadartha iti dik| evaM ca kRtvA yadapyuktaM 1. vAkyapadIyam kANDaH 2 zlokau 130-131 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamo'ra: niyamabhaGganayaH 'sAmAnyArthastirobhUto vizeSo nopajAyate / upAttasya kutastyAgo nivRttiH kvAvatiSThatAm // " iti tadapi pratyuktameva yathAvicAritanizcitamavaktavyaM vastviti, evameva 'nAmasthApanAdravyavAcyeSTAkaraNAdbhAvayuktavAcI zabda' iti zabdanayamataM yujyate, yadavaktavyamiti paryavaNamAtramAha, sAmAnyavizeSaikatvAnyatvAnekAtmakasya vastuno vAcA vaktumazakyatvAt / 347 1 zabdanayadezatvAt paryavAstika eSaH, kiM kAraNaM bhAvayuktavAcitve paryAyagrahaNam, na sAmAnyagrahaNamiti ceducyate bhuvo bhinnadhAtvarthavAcitvAt, na sattaiva bhUH paryavati bhavatIti bhAvaH, paryavaNaJca pravezanam, parizabdaH samantAdarthaH, avazabdaH pravezArthaH, samantAt pravizatyekatAmanyatAmubhayatAmanubhayatAzca yo'rthaH sa paryavaH, tatrAstItyevaM matirasyeti mUlasaMjJA'sya nayasya, upanibandhanamasya ' tadubhayassa AdiTTe' ityAdi / iti niyamabhaGgo navamo'raH / 1. vAkyapadIyam kANDaH2 zlokaH 15 2. bhagavatI sUtram za. 12 u. 10 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo niyamavidhinayAraH naivaMvidho niyamo yujyate, svavacanavirodhAdidoSAt, anekAvasthApattAvaniyatatvAcca, idaM hi tvadIyaM vacanaM lokAbhANaka eva saMvRttam, tadyathA-idaM tat tadevodyate tadevApoyate tvayA tatazcAsattat, svayaM vihitanivarttitvAt, srvoktaanRtpkssvt| etasya pratipAdanArthamekatvAdi pratiSidhya vyavasthApya cApoyate, tayathA prAgeva tAvat sAmAnyavizeSayorekatve pratiSiddhe'nyatvamupasthitaM vidhAya dRSTAnte'nerindhanapRthagbhUtaM rUpamAkhyeyamityAdinA punaH pratiSiddhaH, so'pi cApratyayaH yathoktamagnerindhanamityAdi yAvadasadApadyatetyAdi, tadetat punastayoH svayamevApoditam, nanu jvAlA deza iti nirUpaNAdanyatvaM sphuTIbhUtamapi tadvA kuto'nindhanamityanindhanapratyAkhyAnena jvAlArUpamindhanasahitameveti bruvtaa| etaccAnyatvameva smrthytyto'prtyym| upasaMhAre'pi yaduktaM vizeSasya bhAvapRthagbhUtaM rUpamAkhyeyamityAdi, etadapi tvayaivApoditam, nanu bhavadvizeSA eva samuditA Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'raH niyamavidhinayaH 349 ekamityucyante bhrAntaiH, ekaika eva vizeSaH praNidhAnavadbhiravagamyate, rUparasAdighaTaikatvavizeSavat / pRthagekatvavilakSaNaM pratipAdayituM vizeSasya bhAvapRthambhUtaM rUpamAkhyeyamityAdinA pRthagekatvamanyatvaM vizeSANAM svarUpeNAvadhArayitavyamiti vacanAdevAnyatvaM samarthitam ato'nyatvapratiSedho'tisphuTa eva svavacanavirodho daantikopsNhaare'piiti| nanUbhayato'pi pratiSedhAdadoSa, iti, atredamasi tvaM praSTavyaH - kiMviSayA tavaktavyatA? tatra na tAvadbhAvasya vizeSasyobhayasya vA, bhAvasyaikatvAnyatvobhayatvAnubhayatvAni pravibhAgenApravibhAgena vA syuH, apravibhAgatastAvadekatvaM nAsti, dvitIyarahitasyopAkhyAnAzakyatvena tvayaiva pratiSiddhatvAt, pravibhAgato'pi nAsti, sahAsahabhavanasya dviSThatvAdityAdinA niSiddhatvAdeva, tathA vizeSasyobhayasya ca siddhe caikatvetadalenAnyatvaM vyAva]ta, tattu naasti| ___ na cAnyatvaM siddham, tvayaiva tasyApi niSiddhatvAt, yadalenobhayatvaM vyAvatyataikatvaM vA tathAnubhayatvamapi nAsti, ekatvAnyatvayorlakSaNabhedaniyamAdityuktam, yadalenaikatvAnyatvaubhayatvAni vyAvadhairan, yasya vAcyatAmavAcyatAM vA gRhItvA'vAcyaM vAcyaM vA vyAvarteta, vyvsthaapuurvtvaaditrvyaavrttnsy| __ anvayavyatirekAbhyAmadhigamAcca, katham? ekazabdo hyanyanirapekSasaGgyArthaH, tasmAdeka ityukte nAnyo'stItyuktaM bhavati,. sa cArtho na ghaTate, na sa nirapekSaH ekatvAnyatvobhayatvAnubhayatvavikalpAnAmanyo'nyApekSatvAt, athAsahAyavacana ekazabdaH, Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 dvAdazAranayacakre tathA sati sahagatedvAdyarthenAvyatirekAdekatvaM nAsti kintvanyatvameva siddhayediti punrnytvmevaarthH| tato'nyArthe tu sAkSAdanyatvamevavizeSaviSayaM tato'nyatvaniSedhe'tisphuTa eva svavacanavirodha ityuktam, tathA cAnanyatvamapi siddhayati pratipakSAkSepAt, yathA vyAkhyAtamekatvAnyatvayoH parasparapratyapekSatvaM tathobhayAnubhayatvayozca, evaM tAvadekatvasiddhapratipakSabalAt siddhaM sad vyAvaya'te nAnyathetyavaktavyanirviSayatA, evamanyatvobhayatvAdAvapItyekatvAdipratiSedhAH kiM kathamavaktavyam? te tu niSedhyAnAmatathAtve nirmUlA avaktavyatvameva vyaavrtyntiiti| na parAbhiprAyagataikatvAyekAntavyAvarttanArthatvAnnirmUlAH pratiSedhAH, na ca nirviSayamavaktavyatvam, ekatvAdi pratiSedhatathArthatvAt, atha ta ekatvAdayo vidyamAnA avidyamAnA vA kathaM pareNa pratipannAH? yadi tAvadvidyamAnAH santaH pratiSidhyante tatastatrAvaktavyatvanirviSayatoktA, athAvidyamAnAH, atyantamabhUtatvAt kathaM prati -pattuM zakyante? apratipannatvAdeva prtissedhaanuppttiH| nanu vAdaparamezvaravAdavat pratiSedha upapadyata ityetaccAyuktam, tadvaidhAt, na hyeSAM bhavatA ekAntabhavanaM vyAvA'nekAntabhavanaM pratipAdyate, tatra hyanekAntarUpeNa vaktavyA eva santa ekAntarUpeNAvaktavyA ityucyante, sapratipakSatvAdbhAvAnAm, tathA hyAha 'sapratipakSANyetAni yatastasmAnna tAni vaacyaani| ekAntena hi vadato mithyAvAdaH prasajyeta // iti / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'raH niyamavidhinayaH 351 avaktavyazabdasya tu pratipakSaH sambhAvyate najyuktatvAt, abrAhmaNavat, api ca tvayApyabhijalpazabdArthavAdinA dikpratyAsattyA'vaktavyo'rtha ityabhyupagatam / tvanmatyA sa cAvaktavya evAvaktavya iti natrA pratiSidhyate, sa ca pratiSedhapratiSedhatvAt prakRti gamayet, anbraahmnnvditi| saMvRtyaiva vAgvyavahAra iti cet, aparamArthastavaktavyaH, saMvRtisatyapadasamudAyArthatvAt, maNDUkajaTAbhArakRtakezAlaGkAravandhyA putrakhapuSpadAmakRtamuNDamAlAkhyAnavat, dharmadharmivibhAgavyavasthAbhAvAt pratipAdanapramANAbhAvenAviditaM bhavatyavaktavyaM vstu| idamasi tvaM praSTavyaH, atha yasya ya ete dezAsteSAM yo vizeSo'vayavastasmAttat kimavyatiriktam? vyatiriktaM vA? avaktavyasya vizeSAvayavatvaniyamAt praznotthAnam, sAmAnyavizeSaikatvAdyAzaGkAsambhavavat, yadi sAmAnyameva vizeSa evobhayamevA'nyadvA vastu, tatra yadi sAmAnyakRtamekatvaM vizeSIbhUtamakramya vizeSasvarUpaM vastu vyAvarttayat tat sAmAnyakRtaikatvavizeSa vyAvarttayet na sAmAnyameveti, yadi vobhayakRtamanyatvaM na sAmAnyaM na vizeSazca veti tadekatvAnyatvayorapi vizeSeNAvyatiriktatAyAM satyAmavaktavyArthaH saMvadenAnyathA, teSAM svaatntrye'vktvytvnivRtteH| avaktavyatvasya niyamatvAdasya ca niyamasya tathA tathA ''tmAntaranivRttAvAtmAntaratvApattervizeSyamANasya vizeSatvameva, yadi punarvizeSavyatiriktaM syAt tato vytirekaadnytvaakssaanteH| Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 dvAdazAranayacakre yadyevaM vizeSAvyatiriktaM tatastattu vizeSamAtrameva, yathA bhinno 'pyeko vizeSo rUpAdisvarUpAdavyatiriktatvAdvizeSa evetyabhyupagamyate tvayApi, yasya bhAvena sahaikatvAnyatvAdivicAryate, yasmAca tairbhAvo'vaktavya ityucyate, eSa vizeSo'pyeka eva, avyatireko hyekalakSaNam, yathA 'puruSa evedaM sarvamityAdi, sa ca vizeSo bhAvo vastu, avaktavyasya vizeSAvyatiriktatvAt, tatsvAtmavat yathA vizeSAvyatiriktaM vizeSasvAtmavastu vizeSa eva, bhavatIti bhAva iti sattArthatvAttasya, tatazca vizeSamAtrameva, sthitamidameka eva vizeSastada -vktvysaamaanymiti| tasmiMzca sthite tadekatvAt kuto'vacanIyatA tasya na hi vizeSo'vacanIyo vizeSAvyatiriktatvAt svAtmavat, evaM nirdhArito vizeSo vAcya eva tathA ca nirdhAritArthAvaktavyavacanAt uSNatvena nirdhAritasyAgneH zIto'gniriti vacanavyavahAravadabuddhipUrvakayAdRcchikavacanavyavahAraprasaGgaH, atathA cedicchasyevaM tarhi vizeSo vacanIyaH, vizeSAvyatiriktatvAt, avaktavyasAmAnyavat / tvayA vizeSasyaikatvAdi vAcyatvenAbhyupagamya pratiSedhenAvaktavyapratipAdanasya kRtatvAt, tasyApyavAcyatve vastunavAvAcyatve tayoH parasparamavacanIyatvAdubhayato'pyavacanIyayorddhayorapi vacanIyatvaM syaat| atha vizeSavyatiriktaM vastviSyate'vaktavyatvAdeva, nanvevaM tasya bhAvatve vaktavyataiva, abhAvatve'pyasaditi vaktavyataiva, tathA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'raH niyamavidhinayaH 353 tvaduktavadapyavastutA, abhUtAvaktavyatvAt, khapuSpavat, bhAvapakSe'pyabhUtAvaktavyatvAt pradhAnAdivattadavastu, yathA ca tadvizeSavyatiriktamiSyate tathA vizeSo'pi vastuno vyatiriktaH, evaJca tadevAsattvamanayoH, tvadiSTaM vastvasat, avizeSatvAt, khapuSpavat, vizeSo 'pyasat, vastuvyatiriktatvAt, khapuSpavat, tathA ca sAmAnyavizeSayorekatvAnyatvAdivikalpaprapaJcanamAkAzaromanthanavat, pariklezamAtraphalam, aythaarthtvaat| athAvaktavyavizeSavyatirekAvyatirekaM vastvityeSa me pakSaH, tathApi dvivizeSAMzavRtteH vizeSapradhAnAvaktavyopasarjanapakSatA, vizeSa evAvaktavyatvena vizeSyatvAgauradanturatvadvayavizeSaNavizeSyadevadattavat pradhAnaH, avaktavyasya copasarjanatA syAditi pradhAnopasarjanapakSatA pratarkitopasthitA'niSTA cseti| tasyA api ca rUpaM nirUpyam, kimekatvamanyatvamubhayatvamanubhayatvaM veti pratiSedhyavipakSarUpasyAzrayitavyatvAt, tatra tasya kiM dvivizeSAMzavRttirAzrIyate? atha nAzrIyate? athAzrIyate niSidhyamAna -pratipakSarUpatA tataH paryAyeNa sAjhyAdivAdagatAnanyatvAdidoSaprasaGgaH, tatra tvyairvoktdossaastvaa''ptnti| pratipakSarUpAnAzrayaNe sarvavikalpAnAM nivarttanAdvastvatyantamasaditi kuta AyAtA'vaktavyatA? anavadhAraNa parigrahetvekaM dravya-. manantaparyAyamiti vAdaparamezvarazaraNaM prapanno'si tathApi te'bhyupagamavirodhAdvijigISutAM nirunnddhi| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre athaikAntavAdagatadoSavidarIkaraNArthamasadeva tadvastviti vadet tadapi na zobhanaM vizeSadvArA niSedhAnupapatteH, tato'pyayuktamavaktavyatvam, vizeSadharmAsattve vizeSyatvAbhAvAt, khapuSpavat / 354 athocyeta pratipAdanArthaM vizeSaikatvAnyatvAdyasadeva kalpyate, grAmAdipathopadeze digAdipradarzanavat, atra trilakSaNopapattestatra tayozca svarUpeNAvaktavyataiveti, evaM tarhi nanu pratipAdanamityapyavacanIyameva, atyantAsattvAt khapuSpavat pratipAdanamiti cocyate tvayA lokadRSTapratipAdanavaidharmyeNa, vizeSavacanasya ca vizeSAvizeSAdyekatvAdyavaktavyatvAt, pratipAdyapratipAdakayorapi caikatvAnyatvAdyavaktavya - tvAt tadavacanIyatve ca tatsattvamavazyambhAvi, vaktavyavat / athocyeta na pratipAdyAt pratipAdakabhedo'sti, kintu sarvasya vizeSaNasavizeSyasyAsya vAkyasaGghAtasyaikasyaivoktaprakAreNAvaktavyA -rthapratipAdanavacanAdadoSa ityatra brUmaH, nanu yadyavacanIyamityetadapyavacanIyameva, vastutvAttadarthavaditi, atredAnIM paramanizvaye tvadIye tattAvat pratyakSamucyamAnaM kiM kathaJcidavacanIyam sarvathA vA? ubhayathA ca pratyakSAdivirodhAH, ekatvenAnyatvenobhayatvenAnubhayatvenA -nyatarapradhAnopasarjanatayA tathAtathAvacanIyatvAt / ityevaMvidhamavastu, sarvathA'pyarUpatvAt khapuSpavat, sarveNa vA virodhAt, khapuSpavadeva, pratyakSarUpAdivat, jJAnasukhAdirUpAdivat, tasmAnnAvaktavyaM vastu | nApi nirvicAravaktavyamekAntavAdaprasaGgAt tatra coktadoSatvAt, vizeSo'pi rathAdivanna bhavati vastu, samudAyatvAt, na bhAvo'pi, tvayaiva pratiSiddhatvAt kutastadekatvAdyavaktavyatA? Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamosra: niyamavidhinayaH kiM tarhi vastviti ceducyate - rUpAdaya eva samudAyinaH, na samudAyo nAma kazcit ta eva hi bhavanti, yattattairbhUyate sa bhAvo bhavanaM bhUtiH, te hi tasyA bhavanakriyAyAH karttAraH, yo'nyaiH parikalpyate samudAyaH kAraNaM dravyamityAdiH sa na bhAvaH kazcidasti, arUpAditvAt, khapuSpavat, ko hi saH pRthivyAdivinAbhUtaH, evaM kaH pRthivyAkAzAdiraNvAdivinAbhUtaH ke'Navo rUpAdibhyo binA, abhivacanamAtramevaite, AtmA ca na nAmAnyaH kazcidasti, arUpAditvAt khapuSpavat / , 355 yathA cakreSANyakSAdihastyAdyaGgasamUhe rathasenAsaMjJA, samudAyo vibhajyamAno'GgeSu tAnyapi svAMzeSu, pratyekamevaM paramANuparyantaM vibhajya suSThu nibhAlyamAno'pi na rathAdiraGgavyatirikto dRzyate, kintu tatsamudAya evAssbhAsate tathA, yadi so'GgeSu rUpAdyAtma vyatiriktenAtmanA syAttata upalabdhidharmA tatpratibandhinAmabhAve rUpAdivadupalabhyeta, vastutvAnna tUpalabhyate, tasmAdasan, rUpAdi vyatirikto'sti cetsamudAyo'nAtmako nAsau tataH khapuSpavadbhavet, arUpatvAt arUpAdyAtmakatvAdrUpAdibhya iva vA khapuSpAderapi bhavet / athAnarthAntaratAyAM rUpAdiSvadRSTaM bhAravahanAdikAryaM rathAdau katham ? atra prayogaH svato vyatiriktasahakArisambandhino rUpAdayaH, svAsambhavikAryadarzanAccakSurAdivaditi, ka tarhi taddRSTaM ? teSveva, nanvavivAdasiddhaM zibikAvAhakebhyazcaturbhyo vyatiriktAt sahAyAte'pi zibikAvahanaM dRSTaM kAryam, ato'naikAntikaM tat, tathA pratyekavastuvRttimanatikrAmanta eva svAM vRttimavatiSThante Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 dvAdazAranayacakre rUpAdayaH teSAmeva vastutvAt, anyathA'rthasya parikalpanAmAtratvam, anavasthitaikasvatantratvAt, alaatckrvt| nanu ghaTAdAvanavasthitaikasvatattvatvasya sattvamiti cenna samudAyatvAd ghaTasya zakaTAdivadeva sAdhyatvAt, rUparUpAdisthitaikarUpatve'pi sattvamiti cena, ruupsaamaanysmudaaysaadhytvaat| __pratyekaM vRttA rUpAdivyaktirbhedarUpaiva, sA cAnavasthitaikarUpetyetanmAtrasatyameva vastu, tasya tvabhivacanamAtra ghaTa iti parikalpanAmAtrArthatvAcchabdasya, saMsArAnubandhavat, paramArthatastu pazcAt pUrvazca bhAvAdyathA rathasyAtmA nAsti tathA saMyuktAvasthAyAmapi, yathocyeta kizcit kAryaM buddhipUrvakaM puruSeNa kriyate, svata eva ca kAraNAt kAryamutpadyata ityetanmRSA tairyarthAcyate - sat kAryaM yathA rUpAdibhirAkAzAdInAM bhUtAnAmutpattiriti vAcoyuktimAtreNa prkriyaavshaadbhinntvaaditi| yadetat sannAma tato'nyadeva tu kAryam, tadatulyavikalpatvAt, rUpAdikhapuSpavat, kathamatulyavikalpaH? iha zabdAdInAM kAraNAnAM AkAzAdInAM kAryANAmubhayeSAM sattvaM kAryANAmAkAzAdInAmeva sattvamiti dvau bhaGgAvupayojyau, itarayorabhyupagatapratipakSatvAdvAdAbhAvAt, tadyadi tAvadubhayasattvaM sattvAvizeSAt kAryakAraNayoravizeSaH, sati cAvizeSe yathA svarUpatattvA eva zabdAdaya utpadyante 'bhivyajyante vA tathA''kAzAdayo'pyutporan sattvAvizeSAt, rUpAdivat, zabdasparzAyekottaraparatattvotpattirmA bhUt, iSyate cAsau, tasmAttadatulyavikalpatA siddhA tatastato'nyasvabhAvaM kaarym| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'raH niyamavidhinayaH 357 atha vaiSamyarahitaviviktasvarUparUpAdiprAdurbhAvavana bhUmyAdiprAdurbhAvaH, tacca kAryaM sadeveti nizcitaM tataH kAryameva sadastu, rUpAdyasat syAt sadvilakSaNatvAt khapuSpavat, svarUpatattvena bhUtatvAdrUpAdeH pararUpatattvAvi vinaH sataH kAryAdvilakSaNatvAt, athedamapi sat svatattvaprAdurbhAvAtmakaJceSyate tatastadvailakSaNyAt kAryamasat prApnoti, asvatattvAvirbhAvAtmakatvAt, alAtacakravat, atha mA bhUdoSa iti sadeva kAryamiSyate tataH svata eva prAdurbhavet, sattvAd rUpAdivaditi tulyAvirbhAvaste praaptH| tadanicchataH prAdurbhAvAvizeSaprasaGgaparyavasAnaM cakrakaM tatraiva prasaGge sthitaM sattvAdrUpAdivadityutthApya sattvAdrUpAdivadityevaM viparyayeNa gamanIyam, tasmAt sato'nyasvabhAvameva kAryam, evantu rUpAdipratiniyatacakSurAyaviSayatvAt pRthivyAdayo na pratyakSAH, anAvirbhAvyatvAt khapuSpavat, rUpAyeva tu yatkiJcit pratyakSaM svata evAvirbhavitRtvAt, itaravaditi pratyakSatvAdyavirodhAttadeva bhvtiiti| athaivaMdoSavadityubhayasattvapakSaM tyaktvA kAryAsattvAbhyupagamaparihAreNa kAryasattvapakSamevAzrayeH, tataH kAryameva sadityavadhAryamANaH pakSaH syAt, tatra kAryameva saditi kAryasamIpe evakAraH kriyate 'yata evakArastato'nyatrAvadhAraNAt' kAryasya sattvena niyamAt kArya eva sattvaM niyataM nAnyat saditi niyamyate tatazca rUpAdi na saditi te prasaktam, tasyAsattve kAryasyAsataH sattve viparItA saMjJA kriyate sato'sadityasatazca sadityagnimaGgalanAmavat, kAryasattvamiti ca nAmamAtrameva / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 dvAdazAranayacakre kAryAsattvanivRttyekAntatyAgAcca svavacanAdivirodhAH, kAraNe kAryasattvanyAye tu sa evobhayasattvavAdaH, tatra coktA doSAH / atha sadeva kAryamityevakArAt sadanavadhRteH pUrvadoSa eveti| yathA ca pRthivyAyevamAtmApi saMvRtyA tatsamudAye prajJApyate tatsantAne vA, 'rAzivat sArthavat,' nanu zuddhapadaprayogAdeva nAsannAtmeti rUpAdivadevA'nya iti cenna, zabdAntaravAcyatvAdevAnanyatvAt, yathA'nanyA nararathAzvadvIpavatI zabdAntaravAcyA seneti, narAdipRthakpravRttestatra syAdasattvam, Atmanastu nAbhUdrUpApRthagbhAvAttadAtmatvAcca, tatrocyate, ananyatra pravRtterapi samudAyasyAnantaratvAt, yathA ca zikharAdibhyaH zikhariNo naarthaantrtvm| tatrApi zikharAdivibhAgAdeva na syAditi cenna buddhivibhAge'pyananyatvAt pAnakavat tayathA maricakSoda....... pAnakam / evaM sasamprayuktavijJAnAdidharmavyatirikta AtmA nAsti, tadyathA sukhito duHkhito rakto dviSTo'vA'smIti saMvyavahArasiddhivijJAnAdeva tathaiva puruSakarmaphalasambandhAdisaMvyavahArasiddhiH pazvasu skandheSveva kutaH punarAtmagrAhaH pravarttate? atrocyate 'audAsInyAcca tttvessu'| paMcaskandhatattvaviparItAtmakalpanAyA viparyayajJAnIbhUtatvAt cittasya saptamAnAntargatAhaMmAnAkuzalasaMskArAnuzayAt, AtmA' stItyahaGkAraH pravartate tataH paJcaskandhavyatiriktaH puruSa iti| evaJca rUpAditattvasya vastvantarasaGgAnterayathArthatvAta vastuvyavasthAgativinirmukterubhayAvastutvamApAdayet seti pratipatteH Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazamo'raH niyamavidhinayaH 359 samabhirUDhaH, ekIbhAvenAbhimukhyenaika eva rUpAdirarthastAM tAM saMjJA samabhirUDhaH, yasya zatasaGkhyasyApIdameva lakSaNam, 'vatthUo saMkamaNaM hoti avatthUNaye samabhirUDhe' / iti, tatrAyaM niyamavidhidizadhA bhinnasya zatabhedasamabhirUlaikadezasya guNasamabhirUDhasya naambhedH| __ asya nayasya cotpattivigatisthitibhirapi naiva sambadhyate rUpAdi, utpattivigatyostAvat prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAtmakatvAdubhayamabhUtaM rUpAdi ca bhUtam, tayorvastvantarasaGgAntenenUbhayaM vyAhanyate bhUtazcet kathamabhUtam? abhUtazcet kathaM bhUtaM rUpAdivastu? iti| bhUtA sthitirapi ca bhavanAtmikA sarvatra saGkAmati vastvantaramiti na vastutaiva, atha tathA tathA bhAva eva bhavatIti tasyaivaikasyAbhivyAptirna vastvantarasaGgAntiriti tanna, prativastu tathA bhavanasya bhUtatvAt, parasparavyAvRttAtmanA sarvasya vastunaH pratiniyatatvAt, na ca bhavanenApi vyAptirastyevamiti sthityutpattivigatinirapekSarUpAdimAtrarUpatAyAM srvsiddhiriti| evaM hi niyamo bhavati yadi vastu, eSa nayo'nantarAtItanaya pratikSepeNa pUrvatarAtItavicArasiddhotsargavidhivRttAtmIyAnAzcApavAdena niyamaH kriyate vidhIyata itthaMtayeti, paryava iti parigamanaM taccAnekatA guNaH parito gamanAt sa evAstIti matirasyeti pryvaastikH| 1. Avazyakaniyukti 757 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 dvAdazAranayacakre pRthak svena svenArthena yuktAni padAni vAkyam, teSAmevArtho vAkyArthaH, upanibandhanamasya, 'goyama! caubihe paNNatte taM jahAvaNNavaMte rasavaMte gaMdhavaMte phAsavaMte" varNavanta ityAdinirdeze matpratyayaH saMsarge, parasparasaMsRSTA eva varNAdaya iti| iti dazamo bhaGgo niyamavidhinayaH samAptaH / 1. bha. za.20 u.5 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo niyamobhayanayaH idamazakyaM yadyattadrUpAdibhavanameva bhAva iti svamataM vyavasthApya vastusaGkrAntipratiSedhenotpattyabhAva iti vacanaM zrotumapi, avazyaM hi taiH kenApi prakAreNa bhavitavyaM, ata eva, tatra ca tayoratyantabhavanasya vyAvartitatvAdbhAvarUpeNa bhavanAbhAvAt parizeSAdutpAdavinAzenaivaiSAM bhavanamavyAvRttam, tavyAvarttane hyabhAvatA teSAM syAt khapuSpavat, utpAdavinAzarUpaM bhavanaM tvayApi nanu tairyathAnubhUyate sa eva bhAva ityuktm| nanu tairbhUyate'nutpAdAditvenaiveti, na tarhi tairbhUyate, akAlatve'kAlatvAt, tvaduktivadutpAdAdyanabhyupagamAdakAlatvam, utpAdavinAzAveva hi vastUnAM bhavanabIjam, rUpAdaya iva tantvAdibhavanavIjam, tadabhAve tadabhAvAt tadbhAve tadbhAvAt, itarathA hyanutpAdavinAzatvAdaparyAyatvAnirmUlatvAna syAt, vndhyaaputrvt| api ca nAnityasAmAnyamAtreNa vastupratipakSanityasaMsparzasambandhinA santuSyAmaH, kiM tarhi? pratipakSavinirmuktamevAnityatvaM vastunaH, tAni rUpAdIni kSaNikAnItyavadhAryatAm, yo hi bhAva Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 dvAdazAranayacakre utpannaH sa ''naMSTA cennAzavighnaH kaH ?' yadi hi utpattivinAzasvabhAvo bhAvaH tarhi tasya vinAzadharmaNaH sataH ko vinAzapratibandhI vighnaH yenAvatiSTheta tadviziSTamapi kAlam, sa utpannamAtra eva vinAzamanubhavet, anantasattve sati tatsvabhAvatvAt, vinAzakSaNavat, 'na cennaiva vinaMkSyati' / evamanicchataH sa naiva nazyet... pUrvavat / , 1 asti vighnaH ko'sau ? vinAzahetvasAnnidhyam, kaH kasya vinAzahetuH ? yatsannidhAnAsannidhAnAbhyAM vinAzAvinAzau yathA ghaTasya muzalAdyabhighAto'gnisaMyogaH pArthivAnAM rUpAdInAmapAJca vinAzaheturityatrocyate 'sAdhyaM vinAzahetutvaM' / anyatarAsiddheH kathaM nirdhAryate hetureveti, vizeSaheturvAcya iti, asti vizeSahetu:, tasmin sati 'pazcAdagrahaNaM yata' iti atrocyate - idamajJApakam 'svayaM vinAze tulyatvAt tathAnutpattito'grahaH ' kathaM kRtvA ? yathAsaGkhyanirdezA hi pArthivaghaTarUpAdayaH rUpAdaya eva ghaTAkAreNotpadyamAnA ghaTa ityAkhyAM labhante, samudAyavizeSAt, te punaH svayameva vinaSTAH, utpattereva vinAzakAraNatvAt, tatrAbhighAtapratyayavazAdanye rUpAdayo na punastathotpannAH, tasmAt tadAnIM ghaTatvena rUpAdyagrahaNam, tena na ghaTo vinAzitaH, tathA pArthivA api rUpAdayaH Apazca / kathamidamavagantavyaM dRzyamAne'bhighAtAdau dRzyamAne'bhighAtAdau vinAzahetau svayaM , svayameva vinAza iti etadadhunA'numAnena pratyAyyate vinAzi ghaTAdi, jAtatvAt, pradIpazikhAvat, Agamo'pi GRG Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo'raH niyamobhayanayaH 363 'jAtireva hi bhAvAnAM vinAze heturissyte| pazcAt vinAzakAbhAvAna vinazyet kadAcana // ' tathA - 'juhukhkittaM mileDaMmi uppAde atyi kaarnnN| paTTaNe kAraNaMNatthi aNatyu......... // iti| tasmAt pratikSaNamutpattereva vinAzitvaM siddhaM rUpAdInAm, tatraivaM rUpAdInAmabhUtatathArthatvAddezAbhedabhavanAbhAvasamudAyavat kAlAbhedabhavanAbhAvAdasattvam, yathA hi samudAyasya dezAbhedasya saMvRtisataH paramArthato'sattvaM tathA rUpAderapi rUpAdiparamArthatayA bhavato'pyekasmin kSaNe na kSaNAntapratIkSaNaM kAlato bhedAt rasAdirUpakAlAbhedAdityarthaH, tasyottarakAlapratIkSitatvAttadevedamityazakyaM vaktum, tto'tyntmnytvaadrsaadivt| kRtvA kalpanayA itthaM syAdyadi syAt tayathArUpaM tathArUpaM tadrUpaM syAt dvitIyakSaNAdiSu na kadAcit, idantu tadabhAvaparamparApatitamasadeva samudAyavat, yathA samudAyaH svarUpeNAsaneva rUpAdInAmevaM rUpamapi, pRthaktvAnavasthitArthatvAt, ato rUpaM, rUpasvarUpAsat evaM niyamo niyamito'sattvena vizeSo ruupaadiH| ___ abhAvArthastu niyamaH yattat pratikSaNabhavanaM tasya tattu kSaNe kSaNe vRttamatyantAbhAvaviparItavRtti sat kathamanarthatAyAM syAt? kintu nAsti tat, atyantAbhAvatvAt, khapuSpavaditi syAdataH pratikSaNaM na bhavati na bhavatIti vizeSAbhyupagamAt so'bhAvaH smrthshc| nanu sa bhavanavyapadezaH sattve ghaTate, anyathA hi kuto'syA tyantabhedasya bhavatIti bhavanenopAkhyA? abhAvo vA'rtho'syetyasya Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 dvAdazAranayacakre zabdanirdezyo'nyo'rthaH sannasatA sambadhyate, abhAvasyAzrayabhUtatvAt, bhAva eva hyAzrayo bhavitumarhati ekakSaNavijJAnavadrUpAdisadasadvicArasya, itarathA nirAzrayau prAgabhAvapradhvaMsAbhAvau na syAtAm, iSTau ca tau na hi bhAvamanAzritya bhavitumutsahete, asadvizeSatvAt, sa cAzrayo'rthaH pUrvamasadrUpaH pazcAcca sadityucyamAnatvAt tadupapadanaJtvAt, artha iti nAbhAvamantareNotsahate, abhAva iti cArtham / nanu rUpAdibhAvo'rthaH kSaNikatAyAM satyAmapi nAbhAvamantareNa notsahate bhavitum ? na cAbhAvaH naJapapadatvAt, abrAhmaNavat bhAvAdrUpAderanyasyAbhAva iti nirdezo yuktaH / nanvevaM kSaNikatvAdasattve kathamutpanne putrAdau ghaTAdau vA'rthe bhUtamityAzvAsaH, dagdhamRtapradhvasteSu cAnAzvAsaH ? aviSayatvAt, nanvaviSaya evAyaM vyavahAraH, kSaNike'syAsambhavAt uktavat evameva ca vairAgyabhAvanA ghaTate, tadarthazvAyamArambha iti guNopacayaH / sa hi yujyate saMvRtyA, santAnaviSayatvAt, utpAdo vinAzazva kiM sUkSmaH mahAn vA? mahotpAdaH sUkSmotpAda ityevam, mahattA santAne utpAdavinAzayoH sUkSmatA tatpravRtteH bubhukSAtRSNayoriva na tarhi sUkSmau sta eva, akAraNatvAt khapuSpavat, santAnagatAvaiva staH, sakAraNatvAt, cakrasthaghaTasyeva na ghaTasyeva vinAza iti, atrocyate parasparakAraNatvAt, jAtirvinAzasya kAraNaM jAtervinAzaH, tayoryugapadbhAvAt, 'nAzotpAdau samaM yadvannAmonAmau tulAntayoH ' / evameva ca santAnasiddhiH, yugapadutpAdavinAzaiH rUpanairantaryAt, anyathA'navasthAnena kriyAkartturabhAvAt kA kriyA? uktazca Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo'ra: niyamobhayanayaH 365 'kSaNikAH sarvasaMskArAH asthitAnAM kutaH kriyaa| bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyate, // iti| atha vA nAyamartho yuktisAdhyaH pratyakSatvAt, anyadeva hi rUpAdi utpadyamAnaM dRzyate, vahatIvodake, mandabuddhezca santAne srotasi tadeveti mithyApratyaya upjaayte| ___ atha santAnavat sUkSmotpAdavinAzayorapyantare vastu dRzyeta, santAnamapi vA na dRzyeta sUkSmotpAdavinAzavat,, atrocyate na hi dRSTe'nupapannaM nAma, uktaM hi buddhimAnyAdudakasrotovadavasthAnadarzanamasataH santAnasya, pratyakSaM dRzyamAnatvAdeva vA na codyam, pratyakSasya pramANAntareNAvAdhyatvAt, tathA hi- 'yayekasmin kSaNe jAtaM .....' iti / tasmAt sthitametatkSaNikaM rUpAdi bAhyaM vstviti| ___etAbhyAmeva mahotpAdabhaGgAbhyAM santAnajAbhyAM kSaNikau sUkSmotpAdabhaGgAvanumeyau, tayathA - ante kSayadarzanAdAdau kSayo 'numIyate, pradIpazikhAvat, tathA ghaTAdirapi, tathA buddhirapi kSaNiketi; ayazca nayaH pratikSaNamanyo bhavanneva na bhavatItyabhyupagacchati, ato niyamobhayaM vAJchati, bhAvanikSepavikalpamanAgamato bhAvamupayogasadbhUtaM bAhyaM rUpAdi pratipadyate, upayogaivaM bhUtasya nayasyaikadezatvAt, paryAyamUlanayabhedazcaiSaH, pari samantAdayate iti paryAyAkSarArthatvAt, sa evArtho'syAstIti paryAyArthikaH, indro'nindrazcandraH, purandarAditvasya tvanavakAza eva kSaNikatvAt,' tadbhAvasyaiva tdbhuuttvaaditi| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 dvAdazAranayacakre ___atra ca pratikSaNAtikramitvAdvastuno buddhistho yo'rthaH sa zabdArthaH, 'yo vA'rtho buddhiviSayaH.............. kaizcidiSyate // ' iti, santAnavRttizca kramo vAkyArthaH, vAkyaM varNapadAdizabdAnAmAnupUrdoccAraNam / upanibandhanamasya tadyathA-'imANaM bhaMte!'' ityaadi| iti ekAdazo'raH niyamobhayabhaGganayaH saMpUrNaH / 1. jIvAbhi. 3-1-78 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo niyamaniyamanayaH ante kSayAyadyevaM tato vastuvat prasiddhayupagamaH kRto bhavati, itarathA vinAzotpAdayorapyabhAvaH, pratisandhAnAbhAvAt, sthitasyaiva hi bhavanamityabhyupagamaste, vastuvyavasthAsiddhayupahitaniyamAnatikramAt niSThitaM tarhi tat, antavattvAt, ghaTAdivastuvat, niSThitatvAt kRtakaM tatadhArabdhamapi, evaM te pUrvanirvRttavastunivandhanAH, kriyAvattvAdantavat, yathA'nte kriyA - bhavanaM sA pUrvanirvRttavastunivandhanA tathA praarmbhaadikriyaaH| kutaH kriyA kSaNikatvAt? uktaM hi'kSaNikAH sarvasaMskArA asthitAnAM kutaH kriyaa| bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva cocyte|| iti, atrocyate tiSThatu tAvat yadanyat, kSaNikazabdArthatattvAnvIkSaNAdeva kSaNabhaGgavAdabhaGgaH zakyate kartum kSaNikazabdasya astyastimatsambandhavAciThanpratyayAntasya sthitArthAbhAve'bhidheyAbhAvaprasaGgAt, na hi kSaNikazabdaH kSaNena svena tadvatA cArthena svAminA vinA'rthavAn,' yathA caitreNa svAminA daNDena svena ca vinA daNDika iti zabdo Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 dvAdazAranayacakre nArthavAn iti tatsamavasthAtRdravyArthalakSaNArtho bhavitumarhati, itarathA kSaNo'syAstIti kSaNika iti na zabdArtho ghttte| na, paryAyaviSaya eva, tatsvAmitvopapatteH dvividho hi kSaNaH utpattikSaNo vinAzakSaNazca tadanantaram / evaM nirantarayoH kSaNayorutpattikSaNAnantaro vinAzakSaNa eva tasyAstiparyAyasya paryAyaH tasmAt kSaNikazabdaH kSaNasya kSaNAntarApekSatvAdarthavAniti na doSaH / evamapi na yukto'padezaH itarAbhAve itarasyApi tathAbhAvAt, yathA daNDAbhAve caitro daNDika iti nocyate, evaM yadA daNDo vidyate caitro'pi tadA'sya tena tadvattA'padezyatA syAt, iha tu yadotpattikSaNaH na tadA vinAzakSaNaH yadA vinAzakSaNo na tadotpattikSaNa itItarakAle itarasyAtyantamasattvAt prAcyApadezo na yuktH| yadapi ca 'nAzotpAdA vityAdinidarzanamuktaM tadapyarthAntarayoyugapat satostulAntayoryujyate na tu vidyamAnAvidyamAnayoH kSaNayoH yogapadyam, ghaTakhapuSpayoriva, atha sthAtA kazcidvayorapi kSaNayoH uttaraH pUrvo vA, tiSThatu nAma, tathApi yayekasmin kSaNe jAta ityAditvayokto doSa eva, evaM tAvadyoH kSaNayoH sambandhAbhAvAt kSaNikazabdArtho'san ydyntraalaavsthaanvyudaasaarthtve'nntrshbdsy| athA''tmalAbho'nantaravinAzadharmasambandhI, anantaravAsau vinAzazceti samAsatvAt tasyaiva vinAzadharmasambandhinaH sambandhyastIti kSaNikazabdo'rthavAn, na hi rUpAdivinAzakSaNavyatiriktaH utpAdakSaNaH, tenaiva sa kSaNikaH, avyatireke'pi sambandhavAcipratyaya Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaist: niyamaniyamanayaH darzanAt yathotpAdavAnaGkuraH, sa cotpAdAdanarthAntaramaGkuraH, utpAdAtiriktAGkurAsambhavAt / :- - evante ya utpAdaH sa evArtha:, tenaiva sa eva kSaNikaH utpAdAtiriktArthAsambhavAditi aniSTaM kSaNikazabdArthasamIkaraNavyAkhyApravRttena tvayA tasyaiva vinAzitatvAt na ca sa yasya kSaNaH na ca yo'sau kSaNaH yena sambandhAt kSaNo'syAstIti kSaNika ucyate tato'nyaH ataH sAdhanadharmavikala ityetacca na tulyaparipraznArthatvAt, kAraNena kAryamAtmasAtkRtaM kAryeNa kAraNamiti katarasya vacasA vizeSanirNayo'stvAvayoH ? 369 nanUktavastuvAdavat bhavacca kAraNaM dravyameva kAryamAtmasAtkaroti, tasmAdbhavatA dravyeNa kAraNenAsAdyete utpAdavinAzAviti, yadyevaM neSyate khapuSparUpamapyAsAdyeta, tasyotpAdAdarthAntaratvenAbhUtatvAt yadyadutpAdArthAntaratvenAbhUtaH tattenAsAdyamAnaM dRSTam, yathAGkura utpAdena, aGkuraM votpAdo nAsAdayet arthAntaratvenAbhUtatvAt khapuSpavandhyAsutAdivat / yattUttareNa vinAzena prAcyasyAsataH tatkAle tena vA samprati asatA na yukto vyapadeza ityasyottaraM yaducyate tvayA na bhAvidharmavyapadezAditi bhAvinaM kSaNaM sandhAyocyate kSaNo'syAstIti kSaNika iti maraNadharmivat, tasyaiva cAsau bhAvasya vyayaH prAcyasyeti nyAyya evApadezaH yadi bhAvakAlAntarabhAvinA maraNadharmeNApi vyayAtmakena tasyaiva dharma iti vyapadizyate bhAvaH kimiti punarAtmalAbhAnantarabhAvinA vinAzenAtmIyena prathamakSaNa eva kSaNika Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 dvAdazAranayacakre iti nocyate bhAvikSaNasandhAnazcAnantarazabdalopaM kRtvA utpAdyate kSaNika iti| tasyotpannasya vyApArasthitiriktatAjJApanArthamevamucyate yadvat kSaNika Aste, kSaNikaM niketanamiti, etadapi parikalpitameva yanmaraNadharmiNo dravyArthasyAkSaNikasyAtmAkhyasyAbhAvavilakSaNasya bhAvAntaravilakSaNasya viparyayasAdhanAdviruddho hetuH, sthitameva jAyate jAtazca mriyata ityevaM loke dRSTatvAt, yathA kRtakatvAnityatvadharmA sthita eva ghaTAdiH zabdAnityatvapratijJAyAM dRSTAnta ucyate nAsthito nAtyantAbhAvo nApi tato'rthAntarabhUto vA kRtakatvAnityatvadharmA sambandhyAkAzAdiH tathA'vasthitapuruSamaraNavyapadezo janmanA tadavinAbhAvAt ghttaaynitydhrmivypdeshvnmrnndhrmivypdeshH| AyuSkajananamaraNayordvayorapi AyuHkarmaNi sthite AtmA jAyate sa eva mriyate bhuktAyuHkarmatvAt, asati ca kriyaanupptteH| tathA cAbhiyuktAH paThanti, 'mRG prANatyAge" iti / vyavasthito jIvo prANAnupAttAn tyajati, upAdatte ca tAneva tatra tadbhUtatvAt kiM sndhaanen| yadapyuktaM tasyaiva bhAvasya vyayatvAt vinAzenotpAdasya kSaNo'syAstIti kSaNika iti vyapadezo nyAyAdanapeta iti tadapi na kizcit, utpadyamAnavinazyatorapi tAvat bhAvayostvanmate'bhUtatvAt sambandhAbhAvaH, kimaGga! punastatprabhAvalabhyayorutpAdavinAzayoH 1. dhAtupAThaH 1428 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo'raH niyamaniyamanayaH 371 sambandhakathA? tayorasattvabhUtatvAdavastutvAcca, asambhAvyapravRttyoH, api cAtrApi tasyaiva bhAvasya vyaya iti SaSThayarthAnupapattirapi, asambandhAt, sambandhAbhAvazvAsahabhAvAt / nanvasahabhavane'pi SaSThI vikAraviSayA, prakRtyupamardazca vikAraH, tadyathA - dhAnAnAM saktavaH, taNDulAnAmodana iti, na patra prkRtirvikRtyvsthaayaamsti| atha ca prakRtau SaSThI zrUyate dhAnAnAM taNDulAnAM iti etadapi na, dravyaparyAyasahavRtteH, dhAnAtaNDulAdiprakRtereva saktvodanatvAdivikArapariNAmAttathAtathA'vasthAnAt, vinAzo ghaTasya iva / tasmAt svajAtyaparityAgavRtterAvirbhAvatirobhAvI sarvabhAvAnAmataH sahabhAvinoreva sambandhAdupapadyate'trApi SaSThI bhAvasya vyaya iti bhAvo vidhIyate bhavanneva vartate vodeti vetyuktaM bhavati / ato'nyathA hyadravyayorutpAdavinAzayorvastvavaktavyamiti bhAva eva sa neti kuto'syotpAdo vinAzo vA? ___ bhavantI hi mRt bhavati utpadyate tadyathA zivakasya stUpakIbhAvaH saiva ca mRt bhavantI vyeti, stUpakatvenotpadyamAnA zivakatvAdvayeti, bhavanAddhi bhAvaH, bhAvasya vyaya ityatra bhAvazabdo'pyevaM ghaTate nAnyathA, evantu tvayokto bhAvaH sa bhAva eva na, pUrvamabhAvAt pavAdabhAvAt pUrva pazcAccAbhAvAt vandhyAputravat / syAt pratyAzA vartamAnakSaNe bhAvo bhavitumarhatIti sApi na kAryA, tvadAha eva, prAk pazcAt madhye cAbhAvAt, tvadvacanAdeva. bhAvasyeti SaSThI yadi kartRlakSaNA, sa eva bhAvaH- utpAdaH vyetivinazyati na bhavati ityuktaM bhavati / yadi karmalakSaNA, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 dvAdazAranayacakre vinAzo'kartRkaH kenotpAdo nivatya'tetyayukta eva bhAvaH / tasmAtsa eva na bhavatIti mdhye'pybhaavH| api ca taNDulAnAmodana ityatrodanasya svakAlasamavasthAyidravyavRttavikArAntaragateH sambhavediyaM gatiH, tvanmate tu tadvaidhAt tadAsAvasanihita eva bhAvaH kathaM vyetItyucyate? yadi yadA sannihitastadaiva vyeti naiva tarhRtpadyate, athotpadyate na tarhi vyeti, utpAdavyayayorvipratiSedhAt kuta eva tat? evazcottaro'pyasya vinAzakSaNo naiva bhavati, yataH tadapekSaH kSaNo'syAstIti kSaNika ucyate, anutpannatvAt khapuSpavat, AkAzavadvA, dvayAbhAve tu yadi sadeva cedastviSyate tata AhetamatAbhimatasthitadravyArthasadbhAve kSaNe kSaNe paryAyanayasadbhAve cotpAdavinAzAbhyupagamAt kSaNikazabdArthavattopapadyate nAnyatheti / evameva ca 'jAtireva hIti' zloka itthaM paThitavyaH, tadyathA - 'jAtireva hi bhAvAnAmanAze heturiSyate' iti / yasmAt sthita evArtha utpadyate nAsthitaH tasmAdutpattirevAvasthAne kAraNaM jAtamavasthitazcetyato na dhvstmiti| sthitaca jAyate ca na ca dhvaMsate ghaTaH dravyAtmA, na tAvadasthitaH, anutpAdavinAzAtmakatvAt, yadutpAdAtmakaM vinAzAtmakaJca na bhavati tannAsthitameva, asaMskRtatrayavat, taddhi bodhyatvAdrUpAdivat sat, sacca nAsthitaJca, utpAdavinAzamAtrAtmakatAyAntu ni jApAM tayorabhAvaH, tasyaiva cAsau bhAva ityetadapi na kiJcit, sthitamevotpadyate vinazyati cetyAdi bhAvitavaditi / yo'pi zlokaH Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo'raH niyamaniyamanayaH 373 'kSaNikAH sarvasaMskArAH' ityAdiH so'pyevaM paThitavyaH tadyathA - 'sarve'pyakSaNikA bhAvAH kSaNikAnAM kutaH kriyaa?'| tadvyAkhyA - bhAvAH vastUni iti pryaayaaH| te sarve'pya kSaNikAH sthityA kriyayA cotpattivinAzAtmikayA satatabhavanakriyAtmakA eva, atastAbhyAmakSaNikA iti| tvanmatavadyadi kSaNikAH syustata eSAmutpAdavinAzau naiva syAtAm, vyApArasthitiriktatvAt khapuSpavat, yadyakSaNikAH tata utpAdavinAzAsambhavAttadatiriktatvaM, utpAdavinAzAtiriktatvAtte na sthitA eva, khapuSpavadasthitAnAM kutaH kriyetyuktam, sA hi yujyate saMvRttyaiveti cena bhUtiryeSAM kriyA saiva bhavatItyabhyupagataiva prAk vyApArAriktatA dravyArthavastunaH, bhuuterev| abhyupagatamapi caitat bhUtiryeSAM bhAvAnAM sa eva vyApAra iti, utpAdavinAzAvAvirbhAvatirobhAvAvavasthitasyaiveti, ata eva kAraka saiva bhUtiH, bhavyabhavanadravyArthatvAt, evaJca tadapyakasmAt duHkhaM yat paThyate 'naSTA cennAzavighnaH kH...............||' iti| sthitasyaivonmaInamutpAdo vizeSeNAdarzanaM vinAzaH, ko naMSTA atyantAdRzyAtmanA? ko nAzaH pradhvaMsAbhAvAtmako yasya vighnazcintyate? ko vinaGkhyati? vinAza eva nAsti kuto'sya heturyata ucyate 'sAdhyaM vinAzahetutvamiti? api ca vayamityaM paThAmaH, tadyathA 'bhaviturbhAvavighnaH ko na ceva tathA bhavet' iti pratipakSasaMsparzavinirmukto bhAva eva bhAva iti nirdhAryaH, yathA hi. bhAva utpannaH sa bhavitA, bhUto'sti cet punarasya tathAbhavane ko Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 dvAdazAranayacakre vighnaH? yadi hi bhAvo bhUtaH ko'syottarakAlamapi bhavane vighnaH? sadA hi tena bhavatA bhAvena bhavitavyam, na na bhavitavyaM kadAcit, 'na cenaiva tathA bhavet' atha punarevaM neSyate ato'sAvabhavanadharmA tatadhAdhunApi naiva bhvet| __ asti bhavane vighnaH svayaM vinAzo vA kaH kasya vinAzaheturveti nidayau, vaizeSiko brUyAt ghaTAdInAmazmAdyabhighAto vinAzahetuH, agnisaMyogaH pArthivAnAM rUpAdInAmapAzca tatsAnidhye vinAzo'sAnidhye'vasthAnamiti, bauddho'pi 'juhukkhittaM mileDammi' iti tanna 'sAdhye vinAzatattve sta:' anyatarAsiddhe kathaM nirdhAryamayaM hetureveti, asti vizeSahetustasmin sati pshcaadgrhnnaaditi| idamasaMjJApakaM svayaM vinAze'pi hi bhAve'kRtake kramaniyamaprAptavRttau prAgdRSTo ghaTabhAvaH kapAlatvenAvirbhavaMstirobhavaMzca ghaTatvena na gRhyate kapAlatvena gRhyate, ataH siddhayatyevAsmanmatena ghaTapArthivarUpAyudakAnAM tirobhUtau tena rUpeNAnupalabdhiH, kathaM kRtvA? yathAsaGgyanirdezA hi mRdrUpAdayaH, ubhaye'pi zivakAkhyAM labhante, svena rUpeNAvinaSTAH tattatsvabhAvabhUtereva piNDatvena lInAH, kartRpratyayavazAccotpannAH stUpakatvena stUpaka ityucyante, abhighAtAdipratyayavazAdvA kapAlAnIti, sarvajJo hi tathA tathA pazyati, atastasya zivakAderagrahaNaM na svymbhaavaadvinaashaadvaa| pArthivA api rUpAdayaH svaparApekSasvabhAvena bhavanto' gnisambandhasAmarthyena pUrvarUpatirobhAve punaranyathotpannAH, tathA'pAmapyarthAntarApekSAnapekSasthitArthabhavanavyApteralpatarAvibhUtiragnisambandha Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo'ra: niyamaniyamanayaH 375 sAmarthyAt, antyAnAmapAmatisUkSmatvAnna sphuTaM grahItuM zakyate 'numIyate tu tirobhUtA ityArhatadravyArthavAdaM paryAyArthAkAI kSaNikavAdaH smrthyti| ___ mA cAdhRti kArSIH mamaivAItatvamApatitamanicchato'pIti, kiM tarhi? vidhyAdibhaGgAntaHpAtinaH sarve'nye'pi vastuvAyugAhAH tvadudvAhatulyAH, tacca tadvyasanadarzanAdAtmAvAsakaramiti dhRti bhAvaya / yepyAhuH rAzivaditi', eSa zloka: syAdvAda eva naikAntArthatvAt 'zaktyantaratvatAdAtmyAnyAnanyatvaprakalpanA / ............ // iti zaktyantaraM narAdiSu pratyekamasat senAyAM samuditanarAdicaturaGgAyAM dRSTaM tadAtmanA senA tu pratyekamiti tayoH samudAyisamudAyayorekatvanAnAtve vAdinA'GgIkRte dravyArthaparyAyArthAnupAtaH kRto bhavati, narAdisAmAnyatAdAtmye'pi ca senA'nyApi, tatsamudAyamAtratvAt tadAtmatvAt bhavanasAmAnyasya rUparasArthAntaratvavat, tasmAdeva prAgeSa nyAyastadyathA 'nRrthaashv................||' iti| __ tathA zikharAdibhyaH pratyekamasattvAtteSveva sattvAdanyo'nanyazca zikharI, tathA maricAdibhyaH pAnakasyAnyAnanyate vAtAdirogakopopazamAdisattvAsattvAbhyAM pRthak samudAye ca, tathA''tmApi sukhAdisahakramabhAviparyAyAtmakatvAdananyaH, anyastu pratyekaM teSAM virodhyavirodhibhedAt, pAnakadravyamAnaM svatattvamapi, tadvatsiddhatvAt, . madhurarasavat, na hi tadvatsiddho rasaH rUpAdisahabhAvidharmAntarasaGgatimantareNopalabhyate'taH svatattvaH paratattvazca / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 dvAdazAranayacakre tathaiva puruSadravyaM skandhamAtre na samAnIyate yataH skandhA api rUpam vedanA vijJAnaM saMjJA saMskAra iti, rUpamapi viSayendriyavijJaptyAkhyamarUpamapi vijJAnAtmatvAt, evaM pazcApi, AtmApi vijJAnAtmakaH te eva rUpAdayaH skandhA ityanAtmA ca, tasmAt siddhArthIyasthityanatikramAt udAhitavastUnAmayuktaM paThitamekAntena rAzivadityAdi / tatta evAprAjJAH skndhvytiriktaa| vyatiriktAtmAnamAtmAnaM skandhA evetyAhuH / aprAjJAnAM teSAmeva ca bhedavAdo yathA rUpAdisamudAyamAnaM tattvamiti samudAyo rUpAdivizeSANAM sAmAnyamabhyupagataM, tathehApi pazcaskandhasamudAyaH sAmAnyameveti nirAkAryaH saiddhArthIyaiH tdubhymicchdbhiraatmgraaho'stviti| audAsInyAcca tattveSu mithyAbhinivezAttvadAprApite jJAnasukhAyanyAtmakamAtmAnaM pazyasi tasmAt tAdAtmyazaktyantarogAhapura -skRtasAmAnyavizeSAtmakatvAnatikramAt saiddhArthIyatvApattiH vastuvAditvAt, evaM zeSavAdeSvapi syAvAda evApadyate balAt tatra tatra tathaiva yojitamityalaM prasaGginyAH snggthaayaaH| evantu gRhyatAM niHsvabhAvamidaM sarvam, suptonmattAdivat, suptamattasthAnIyA eva hi raktadviSTamUDhAH pASaNDinaH tadatadAkAraprakalpanAnupAtivijJAnatvAt tadatatsvAbhAvyena vijJAnakalpitAkArasuptamattAdivijJAnaviSayavat, kimapi kimapItyA bhAsAt paramArthato nAsti kazcidAkAraH zUnyaM taiH svairAkArairidaM gRhyamANamapi buddhayA Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo'raH niyamaniyamanayaH 377 grAhakAkArapariplavAdAhyAkArabhrAnteH zUnyagRhavat praveSTrasthAtRnirgantR -kalpotpAdAdirahitaM kalpayituM nyaayym| sa ca svabhAvazcintyamAno na svataH nApi parato na dvAbhyAm, nApyahetutaH, atha kathaM svaparobhayAbhAvaH? brUmaH, asiddhayayuktyanutpAdasAmagrIdarzanAdarzanebhyaH, asiddhestAvat dIrghahasvayormadhyamAnAmikAGgulyoH dIrghAyA dIrghasvabhAvo na tAvadIrgha svAtmanyasti parAyattatvAttasyAstasya taddhi anAmikAhasvatvAyattaM yat svAtmanyasiddhaM tat kathaM parataH siddhayet? yadi hi svaviSayamevaitat syAt, anAmikAhasvatvaM na syAt, aparApekSatvAt sA'pi dIrdheva syAt, madhyamAvat, na tu bhavati tasyA hasvatveSTeH, athAhrasvaiveSyate tatazca madhyamAdIrghatvAbhAvaH, tAmevApekSya dIrghati vyapadezAt, tasmAcca dIrghatvapratipakSasyAnAmikA -hasvatvasyAbhAvaH, tayoH parasparAyattatvAt, kadA madhyamA dIrghA setsyati? yadA'nAmikAhrasvA bhavet anAmikA hrasvA ca madhyamAdIrghatvasiddhau setsyati iti itretraashrytvaadsiddhiH|| na hrasve'pi dIrghatvaM tatpratidvandritvAttayostamaH prakAzavat jIvitamaraNavacaikatra kuto bhAvaH? tasya vA'dIrghatve'bhAvAtmakatvAt kuto dIrghatvamAgatamanyat? hrasvatvAbhAvAca nAsti dIrghatvam, dIrghatvasya hrasve vRtte tadavaSTabdhe hrasvatvasyAnavakAzAt, tathApi punaH hasvapratiyogino dIrghatvasyAbhAvAna siddhayati dIrghatvam, svAtmani' paratra vA vRttysmbhvaat| Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre na dvaye, uktanyAyAt, pratidvandvitvAdvA, ubhayatra dIrghatvavRttireSA ca kiM hasve varttamAne dIrghatve dIrghaM bhavati ? uta dIrghe eva varttamAne, yadi hrasve varttamAnaM dIrghatvamubhayatra bhAvaM labhate tato hasve varttamAnaM dIrghatvaM dIrghasya dIrghatAM dIrgha iti buddhiJca kathaM kuryAt ? tato'nyatra vRttatvAt, hrasvAdIrghatvapratyayavat / 378 atha dIrgha eva dIrghatvavRttiriSyate tato dIrghe eva varttamAnaM dIrghatvaM karoti tatpratyayazcAdhatte iti hasvena dIrghetareNetaretarayogArthaM kalpitena nArthaH na ca tatpratyayena, svAdhArabalAdeva tatsiddheH, atha tathApi tatra dIrghe dIrghatAM na karoti na tatpratyayazcAdadhAtIti manyase tato hrasve kathaM dIrghatvaM tadbuddhiJca kuryAt, tato'nyatra vRttatvAt, hrasvAdIrghatvapratyayavat, athocyeta hasve dIrghatAM naiva karoti dIrghapratyayamapi nAdadhAtIti etadapi nopapadyate hrasvadIrghayoH parasparApekSasiddherloke dRSTatvAt, tadyathA siddhArthaketyAdi meruparyantAnAmitaretarApekSahrasvadIrghANAM dRSTAnAM hrasve vRttasya dIrghatvasya dIrghAkaraNadIrghapratyayAnA -dhAnAbhyupagame'tyantadIrghAbhAva eva prasaktaH naiva dIrghaM bhavet dIrghAkaraNAt, hrasvatvavat, tatpratyayo'pi na bhavet, dIrghapratyayAnAdhAnAt, hrasvapratyayavaditi, evaM hasvatve'pi / - ubhayobhayapakSo'pi pratyekamabhihitairdoSairna vimucyate, pratyekamasiddhayorapekSAyAmapyasiddheH, vipratiSedhAcca, evaM tAvanna svato na parato nobhayatazca hrasvadIrghe siddhyataH, yadyahetutaH, khapuSpamapi syAditi / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaist: niyamaniyamanayaH evaM ghaTAdInAmapi svarUpasiddhireva nAsti, na ghaTe ghaTatvam, parAyattatvAd ghaTatvasyetyAdidIrghatvapratiSedhanyAya evAtrApi, yadi hi svaviSayamevaitat syAt ghaTo na ghaTospi syAt, bhavatvitaretaraH tasya cAghaTatve evamanyespi ghaTA iti tasyAbhAva:, tasyAbhAve'ghaTAbhAvaH ghaTApekSatvAda ghaTatvasya, so'pyevamaghaTo na bhavati, etaddhaTAyattatvAdaghaTatvasya, tayoH parasparAyattavRttitvAt kadA ghaTaH setsyati pratyekavyaktyAtmA? yadA'sAvaghaTo bhavet, aghaTazca ghaTasiddhau setsyatIti itaretarAzrayatvAdasiddhiH / 379 athAghaTe'pi na ghaTatvam, pratyakSata evAghaTe ghaTatvasyAbhAvAt pratidvandvitvAccAghaTe kathaM ghaTatvaM syAt, hrasvadIrghatvavat, aghaTasya ca ghaTatve ghaTa eva saH prAptaH tasmAt ko ghaTo nAmAghaTAdanya iti ghaTAbhAvaH, ghaTatvAbhAvAtmakatvAdaghaTatvasya, aghaTAbhAvAcca nAsti ghaTatvam, ghaTatvAsyAghaTe vRtte ghaTatvAvaSTabdhe'ghaTatvAnavakAzAt, aghaTAbhAve va ghaTatvaM vartteta? tathApi punarna siddhyati ghaTatvaM svAtmani paratra vA vRttyasambhavAt / na dvaye, uktanyAyAt dvayoranyataratrApyasiddhasya kuta ubhayatra siddhiH svaparayoH pratidvandvitvAdvA tayoH sahavRttirayuktA, ayamapi ca nyAyazcintyaH kimaghaTe ghaTatvaM varttamAnamubhayatra bhAvaM labhate ? uta ghaTa eva varttamAnamiti, yadyaghaTe vidyamAnamubhayatra bhAvaM labhate tato'ghaTe varttamAnaM ghaTatvaM ghaTasya ghaTatvaM kathaM kuryAt, tadbuddhizvAdadhyAt ? tato'nyatra vRttattvAt hasvAdIrghapratyayavat, atha ghaTa eva ghaTatvavRttiriSyate tato ghaTa eva varttamAnaM ghaTatvaM ghaTatAM karoti Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 dvAdazAranayacakre tatpratyayazcAdhatte tatretISyate kintu aghaTena ghaTetareNetaretarayogArthaM kalpitena nArthaH na ca tatpratyayena, svAdhAravalAdeva tatsiddheH / atha tathApi tatra ghaTatAM na karoti na etatpratyayaJcAdadhAtIti manyase tataH kathaM tvayocyate manyate ca ghaTa iti tato'nyatra vRttatvAt hrasvAdIrghatvapratyayavat / athocyetAghaTe ghaTatAM naiva karoti tatpratyayamapi nAdadhAtIti, tadapi na, ghaTAghaTayoH parasparApekSasiddherloke dRSTatvAt kyathA - siddhArthaketyAdimeruparyantAnA mitaretarApekSaghaTAghaTAnAM dRSTAnAmaghaTe vRttasya ghaTatvasya ghaTAkaraNaghaTapratyayAnAdhAnAbhyupagame 'tyantaghaTAbhAva eva prasaktaH, naiva ghaTo bhavet ghaTAkaraNAt, hasvatvavat, tatpratyayo'pi na bhavet, ghaTapratyayAnAdhAnAt, hrasvapratyayavaditi / evaM na ghaTatve'pi, nAghaTe'ghaTatvamityAdi yaavddhtttvvdnustvym| ubhayobhayapakSastu pratyekamabhihitairdoSairna vimucyate, pratyekamasiddhayorapekSAyAmapyasiddheH, vipratiSedhAcca, evaM tAvanna svato na parato nobhayatazca ghaTAghaTau siddhayataH, siddhayatyahetutazcet khapuSpAyapi syAt, evaM srvaarthessvpiitysiddhireveti| athAntareNApItaretarayogaM svata eva siddhayati ghaTa iti cedatra brUmaH, yadyasti ghaTastatastasya sattvaikatvaghaTatvAnAmekatvAnyatvayoH kA yuktiriti vicAre teSAmekatvazcediSyate tato yatraikatvaM tatrAstitvamapi niSkalaM svenaiva tattvena bhavitumarhati, anarthAntaratvAt, yatra yasyAnarthAntaratvaM tatra tasya niSkalameva svatattvaM bhavati, ghaTa iva ghaTasvatattvasya, tatazcAstitvasvatattvaM ca sarvabhAvA iti sarvabhAvAnAM ghtttvprsnggH| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo'raH niyamaniyamanayaH 381 ____ yatrAstitvamiti pUrvavatsAdhanaM kRtvA ekatvasvatattvaJca sarvatraivaikaikasmin, sarvasya pratyekamastyekatvAditi sAdhanadvaye'pyastitvaikatvAbhyAmananye sarvabhAvAH paTAdaya ityananyatvApAdanaM tulyam, pUrvatra ghaTaH sarvaM tadekatvaM sataH ghaTAvyatiriktam, parasmiMstu ghaTa eva sarvaM tadekatvaM sarvabhAvA iti vishesso'smaattsy| tathA yatra ghaTatvaM tatrAstitvaikatvayorapi niSkalenaiva svatattvena bhavitavyam, anarthAntaratvAt yatra yasyAnantaratvaM tatra tasya niSkalameva svatattvaM bhavati, yathA ghaTa iva ghaTasvatattvasyetyata ekaiko ghaTAdiravAdiH sarvo bhedena sarvAtmakaH, tathA ca pratyakSAdivirodhAH vyaktAvyaktAtmakabhAvAnAM dravyaguNakarmaNAmutpAdasthitibhaGgAnAM sAdhanadUSaNata daanaanycaapaayaaH| ete cenneSyante ghaTo nAstIti pratipattavyam, tathA ca sarve bhAvAH, yatra ghaTasyAvRttistatra sarvabhAvAnAmavRttireva, astitvaikatvayoH ghaTAnAntaratvAt, athApyarthAntaraM tato ghaTasya sAmAnyavizeSau na sta iti niHsAmAnyatvAnirvizeSatvAcAsattvameva syaat| atha bhAvAH parasparaviparItasvabhAvA eva satyapyastitvaikatvAbhede, bhedArtha pradhAnAdipravRtteH, tasmAna sarvAtmadoSaH, atra brUmaH ghaTaH paTAdastyAtmakAdekAtmakAdananyAtmakAcca viparItaH saMvRttaH tatazca ghaTo ghaTAtmasvarUpAdapi viparItaH prApnoti, astitvaikatvAbhyAM viparItatvAt, ghaTaviparItapaTAtmavaditi punarapi nAsti ghaTaH, evaM . sarvabhAvA api, sarvagatatvAvyApteH / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre nanvastitvaikayorviparItatA kasmAt sarvagatatvAdvayApteH, tato vyAvRttiH kalpyate ghaTAdayaH parasparaviparItA iti, atra brUmaH, evaM tAvadekatve kuta idaM ? yatte sarvagate na ghaTatvam, ghaTatvamevAsarvagataM na te iti, nanvevaM sarveSAmapyekarUpeNa bhavitavyam, ananyatvAt, prativastutattvavaditi nAsti sarvagatatvAsarvagatatvavizeSaH, atha etanneSyate ghaTabahutvaM tarhi prAptam, yasmAdastyapi ghaTo bhedena, eko'pi, ghaTo'pIti trayo ghaTAH syuH, atha ghaTa evaiko ghaTa iSyate, na tvastitvaikatve. siddhastarhi nAsti ghaTa iti, astitvArthAntaratvAt khapuSpavat, naika iti ca, ekatvAstitvatyAgAcca rUpAdiSu ghaTaika - dezeSvapi na ghaTa iti prAptam, ekatvatyAgAt, ekaikatvAcca rUpAdInAM rUpAdiSvabhAve ghaTasya rUpAdayo ghaTaH saMvRtisanniti nivarttate, kSaNika iti ca na kSaNikamAtram, astitvatyAgAt tatazcAnastitvo ghaTa iti prAptam, tacca vijJAnamAtramidaM sarvaM iti vakSyamANapakSo 'bhyupagato bhavati / 382 athocyeta bahvevAsti pratyekavRtterastitvasya, bahveva nAsti parasparavyAvRttasvarUpatvAt, tacca kacidarthe na sarvatra, paTAtU vizeSaNArthamasti ghaTa ityucyate, ekamapi vyAdivizeSaNArthamucyate tatrAtyeko ghaTa iti, sarvaikatvaprasaGgo ghaTabahutvaprasaGgazca kuta AyAtau ? iti etana, sarvasamayAprasiddheH, astitattvaM na kasyacit samayasiddhaM bahviti, astitvasya rUpAntarAbhAvAt / yadi syAdrUpAntaraM tato nAnArUpameva syAt kizcidasti kiJcinnAsti kiJcidasti nAsti ceti, aniSTaJcaitat tasmAdabheda Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaist: niyamaniyamanayaH 383 evAstitvasya tasmiMzva tadabhede tu sarveSAmaikyam, bhede vA ghaTabahutvamiti tadavasthau prasaGgau, tathApi ca nAstitvameva, astitvaikatvazUnyatvAt khapuSpavat / itaretarAsattvAbhyupagamAcca kuto'stitvaM teSAmiti / " athocyeta bhinnAstitva eva ghaTaH, AtmalAbhe bhinnaprakAratvAt, paTakaTadhIvat, kaTo hi nAsti paTaH paTazca nAsti kaTa iti kaTapaTadhiyau bhinnAstitve dRSTe tathA ghaTospi bhinnaprakArAtmalAbhatvAt paTAdibhyo bhinnAstitvaH etadapi na, uktasattvatulyatvAt, asya vA hetorabhinnaprakAratvAditi prayoge'pi, yena prakAreNaikasyAtmalAbhastena prakAreNa sarvabhAvAnAmapyAtmalAbhaH, astitvena bhavanAvizeSAt, nAnArUpye'stitvaM nAstitvamasti - nAstitvaM vA syAdityuktam / tasmAdabhinnAstitvo'sau naJsahita eva hetu:, ghaTavaditi dRSTAntaH, tathaikatvamapi / yadi tu tAbhyAmapyanyastato ghaTasya zUnyatvam, astitvaikatvazUnyatvAt khapuSpavaditi prAgukto doSaH, ananyatve tu sarvameva ghaTaH, astitvaikatvAnarthAntaratvAt ghaTasvatattvAnarthAntaraghaTavaditi, athaivaM neSyate'narthAntaratvaJca na tyajyate tato ghaTospi ghaTo mA bhUdbhavanavizeSahetvabhAvAt, evamanabhyupagame vA tulyayorastitvaikatvayoH sato rghaTo ghaTa eva niyatarUpo na tu paTo ghaTa iSTaH, astitvaikatvAvizeSAt, evamaghaTa eva ghaTaH syAt, tasmAdeva hetoH, nanvayameva viparyayaH * rUpaM loke rUpameva na rasa iti siddhamapi rUpaM na syAdraso spi raso mA bhUdrUpaM syAt, bahutvaprasaGgo voktavat, tasmAnna santi - ghaTAdayaH / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 dvAdazAranayacakre nanvevamasattve pratyakSasiddhaM tRptisukhAdi virudhyate, nanu tatsarvasiddhAntasiddhamityayukterghaTAdInAM shuunytaa| tathA'nutpAdAdapi, AyantayorjAtAjAtayoranutpAdAdasat, tatra hi tau vidyeyAtAM na vA? yadi nAma na tato'sattve tayoH sarvabhAvAnAmanAyantatvAnityasthitireva syAt sA ca pratyakSAdiviruddhA utpattivinAzadarzanAt, sthitavastuviparItatvAdavastu prApnoti, anutpannameva sarvaM vastvityabhyupagame srvsiddhaantvyaaghaatshc| ___athocyeta sAGyAnAmeva tAvat satkAryavAditvAdavyAghAta iti, nAvyAghAtaH, kathamasatkAryAnabhyupagamAt? pradhAnAdInAM nityaniSThitatvAbhyupagamAt, atastAnyArabdhAnyeva, niSThitatvAt, ghaTavat, ArabdhatvAt kRtakAni kRtakatvAt paryavasAnavantyapi, yattvevaM na bhavati tat khapuSpavadasat syAt, atha tvevamapi naivAbhyupagamyata ArambhAdi tahanirvRttamaniSThitamasat syAt, aakaashvt| nanvAkAzaM zuddhapadavAcyatvAnivRttaM niSThitaM sadeva pramANajJAnavadityatrocyate kuto'sya zuddhapadatA? AGISadartha upasargaH kAza dIptAviti dhAtuH AkAzata ityAkAzam, 'kugatiprAdayaH" iti samAsatvAt mRgatRSNikAvadAbhAsata ityAkazamiti vijJAnasyaiva tathAtathotpAdaH / yadi ca khAdizuddhapadArthapratipattiM kurmastato vijJAnamAtramevedaM sarvamiti nAbhyupagacchema, asmAkaM hi viyadgaganakhAmbaravyomamAyAzUnyaghaTapaTAdizabdAnAmapi vijJAnamAtrArthateti, anena sarve zabdA vijJAnAdhAnanimittamAtratvAdasadA ev| 1. pANini 2-2-18 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaist: niyamaniyamanayaH atha mA bhUdvijJAnamAtratAprasaGga ityanyathAssdiH pradhAnAdiriSyate pUrvapratyupasaMhArasamAhitatvAditi sa sopasaMhAraH kiM nityaH ? utAnityaH ? athAdinityatAyAM doSAnnityaniSThitamiSyate tataH pUrvokta eva doSo yAvadvijJAnamAtrArthatA, antanityatAyAntvasattvameva / 385 athAnityatve sa kiM jAtaH ? kimajAto vA ? yadi jAto'nutpAdastarhi jAtatvAt nirvRttaghaTavadanutpannatvAdasan, yayajAtastato'pyanutpAdaH, ajAtatvAt anirvRttaghaTavat jAtAjAtazcedvirodhAdubhayapakSadoSasambandhAcca, niSThAyAmapi kiM niSThito' niSThato vA? yadi niSThitaH, anutpAdastarhi niSThitatvAt, niSThitaghaTavat, yadyaniSThitastathApyanutpAda evAniSThitatvAt anirvRttaghaTavat, aniSThitazcAsan, asattvAdakarttA, akartRtvAcca khapuSpavanna nitiSThati, nobhayamuktavat, ante'pi kiM vinaSTo vinazyati, kiM vA'vinaSTaH ? yadi vinaSTo vinazyatItISyate tato'nutpAda eva vinaSTatvAt vinaSTaghaTavat, nAvinaSTo'kSataghaTabadabhUtavinazyadbhAvatvAdAkAzavaditi vA, asyAnugamaM kRtvA prasaGgaH nobhayamuktavaditi notpattisthitibhaGgAH siddhyanti tatazca khapuSpavadabhAva eva syAdvastu / athocyeta kiM na etAbhyAmasvarUpAbhyAmAdyantAbhyAM prayojanam, etau hi vastuna AtmalAbhAt pUrvottarakAlau, tayorabhAve spi tanmadhye vastu bhavitumarhatyeva, atra brUmaH, tanmadhye madhyaM vA kiM jAtamajAtaM vA vastu syAt ? yadi jAtam, anutpAdastarhyasya jAtatvAnnirvRttaghaTavadityAdi sa eva granthaH, yAvapi ca tau kAlau Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 dvAdazAranayacakre tAvapi na staH, vinaSTAnutpannatvAt tadabhAve tadapekSatvAttanmadhyavastvabhAvaH, dagdhendhanajvAlAvat, yaddhi pUrvottarayoH kAlayo sti tanmadhye kathaM sambhAvyeta? asattadbhavati, pUrvottarakAlayorasattvAt, khpusspvditi| athocyeta Adau madhye, na cotpannamAtre, kArya tattvopanilayanAt prAgasadeva, tadarthaM pravRtteH, na hi tadarthitvaM sati tasminnupapadyate, tattvopanilayanAduttarakAlamasti, tadarthamapravRtteH, na hyasati tasmiMstadarthI na pravartate, etadasatyam, tadasattvAnivRtterasadeva syAt punarapi, tadAdimadhyAnteSvabhUtatvAt khpusspvditi| itazca nAsti vastu sAmagrIdarzanAdapi, sAmagrayAM bhAvA dRzyante na pratyekaM svarUpeNa, yacca svarUpeNa nAsti tasya sAmagrayAmapi kuto'stitvam? iha loke yAvatI ghaTa iti saMjJA kapAlasAmagrayAM paTa iti saMjJA tantusAmagrayAM rUpamiti ca saMjJA tatsantAne tatsAmagrImAtrameva, sAmagrI ca bhAvAnAM bhAvAntaraM prati vyApAraH, yathA tantUnAM paTaM prati vyApAraH, tatra ca sAmagrayAmekaiko'vayavo nAvayavI sambhavati, tacchaktyabhAvAt, na tAvaddhetupratyayasAmagrI, pRthagbhAveSvadarzanAt, nApi tatsvarUpapRthaktvam, apratyakSataH, anumIyate'pi ca nAstIti, tatsAnidhya eva tadarthapravRtteH, yacca yeSu nAsti teSu tadarthI tadarthaM na pravarttate ghaTapaTavat, na hi kumbhaH paTe nAstIti matvA tadarthinAM tadartha pravarttanaM paTe dRSTam, paTo'pi vA kumbhe nAstIti matvA tadarthinAM tadartha pravartanaM kumbhe'pi dRssttm| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazaist: niyamaniyamanayaH 387 nanu kumbhasya sikatAkaNeSu pratyekamadRSTasya darzanAditi, na sAmagrItulyatvAt, sAmagrI hi sAdhyA tayaiva tulyaH kumbho'pi, asmAbhiryadi dRSTaH syAnnatvevatatsAdhyate asti nAsti vA sAmagrIti / tasyaivopanyAsAttadvipakSAbhimatyA'naikAntikatvacodanaM pAThamAtrametat pratyekamadRSTasya sikatAsu kumbhasya darzanamiti / -- avayavAstarhi santIti cenna, A rUpAdibhyo'vayavinazvAsattvasyoktatvAt, rUpAdayo'pi na svato rUpAditvaM labhante yasmAt rUpAdayastu rUpaNAdinirUpitavijJAnasArAH tatra rUpAdInAM parasparataH pRthaktvaM hetutvaJca buddhau vRttereva nAvRtteH, tasmAnna bahirastitvaM janayitumarhataste hetvAdyabhAve sAmagrayabhAvAt, sAmagrayabhAve ca kA dravyatA? itaretaradoSAcceti / itazva na santi tathAsdarzanAt sarvathA'pyayuktayo darzanAvagRhItasadbhAvAH santo'rthAH kalpayitavyAH, tathApi na santi tasya darzanasyAsambhavAt tadapi ca darzanaM nAstyeva yato yAvad dRzyaM tAvadArAnmadhyaparabhAgam tatra yadyArAdbhAgo dRzyate iti pratyakSamiSyata paramadhyabhAgayoradarzanAdapratyakSatA tasya kiM neSyate ? tasmAdadarzanameva vastunaH / atha matamArAdbhAgo niyamAt pratyakSato grahISyate paramadhyabhAgau apyanumAnAt kAlAntare ca pratyakSato grahISyete iti, na tatrApiM tribhAgatvatulyatvAdadarzanameva sAvayavatvAt samastavastvadarzanavat atha mataM bhAgo drakSyata iti paramANavastarhi gRhyatAm, teSvadRzyamAneSu nirbhAgeSu bhAgavad dRzyata iti kA kathA ? bhAgAntarAdRzyatvAt, Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre sikatAtailavadvA pratyekaM darzanAbhAve tatsamudAye'pi darzanAbhAvAt, yadA ca paramANurna kasyacid dRzyastadA kutaH paramANusaGghAto bhAgavAn drakSyate? bhAgavati vA paramadhyAgrahaNAdagRhyamANe tadaMzA nirvibhAgAH paramANavo grahISyante iti / 388 : -dRzyadarzanavyavahArastarhi kathamasati dRzye sambhavatIti ceducyate, ayantu vyavahAro vijJAnotthApita eva, vijJAnazvAsatyapi bAhye'rthe tathA tathA viparivarttamAnaM bAhyArthavadavabhAsate vastutvAt svapnavat, tatrApi jAgragRhIto'rthaH kAraNamiti cettatra ca tatra ca vijJAnameva kAraNam svaprajAgaraNakAraNena vijJAnenaivotthApi to'rtho'rtha iti pratipattuM zakyo nAnyathA, yadi vA'vijJAno'rthaH kazcidasti sa darzyatAM tvayA mayA punaH zakyate'rthena bAhyena vijJAnamevArtha iti darzayitum, tadyathA svapne tvanarthakaM vijJAnamevArtha iti / atra ca vijJAnaM zabdArthaH, vijJAnameva hi zabdo vijJAnotthApito rUparasAdighaTapaTAdi - bAhyo vAcyo vijJAnameva, evaM tarhi pramANapramANAbhAsAvizeSa iti cediSyata etat, tacca vijJAnaM kalpanA, aniyatadezakAlAkAranimittanaimittikatvAt suptataimirikAdi vijJAnavat, buddhayanusaMhRtirvAkyArthaH / ayazca vikalpa evambhUtaikadezaH, tasya ca paryavAstikabhedatvAt, parisamantAdavagamaH, naiH svAbhAvyAt parito'vagamaH, so'syAstIti matirasya paryavAstiko'yaM nayaH, sa ca bhAvaH Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazo'raH niyamaniyamanayaH 389 bhAvo'pi bhAva eva sAkAro'nAkAro vA pramANapramANAbhAsAdivikalpazUnyaH, dravyAzabdazvaiSa SaTsvapi durgatiH, tasyA vikAre yatpratyaye dravyamiti, dravyamevArthaH dravyArthaH, sa punastathAtathA prAgvyAkhyAto yathAdarzanaM paryAyArtha eva sa SaDvikalpo'pi, tathA gteH| nibandhanamasya 'se kiM taM bhAvakhaMdhe ! 2 duvihe paNNatte taM jahA . Agamato a, no Agamato a, se kiM taM Agamato bhaavkkhNdhe| 2 jANaye uvautte settaM Agamato bhAvakhaMdhe iti, AgamabhAva skandhAderupayogalakSaNasya vijJAnasvarUpamAtratvAt sarvamupayoga eva, ayaM niyamasyApi kSaNikavAdasya niyamaH, tadapi kSaNikaM vastu vijJAnameva / iti niyamaniyamabhaGgo dvaadshH| 1. anu. sU. 54-55 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazabhaGgasyAntaram etadapi pUrvavadevaikAntatvAdayuktam, sambhavivikalpAnupapatteH, evaM sarvaM niHsvabhAvamityevaM bruvatastava vijJAnavacasorapi sarvAntaHpAtitvAniHsvabhAvatve'pratyAyanaprasaGgAt parapratyAyanamayuktam, vijJAnavacasoH nizcitapakSAditvena abhUtatvAdunmattAlApavijJAnavat, atha mA bhUdeSa doSa iti sasvabhAve vijJAnavacasI abhyupagacchasi jJAnavacanasvabhAvatvAbhyupagamenAbhyupagamavirodhaH, idAnIM sasvabhAvatvAbhyupagamAditi svvcnvirodhshc| evaJca ghaTAyapi sat, vyavahAravRttatvAt, tadvAkyavat, ubhayavirodhAdivikalpatastacchUnyatve tu pratyakSAdivirodhAH, lokavirodhastu sarvalokamavamatya prvRtttvaat| sarvazUnyavAdagatapakSadharmAyabhAvAJca na sAdhyaH, vijJAnAbhyupagamAJca puruSa evedaM sarvaM caturavasthAmAtrabhedamabhinnamastItyabhyupagataM bhavati sato vijJAnalakSaNatvAt tasya ca sarvatvAt sarvameva cet vijJAnamAtraM sa ca puruSa eva jJaH, tanmayazcedamiti / nanu vijJAnazabdenotprekSAmAtramucyate, nArthavattvaM vijJAnasya, svapnamudAharadbhiH Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazabhaGgasyAntaram kalpanAmAtratvasya pratipAditatvAditi, etadapya yuktam, jAgaritavyatiriktasvapnodAharaNAdeva vijJAnamAtratvavyAvarttanAt / 391 yadi tanmAtraM kiM svapnasya jAgaraNAdvizeSaNaM ghaTate? ubhayorapyabhAvatulyatvAt khapuSpasya vandhyAsutAdiva, pratipAdyamatyapekSayA iti cenna, ubhayorapyabhAvatulyatvAt / khapuSpavyudasanena ca svapnasiMhadarzanavaditi vacanaM ghaTate, svapnadRSTAntavyAkhyAne na ca vRthAbhayaharSAdivizeSaNamavRthAbhayaharSAdinA binA nanu bhavitumarhati, vijJAnaviSayA cAstitA nanu sthitaiva, tatazva sarvaM niHsvabhAvamityetanmithyA, nirbhedaJca nAstitvaM nAstyeva, kutazcitsato vastuno vizeSya sadeva zakyaM vaktuM nAstIti na zUnyatvaM sarvasya sattvameva tattathA, svapnavijJAnasiMhAderapi nAstitva manyAstitvaM sAdhayati / , athocyeta vijJAnAstitvamapi kaH pratipadyate ? kalpanAmAtratvAt, vijJAnAddhi vijJAnam, tadvijJeyAbhAve kuta: ? svapne tatkAraNavijJeyasyAbhAvAdvibuddhe'pyevameva / evamapi vijJAnavijJeyAvijJAnAvijJeyajJAnavacanavizeSaNabhedAbhyupagamAt sadvAda evAbhyupagato'tra tvayA, no cedabhAvAvizeSAttUSNImbhAvaste samAzrayaNIyaH syAt, tathA'vijJAnAbhAvAdiSu ca naJaH kA gatiH ? kiM prAgAdivizeSeNa nAstIti ? utAvizeSeNaiveti? tatra yadi vizeSeNa nAstItyucyate prAkpazcAditaretarA d Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 dvAdazAranayacakre -sAmarthyAsaMyogebhyaH tato nanu nirvRttAdhvastatatsamarthabahiH sambandhAstitvameva ghaTAdeH prsjyte| athocyeta naivAstItyavizeSya vandhyAputrAdivaducyate, atha kathaM punarvandhyAputranAstitvamapi? yadi na viSayo, nirvRttyAdisatyAgabhAvAdisvabhAveSu na saMbhavet / sambhavati tu svayaM bhavitRtvena tatra cetanasyAnAyanantakarmaparivartAnubhAvyanAdyanantabhaveSu svajAtyaparityAgenetaradravyavadanyathAbhavato manuSyastrIvandhyAtvAbhyAM pratyAvRttya janmAntare manuSyastrItvotpattau putravattve dravyArthAbhedAdvandhyA putravatI jaayte| anantarabhavavandhyAbhAvAnatiriktatvAt sakarmA cetanosvandhyAtve'pi tadvat bAlakumAravadvA eka eva, anAdyananta krmprbndhaatmktvaat| vandhyAzarIragatAnAM pudgalAnAmutsRSTAnAM mRttvavrIhyAditvasambhUtau vandhyayA striyA puMsAvA''hAritAnAM putratvenotpattAvapi vandhyAputrAstitvamaviruddham, tadanyo'nyAnugatimantareNa tadabhAvAttattasyaiva tadeva vA, zarIrArambhavat, tasmAt sarvamidaM sarvasvabhAvamazUnyamutpattisthitivinAzasahitamekamanekAtmakaM svaparobhayato'stye -veti pratipattavyam, uktnyaayaat| ____ atha kathaM svaparobhayabhAva iti atra brUmaH saMsiddhisaMyuktyanutpAdasAmagrIdarzanasadAdarzanebhyo hetubhyaH, saMsiddhistadAtmabhedaikIbhAvena sadbhAvaH, dIrghatvaM dIrgha eva, aparAyattatvAt, taddhi Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazabhaGgasyAntaram 393 svAyattameva, yadi svaviSayameva tana syAt nAnAmikA madhyamAdIrghatAyAmapi kaniSThikAto dIrghA syAt, svAtmanyavidyamAnadIrghatvAt, khapuSpavat, bhavaMti tu dIrghApi svAyattakaniSThikApekSasvagatadIrghatvapariNAmAt, tathA na ca madhyamA zakrayaSTidIrghatAyAM anAmikApekSAt bhavati tu, evaM hsvtvmpi| svagatanAnArUpyAnatikramAttu ekapuruSapitRputratvAdivat tathA tathAniyamavRtterhasvatvadIrghatvAvyAghAtaH, AtmagatA eva hi tAstAH sApekSanirapekSAH pariNAmazaktayaH pudglaanaamnyessaanyc| anenaiva nyAyena hrasvasadbhAve dIrghasyAbhAvo na bhavati, tathetaretarAzrayatvAdasiddhirapi na, uktavat ata evApratidvandritvam, viruddhAbhimatasarvadharmAvirodhavRttatvAt, evameva cetaretarayogavicArAna -vakAza iti| saMyukterapi ca svaparobhayabhAvaH, iha bhAva eva bhAvo nAbhAva iti, sa ca bhAvaH tadatadatItAnAgatavartamAneSvaviziSTa eva, tadbhAve bhAvAtU tadabhAve cAbhAvAt, ghaTapAMzukArpAsatantupaTavat sarvasarvaikyamiti sthite'smin nyAye tatrAstyeko ghaTa iti trayANAmekatve yatraikatvaM tatrAstvisyApi niSkalena svatattvena bhavitavyam, anarthAntara -tvAt, yatra yasyAnantaratvaM tatra tasya niSkalameva svatattvaM, . ekasminnekatvasvatattvavat, astitvasvatattvaJca sarvabhAvA iti yaduktaM tat sarvazaktyaikaM vastvicchato mmessttmev| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 dvAdazAranayacakre yatrAstitvamityAdi pUrvavat, na me kazcidoSaH, matpakSasAdhanA eva te hetvH| Urdhvamadhyabudhnadezabhede'pyabhinnaH sa evaiko'sti ca ghaTaH, bAlakumArAdibhede sa evaiko naraH, tathA sarvabhAvAH, tathA ca sarvAtmakameva vastviti pratyakSAdipramANairupalabhAmahe, ato'nyathA pratyakSAdivirodhAH, ete cenneSyante maduktaM sarvaM ghaTo'styeka iti pratipattavyam, ghaTAnAntaratvAt ghttsvaatmvditi| viparItasvabhAvabahutvAdyAzaGkAnavatAra evAnyatvAnabhyupagamAt, nanvanyathA tAvat pratyakSAdibhirupalabhyate nAstIti, tadyathA ghaTaH paTatvena nAsti paTo'pi ghaTatvenetyAdi, ghaTo hi ghaTa evopalabhyate na tvasau paTo'pi, atha punastvanmatena sarvarUpa upalabhyeta, na tUpalabhyate tasmAnnAsti paTAditveneti pararUpeNAbhAraH, tathA svarUpeNApyabhAvaH pararUpAsattvAt khpusspvditi| ko vA bravIti nopalabhyata iti, nanu bhoH tvaM nAma sarvAtmakamupalabhyamAnamapyapalapya zUnyaM kartumicchasi, na punarahamupalabhyamAnameva sarvarUpaM santaM kartuM zakromItyaho sAhasam, ghaTo hi mRt mRnmayatvAt mRdaH pRthivItvaM tadaMzatvAt pRthivyA dravyatvaM druvikAratvAt, dravyasya bhavyatvAt bhavyasya bhavitRtvAt bhavituH sarvatvAt sadasti bhAva iti ghaTapaTAdisarvaM parasparasvarUpaM hastavaditi na kiJcidetat, anyathA tAvannAstyeva ghaTa iti| ayocyate bhinna evAsAvartho bhinnaprakAratvAt, vAdiprativAdimativacanavadityetacca na tulyatvAt, yena prakAreNaikasyAtmalAbhastena prakAreNa sarvabhAvAnAmiti sarvo'pya bhinno'sAvarthaH, Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazabhaGgasyAntaram AtmalAbhe'bhinnaprakAratvAt, ekavat, na hi tAbhyAmastitvaikatvAbhyAM ghaTasyAnyatvamasti ghaTAt sarvabhedabhAjastayoranyatvam, tadananyatve teSAmapi ghaTAtmakatvaM tadanarthAntaratvAt, ghaTasvAtmavat iti / 395 nanvekatve pratyakSasiddhaM tRptisukhAdi virudhyata iti, nanu tat sarvasiddhAnteSvapi, pratyakSasiddhamanyathA matvA mokSAyA''yatyata iti na vA punaranyA vimatiH kAryA / anutpAdAdapi sarvabhAvAH santi, yadi hi tadvastutpadyeta vinazyedvA tataH prAk pazcAdabhAvavanmadhye'pyabhAvaH svabhAvasvAbhAvyAt, na syAdekarUpaM bhedavadvA syAt, yA tvayA tarkyate sA sambhAvyetotpattivinAzasadbhAve, na tu kasyacidvastuna Adiranto vA, vastutvAtyAgAt, na hi vastu svarUpaM tyajati, zivakAdikapAlAdi ghaTamRdvat / anAdyanantamUrttimUrttavaccAmUrttamapyanutpAdavinAzAbhyAmanAdyanantam, ato'sau tathA'vasthita ekasvabhAvo nirbhedaH bhedAsambhavAt, utpAdavinAzAbhyAM hi bhedaH sambhAvyeta, sa tu na bhavati / nanvaniSThitaM prAk pazcAdArambhAt, ArambhavacanAt, tatra yadi niSThitaM syAt niSThitatvAnnArabhyeta niSpannaghaTavaditi, idaM vipratiSiddhaM yadyaniSThitaM aniSThitatvAdasat khapuSpavat, itaro ghaTavat, yathA ghaTo mRdrUpAditvena niSThita eva sannAkArAntaravyaktirUpato vyajyate, yadi na tathA''rabhyeta kiM na khapuSpAdadravyAdervA''rabhyate ? etaduktaM bhavati saMkSepatastadrUpazaktivivarttamAtrantvetatsarvam, bhAvaikatvAt, ato nAniSThitaM niSThitameva vastu, anArabdhArabdhatvAt, Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 dvAdazAranayacakre yaccAnAradhArabdhaM taniSThitameva, zikyakAdivat, yathA''nArabdhamapi zikyakatvena sUtraM zaktatvAniSThitamevamanyadapi vastu, ayaivamapi neSyate anArabdhAni tAni, aniSThitatvAt khpusspvt|| athocyeta AdiH pratyakSata eva ghaTAdedRzyate bhedahetuH, atra pRcchacase sa kiM nityaH? utAnityaH? yadi nityaH sarvavastunityatA, AdisvarUpatvAt tanityatvAcca, kriyamANaniSThitayozvAbhAvAt tathAjanyabhedAbhAvaH, tatadhAsmadiSTo'vasthAnapakSa eva jayati, AdipratyakSapramANIkaraNAcca kriyAniSThApratyakSadvayaparityAgaH tayozca dRSTavyabhicAramitaratraikasmin pratyakSaM kathaM pramANIkariSyata iti punarapi taddhAniriti sarvathA tvayaiva prtykssmprmaanniikRtm| ___ athAdinityatAyAM doSAt nirvRttanityatvamabhyupagacchasi yasmAna paraikateti, nanvevamapi kuto bhedaH? nityaniSThitatve nArambho'sti na kriyetyabhyupagatatvAt kuto bhedaH? athAnityatvamabhyupagamyate cet sa kimAdirjAto'jAta ityAditvatparyanuyogavadeva doSaH, yadi jAtaH tasyaivAnutpAdo jAtatvAnivRttaghaTavadityAditvaduktavadevedaM na yujyate, ante'pi ca tvaduktadoSAvimokSAt yAvadayocyetAntaH pratyakSata eva bhedaheturdRzyata iti pUrvapakSesa kiM nityo'nitya ityAdisa eva paryanuyogo vaacyH| sAmagrIdarzanAdapi sarvAstitvasiddhiH, tathA ca tadevaikaM sarvAtmakaM svaM paramubhayazca tamarthaM sampAdayati, sA ca sAmagrI dRzyate pratyakSataH, sAmagrI azeSabhAvAnAM bhAvAntaraM prati vRttiH yathA pRthivyAdisAmagrI taM tamarthaM prati, vastuno'nekazaktyAtmakasyaikasya vyaktAvyaktazaktyapekSatvAt sarvasarvAtmakatvAt, sAmagrayAmevaM Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazabhaGgasyAntaram 397 darzanameva saMvAdena rUpAdipRthivyAdiparasparasAmagrIghaTapaTAdIti dRzyate saMjJAyate pravarttate cetanaM jgditi| yadi sAmagrayazeSatA sarvasya sarvatra vRtteH tileSu tailavat sikatAsvapi tailaM syAt, tatrAbhAvavattileSvapyabhAva eva syAt, nanu yathA tileSvavyaktaM svAbhivyaktyupAyAdupalabhyate tathA sikatAsvapyanabhivyaktaM tailaM nopalabhyate, sikatAbhUpradezoptatilabIjasyAGguramUlaparNAdiprabhavaH sikatAnAmeva, tathAtathA viparivRtteH, tadvadudakAdi -drvyessu| sadA darzanAt saMsiddhayAdihetubhiH sampAditasarvAtmakaikavastutvAdadarzanAdadRzyamAnabhAgAntarAsattvena kalpitA api na paramArthato'santo na vA na dRzyante, bhAvitavadekabhavanAtmakatvAt tadapRthagbhAgAntarANAmapi darzanameva, nirvibhAgameva hi sadvastu, vibhAgenekSaNaM bhrAntirityuktam, tasmAt sa evAsti svataH parata ubhayatatheti, yathoktaM 'tadejati tanejati taddUre tdupaantike| tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya baahytH||" 'yathA sudIptAt pAvakAdvisphuliGgAH sahasrazaH prabhavante sruupaaH| tathAkSarAdvividhAH saumyA bhAvAH prajAyante tatra caivApiyanti // 2 iti / bhAvitAnekArthadravyArthabhedavat, yaH punarbhedaH so'satyeva bhede bhedAbhimAnaH, tasya kramAbhivyakteH, ekdrvysvtttvruupaadivditi| dvAdazArAntaraM smaaptm| 1. IzAvAsyopaniSad 5 2. muNDakopaniSad 2.1.1 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumbanirUpaNam etadapi naivekAnte yuktam, tatazca vidherArabhya vidhividhyantarAnukramakrameNottarottaraikAntAyuktatvaprakrAntyA teSu teSvarAntareSu vicAritameva yaavcchuunyvaadm| tadekAntAyuktatvasthApanA tvekAntavAdAnAM parasparasaMyuktatvamApAdya pratyekazo dvizoyAvad dvAdazArazaH saprabhedasteSAmuparividhinayo yathAlokagrAhaM vastviti, tadvyAvartitasavikalpasAmAnyavizeSAddhArArthaM vidhiniyamavidhistanivarttanArthamubhayobhayanaya ityayaM api kramo yAvat punarayaM vidhividhiH, yathA cAnena zUnyavAdapUrvapakSasya sambandhastathaivaikaikena dravyArthabhedena, yathA ca taiH pratyekaM vidhividhinA zUnyavAde pratiSiddhe yathArucitamabhisambandhaH, zUnyavAdasya api yena kenacidekAdazAnAmanyatamenAntaritasya smbndhopptteH| tasmAcca dvAdazAnyatamArAnantarotthAnakramasambandhena sarvakumatapakSANAM vyavasthAyAzvezanArthaM sarvamidaM nayacakrazAstraM kramate, evamevAsya zAstrasya nayAnAM cakraM nayacakraM nayasamUha ityanvarthasaMjJA syAt, yathA cAsmAdevaM sarvebhyo'pi srvnyaanaamutthaanmviruddhm| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumbanirUpaNam 399 eSAmazeSazAsananayArANAmupagrAhakaM jinavacanaM tadyathA - 'imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsatA asAsatA', iti pRSTe vyAkaraNaM, 'siyA sAsatA siyA asAsatA', iti samagrAdezAt, punaH, 'se keNaTeNaM bhaMte etaM evaM vuJcati siyA sAsatA siyA asAsatA', tasya vikalAdezAdvayAkaraNaM, ratnaprabhAyAH svatattvamubhayAtmakaM vibhAgena vidadhAti tadyathA - 'davvaTTatAe sAsatA vaNNapajjavehiM gaMdhapajjavehiM rasapajjavehiphAsapajjavehiM saMThANapajjavehiM asAsatA' iti tadanupAtavRtteH sasAdhananAbhikriyA jasyAH zAzvatAzAzvatadharmasvatattvAyAH kAraNAbhyAM dravyArthaparyAyArthabhyAM kAritaM, svatattvaM vidadhato jinvcnsyaanugmaat| dvAdazAnAmarANAmitthaM tumbakriyA, tatpratibaddhasarAvasthAnAt, ato'nyathA vizaraNAt, tadyathA vidhi-vidhividhividhyubhaya--vidhiniyama-ubhaya-ubhayavidhi-ubhayobhaya-ubhayaniyamaniyama-niyamavidhi-niyamobhaya-niyamaniyamA aikamatyenAnyonyApekSa -vRttayaH satyArthAH, tattatrayadarzanavikalpaikavAkyAtmakatvAt, ghaTavat, etadbhaGganiyatasyAdvAdalakSaNaH zabdaH syAnityaH, syAnityA -nityaH, syAdanityaH, vidhyAdidvAdazavikalpaniyatAkRtakakRtakAkRtakakRtakatvAnekAntavikalpAtmakatvAt, ghttvditi| ___vyAkhyAnadikpradarzanasAdhanantu vyavahAraikatva-sarvaikatvasarvasarvatvo-bhayaprAdhAnyA-nyatara-pradhAnopasarjanatve-taretarAbhAvabhedapradhAnatvA-vaktavyatvabhedasamudAyimAtratva-kSaNikatva-zUnyatA-. nityaH zabdaH, vyavahAraikatvasarvaikatvasarvasarvatvobhaya prAdhAnyAnyatara Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranayacakre pradhAnopasarjanatvetarAbhAvabhedapradhAnatvAvaktavyatvabheda samudAyimAtratva -kSaNikazUnyatA'kRtakatvAt, vyaakhyaarthghttvt| evaM sarvaprabhedeSvapi, syAdekaH syAdekAnekaH, syAdanekaH vidhividhiniyamaniyamasvabhAvatvAt, vidhyAdidvAdazAtmakatvAt, ghaTavat, bhAvitameva nayacakrazAstreNAnena, evaJca jinazAsanamekAntasatyameva, samyaksamprasiddhayupanibandhanasampratiSThitArthatvAt sada sdrthpdaavybhicaariprmaannprbndhsNsiddhbhubhedaarthsiddhaadeshnaimittikvaakyaarthvt| etadanyataraikAntazAstraprabandhastu vighaTitArthaH, prastutavastuvicchedaparamArthatvAt, daza dADimAnItyAdivAkyavat / evamanena samastena granthenaitadabhihitaM - vidhiniyamabhaGga vRtti -vyatiriktatvAdanarthakavacovat jainAdanyacchAsanamanRtam, jainameva zAsanaM satyam, vidhiniyamabhaGgavRttyAtmakatvAt, bhavativat, ghaTavadvA, ekameva vA sAdhanam, tatsAdhayaMvaidhAbhyAM sarvaikAntavAdi dUSaNAyAnekAntavAdipakSasAdhanAya ca prabhavati / evaJca kRtvA vidhiniyamabhaGgavyatiriktatvAditi siddhe vRttivacanamazeSabhaGgaikavAkyatAyAmeva pratibhaGgamapi vRttiriti khyApanArtham / kimuktaM bhavati? syAdvAdatumbapratibaddhasarvanayabhaGgAtmikaikaiva vRttiH satyA, ratnAvalIvat, anyathA vRttyabhAva eva, tathaiva ca srvaikaantprkrmH| jainazAsanasatyatvetarazAsanAsatyatvasAdhanayoH ekatarasya sAdhanena sAdharmyavaidhAbhyAmarthadvayapratipAdanaM kRtaM bhavati, Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumbanirUpaNam anyo'nyAvinAbhAvAt, vidhyAdInAmekasminnapyukte zeSanayA uktA eva varSAbhidhAnameghAbhyunnativacanavat, pratijJAdAvitarabhaGgArthAvyabhicArAt, tatsAdhanadharmANAM tadanvayavyatirekapradarzanasAdharmyavaidharmyadRSTAntAnAJcArthAvyabhicArAt dvAdazAnAmabhidhAnaM kRtameva / :. - , ? tathA hyayameva prayogArtho vidhi-vidhividhi- vidhyubhayavidhiniyamo bhayo bhayavidhyu bhayobhayo-bhayaniyama-niyama-niyama vidhi - niyamobhaya - niyamaniyamAH aikamatyenAnyonyApekSavRttayaH satyArthAH, tattanayadarzanavikalpaikavAkyAtmakatvAt, ghaTavadityeka evAyaM hetuH pratyekanayavivakSayA prayoge'pi tatra yasmin kasmiMzcit nityAnityAdInAM sAdhane prayogavidhayo bhavanti teSAM bhaGgAnAmekaikayoge dvAdaza bhaGgAH, dvikayoge SaTSaSTiH, trikasaMyoge dve zate viMze, catuSkayoge catvAri zatAni paJcanavatiyutAni paJcakayoge dvinavati - yutasaptazatAni SaTkayoge caturviMzatyutazatyuttaranavazatAni saptaka -yoge dvinavatiyutasaptazatAni, aSTakayoge catvAri zatAni paJcanavatiyutAni, navakayoge dve zate viMze, dazakayoge SaTSaSTi ekAdazayoge dvAdaza, dvAdazayoge eka eva / evaM sarvasaGgraheNaitAH pratijJAH / tAsAcaikaikasyAM hetUnAM catvAri sahasrANi paJcanavatiyutAni (4095 ) vikalpazo bhavanti / evaJca pratijJAbhaGgahetubhaGgAzvAnyonyaguNitA bhaGgAnAmekA - koTI - saptaSaSTiH zatasaha srANAmekonasaptatizca sahasrANAM paJcaviMzeti (16769025) | evaM tAvannityAdipratijJAsu bhaGgAnAM bhedAH / 1 401 - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 dvAdazAranayacakre evamiyamanekAntavAdadigupadarzitA / evaJcAnekAnte samyagavalokite na sa kazcidyo na hetuH, tRNAdirapi yasyAM kasyAJcit pratijJAyAM heturbhavati, sarvasya sarvAtmakatvena sarvadravyaparyAyArthaviparivRtteH / tasmAt sarvamekAtmakamekaJca sarvAtmakaM sarvazca sarvAtmakaM ityAditata evaikaM yo veda sa sarva veda yaH sarva veda sa ekaM ved| yena tvevaMvidhaM vastu na jJAyate nAsau kasyacidvastuno'vayavamAtrasyApi jJAtA, tadekadezamAtrasyaiva parigRhItatvAt, anavadhAryasyAvadhArayitRtvAt, tvgnggaarkitmaatrniytplaashsvtttvgraahivt| bhagavAMstvahan yadetat sarvaM nAma tatra nirAvaraNajJAnaH, tasya yathAbhUtasaprabhedasya samyagabhidhAtRtvAt, yasya yathAbhUtaprabhedavastuviSayasamyagabhidhAtRtvaM sa tatra nirAvaraNajJAno dRSTaH, tadyathA maitraka iva tvagaGgArakitAdibhedapalAzasvatattvaM dezakAlAkArapramANAdiviziSTaM ziziravasantanidAghavarSAzaraddhemanteSu tAM tAmavasthAM bibhrataM palAzaM tvaGmAtro'GgArakitaH kisalayitaH patrita ityAdi bruvan, tathA'In yathAbhUtaM vastu niravazeSaM bruvannirAvaraNajJAna itynumiiytaam| ___satsvapi pUrvAcAryaviraciteSu nayazAstreSu tasmiMdhArSe saptanayazatAracakrAdhyayane ca dvAdazAranayacakroddharaNaM duHSamAkAladoSabalapratidinaprakSIyamANamedhAyurbalotsAhazraddhAsaMvegazravaNadhAraNAdizaktInAM saGkepAbhivAJchinAM zaikSakajanAnAmanugrahAya vihitaM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumbanirUpaNam 403 zrImacchretapaTamallavAdikSamAzramaNena svanItiparAkramavijitAzeSapravAdivijigISucakravijayinA tadidaM nayacakraratnaM cakravartinAmiva cakraratnaM jainAnAM vAdicakravartitvavidhaye siddhapratiSThitam, pratiSThitasiddhavijayAvahajaganmUrdhasthasiddhavaditi // iti zrImallavAdikSamAzramaNapAdakRtanayacakrasya tumbaM samAptam zrIkalyANamastu / granthAgram / / 18000 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- Page #416 -------------------------------------------------------------------------- _