Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
SHANG
TPASA
SUTRAM
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज विरचितया आचारमणिमञ्जूषाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतम् हिन्दीगुर्जर भाषानुवादसहितम्
उपासकदशाङ्गसूत्रम्
UPASAKDASANGSUTRAM
नियोजक:
संस्कृत - प्राकृतज्ञ - जैनागम निष्णात- प्रियव्याख्यानि - पण्डितमुनि - श्रीकन्हैयालालजी - महाराजः
प्रकाशकः
शेठ श्री मीश्रीलाल जेवंतराज लुणीआ - चंडावलवाळा अमदावाद प्रदत्त द्रव्यसहाय्येन
श्री अ. भा० ० स्था० जैनशास्त्रोद्धार समिति - प्रमुखः - श्रेष्ठि- श्रीशान्तिलाल - मङ्गलदासभाई -महोदयः मु० राजकोट ( सौराष्ट्र )
तृतोयावृत्तिः प्रति १०००
वीर संवत् २४८७
विक्रम संवत् २०१७
स्वीसन १९६१
मूल्य रू. ११-००
Secseedsecccccccccceeeeeeeee
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
: પ્રાપ્તિસ્થાન :
શ્રી અ. શા. વે. સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ થ્રોન લેાજ પાસે, રાજકોટ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Published by
Sree
Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhar Samiti Garedia Kuva Road, RAJKOT. (S aur a s ht ra) W. Ry, India.
ખીજી આવૃત્તિ ઃ પ્રત ૫૦૦
વીર સવત '
૨૪૮૨
વિક્રમ સવંત ઃ
ઈસ્વી સન
:
૨૦૧૨
૧૯૫૬
મુદ્રક
સુણસ્થાન ·
જયતિલાલ દેવા' મહેતા
પ્રે સ
રાડ,
જ ય ભા ૨ ત
ગરૂડી યા ૩ વા શાક મારકીટ પાસે, રાજકોટ,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ उपासकदशाङ्ग सूत्रकी विषयानुक्रमणिका ॥ अनुक्रमाङ्क विषय
पृष्ठाङ्क १ मङ्गलाचरण २ अनुयोग शब्द का अर्थ ३ चरणकरणानुयोग का निरूपण ४ धर्मकथानुयोगको निरूपण ५ गणितानुयोग का निरूपण ६ द्रव्यानुयोग का निरूपण
सूत्र परिचय ७ अगसूत्र (११) का निरूपण
१४-१५ ८ उपाङ्गसूत्र (१२) का निरूपण
१६-१८ ९ मूलमूत्र (४) को निरूपण १० छेदसूत्र [४] का निरूपण ११ ओवश्यकसूत्र का वर्णन १२ अगारधर्म
२२-२३ पहला अध्ययन १३ समय प्ररूपणों
२४-२८ १४ चम्पानगरीका वर्णन
२९-५२ १५ मुधर्मा और जम्बूस्वामीको प्रश्नोत्तर
५३-५६ १६ भदन्त शब्दका अर्थ
५७-५८ १७ भग शब्दका अर्थ
५९-६० १८ चीर शब्दका अर्थ १९ बारह अङ्गोके नाम
६२-६४ २० सुधर्मा स्वामी और जम्बूस्वामी के प्रश्नोत्तर ६५-६६ २१ वाणिजग्राम नगरादिका वर्णन
६७-६९ २२ आनन्द गोथापतिको वर्णन
७०-८२ २३ शिवानन्दाका वर्णन
८३-८९
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ कोल्लाकसन्निवेशका वर्णन
९०-९३ २५ परिषद का वर्णन
९४-९८ २६ अभिगमनका वर्णन
जितशत्रू द्वारा की गइ भगवान महावीरकी स्तुति १००-१०१ अभिगमका विचार
१०२-१०४ २९ समवसरणका और आनन्द गाथापति के विचारका वर्णन १०५-११० ३० भगवान् से धमकथाका श्रवण .
१११-११२ । धर्मकथा ३१ लोकालोकस्वरूपका वर्णन
११३-११६ ३२ जीवाजीवादिस्वरूपका वर्णन
११७-११८ ३३ संवरादिके स्वरूपका वर्णन
११९-१२० ३४ नरकादिके स्वरूपका वर्णन
१२१-१२२ ३५ प्राणातिपातादिके स्वरूपका वर्णन
१२३-१२४ ३६ रागादिके स्वरूपका वर्णन
१२५-१२६ ३७ मायामृषादिके स्परूपका वर्णन
१२७-१२८ ३८ सुचीर्णकर्मादिके स्वरूपका वर्णन
१२९-१३० ३९ चार्वाक मतविचार ४० निग्रंथ प्रवचन महिमाका वर्णन
१३५-१३८ ४१ नरकादि गतिप्राप्तिस्थानका निरूपण
१३९-१४२ ४२ नरकादि गतिके स्वरूपका निरूपण
१४३-१४६ ४३ अगारधर्मके स्परूपका वर्णन
१४७-१५२ ४४ सामान्य अगार [गहस्थ] धमके स्वरूपका वर्णन १५३-१६० ४५ विशेषागार [श्रावक] धर्मका निरूपणमें जीवादिके स्वरूपका निरूपण
१६१-१६४ श्रावकधर्म निरूपणमें देवस्वरूपका निरूपण १६५-१६६ , नयोंकी प्ररूपणा
१६७-१७८ ..... स्याद्वादकी प्ररूपणा
१७९-१८६ ४९ सप्तभङ्गी-सातभंगोका निरूपण
१८७-१९३ ५० देवस्वरूपका वर्णनम्
१९४-१९७ ५१ गुरु के स्वरूपका निरूपण
१९८-२००
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०१-२०४ २०५-२०८ २०९-२१० २११-२१४ २१५-२१६
२१७ २१८-२२० २२१-२३२ २३३-२३५ २३६-२३८ २३९-२४२
२४३
५२ धर्मके स्वरूपमें-अहिंसावतका वर्णन ५३ धर्मके स्वरूपमें सत्यव्रतका वर्णन ५४ धर्मकथामें अस्तेयव्रतका वर्णन ५५ धर्मकथामें स्वदारसंतोषव्रतका वर्णन
, इच्छापरिणामव्रतका वर्णन ५७ धर्मकथामें अनर्थदण्डविरमणव्रतका वर्णन
दिग्वतका वर्णन ५९ उपभोगपरिभोगव्रतका वर्णन
सामायिक व्रतका वर्णन ६१ देशावकाशिकवतका वर्णन ६२ पोषधोपवासका वर्णन ६३ अतिथिसंविभागवतका वर्णन ६४ संलेखना वर्णन ६५ आनंद श्रावकके वतका अङ्गीकार (स्वीकार)का वर्णन ६६ आनंदश्रावकके अणुव्रतका वर्णन ६७ आनंदश्रावकके उपभोग परिभोग व्रतका वर्णन ६८ सम्यक्त्वातिचारका वर्णन ६९ अहिंसावतातिचारका वर्णन ७० सत्यव्रतातिचारका वर्णन ७१ अस्तेयव्रतातिचारका वर्णन ७२ स्वदारसंतोषव्रतातिचारका वर्णन ७३ इच्छापरिणामव्रतातिचारका वर्णन ७४ दिग्वतातिचार का निरूपण ७५ उपभोगपरिभोगव्रतातिचारका वर्णन ७६ अनर्थदण्डविरमणव्रतातिचारका वर्णन ७७. सामायिकवतातिचारका वर्णन ७८ देशावकाशितव्रतातिचारका वर्णन - ७९, पोषधोपवासव्रतातिचारका वर्णन
२४४-२४६ २४७-२४८ २४९-२५२ २५३-२६० २६१-२६६ २६७-२६८ २६९-२७२ २७३--२७६ २७७--२८० २८१-२८५ २८६.-२८८ २८९.-२९५ २९६.-२९८ २९९-३०० ३०१-३०२ ३०३-३०४
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०५-३०९ ३१०--३११ ३१२--३१६ ३१७-३३२ ३३३-३३५
३४०-३४२ ३४३-३४४
३४५-३५९
८० अतिथि संविभागवतातिचारका वर्णन ८१ संलेखनातिचारका वर्णन ८२ आनन्दगाथापतिके नियमका वर्णन ८३ "अरिहंत चेइय" शब्दका वर्णन ८४ शिवानन्दाका धर्मस्वीकार और गौतमको प्रश्न ८५ आनन्द श्रावककी धर्मप्रज्ञप्ति और नियमका वर्णन ८६ आनन्द प्रतिमा (पडिमा) का निरूपण ८७ आनन्द श्रावक की संलेखना का वर्णन ८८ आनन्द श्रावक को अवधिज्ञान का वर्णन ८९ और आनन्द गौतम का प्रश्नोत्तर
द्वीतीय अध्ययन ९० कामदेव श्रावक की ऋद्धि का वर्णन ९१ पिशाच रूपधारी देव का वर्णन । ९२ पिशाच रूपधारी देव के उपसर्गका वर्णन ९३ हस्तिरूप देवका वर्णन ९४ हस्तिरूप देवके उपसर्गका वर्णन ९५ सर्परूपधारी देव और उनके उपसर्ग का वर्णन
दिव्य रूपधारी देव का वर्णन ९७ देवकृत कामदेव श्रावक की प्रशंसा का वर्णन ९८ भगवान को वंदना के लिये कामदेव का गमन ९९ भगवान के द्वारा कामदेव की प्रशंसा का वर्णन
तीसरा अध्ययन १०० चुलनीपिता गाथापति का वर्णन १०१ देवकृत उपसर्ग का वर्णन १०२ चुलनीपिता के स्वर्गवास का वर्णन
चौथा अध्ययन १०३ देवकृत उपसर्ग का वर्णन
३६०-३६१ ३६२-३७० ३७१-३७२ ३७३-३७४ ३७५-३७७ ३७८-३८१ ३८२-३८३ ३८४-३८६ ३८७-३८८ ३८९-३९४
३९५-३९६ ३९७-४०८ ४०९-४१०
४११-४१७
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१८-४२३
४२४-४२६ ४२७-४३६ ४३७ ४३८-४४१
पांचमा अध्ययन १०५ देवकृत उपसर्ग का वर्णन
छट्टा अध्ययन १०६ कुण्डकौलिक श्रावक और देव के प्रश्नोत्तर का वर्णन १०७ भाग्य पुरुषार्थ चर्चा १०८ - पराजित देवों के स्वर्गगमन का निरूपणम् १०९ भगवान द्वारा कुण्डकौलिक की प्रशंसा का वर्णन
सातवां अध्ययन ११० सदालपुत्रका वर्णन १११ देवका मादुर्भाव [प्रकट] वर्णन ११२ सदालपुत्रका निर्गमन ११३ सद्दालपुत्र और भगवानकी वार्तालापका वर्णन ११४ पुरुषार्थ विषयक उपदेश ११५ सदालपुत्रके व्रतधारणका वर्णन ११६ धार्मिक रथका वर्णन ११७ अग्निमित्राका पर्युपासनाका वर्णन ११८ अग्निमित्राका धर्मश्रद्धाका वर्णन ११९ अग्निमित्रा के व्रतधारणका वर्णन १२० सदालपुत्र और गोशालककी वार्तालापका वर्णन १२१ सद्दालपुत्रकी धर्मदृढताका वर्णन १२२ सदालपुत्रको देवकृतउपसर्गका वर्णन
___ आठवा अध्ययन १२३ महाशतक श्रावकका वर्णन १२४ रेवतीके दुर्भावका वर्णन १२५ रेवतीके दुष्कर्मका वर्णन १२६ रेवतीके कामोन्मत्तताका वर्णन १२७ महाशतकको अवधिज्ञानका वर्णन
४४२-४४५ ४४६-४४८ ४४९ ४५०-४५१ ४५३-४५९ ४६०-४६२ ४६३ ४६४-४६६ ४६७-४६८ ४६९-४७० ४७१-४८२ ४८३-४८४ ४८५-४८९
४९०-४९१ ४९०-४९१ ४९२-४९४ ४९५-५.१
५०२
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०३-५०४ ५०५-५०६ ५०७-५१० ५११-५१४
१२८ रेवतीके कामोन्मत्तताका पुनः कथन १२९ रेवतीको शापके स्वरूपका निरूपण १३० गौतम स्वामी और भगवानके वार्तालापका वर्णन १३१ महाशतकका प्रायश्चित्त और उनकी गतिका वर्णन
नवमा अध्ययन १३२ नन्दिनी पिता गाथापतिका वर्णन
दसवां अध्ययन १३३ शालेयिका पिताका वर्णन १३४ उपासक दशाङ्ग सूत्रके पूर्वाचार्यप्रणीत संगृहगाथा १३५ ग्रन्थप्रशस्ति
५१५-५१७
५१८-५२१ ५२२-५२६ ५२७-५३२
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ श्री वीतरागाय नमः ॥
जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्रीघासीलाल-तिविरचितयाअगारधर्मसञ्जीवन्याख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
श्री उपासकदशाङसत्रम्
॥ मङ्गलाचरणम् ॥ श्रीसिद्धराजं स्थिरसिद्धिराज्य
प्रदं गतं सिद्धिगतिं विशुद्धम् । निरञ्जनं शाश्वतसौधमध्ये,
विराजमानं सततं नमामि ॥१॥ नम्रीभूतपुरन्दरादिमुकुटभ्राजन्मणिच्छायया,
चित्रानन्दकरी सदा भगवतो यस्याडिलक्ष्मीः परा। सद्विज्ञाननिरन्तसिन्धुलहरीमग्नाः स्वकर्मक्षयं, कृत्वाऽनन्तसुखस्य धाम भविनः प्रापुः श्रये तं जिनम् ॥२॥
संसारसिन्धुसन्तापावर्त्तसंपतितान् जनान् । त्राता योऽनुपमस्तस्मै वीराय महते नमः ॥३॥ श्रीसुधर्मा महावीर,-लब्धरत्नोज्ज्वलो गणी । निबबन्ध तदुक्तार्थ, नमस्तस्मै दयालवे ॥४॥ अर्थतत्करुणालब्ध,-विवेकामृतबिन्दुना । उपासकदशाव्याख्या, घासीलालेन तन्यते ॥५॥
इह खलु भगवतीर्थङ्करोपदिष्टमर्थ रूपमागममुपादाय गणधराः सूत्ररूपेण जग्रन्थुः । उक्तञ्च
"अत्थं भासह अरिहा, सुत्तं गंथंति गणहरा णिउणा" इत्यादि।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे तत्र पूर्वापरविरोधरहितानि स्वतःप्रमाणभूतानि द्वात्रिंशत्सूत्राणि सम्प्रति समुपलभ्यन्ते, तत्राऽऽचाराङ्गादीन्येकादशाङ्गे मूत्राणि (११), औपपातिकादीनि द्वाद शोपाङ्गमूत्राणि (१२), नन्द्यादीनि चत्वारि मूलमूत्राणि (४), बृहत्कल्पादीनि चत्वारि छेदमूत्राणि (४), आवश्यकम्त्रमेकं (१) चेति [३२] । ___ एतानि च सूत्राणि चतुर्विधेऽनुयोगे प्रविभक्तानीति तावद् विनेयबुद्धिवैशद्याय सभेदमनुयोगं निवेदयामः
हिन्दी-भाषानुवाद. तीर्थकर भगवानने अर्थागमका उपदेश किया था। गणधरोंने उस आगमको सूत्ररूपमें गूंथा (संकलन किया) है । कहा भी है
'अहन्त अर्थागम का उपदेश देते हैं और निपुण गणधर उसे सूत्ररूपमें गूंथ देते है ।' इत्यादि ।
आजकल, पूर्वापर विरोध से रहित स्वतः प्रमाणभूत बत्तीस मूत्र उपलब्ध है: आचारांग आदि ग्यारह अंग (११) औपपातिक आदि बारह उपांग (१२) नन्दी आदि चार मूलमूत्र (४) बृहत्कल्प आदि चार छेद सूत्र (४) और एक आवश्यक सूत्र (१) [३२]
| ગુજરાતી ભાષાનુવાદ તીર્થકર ભગવાને મૂળ અર્થાગમનો ઉપદેશ કર્યો હતે એ આગમને ગણધરેએ સૂત્ર રૂપમાં ગૂચ્ચાં ( સંકલિત કર્યા) છે. કહ્યું છે કે-“અહંનત અર્થાગમને ઉપદેશ કરે છે અને નિપુણ ગણધર તેને સૂત્રના રૂપમાં ગૂંથી દે છે.” ઈત્યાદિ.
આજકાલ પૂર્વાપરવિરોધથી રહિત તથા સ્વતઃપ્રમાણભૂત એવા બત્રીસ સૂત્ર ઉપલબ્ધ થાય છે –આચારાંગ આદિ અગીઆર અંગ (૧૧), પપાતિક આદિ ૧૨ ઉપાંગ (૧૨), નન્દી આદિ ચાર મૂળ સૂત્રે (ક), બડ૯૫ આદિ ચાર છેદ સૂત્રે (४) मने मे मावश्य: सूत्र (१) ये मत्रीस थयां.
(१)-यद्यपि प्रवचनं द्वादशाङ्गं तथाऽपि दृष्टिवादमूत्ररूपस्य द्वादशस्याङ्गस्याऽनुपलभ्यमानतयाऽङ्गमूत्राण्येकादशेत्युक्तम् ।।
यो तो प्रवचन के बारह अंग हैं किन्तु बारहवां दृष्टिवाद अंग आजकल उपलब्ध नहीं हैं इसीसे यहाँ अंग ग्यारह ही कहे हैं ।
પ્રવચનનાં તે ૧૨ અંગ છે, પરંતુ બારમું દષ્ટિવાદ અંગ આજકાલ મળતું નથી, तेथी मही-१११ गया छ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगाtarait टीका अ. १ अनुयोगशब्दार्थः
अयमत्रानुयोगशब्दार्थ : – (१) युज्यते = संबध्यते भगवदुक्तार्थेन सहेति योगः कथनलक्षणो व्यापारः, अनुरूपोऽकूलो वा योगः - अनुयोगः । भगवद्भापितार्थतो न्यूनाधिकविपरीतभाववैलक्षण्यमीषदपि गणधरोक्तसूत्रेषु नास्तीति भगवदुक्तार्थानुरूपः प्रतिपादनलक्षणो व्यापारोऽनुयोग इति निष्कपः ।
(२) अथवा - अनु = पश्चात् योजन= सूत्रेण सह सम्बन्धनम् = अर्थानुरूपप्रतिपादनम् अनुयोगः ।
ये बत्तीस सूत्र चार अनुयोगों में विभक्त (बटे हुए) है अतः पहलेपहल पाठकों के विशेष ज्ञान के लिए अनुयोगों का और अनुयोग के भेदों का व्याख्यान करते हैं
अनुयोग का अर्थ.
(१) भगवान् ने जो तत्त्व कहा है उस के साथ कथन के संबन्ध होने को योग कहते हैं । और जो अनु अर्थात् अनुकूल संबन्ध हो उसे अनुयोग कहते हैं । तात्पर्य यह है कि भगवान्ने तत्त्वोंका जैसा उपदेश दिया था वैसाही उपदेश गणधरप्रणीत सूत्रों में है। गणधरों ने तत्वों के उस स्वरूप में न कमी की है न अधिकता की है और न उसके तात्पर्य में ही अन्तर पड़ने दिया है, इस लिए वह अनुयोग कहलाता है ।
(२) अनु अर्थात् पश्चात्, योग अर्थात् सूत्र के साथ संबन्ध करनाअनुयोग है । इस व्युत्पत्ति का यह अर्थ हुआ कि अर्थ के अनुकूल प्रतिपादन करनेको अनुयोग कहते हैं ।
એ બત્રીસ સૂત્ર ચાર અનુયાગમાં વહેંચાએલાં છે, એટલે સૌથી પહેલાં વાચકના વશેષ જ્ઞાન માટે આનુયાગાનું તથા અનુયેગના ભેદ્દેનુ વ્યાખ્યાન કરવાની આવશ્યકતા છે. અનુયાગના અ
(૧) ભગવાને જે તત્ત્વ કહ્યુ છે, તેની સાથે કથનના સબ ંધ થાય તે યંગ કહેવાય છે; અને જે અનુ અર્થાત્ અનુકૂળ સંબધ હેાય તે અનુયાગ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાને તત્વેના જેવા ઉપદેશ આપ્યા હતા, તેવેજ ઉપદેશ ગણધર -પ્રણીત સૂત્રામાં રહેલા છે. ગણધરીએ તાના એ સ્વરૂપમાં નથી કાિં ન્યૂનતા કરી કે નથી કાંઇ અધિકતા કરી, તેમજ તેના તાપમાં પણ કશું 'તર પડવા દીધું નથી, તેથીજ તે અનુયાગ કહેવાય છે
(२) अनु मेटले पश्चात, योग मेटले सूत्रनी साथै संबंध रखे थे પ્રમાણે અનુયોગ શબ્દ સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે વ્યુત્પત્તિની દૃષ્ટિએ તેને અ એ અનુકૂલ પ્રતિપાદન કરવું તેને અનુયાગ કહે છે.
થયે
Sudh
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमूत्रे
.
'
(३) भगवदुपदिष्टमर्थम् अनु लक्ष्यीकृत्य योगः कथनम् अनुयोगः। - (४) अनु=भगवदुपदिष्टमर्थमर्थ प्रति योगः कथनम् अनुयोगः। एकमप्यर्थमपरित्यज्य कथनमित्यर्थः। जीवादिसकलपदार्थानामनेकान्तरूपेण निरूपणमिति भावः
(५) अनु इत्थम्भावेन भगवदुक्तार्थप्रकारेण-"सब्वे पाणा सव्वे भूया सव्वे जीवा सव्वे सत्ता ण हंतव्वा, ण अज्जावेयव्वा, ण परिघेतव्वा ण परितावेयव्वा, ण किलामेयव्वा ण उवद्दवेयवा" इत्यादिरूपेण योगः . कथनम्-अनुयोगः।
१ छाया-सर्वे पाणाः, सर्व भूताः, सर्वे जीवाः, सर्वे सच्चाः, न हन्तव्याः, नाज्ञापयितव्याः, न परिग्रहीतव्याः, न परितापयितव्याः,न क्लामयितव्या, नोपद्रोतव्याः। __(३) भगवान् अर्हन्त द्वारा कथित अर्थ का अनु-ख्याल रखकर, योग अर्थात् कथन करना सो अनुयोग है।
(४) अनु अर्थात् भगवान् के बताए हुए प्रत्येक अर्थ का, योग अर्थात् कथन करना अनुयोग है। इस का तात्पर्य यह है कि भगवान्ने जितने पदार्थों का उपदेश दिया है उनमें से एक को भी न छोड़कर जीवादि समस्त पदार्थों का अनेकान्त रूप से कथन करना अनुयोग कहलाता है। . (५) अनु अर्थात् भगवान्ने जैसा तत्व प्रतिपादन किया है कि"समस्त प्राणियों को, समस्त भूतों को, समस्त जीवों को और समस्त सत्त्वों को न मारना चाहिए, न दंड कशादि से ताडना चाहिए, न दास दासी के समान बलात्कारसे पकडना चाहिए, न
| (૩) ભગવાન અહંન્ત દ્વારા કથિત અર્થને અનુ-ખ્યાલ રાખીને, યોગ અર્થાત ४थन ४२j, ते मनुथे। छ. .
(૪) અનુ અર્થાત્ ભગવાને દર્શાવેલા પ્રત્યેક અર્થનો યોગ અર્થાત્ કથન કરવું તે અનુગ છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાને જેટલા પદાર્થોને ઉપદેશ આપે છે તેમાંથી એક પણ પદાર્થને છેડયા વિના જીવાદિ સમસ્ત પદાર્થોનું मनेन्त ३५ ४थन ४२j, ये अनुये। हेपाय छे. .
(५) मनु अर्थात् माने तत्वनु प्रतिपादन यु छ -“समस्त પ્રાણિઓને, સમસ્ત ભતેને સમસ્ત જીવને અને સમસ્ત સત્વે મારવા ન જોઈએ, તેમને દંડ આદિથી તાડન ન કરવું જોઈએ, દાસ-દાસીની પેઠે તેમને પકડવા ન જોઈએ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरसञ्जीवनी टीका अ. १ अनुयोगशब्दार्थः
५
(६) अनु- भगवदुक्तार्थेन सह योगः = कथनम् अनुयोगः । इह साहित्यं चाविरोधित्वरूपानुकूलत्वमेव ।
(७) अनु = परिपाटया - तीर्थङ्करपरम्परारीतिमनुसृत्य योग := कथनम् अनुयोगः । अनुशब्दस्य - सादृश्यं, लक्षणं, वीप्सा, इत्थम्भावः, सह, परिपाटी, एतेऽर्थाः शब्दकल्पद्रुमे प्रदर्शिताः ।
यद्वा - प्राकृतभाषानिबद्धस्य 'अणुओग' शब्दस्य 'अनुयोगः' 'अणुयोगः ' इत्युभयं संस्कृतं भवति, तत्र प्रथमो व्याख्यातः, द्वितीयो व्याख्यायते - १ साहित्यं - सहितस्वम् ।
शारीरिक मानसिक क्लेश पहुँचाना चाहिए, न परिताप उपजाना चाहिए, और न प्राणोंसे मुक्त करना चाहिए" वैसा ही योग अर्थात् कथन करना अनुयोग है ।
(३) अनु- भगवान् द्वारा प्रतिपादित अर्थ के साथ योग-कथन करना अनुयोग है । यहां 'साथ' का अर्थ अविरोधी अर्थात भगवान् के कथन के अनुकूल, यह समझना चाहिए ।
(७) अनु - तीर्थकरों की परम्परा की रीति के अनुसार योग-कथन करने को अनुयोग कहते हैं ।
' शब्दकल्पद्रुम' कोष में 'अनु' शब्द के यहाँ बताये हुए सादृश्य, लक्षण, वीप्सा, इत्थम्भाव, सह और पारिपाटीरूप अर्थों का उल्लेख है ।
प्राकृत भाषा में 'अणुजो (ओ) ग' शब्द है । इस के संस्कृत भाषा में दो रूप बनते हैं - एक 'अनुयोग' दुसरा 'अणुयोग' । इनमें શારીરિક-માનસિક કલેશ પહોંચાડવા ન જોઇએ, પરિતાપ ઉપજાવવા ન જોઇએ, અને પ્રાણથી મુકત કરવાં ન જોઇએ, ”-એવા યેગ અર્થાત્ કન કરવું, તે અનુયોગ છે. (૬) અનુ-ભગવાન્ દ્વારા પ્રતિપાદિત અર્થની સાથે ચેગ-કથન કરવું તે અનુયેગ છે. અહીં · સાથે' ના અર્થ અવિરાધી અર્થાત્ ભગવાના કથનને અનુકૂળ એમ સમજવું જોઇએ.
6
(૭) અનુ-તી કરોની પરંપરાની રીતિને અનુસરીને યાગકથન કરવું, તેને મનુયાગ કહે છે.
6
'भ'मनु' शहना गड़ीं मतावेला सादृश्य, लक्षण,
વીસા, ઇત્થભાવ, સહુ અને પરિપાટી રૂપ અથેના ઉલ્લેખ છે. - પ્રાકૃત ભાષામાં અણુને (એ)ગ’ શબ્દ છે સંસ્કૃત ભાષામાં કે તેની બે રૂપ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
६
उपासकदशाङ्गसूत्रे
(१) अणुना = समीपेन भगवदुक्तार्थसामीप्येन योगः = सम्बन्धो यस्य सः अणुयोगः । इह सामीप्यं चानुवादकत्वरूपम् ।
(२) अणुना=स्वल्पेन=स्वल्पावयवेन सूत्रेण बृहतोऽर्थस्य योगोऽणुयोग : । शङ्का — ननु कथं स्वल्पावयवं सूत्रं यत्र बृहतोऽर्थस्य समावेशो मन्यते । यत्र हि मञ्जूषायां बहूनि वस्त्रादीनि निधीयन्ते न तस्या वस्त्राद्यपेक्षयाऽणुत्वं युज्यतं, इति चेन्मैत्रम्,
समाधानम् - यथा मञ्जूषानिहितैकवसनमुपादाय प्रसारितेन तेनैवाऽनेका मञ्जूषा बन्धनीयाः परिदृश्यन्ते, कुतः पुनस्तस्या वस्त्रापेक्षया बृहत्त्वं तथैव सूत्रापेक्षसे पहले 'अनुयोग' शब्द का सात प्रकार से व्याख्यान किया है । अब दूसरे 'अणुयोग' शब्द का व्याख्यान करते हैं
(१) भगवत्कथित अर्थ के सामीप्य से योग - जिस का सम्बन्ध हो उसे अणुयोग कहते हैं । यहाँ सामीप्य का अर्थ अनुवाद है अर्थात् भगवान् ने जो तत्व कथन किया है उसी को पुनः कहना अणुयोग है । (२) अणु- अल्प अवयव वाले ( संक्षिप्त ) सूत्र द्वारा विस्तृत अर्थ का योग होजाना अणुयोग है ।
शङ्का - जिस सन्दूक (पेटी) में बहुत से वस्त्र आदि पदार्थ रखेजाते . हैं, वह उन पदार्थों से छोटा नहीं हो सकता। इसी प्रकार जिस सूत्रमें विस्तृत अर्थ भरा हो वह सूत्र कैसे छोटा (संक्षिप्त ) हो सकता है ? | समाधान - ऐसा न कहिए । सन्दूक में रखे हुए एक वस्त्र को बाहर
जने छे. अनुयोग ने मीले अणुयोग मेमांना पडेल अनुयोग शहनुं सात પ્રકારે વ્યાખ્યાન કર્યું છે. હવે ખીજા અનુયોગ શબ્દનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ :(૧) ભગવાને કહેલા અર્થના સામીપ્સથી યોગ-સ ંબંધ) જેના હાય તેને અણુયાગ કહે છે. અહીં સામીપ્સને અર્થ અનુવાદ છે, અર્થાત ભગવાને જે તત્ત્વ કહ્યુ છે તેને પુન: કહેવું તે અણુયાગ કહેવાય છે,
(२) आयु-अप अवयववाणा (संक्षिप्त, सूत्र द्वारा विस्तृत अर्थन। योग थवे તે અણુયાગ છે.
શંકા...જે પેટીમાં ઘણુ! વજ્ર આદિ પદાર્થા રાખવામાં આવે છે, તે, તે પદાર્થાંથી નાની હાઇ શકતી નથી. એ પ્રમાણે જે સૂત્રમાં વિસ્તૃત અર્થ ભર્યાં હાય, તે સૂત્ર ठेवी रीतेनानो (संक्षिप्त) बोध शडे ?
સમાધાન એમ કહેા. પેટીમાં રાખેલા એક વઅને
બહાર કાઢીને જે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
aartaaraat टीका अ. १ अनुयोगशब्दार्थः
aisa एव महान्तः, एकैकेन भगवदुक्तार्थेन बहुतरमूत्राणां सम्बन्धादिति । अथवा - (१) एन = अर्हता, नुः = प्रस्तुतः कथितः - अनुः, अनो: =अर्हस्प्रस्तुतार्थस्य योगो यत्र सोऽनुयोगः- भगवदुपदिष्टजीवाजीवादिनवतत्त्वप्रतिपादक इत्यर्थः ।
( २ ) अस्य = अनन्तस्य जीवाद्यवस्थितानन्तधर्मस्य तुः = निर्णेता योगः कथनम् अनुयोगः ।
निकाल कर यदि फैला दिया जाय तो वह इतना विस्तृत हो जायगा कि एक की तो बात ही क्या अनेक सन्दूक उससे बंध सकते हैं । क्या वह सन्दूक उस कपड़े से बड़ा है ? नहीं । इसी प्रकार सूत्र की अपेक्षा अर्थ ही विशाल होता है, क्योंकि सर्वज्ञ कथित एक-एक अर्थके साथ बहुतेरे सूत्रों का संबन्ध होता है।
अनुयोग शब्द के और भी अनेक प्रकार से अर्थ होते हैं । जैसे—
अर्हन्तद्वारा
(१) अ
नु योग
कथित [ अर्थकी ] विद्यमानता होना
(२) अ - (अनन्त अर्थात् जीवादिमें
पाये जानेवाले अनन्त धर्मों नु- का निर्णय करनेवाला
योग - कथन
(१) अ-मर्द्धन्त द्वारा नु-थित (मर्थन ) योग - विद्यमानता होवी
(ર) –અનન્ત
અર્થાત્ જીવાદિમાં માલૂમ પડતા અનંત ધર્માના ૩–નિ`ય કરનારૂં योग - ४ न
ફેલવવામાં આવે તે તે એટલુ વિસ્તૃત થઇ જશે કે એક તા શું પણ એવી અનેક પેટીએ એ વસ્ત્ર વડે બાંધી લઇ શકાય, તેા શું એ પેટી એ વસ્ત્રથી મેટી છે એમ કહેવાય ? ના. એવીજ રીતે સૂત્રની અપેક્ષાએ અજ વિશાળ થાય છે, કારણકે સર્વજ્ઞકથિત એક એક અર્થની સાથે અનેક સૂત્રેાના સંબંધ રહેલા હાય છે. અનુયાગ શબ્દના ખીજા પણ અનેક પ્રકારનાં અ† થાય છે, જેવા કે—
७
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
जो भगवदुपदिष्ट अर्थ
का ही कथन करे ।
जिस कथन से जीवादि के अनन्त धर्मों का निर्णय किया गया हो ।
જે, ભગવાને ઉપદેશેલા અનુંજ
કથન કરે.
g
કથનથી જીવાદિના અનંત ધર્માંના નિર્ણય કરવામાં આવ્યે होय.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे (३) अस्य अनुकम्पाया: जीवरक्षाया नुः स्तुतिः-कीर्तनं यत्र सः अनुः= प्रवचनं, तस्य योग: आख्यानम्-अनुयोगः। अयमनुयोगश्चतुर्धा-(१) चरणकरणानुयोगः, (२) धर्मकथानुयोगः,
(३) गणितानुयोगः, (४) द्रव्यानुयोगः। अथ (१) चरणकरणानुयोगो व्याख्यायतेचर्यते गम्यते प्राप्यते भवोदधेः परं कूलं चतुर्दशगुणस्थानावस्थास्वरूपमनेनेति चरणं-मूलगुणरूपम् । यद्वा-चरणं व्रतादि, तच्च सप्ततिसंख्यकम्, उक्तञ्च(३) अ-अनुकम्पा (जीवरक्षा) की जिसमें
नु-स्तुति की गई हो उसे अनु अर्थात् प्रवचन कहते हैं । उस अनु-प्रवचन-का योग-कथन करना, अनुयोग कहलाता है। यह अनुयोग चार
प्रकार का है(१) चरणकरणानुयोग. (२) धर्मकथानुयोग. (३) गणितानुयोग.
(४) द्रव्यानुयोग।
(१) चरणकरणानुयोग. - जिससे संसाररूपी समुद्र का दूसरा किनारा अर्थात् चौदहवा गुणस्थान प्राप्त हो उसे चरण ( मूलगुण ) कहते हैं । ब्रत आदिको भी चरण कहते हैं। वह सत्तर (७०) प्रकार का है। कहा भी है। . (३) अ-मनु ( रक्षा) नी, मा. 1-સ્તુતિ કરવામાં આવી હોય, તેને અનુ અર્થાત્ પ્રવચન કહે છે, એ
मनु-अवयन-र्नु योग-४थन ४२, ते मनुयो। उपाय छे. ..
આ અનુગ ચાર પ્રકારને છે – [૧] ચરણકરણનુગ [૨] ધર્મકથાનુગ. [3] शितानुयोग.
[४] द्रव्यानुयोस.
(१) य२४२६णानुयो॥ જેના વડે સંસાર રૂપી સમુદ્રને બીજે (સામે) કિનારે અર્થાત્ ચૌદમું ગુણસ્થાન પ્રાપ્ત થાય, તેને ચરણ ( મૂલગુણ) કહે છે. વ્રત આદિને પણ ચરણ કહે છે. તે સીર પ્રકાર છે, જે કે–
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म संजीवनी टीका अ. १ चरणकरणानुयोगवर्णनम्
५
१०
१७
१०
मूलम् - " वय समणधम्म संजम, वैयावच्चं च भगुत्तीओ |
3
१२
७०
णाणाइतियं तव कोहनिग्गहादी चरणमेयं ॥ १ ॥ " इति ॥ छाया - " व्रत - श्रमणधर्मसंयम - वैयावृष्यं च ब्रह्मगुप्तयः ।
ज्ञानादित्रिक तपः क्रोधनिग्रहादि चरणमेतत् ॥ १ ॥ " इति । क्रियते चरणस्य पुष्टिरनेनेति करणम् - उत्तरगुणरूपम्, यद्वा करणं-पिण्डविशुद्धयादि एतदपि सप्ततिसख्यकम् । उक्तञ्च
५
१२
१२
" पिंडविसोही समिई, भावण पडिमा य इंदियनिरोहो ।
२५
७०
पडिलेहण गुत्तीओ, अभिग्गहा चेव करणं तु ॥ १॥ " इति । छाया - "पिण्डविशुद्धः, समितिः, भावना, प्रतिमा च इन्द्रियनिरोधः । प्रतिलेखना गुप्तयः, अभिग्रहाचैव करणं तु ॥ १ ॥ " इति तयोरनुयोगः=भगवदुक्तार्थानुरूपं प्रतिपादनमिति चरणकरणानुयोगः । ( " ५, १० श्रमणधर्म, १७संयम, १० वैयावृत्य, ( वेयावच्च ) ९ ब्रह्मचर्यकी वाङ, ३सम्यग्ज्ञान - दर्शन - चारित्र, १२ तप, ४क्रोध-मानमाया - लोभका निग्रह। यह सत्तर प्रकार का चरण है " ।
चरण की जो पुष्टि करे उसको अर्थात् उत्तर गुण को करण कहते हैं । पिण्डविशुद्धि आदि भी करण कहलाते हैं, वे भी सत्तर प्रकार के हैं।
कहा है
“४ पिण्डविशुद्धि, ५ समिति, १२ भावना १२ पडिमा, ५ इन्द्रियनिग्रह, २५ पडिलेहण, ३ गुप्तियाँ, ४ अभिग्रह । ये करण के सत्तर ७० भेद हैं
59
जिसमें भगवान् के कथन के अनुसार इन दोनों चरण और करण - का प्रतिपादन किया जाता है वह चरणकरणानुयोग है ।
66 व्रत, १० श्रमधर्म, १७ संयम, १० वैयावृत्त्य ( वेयावय्य ), ८ ब्रह्मयर्यानीवाड, उ सभ्य ज्ञान -दर्शन- यात्रि, १२ तय, ४ : होध,-भान-भाया - सोलन। निग्रह. मे सत्तिर प्रहारनो थर छे.”
ચરણની જે પુષ્ટિ કરે તે કરણ કહેવાય છે, અર્થાત્ ઉત્તરગુણુ કહેવાય છે. પિંડશુદ્ધિ આદિ પણ કરણ કહેવાય છે. તેના પણ સીત્તર પ્રકાર છે, જેવા કે
“४ पिंडविशुद्धि, य समिति, १२ भावना, १२ पडिमा पद्रियनिग्रह, २५ पडिलेड, 3 गुप्तियो, ४ अभि : मे प्रमाणे ४२ना ७० लेहो छे. "
જેમાં ભગવાનના કથનને અનુસરીને એ બેઉ-ચરણ અને કરણનું પ્રતિપાદન श्वामां आवे छे, ते यरस्य- ४रणानुयोग छे.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्ग सूत्रे
अत्राऽऽचाराङ्गसूत्रं प्रश्नव्याकरणमूत्रं चेति द्वे अङ्गसूत्रे, दशवकालिक-मूलमूत्रम् १, बृहत्कल्पादीनि चत्वारि छेदमूत्राणि ४, आवश्यकमूत्रं १ चेत्यष्टौ भूत्राणि बोध्यानि । प्राधान्यतश्चरणकरणबोधकतयैतेषां चरणकरणानुयोगत्वं सिध्यति ।
चतुर्वनुयोगभेदेषु चरणकरणानुयोगस्यैव प्राधान्यम् , इतरेषांत्वेतस्परिपोषकतया तदङ्गत्वसिद्धेः, यथा-अगुरुवर्तिकायां तदाश्रयीभूतवंशदलशलाकाद्यपेक्षयाऽगुरुद्रव्यस्यैव प्राधान्यम् ।
___ अथ (२) धर्मकथानुयोगः प्रस्तूयते
दुर्गतौ प्रपतन्तं सत्त्वसङ्घातं धारयतीति धर्मः, तस्य कथनं कथा धर्मकथा-धर्मदेशनादिलक्षणवाक्यप्रबन्धरूपा । उकञ्च
इस अनुयोगमें आठ सूत्र हैं-(१) आचारांगसूत्र, (२) प्रश्नव्याकरण सूत्र, (३) दशवकालिक सूत्र, (७) बृहत्कल्प आदि चार छेदसूत्र, (ब) आवश्यकसूत्र । इन आठों सूत्रोंमे मुख्यरूपसे चरण और करणका वर्णन है इसलिए ये चरणकरणानुयोगमें हैं। जैसे अगरबत्ती (धूपकी बत्ती) के साथ उसकी आधारभूत यांसकी एक खपञ्च (सलाक) भी होती है पर मुख्यता अगरबत्तीकी ही है, उसी प्रकार इन चारों अनुयोगोंमें इस चरणकरणानुयोगकी मुख्यता है। शेष तीन अनुयोग इसीके पोषक हैं अतः इसके ही अंग हैं।
(२) धर्मकथानुयोग. दुर्गतिमें गिरते हुए जीवों को 'जो, धारे ( उठावे ) उसे धर्म कहते हैं, धर्मके कथन करनेको धर्मकथा कहते हैं। कहा भी है
____भा मनुयोगमा मा: सूत्र छ:-(१) मायारा। सूत्र, (२) प्रश्नया४२५ सूत्र, (3) शासि सूत्र, (७) मृत्४६५ माहि या२ छेसूत्र; (८) आवश्य४सूत्र. આ આઠે સૂત્રોમાં મુખ્યત્વે કરીને ચરણ અને કરણનું વર્ણન છે જેથી તે ચરણકરનુએમમાં આવે છે.
જેમ અગરબત્તીની સાથે તેની આધારભૂત એક વાંસની સળી પણ હોય છે, પણ મુખ્યતા તે અગરબત્તીની જ છે, તેમ આ ચારે અનુગમાં આ ચરણકરણાનુંયોગનીજ મુખ્યતા છે. બાકીના ત્રણ અનુગ તેના પેષાક છે, તેથી તેનાજ અંગરૂપ છે.
(२) यथानुयोग દુર્ગતિમાં પડતા જીવને જે ધાર–ધારણ કરી રાખીને–ઉચે ધરી રાખે (पान), तन धर्म डे छ. यमन यन ४२, ते धर्म या उपाय छे.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ धर्मकथानुयोग निरूपणम्
"दयादानक्षमायेषु, धर्माङ्गेषु प्रतिष्ठिता।
धर्मोपादेयतागर्भा बुधैर्धर्मकथोच्यते ॥१॥ इति"।
धर्मकथाया अनुयोगः धर्मकथानुयोगः, अत्र ज्ञाताधर्मकथाङ्गमत्रम् , उपासकदशाङ्गमूत्रम् , अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रम् , अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रम् , विपाकमुत्रं चैतानि पश्चाऽङ्गसूत्राणि ५. औपपातिकसूत्रं, राजप्रश्नीयमत्रं, निरयावलिकादीनि पञ्चेति मिलित्वा सप्तोपाङ्गमूत्राणि ७, उत्तराध्ययन-मूलसूत्रं चेति सकलसङ्कलनया त्रयोदशसूत्राणि बोध्यानि ।
अथ (३) गणितानुयोगोऽभिधीयतेगणितस्यानुयोगः गणितानुयोगः, गणितं संख्यानं विषयीकृत्य भगवदुक्तार्थागमानुरूपं गणधराणां कथनलक्षणों व्यापार इत्यर्थः । तत्र जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः, चन्द्रपञ्चप्तिः, सूर्यपज्ञप्तिश्चेत्युपाङ्गसूत्रत्रितयम् ॥
"जो कथन दया दान क्षमा आदि धर्मके मुख्य अंगोंमें व्याप्त हो और जिसमें धर्मकी उपादेयता छिपी ही उसे विद्वान् धर्मकथा कहते हैं।"
धर्मकथा के अनुयोगको कर्मकथानुयोग कहते हैं। ज्ञाताधकथांग, २उपासकदशांग, ३अन्तकृदशांग, ४अनुत्तरोपपातिकदशांग और ५विपाकसूत्र, ये पाच अंगसूत्रः ६औपपातिकसूत्र, ७राजपश्नीयसूत्र,
और १२निरथावलिका आदि पाच सूत्र मिल कर सात उपांगसूत्र, तथा १३ उत्तराध्यय मूलसूत्र, ये सब तेरह सूत्र धर्मकथानुयोगमें हैं।
(३) गणितानुयोग. गणित के विषयमें भगवान्ने जिस अर्थागमका प्रतिपादन किया है और उसके अनुसार गणधरोने जो कथन किया है उसीको गणि
જે કથન દયા દાન ક્ષમા આદિ ધર્મનાં મુખ્ય અંગોમાં વ્યાપ્ત હોય અને જેમાં ધર્મની ઉપાદેયતા છુપાઈ રહી હોય, તેને વિદ્વાને ધર્મકથા કહે છે.”
ધર્મકથાના અનુગને ધર્મકથાનુગ કહે છે. જ્ઞાતાધર્મકથાગ (૧),
in (२), सन्तोश (3), मनुत्तरे।५पातिsain (४) भने विपासूत्र (५), मे पाय मसूत्र; मो५५ाति सूत्र (6) राप्रश्नीय सूत्र (७) અને નિરયાવલિકા આદિ પાંચ સૂત્ર (૧૨) મળીને સાત ઉત્તરાધ્યયન મૂલસૂત્ર, (૧૩) એ તેર સૂએ ધર્મકથાનુંયોગમાં આવે છે.
(३) गणितानुयोग ગણિતના વિષયમાં ભગવાને જે અથગમનું પ્રતિપાદન કર્યું છે અને તેને અનુસરીને ગણધારોએ જે કથન કર્યું છે, તેને ગણિતાનુગ કહે છે. ગણિતાનુ
S
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
उपासकदशाङ्गसूत्रे -(४) द्रव्यानुयोगे तु-सूत्रकृताङ्गमूत्रं, स्थानाङ्गसूत्रं, समवायाङ्गमत्र, भगवतीसूत्रं चेति चत्वार्यङ्गसत्राणि ४, जीवाजीवाभिगममूत्रं, प्रज्ञापनासूत्रं चेति द्वे उपाङ्गसूत्रे २, नन्दिसूत्रम् , अनुयोगद्वारसूत्रं चेति द्वे मूलमूत्रे चेति योगतोऽष्टौ सूत्राणि । अथ प्रसङ्गवशात्संक्षेपेण द्वात्रिंशत्सूत्रविषयमुपदर्शयामः
अगसूत्राणि (११) (१) आचाराङ्गसूत्रम्-अत्र श्रमणनिग्रन्थानामाचारगोचरादिप्रतिपादनम् । तानुयोग कहते हैं । गणितानुयोग में तीन उपांग सूत्र हैं-एक जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति, दूसरी चन्द्रप्रज्ञप्ति और तीसरा सूर्यप्रज्ञप्ति । गौणरूपसे अंगादिकोंमें भी इसका वर्णन पाया जाता है ।
(४) द्रव्यानुयोग. जिसमें जीव आदि छह द्रव्योंका अथवा नव पदार्थोंका तथा उनके ज्ञानादिगुणोंका विवेचन भगवान के अर्थागमके अनुसार हो उसे द्रव्यानुयोग कहते हैं। द्रव्यानुयोगमें सूत्रकृतांग, स्थानांग, समवायांग और भगवतीसूत्र, ये चार अंग है। जीवाजीवाभिगमसूत्र और प्रज्ञापनासत्र, ये दो उपांग हैं; नन्दिसूत्र, अनुयोगद्वार सूत्र, ये दो मूलसूत्र हैं। इस प्रकार द्रव्यानुयोगमें मुख्यतया आठ सूत्र हैं। अब यहाँ प्रसंगवश संक्षेपसे बत्तीस सूत्रोंका विषय कहते है
(ग्यारह अंग) (१) आचारांगसूत्र-इसमें श्रमण निर्ग्रन्थोंका आचार-गोचर बताया गया है।
ગમાં ત્રણ ઉપાંગ છે—એક જમ્બુદ્ધિપપ્રજ્ઞપ્તિ, બીજું ચંદ્રજ્ઞપ્તિ, અને ત્રીજું સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ. ગૌણ રૂપે અંગાદિમાં પણ એનું વર્ણન માલૂમ પડે છે.
४ द्रव्यानुया જેમાં જીવ આદિ છ દ્રવ્યનું અથવા નવ પદાર્થોનું તથા તેના જ્ઞાનાદિ ગુણનું વિવેચન ભગવાનના અથગમ અનુસાર હોય તેને દ્રવ્યાનુગ કહે છે. દ્રવ્યાનુયોગમાં સૂત્રકૃતાંગ સ્થાનાંગ સમવાયાંગ અને ભગવતીસૂત્ર એ ચાર અંગ છે; જીવા-જીવાભિ ગમસૂત્ર અને પ્રજ્ઞાપનાસૂત્ર એ બે ઉપાંગે છે નન્દિસૂત્ર, અનુગદ્વાર સૂત્ર એ બે મૂલસુત્ર છે. એ પ્રમાણે દ્રવ્યાનુયાગમાં મુખ્યત્વે કરીને આઠ સૂત્ર છે. હવે અહીં પ્રસંગવશ સંક્ષેપમાં બત્રીસ સૂત્રના વિષયે કહીએ છીએ:
અગીઆર અંગ (१) बारा सूत्र-i-श्राव नियानो मायार-गाय२ ४ाव्यो छे.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
अवारसञ्जीवनी टीका अ. १ अङ्गसूत्रनिरूपणम्
(२) सूत्रकृताङ्गम्-अत्र लोकालोकस्वरूपप्रतिपादनपूर्वकं क्रियावादिप्रभृतीनां संक्षेपतो मतनिराकरणम् ।
(३) स्थानाङ्गम्-अत्राखिलपदार्थानां दशसु स्थानेषु स्थापनम् । (४) समवायङ्गम्-अत्र जीवाजीवादितत्तत्संख्याविशिष्टपदार्थप्ररूपणम् ।
(५) भगवतीसूत्रम्-अत्र जीवाजीवलोकालोक-स्वसमय-परसमयादिविषये षट्त्रिंशत्सहस्र (३६०००) प्रश्नवाक्यानो समाधानम् । अस्यैव सूत्रस्य विवाहप्रज्ञप्तिस्तथा व्याख्यामज्ञप्तिरपि नामान्तरम् । (६) ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रम्-अत्राऽऽख्यायिकादिवर्णनम् ।
(२) सूत्रकृतांग-में जीवादिके स्वरूपका प्रतिपादनपूर्वक तीनसौ तिहसठ (३६३) एकान्तक्रियावादी आदिको उनके मतका संक्षेपसे खण्डन करके स्वसमयमें स्थापन किया है।
(३) स्थानांग-में आत्मादि पदार्थों को दस स्थानोंमें स्थापित किया है।
(४) समवायांग-में जीव अजीव आदिका स्वरूप और एकसंख्यक आदि पदार्थों का निरूपण है।
(५) भगवती-सूत्र-में जीव, अजीव, लोक, अलोक, स्वसमय, परमसमय, आदि के विषयमें छत्तीस हजार प्रश्नोका समाधान किया गया है। भगवती-सूत्रका विवाहप्रज्ञप्ति तथा व्याख्याप्रज्ञाप्ति भी नाम हैं।
(६) ज्ञाताधर्मकथांग-में विविध-धार्मिक शिक्षाप्रद कथाओंका वर्णन है।
(૨) સૂત્રકૃતાંગ–એમાં જીવાદિના સ્વરૂપના પ્રતિપાદનપૂર્વક ત્રણસેને ત્રેસઠ (૩૬૩) એકાન્તક્રિયાવાદી આદિને-તેમના મતના સંજ્ઞિત ખંડનપૂર્વક સ્વસમયમાં સ્થાપન કર્યા છે.
(3) स्थानांग- मी मामाही पार्थाने इस स्थानमा स्थापित ४ा छे.
(૪) સમવાયાંગ- માં જીવ અજીવ આદિનું સ્વરૂપ એકસંખ્યક આદિ પદાર્થોનું નિરૂપણ છે.
(५) भगवती सूत्र-सभा , अ सो , म , समय, ५२समय, આદિ વિષયેના છત્રીસ હજાર પ્રશ્નોનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે. ભગવતી સૂત્રનાં વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ અને વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ એવાં પણ નામે છે.
(૬) જ્ઞાતાધર્મકથાંગ–એમાં વિવિધ ધાર્મિક શિક્ષાપ્રદ કથાઓનું વર્ણન છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्ग सूबे
(७) उपासकदशाङ्गसूत्रम् - अत्राऽऽनन्दादीनां दशानां श्रमणोपासकानामितिवृत्तप्रसङ्गेन श्रावकधर्मनिरूपणम् ।
१४
(८) अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रम् - अत्र गौतमादीनां महर्षीणां पद्मावतीप्रमुखाणां महासतीनां च शिवान्तानि सुकृतानि प्रकटितानि ।
(९) अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रम् अत्र जालिमुख्यानामृषीणां विजयाधनुत्तरविमानपञ्चकप्राप्तिवर्णनम् ।
(१०) प्रश्नव्याकरणसूत्रम् अत्राङ्गुष्ठादिप्रश्नविद्याप्ररूपणम्, आस्रवपञ्चकसंवरपञ्चक- प्ररूपणं चासीत्, परन्तु पञ्चमारकोद्भवानां पुष्टालम्बनप्रति सेवित्वमवेक्ष्य पूर्वाचार्यैः प्रथमांशः समुत्तारित इति तत्र द्वितीय एवांशो लभ्यते ।
(७) उपासकदशांग में आनन्द आदि दस श्रावकोंके इतिहास के प्रसंगसे श्रावक धर्मका व्याख्यान किया गया है ।
(८) अन्तकृद्दशांग - में गौतम आदि महान् ऋषियोंके तथा पद्मा वती आदि महासतियोंके मोक्षगमन पर्यन्त कार्योंका वर्णन है ।
(९) अनुत्तरोपपातिक दशांग में जालि आदि ऋषियोंके विजय आदि पाँच अनुत्तर विमानोकी प्राप्तिका कथन है ।
(१०) प्रश्नव्याकरणसूत्र में अंगुष्ठादि प्रश्नविद्याका निरूपण तथा आस्रवपंचक और संवरपंचकका निरूपण था परन्तु पांचवें आरे के जीवोंको अधीरने से पुष्टाssलम्बनके प्रतिसेवी समझ कर पहला अंश निकाल दिया गया है । आजकल दूसराअंश ही उपलब्ध है ।
(૭) ઉપાસકદશાંગ—માં આનંદ આદિ દસ શ્રાવકાના ઇતિહાસના પ્રસંગે દ્વારા ધર્મોનું વ્યાખ્યાન કરવામાં આવ્યુ છે.
(૮) અતકૃદ્દેશાંગ——માં ગૌતમ આદિ મહાન ઋષિઓનાં પદ્માવતી આદિ સહાસતીનાં મેક્ષગમન સુધીનાં કાર્યાંનું વર્ણન છે.
ऋ
(૯) અનુત્તર પપાંતિકદશાંગ—માં જાલિ આદિ ઋષિનાં વિજય અઢિ પાંચ અનુત્તર વિમાનાની પ્રાપ્તિનું કથન છે.
(૧૦) પ્રશ્નવ્યાકરણસૂત્ર-માં અશુદ્ઘિ પ્રશ્નવિદ્યાનું નિરૂપણુ તથા આસવપંચક અને સવરપ ચકનું નિરૂપણુ હતુ, પરન્તુ પાંચમા આરાના જીવને અધીરપણાથી પુષ્ટાલમ્બનના પ્રતિસેવી સમજીને તેમાંના પહેલે ભાગ કાઢી નાંખવામા આવ્યે છે. હાલમાં બીજો ભાગજ ઉપલબ્ધ થાય છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ उपागमूत्र निरूपणम्
(११) विपाकसूत्रम्-अत्र मृगापुत्र-सुबाहुमभृतीनां दुःखविपाकः सुखविपाकश्च प्रदर्शितः।
उपाङ्गसूत्राणि (१२) (१) औषपातिकसूत्रम्-इदमाचारागस्योपाङ्गम् , अत्र नारकोत्पादवैचिव्यवर्णवम् ।
(२) राजप्रश्नीयम्-इदं सूत्रकृताङ्गोपाङ्गम् , अत्र प्रदेशिनाम्ना नृपेणाऽक्रियावादिमतमाश्रित्य कृतानां तज्जीवतच्छरीरविषयप्रश्नानां समाधानम्। सूत्रक ताङ्गप्रकटितमक्रियावादिमतखण्डनप्रकारमालम्ब्यैव तत्समाधानकरणेनास्मिन् सूत्रे सूत्रकृताङ्गगतविशेषप्रकटनात्सूत्रकृताङ्गोपाङ्गत्वम् ।
(११) विपाकसूत्र-में मृगापुत्र आदिका दुःखविपाक और सुबाहुकुमार आदिका सुखविपाक दर्शाया गया है।
(बारह उपाङ्गसूत्र) (१) औपपातिक मूत्र-यह आचारांगका उपांग है और इसमें नारकों के उत्पादकी विचित्रताएँ बताई गई है।
(२) राजप्रश्नीय सूत्र-यह मूत्रकृतांगका उपांग है। राजा प्रदेशीने अक्रियावादियोंके मतका आश्रय लेकर केशी श्रमणसे तज्जीवतच्छरीर विषयक बहुतेरे प्रश्न किये थे। उन सबका इसमें समाधान किया गया है। जिस ढंगसे सूत्रकृतांगमें अक्रियावादियोंके मतका खंडन है प्रायः उसी ढंगसे इसमें राजा प्रदेशीके प्रश्नोंका समाधान है किन्तु इसमें कुछ विशेषता है, इस कारण यह सूत्रकृतांगका उपांग है।
(૧૧) વિપાકસુત્ર-માં મૃગાપુત્ર આદિને દુઃખવિપાક અને સુબાહુકુમાર આદિને સુખવિપાક દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
मारपांग सत्रो. - (૧) ઓપપાતિક સૂત્ર-આ આચારાંગનું ઉપાંગ છે અને તેમાં નારકી જીવના ઉત્પાદનની વિચિત્રતાઓ બતાવવામાં આવી છે.
(२) २ प्रश्रीय सूत्र--सा सूत्रकृतांगनु in छे. प्रदेशी २० मठियाવદીઓના મતનો આશ્રય લઈને કેશી શ્રમણને તજજીવ–તછરીર વિશેના પ્રશ્નો પૂછયા હતા, એ બધાનું એમાં સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે. જે પ્રકારે સૂત્રકૃતાંગમાં અક્રિયાવાદીઓના મતનું ખંડન કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રકારે આમાં રાજા પ્રદેશના પ્રશ્નોનું સમાધાન કરવામાં આવ્યું છે, પરંતુ આમાં કાંઈક વિશેષતા છે, તે કારણથી આ સૂત્રકૃતાંગનું ઉપાંગ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६
उपासक दशाङ्गसूत्रे
(३) जीवाजीवाभिगमसूत्रम् - इदं स्थानाङ्गस्योपाङ्गम् । अत्र जीवाजीवतवप्ररूपणम् ।
(४) प्रज्ञापनासूत्रम् - इदं समवायाङ्गोपाङ्गम् । पत्रिंशता पदैर्जीवाजीवभावनिरूपणम् ।
(५) जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः - इयं भगवतीमूत्रस्योपाङ्गम् । जम्बूद्वीप-वर्ष वर्षधरनदी - हदादीनां स्वरूपवर्णनम् तथाऽऽदिजिनजन्मोत्सवचक्रवर्नि दिग्विजयादीनां वर्णनम् ।
(६) सूर्यप्रज्ञप्तिः - इयं ज्ञाताधर्मकथाङ्गस्योपाङ्गम् । अत्र सूर्यचन्द्रविचार - प्रतिपादम् ।
(७) चन्द्रप्रज्ञप्तिः- इयमुपासकदशाङ्गस्योपाङ्गम् । अत्रापि सर्वमज्ञप्तिवत्सर्य
(३) जीवाजीवाभिगमसूत्र - यह स्थानांगका उपांग है । इसमें जीव अजीव आदि तत्त्वोंका निरूपण है ।
(४) प्रज्ञापनासूत्र - यह समवायांगका उपांग है । इसमें छत्तीस पदों द्वारा जीव अजीवके भावोंका कथन है ।
(५) जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति - यह भगवतीसूत्रका उपांग है इसमें जम्बूद्वीप, भरत आदि वर्ष, वर्षधर (हिमवंत आदि पर्वत), नदी, हृद आदिका वर्णन है । भगवान् आदिनाथ के जन्मोत्सवका तथा चक्रवर्ती के दिग्विजयका वर्णन है ।
(६) सूर्यप्रज्ञप्ति - यह ज्ञाताधर्मकथांग का उपांग है। इसमें सूर्य और चन्द्रमा सम्बन्धी विचार किया गया है ।
(७) चन्द्रप्रज्ञप्ति - यह उपासकदशांगका उपांग है। इसमें भी सूर्य(૩) જીવાજીવાભિગમસૂત્ર—આ સ્થાનાંગનું ઉપાંગ છે. એમાં જીવ અજીવ
આદિ તત્ત્વનું નિરૂપણ છે.
(૪) પ્રજ્ઞાપનસૂત્ર—આ સમવાયાંગનું ઉપાંગ છે. અમાં છત્રીસપદે દ્વારા જીવ અજીવના ભાવેનુ કથન છે.
(4) ४भ्यूद्वीय अज्ञप्ति — मा भगवती सूत्र यांग छे. सभां भ्यूहीय, लरत आदि वर्ष, वर्षधर (हिमवंत आदि पर्वत ), नही, एह माहिनु वर्णन छे. भगवान् આદિનાથના જન્મસવનું તથા ચક્રવર્તીના દિગ્વિજયનું વર્ણન છે.
(૬) સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ—આ જ્ઞાતાધ કથાંગનું ઉપાંગ છે. એમાં સૂર્ય અને
ચંદ્રમા સંબંધી વિચાર કરવામાં આવ્યેા છે.
(७) यन्द्रप्रज्ञाप्त—थे उपास शांग उपांग छे, मां पाशु सूर्य प्रज्ञप्तिनी
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सूत्रपरिचयः चन्द्रविकरतिपादनम् । शब्दतोऽर्थतश्च ततोनातिभेदः, किन्त्वत्र मुख्यतश्चन्द्रविचारः प्रकटीकृतः। चित्तु 'इयमङ्गबाह्यप्रकीर्णकरूपा नोपाङ्गपदे विलसती' त्याहुः ।
(८) निरयावलिका-अस्योपाङ्गस्य कल्पिकेति नामान्तरम् । एषा चान्तकृ. दशाङ्गोपाङ्गम् । एतस्मादुपाङ्गादारभ्य वृष्णिदशोपाङ्गपर्यन्तेषु पञ्चसूपाङ्गप्वावलिका प्रविष्टादिनरकावासाना प्रसङ्गतस्तद्गामिनां नरतिरश्चां वर्णनम् ।
(९) कल्पावतंसिका-इयमनुत्तरोपपतिकदशाङ्गस्योपाङ्गम् । (१०) पुष्पिका-इदमुपाङ्गं प्रश्नव्याकरणमूत्रस्य ।
(११) पुष्पचूलिका-इदमुपाङ्गं विपाकमूत्रम्य । प्रज्ञप्तिकी भाति चन्द्रमा और सूर्यसम्बन्धी कथन है इन दोनोमें शब्द और अर्थका अधिक भेद नहीं है। किन्तु चन्द्रप्रज्ञप्तिमें चन्द्रमा सम्बन्धी बिचार मुख्य है । किसीके मतसे यह अंगबाह्य प्रकीर्णक सूत्र है, उपांग नहीं ।
[८] निरयावलिका-इस उपांगको कल्पिका भी कहते हैं। यह अन्तकृद्दशांगका उपांग है । इस उपांगसे लेकर वृष्णिदशोपांग तक पाच उपांगोंमें आवलिकाप्रविष्ट आदि नरकावासोंका प्रसंग है और उनमें जानेवाले मनुष्यों तथा तिर्यचौका भी वर्णन है।
(९) कल्पावतंसिका-यह अनुत्तरोपपातिकदशांगका उपांग है। (१०) पुष्पिका-यह प्रश्नव्याकरणसूत्रका उपांग है।
(११) पुष्पिचूलिका-यह विपाकसूत्रका उपाँग है। પઠે ચંદ્રમા તથા સૂર્ય સંબંધી કથન છે એ બેઉમાં શબ્દ અને અર્થોને વધારે તફાવત નથી. પરંતુ ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિમાં ચ દ્રમાં સંબંધી વિચાર મુખ્ય છે. કેઈ–મેઈના મતાનુસાર આ અંગબાહ્ય પ્રકીર્ણક સૂત્ર છે. ઉપાંગ નથી.
.. (८) निरयावल-मा अपांगने ४६५ ५५ डे छे. ॥ भतशागर्नु ઉપાંગ છે. આ ઉપાંગથી લઈને વૃષ્ણિદશોપાંગ સુધીના પાંચ ઉપાંગોમાં આલિકાપ્રવિણ આદિ નારકાવાસને પ્રસંગ છે અને તેમાં જનારા મનુષ્ય તથા તિર્યચેનું પણ વર્ણન છે.
le) पावतसि-40 अनुत्त५पातिगर्नु Sin छ. (10) पुलिस प्रश्वव्या४२५सूत्रनु Sin छे. (११) पयूसिमा विसत्र in छ...
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमत्रे (१२) वृष्णिदशा-इदमुपाङ्गं दृष्टिवादाङ्गस्य । अस्योपाङ्गस्य 'वह्निदशा' इति नामान्तरम् । इमानि निरयावलिकादिनि पञ्चोपाङ्गानि निरयावलिकाशब्देनाप्यभिधीयन्ते ।
मूलसूत्राणि (४) (१) नन्दिमूत्रम्-अत्र ज्ञानपञ्चक-तभेदवर्णनम् । (२) अनुयोगद्वारसूत्रम्-अत्रोपक्रमादिनिरूपणम् । (३) दशवकालिकसूत्रम्-अत्र हिंसासंयमतपोरूपाणां साधुधर्माणां निरूपणम्। (४) उत्तराध्ययनमूत्रम्-इह विनयश्रुतादिप्रतिपादनम् ।
छेदसूत्राणि (४] (१) बृहत्कल्पमूत्रम् -अत्र मूलगुणापराधप्रायश्चित्तानामुनरगुणापराधपायश्चित्तानां च निरूपणम् ।
(१२) वृष्णिदशा- यह दृष्टिवादका उपांग है। इसका दूसरा नाम 'वह्निदशा' भी है। . ___ इन निरयावलिका आदि पांचों उपागोंको एक 'निरयावलिका' शब्दसे भी कहते है।
(चार मूलसूत्र) (१) नन्दिसूत्र-इसमें पांच ज्ञानोंका और उनके भेद-प्रभेद आदिका वर्णन है।
(२) अनुयोगद्वारसूत्र-इसमें उपक्रम आदिका विवेचन है ।
(३) दशवकालिकसूत्र-इसमें अहिंसा संयम और तप रूप साधुके धर्मोका कथन है।
(४) उत्तराध्ययनसूत्र-इसमें विनयश्रुत आदिकी प्ररूपणा है। (१२) वृष्णुि-u-al टिपाइनु sin छ. मेनु मी नाम 'पहिशा'
આ નિરયાવલિકા આદિ પાંચે ઉપાંગોને એક “નિરયાવલિકા' શબ્દથી પણ ઓળખવામાં આવે છે.
ચાર ભૂલસૂત્ર, (१) नन्दिसूत्र-मेभा पांय ज्ञानन भने तेना मेह-लेह माहिर्नु पर्थन छे. (२) अनुयोगद्धारासूत्र-मेमा ५४भ मानि विवेयन छे. (3) शवैतिसूत्र-मेमा अडिसा, सयम भने त५ ३५ी साधनु.
४थन छे. (४) उत्तराध्ययनसूत्र-मेमा विनयश्रुत मानी ५३पल्या छ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मत्रपरिचयः
(२) व्यवहारसूत्रम्-इह बृहत्कल्पोक्तमायश्चित्तानां दानविधिरालोचनाविधिश्च निरूपितः ।
(३) निशीथमूत्रम्-आचाराङ्गस्य पञ्चमचूलायामुक्तो विषयोऽत्रापि निरूपितः
(४) दशाश्रुतस्कन्धमूत्रम्-अत्र प्रत्याख्यानपूर्वतः समुतानामसमाधिस्थानादीनां निरूपणम् ।
इतरावयवावनाय द्रव्यतो विषादिसंदृषिताङ्गुल्यादिशरीरभागच्छेदनमित्र पूर्वपर्यायांशे दृषिते सति तस्यावच्छेदोऽवशिष्टपर्यायरक्षानिमित्तं करणीय इति चतुभिरेभिः सूत्रैः प्रतिपाद्यतेऽत इमानि छेदसूत्राणि निगद्यन्ते ।
(चार छेदसूत्र) (१) वृहत्कल्पसूत्र-इसमें साधु के मूलगुणों और उत्तरगुणोंमें लगेहुए दोषों के प्रायश्चित्त बतलाए गए हैं।
(२) व्यवहारमत्र-इसमें बृहत्कल्पमें वर्णन किये हुए प्रायश्चित्तोंके देने और आलोचना करनेकी विधि बताई गई है।
(३) निशीथसूत्र-इसमें उसी विषयका प्ररूपण है, जो आचारांगकी पाचवीं चूलामें है।
(४) दशाश्रुतस्कन्धसूत्र-इसमें प्रत्याख्याननामक पूर्वसे उद्धृत किये हुए समाधिस्थान आदिका निरूपण है।
दूसरे अवयवोंकी रक्षाके लिए जैसे विष आदिसे दूषित अंगुली आदि शरीरके अवयवोंको काट डालना आवश्यक होताहै । उसी प्रकार
ચાર દસૂત્ર, (૧) બૃહત્ક૯પસૂત્ર–એમાં સાધુના મૂલગુણે તથા ઉત્તરગુણમાં લાગેલા તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત દર્શાવ્યું છે.
(૨) વ્યવહારસૂત્ર–એમાં બડ૯૯૫માં વર્ણવેલાં પ્રાયશ્ચિત્તો આપવાની અને આલોચના કરવાની વિધિ બતાવવામાં આવી છે.
(3) नियसूत्र-ममा २२२inी. पांयमी यूवामा मासा विषयर्नु પ્રરૂપણ છે.
(૪) દશાશ્રુતસ્કંધસુત્ર–એમાં પ્રત્યાખ્યાન નામક પૂર્વથી ઉદ્ધત કરેલાં સમાધિસ્થાન આદિનું નિરૂપણ છે,
શરીરનાં બીજા અવયને રક્ષણને માટે જેમ વિષાદિથી દૂષિત આંગળી આદિ અવયના કાપી નાખવાની જરૂર પડે છે, તે પ્રમાણે પૂર્વપર્યરૂપ અંશ જે
शासन
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
मूलसूत्रम् (१) (१) आवश्यकमूत्रम्-अत्र श्रमणश्रावकादीनामुभयकालावश्यकरणीयक्रियाकलापनिरूपणम् ।
अथेह द्वादशाङ्गात्मके प्रवचने चतुर्विधगतिपरिभ्रमणलब्धानेकविधदुःखजालकरालदावानलसन्तप्यमानमानसानां भव्यानां भव्याय भगवता सुधारसाऽपारपारावारसमानानन्तसुखधामनयनधर्मो धर्मोऽभिदधे । स चानगारधर्मागारधर्मभेदेन द्विविधः । उक्तं चौपपातिकसूत्रेपूर्वपर्यायरूप अंश यदि दूषित हो जाय तो बाकी बचो हुई पर्यायकी रक्षाके लिए उसको छेद देना ही आवश्यक है । इन चार सत्रोंमें इसी विषयका वर्णन है; अतः ये 'छेदसूत्र' कहलाते हैं।
(एक आवश्यकसूत्र) . (१) आवश्यकसूत्र-इसमें साधु और श्रावकोकी उभयकाल (प्रातः
और सायं-काल) में अवश्य की जाने योग्य क्रियाओं (आवश्यकों) का वर्णन है।
कर्मोदयके कारण जीव चार गतिरूप संसारमें भ्रमण करते हैं और उससे नाना दुःखोंके तीव्र दावानलसे संतप्त होता हैं। ऐसे जोवों के हितके लिए भगवान्ने द्वादशांग रूप प्रवचनमें धर्मका उपदेश दिया है। वह धर्म अमृत-रसके समुद्रकी तरह अनन्त सुखके स्थानमें (मोक्षमें) पहुँचानेवाला है। वह धर्म दो प्रकारका है-(१) अनगारधर्म (२) अगार धर्म-गृहस्थ धर्म । औपपातिक सूत्र में कहा हैદૂષિત થઈ જાય તે બાકી રહેલી પર્યાયના રક્ષણ માટે તે (પૂર્વપર્યાયકાપ નાખવી એ જરૂરનું છે. આ ચાર સૂત્રમાં એ વિષયનું વર્ણન છે, તેથી તેને છેદસૂત્ર કહેવામાં આવે છે
मे मावश्य सूत्र (૧) આવશ્યક સૂત્ર-એમાં સાધુ અને શ્રાવકેની બેઉ કાળે (સવાર અને सर) २५५श्य ४२१। योग यायो ( मावश्य।) नुं वर्णन छे.
કર્મના ઉયે કરીને જીવ ચારગતિરૂપ સંસારમાં ભ્રમણ કરે છે, અને તેથી વિવિધ દુઃખના તીવ્ર દાવાનળથી સંતપ્ત થાય છે. એવા જીના હિતને માટે ભગવાને દ્વાદશાંગ રૂપ પ્રવચનમાં ધર્મનો ઉપદેશ આપે છે તે ધર્મ અમૃતરસના સમુદ્રના જે અનંત સુખના સ્થાનમાં (મોક્ષમાં) પહોંચાડનારે छ. ते धर्म के प्रा२ने छ. (१) ना२धर्म, (२) २५॥- स्थ घ. ઔપયાતિક સૂત્રમાં કહ્યું છે કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
arraf सञ्जीवनी टीका अ. १ अनगारागारधर्म निरूपणम्
२१
"जह य परिहीणकम्मा सिद्धा सिद्धालयमुर्विति, तमेव धम्मं दुविहं आइक्खइ, तंजहा- अगारधम्मं, अणगारधम्मं च । अणगारधम्मो ताव इह खलु सव्वओ सव्वत्ताए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वयह, सव्वाओ पाणाड़वायाओ वेरमण, सव्वाओ मुसावायाओ वेरमणं, सव्वाओ अदिन्नादाणाओ वेरमणं, सव्वाओ मेहुणाओ वेरमणं, सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं, सव्वाओ राइभोयणाओ वेरमणं, अयमाउसी ! अणगारसामइ धम्मे पण्णत्ते । एयस्स धम्मस्स सिक्खाए उट्ठिए निगंथे वा निग्गंधी वा विहरमाणे आणाए आराहए भवइ ।
१ छाया-यथा च परिहीणकर्माणः सिद्धाः सिद्धालयमुपयन्ति, तमेव धर्म द्विविधमाख्याति, तद्यथा - अगारधर्मः, अनागारधर्मश्च । अनगारधर्मस्तावदिहखल सर्वतः सर्वतया मुण्डो भूत्वा, अगाराद् अनगारतां प्रव्रजति, सर्वस्मात् प्राणातिपाताद् विरमणम् (१) सर्वस्मान्मृपावादाद् विरमणम्, (२) सर्वस्माददत्तादानाद् विरमणम्, (३) सर्वस्मान्मैथुनाद विरमणम्, (४) सर्वस्मात्परिग्रहाद् विरमणम्, (५) सर्वमाद् रात्रिभोजनाद् विरमणम्, (६) अयमायुष्मन् ! अनगारसामयिको धर्मः प्रज्ञप्तः । एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितो निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा विहरन आज्ञाया आराधको भवति ।
"जिससे समस्त कर्मों को खपाकर सिद्ध भगवान् सिद्ध गतिको प्राप्त होते हैं वह धर्म दो प्रकारका है - (१) अगारधर्म (२) अनगार धर्म । (२) सम्पूर्ण रूप से (द्रव्य भावसे) मुण्डित होकर गृहका त्याग कर अनगार - ( साधु ) पनेको प्राप्त होना, समस्त प्रकार के प्राणातिपात से विरत हो जाना, सर्व प्रकार के मृषावाद से विरत हो जाना, सब प्रकार के अदत्तादानसे विरत हो जाना, सब तरहके मैथुनोंसे विरत हो जाना, समस्त परिग्रह से विरत हो जाना, समस्त रात्रिभोजन से विरत हो जाना
* જે વડે સમસ્ત કર્માંને ખપાવીને સિદ્ધ ભગવાન સિદ્ધગતિને પામે છે, ते धर्म में अहाना छे: (१) अगारधर्म, (२) अनगारधर्म.
(२) स ंपूर्ण ३ये (द्रव्य-लावर्थी) भुस्ति थाने गृहनो त्याग उरीने अनगार (સાધુ)પણાને પ્રાપ્ત થવું—સ પ્રકારના પ્રણાતિપાતથી વિરત થવું, સર્વ પ્રકારના મૃષાવાદથી વિરત થવું, સર્વ પ્રકારનાં અદત્તાદાનથી વિત થવું, સર્વ પ્રકારનાં મૈથુનથી વિરત થવું, સમસ્ત પરિગ્રહથી વિત થવું, સમસ્ત રાત્રિ@ાજયથી વિરત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
अगारधम्म दुवालसविहं आइक्खइ, तंजहा-पंच अणुव्वयाई, तिण्णि गुणव्वयाई, चत्तारि सिक्खावयाई । पंच अणुव्वयाई, तंजहा-थूलाओ पाणाइवायाओ वेरमणं, थूलाओ मुसावायाओ वेरमणं, थूलाओ अदिनांदाणाओ वेरमणं, सदारसंतोसे, इच्छापरिमाणे । तिणि गुणव्वयाई, तंजहा -अणत्थदंडवेरमणं, दिसिव्वयं, उवभोगपरिभोगपरिमाणं । चत्तारि सिक्खिावयाई, तंजहा-सामाइयं, देसावगासियं, पोसहोववासे, अतिहिसंविभावे, अपच्छिम-मारणंतिय-संलेहणा-झूसणा-राहणा, अयमाउसो ! अगारसामइए धम्मे पण्णत्त, एयस्म धम्मस्म सिक्खाए उवट्टिए समणोवासए वा समणोयासिया वा विहरमाणे आणाए आरा. हए भवई" इति ।
१ छाया-अगारधर्म द्वादशविधमाख्याति, तद्यथा-पञ्चाणुव्रतानि, त्रीणि गुणव्रतानि, चत्वारि शिक्षात्रतानि । पञ्चाणुव्रतानि, तद्यथा-स्थूलात्पाणातिपाताद्विरमणम् , स्थूलान्मृपावादाद्विरमणम् , स्थूलाददत्तादानाद्विरमणम् , स्वदारसन्तोषः, इच्छापरिमाणम् । गीणि गुणव्रतानि, तद्यथा-अनर्थदण्डविरमणम् , दिग्व्रतम् , उपभोगपरिभोगपरिमाणम् । चत्वारि शिक्षावतानि, तद्यथा-सामाअनगार धर्म है । हे आयुष्मन् ! इस धर्मका पालन करनेवाले निर्ग्रन्थ और निर्ग्रन्थी (आर्यिका) भगवान्की आज्ञाके आराधक होते हैं।
(१) अगार धर्म भगवान्ने बारह प्रकारका कहा है। वह इस प्रकारसे है-पाच अणुव्रत, तीन गुणव्रत और चार शिक्षाव्रत। पाँच अणुव्रत ये हैं-(१) स्थूल प्राणातिपातसे विरमण, (२) स्थूल मृषावादसे विरमण, (३) स्थूल अदत्तादानसे विरमण, (४) स्वदारसन्तोष, (५) इच्छाका परिमाण कर लेना।
तीन गुणव्रत ये हैं-(१) अनर्थदण्डका त्याग करना, (२) दिशाથવું એ અનગારધ છે. હે આયુષ્યન્ ! આ ધર્મનું પાલન કરનારા નિન્ય અને નિર્ચન્થીઓ (આર્યાઓ) ભગવાનની આજ્ઞાના આરાધક છે.
(१) २५॥२चम भावाने ॥२ प्ररने। यो छे; ते सा प्रभारी:-पांय અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રત
પાંચ અણુવ્રત આ પ્રમાણેઃ-(૧) સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતથી વિરમણ, (२) २) भूषापाइथा विभा], (3) स्थूल महत्ताहानथी विभा], (.) स्वा२सतोष, (५) छा५३भाय
त्रण शुशवत 21 प्रमाणे:-(२) अनर्थ ना त्याग वो, (२) हिशामोमा । भर्या ४२41, (3) उपसाग-५रागनी भर्याहा ४२वी..
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्ममञ्जीवनी टीका अ. १ अवतरणा यिकम् , देशावकाशिकम् , पौषधोपवासः, अतिथिसंविभागः, अपश्चिम-मारणान्तिक-संलेखनाजोषणाऽऽराधना । अयमायुष्मन् ! अगारसामयिको धर्मः प्रज्ञप्तः, एतम्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरन् आज्ञाया आराधको भवति" ॥ इति । ____ता ज्ञाताधर्मकथानामके षष्ठेऽङ्गे विविधज्ञानधर्मकथासार्थसार्थेन चित्रितं भिक्षाचराचरणीयं श्रुतचारित्रात्मकमनगारधर्म प्रतिबोधयन् भगवान् सकलविरतिसम्पद्विभूषिताः संयता निरस्तसमस्तभवक्लेशे पुनरागमानवकाशेऽनन्तसुखास्पदे मोक्षपदे विलमन्तीत्यमुमर्थ समर्थयामास । ओंमें जानेकी मर्यादा करना, (३) उपभोग-परिभोगका परिमाण करना।
चार शिक्षाव्रत ये हैं- (१) समायिक, (२) देशावकाशिक दिशाओंमें अवान्तर मर्यादा करना, (३) पोषधोपवास (पोसा) करना, (४) अतिथिसंविभाग अन्तिम मारणान्तिक संलेखना, झूसणा, आराधना।
हे आयुष्मन् ! यह अगार धर्म है और जो श्रमणोपासक या श्रमणोपासिका इस धर्मका पालन करते (हुए विचरते ) हैं वे जिनेन्द्र भगवान्की आज्ञाके आराधक हैं।"
ज्ञाताधर्मकथांग नामक छठे अंगमें अनेक प्रकारकी ज्ञान और धर्म की कथाओं द्वारा चित्रित किए हुए साधुओंके श्रुत-चारित्र रूप धर्मको समझाते हुए भगवानने यही प्ररूपणा की है कि सकलविरति रूपो सम्पत्तिसे शोभायमान संयत (साधु) ही ऐसे मोक्ष-पदको प्राप्त करते हैं कि जहा न सांसारिक दुःखोंका लवलेश है, न जहाँसे फिर या शिक्षाप्रत मा प्रभ: (१) सामायि४ (२) हे॥१४॥४ (
हिमोमा मवान्तर भयाह। ४२वी), (३) पोषधोपवास (पोसे) ४२वी, (४) अतिथि विभा. मन्तिम-भारयान्ति-संखेमना, सया, माराधना.
હે આયુષ્યમન્ ! એ અગાર ધર્મ છે, અને જે શ્રમ પાસક અથવા શ્રમણે પાસિકા એ ધર્મનું પાલન કરે છે (કરતાં વિચરે છે), તે જિનેન્દ્ર ભગવાનની આજ્ઞાનાં આરાધક છે.
જ્ઞાતાધર્મકથાંગ નામના છઠ્ઠા અંગમાં અનેક પ્રકારની જ્ઞાન અને ધર્મની કથાઓ દ્વારા ચિત્રિત કરેલા સાધુઓના કૃત–ચારિત્રરૂપ ધર્મને સમજાવતાં ભગવાને એવી પ્રરૂપણ કરી છે કે સકલવિરતિરૂપી સમ્પત્તિથી શોભાયમાન સંયત (સાધુ)જ એવા એક્ષપદને પ્રાપ્ત કરે છે, કે જ્યાં સાંસારિક દુકાને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
उपासकदशाङ्गमचे ये तु खलु सकलविरतिसाधनाऽक्षमा भवाटवीभ्रमणवेलाकलितसन्तापकलापव्याकुलितात्मानो भव्यास्तेषामुपकारायाऽगारधर्म बोधयितुमने कश्रमणोपासकचारित्रिचित्रणपुरस्सरमिदमुपासकदशाख्यं सप्तमाङ्ग वितन्वन्नाह-'तेणंकालेणं' इत्यादि ।
( मलम )-तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपा नामं नयरी होत्था, वण्णओ । पुण्णभद्दे चेइए, वण्णओ ॥ १ ॥
(छाया)-तस्मिन् काले तस्मिन् समये चम्पा नाम नगरी आसीत्, वर्णकः । पूर्णभद्रश्चैत्यः, वर्णकः । ॥१॥
(टीका)-तस्मिन्-चतुर्थास्कलक्षणे कोणिकभूपशासनात्मके, काले-कलयन्ति'मासोऽयं संवत्सरोऽय'-मित्यादिरूपेण निश्चन्वन्ति तत्त्वज्ञायमिति, कलनं संख्यानं 'पाक्षिकोऽयं मासिकोऽय'-मित्यादिरूपेण निरूपणं कालः, सोऽस्मिलौटना पडता है और जो अनन्त सुखोंका धाम है,। किन्तु जो सकल विरतिकी साधना करने में समर्थ नहीं हैं और संसाररूपी विकट अटवीमें भ्रमण करनेरूप नाना कष्टोंसे छट-पटा रहा हैं, उन भव्य प्राणियोंके उपकार के लिए श्रावक धर्मको समझाने के उद्देश्यसे अनेक श्रावकोंके चरित्रोंका चित्रण करते हुए भगवान् उपासकदशानामक यह सातवा अंग प्रारंभ करते हैं- 'तेणं कालेणे' इत्यादि । ___ महीना, वर्ष आदि रूपसे जिसका कलन (निश्चय ) तत्त्वज्ञाता करते हैं उसे काल कहते हैं । अथवा 'यह पखवाड़ेका है, महीनेका है' इस प्रकारके कलन (गिनती-संख्या) को काल कहते हैं। अथवा લેશ માત્ર નથી, જ્યાંથી ફરી જન્મ લે પડતો નથી, અને જે અનંત સુખનું ધામ છે. પરન્ત જેઓ સકલવિરતિની સાધના કરવામાં સમર્થ નથી, અને સંસારરૂપી વિકટ અટવી (વન)માં ભ્રમણ કરવા રૂપ વિવિધ કષ્ટથી તરફડી રહ્યા છે, એ ભવ્ય પ્રાણીઓના ઉપકારને માટે શ્રાવકધર્મ સમજાવવાના ઉદ્દેશ્યથી અનેક શ્રાવકનાં ચરિત્રનું ચિત્રણ કરતાં “ઉપાસકદશા” નામક આ સાતમા २५ गते। प्रा२ल ४२ छ:-'तेणं कालेणं' त्याह.
મહિનો, વર્ષ, આદિ રૂપે જેનું કલન (નિશ્ચય) તવ કરે છે તેને “કાલ કહેવાય છે. અથવા “આ પખવાડીયાનું છે,” “આ મહિનાનું છે, એ પ્રમાણે કલન (ગણત્રીસંખ્ય)ને કાળ કહેવામાં આવે છે, અથવા કલાઓ (સમયે) ના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ समयप्ररूपणा
अस्तीति, कलानां = समयादीनां समूह इति वा कालः । वस्तुतस्तु वट्टणालक्खणो कालो' इति भगवद्वचनात् कलयति = नवजीर्णादिरूपतया प्रवर्त्तयति वस्तुपर्याय मिति कालस्तस्मिन । तस्मिन् = हीयमानलक्षणे समये = सम् = सम्यक् अयते = गच्छतीति समयो - Sवसरस्तस्मिन् ।
२५
अथ समयप्ररूपणां व्याचक्षे, तथाहि
प्रयोगज्ञछेको दक्षो जवनः कर्मपारगो बलतारुण्यादिविशिष्टगुणोपेतस्तन्तुवायदारकः पटशाटिकादिकं गृहीत्वाऽतिस्वरितमेकहस्तप्रमाणितं युगपदिव स्फाटयति, तत्र संख्याततन्तूनां समुदय समिति-समागमेन पटादिर्निष्पद्यते, तेषु च कलाओं (समयों) के समूहको काल कहते हैं, किन्तु भगवानने निश्चय - कालका वर्त्तनारूप लक्षण कहा है। अर्थात् जो द्रव्यकी पर्यायको नयी पुरानी करता हैं वही निश्चय काल हैं ।
जो सम्यक् प्रकार से चला जा रहा हैं-बीत रहा है उसे समय कहते हैं । समयकी प्ररूपणा इस प्रकार है
प्रयोगका जानकर, कामको पूरा कर डालनेवाला, बलवान जवान और अत्यन्त निपुण तंतुवाय (जुलाहे ) का लड़का वस्त्र या साड़ी आदिको पकड़ कर इतना जल्दी फाड़ डालता कि देखनेवालोंको ऐसा प्रतीत होता है मानो सारा का सारा कपड़ा एकही साथ फाड़ डाला है, किन्तु ऐसा नहीं होता । संख्यात तन्तुओंसे कपड़ा बनता है और जब સમૂહને કાળ કહે છે; પરન્તુ ભગવાને નિશ્ચય-કાળનું વનારૂપ લક્ષણ કહ્યુ` છે અર્થાત જે દ્રવ્યની પર્યાયાને નવી જુની કરે છે તે નિશ્ચયકાલ છે
જે સમ્યક્ પ્રકારે ચાલી રહ્યો છે, તેને સમય કહે છે. સમયની પ્રરૂપણા આ પ્રમાણે છે:
પ્રયાગના જાણકાર, કામને પૂરું કરી નાખનાર, બળવાન, જુવાન અને અત્યંત નિપુણ વણકરના છેકરા વજ્ર યા સાડી આદિને પકડીને એટલી ઉતાવળથી ફાડી નાંખે કે જોનારાઓને એમ જ પ્રતીત થાય કે આખું ને આખું કપડું એકી સાથે ફાડી નાખ્યુ છે, પરંતુ એમ થતુ નથી. સંખ્યાત તંતુઓનુ કપડુ બને છે,
१. ' तस्य समूह:' इत्यण्, एवं च " काकानां समूहः काकम्, बकानां समूहो बाक" मित्यादाविव नपुंसकत्वस्यौचित्येऽपि रूढेः शिष्टप्रयोगाच्च लोकतः पुंस्स्वम्, तथाचोक्तम् - " लिङ्गमशिष्यं लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य" इति ।
२. ' वर्त्तनालक्षणः कालः' इतिच्छाया ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६
उपासकदशासूत्रे
5
तन्तुषूपरितनतन्तुच्छेदमन्तरेण तदधोऽधः स्थिततन्तुच्छेदासम्भवात्परस्परमस्त्येव तन्तुच्छेदे कालभेदः, यथा -शतं कमलानां पत्राणि कश्चित् सुदृढो निपुणः म्रुच्यादिना विध्यति, तत्राऽऽपाततो लाघवाद् युगपद्वेधनस्य प्रतीतात्रप वस्तुतो न युगपद्वेधनं किन्तु क्रमेणैव यथा वा - अद्यत्वे तारयन्त्रमेकत्र स्थेशनादावाहन्यमानं युगपदिव क्रोशसहस्रमुल्लङ्घयत् प्रतिभाति, वस्तुतस्तु सूक्ष्मतमः क्रमस्तत्रापि वर्त्तत एवेति, तथा च प्रकृते प्रतितन्त्वपि संख्यातपक्ष्मणां सत्त्वेन प्रथमपक्ष्मत्रोटनं विना तदपरापरतक ऊपर के तन्तु न फटें तब तक नीचेके तन्तु फट नहीं सकते, अतः कपड़े फटने में कालका भेद अवश्य होता है। जैसे एक दूसरे से सटे हुए कमलके सौ पत्तोंको कोई निपुण और बलवान् व्यक्ति एक दम सुई आदि से छेद देता है उससमय भी सहमा ऐसा प्रतीत होता है कि सौ पत्ते साथ ही छिद गए है, परन्तु यह भी भ्रम ही है; क्योंकि जिस समय पहला पत्ता छिदा था उस समय दूसरा नहीं छिदा, और जब दूसरा छिदा तब तीसरा नहीं छिदा था, अतः वास्तव में सब पत्तोंका छेदन क्रमशः हुआ है । अथवा जैसे- आजकल तार-घर या स्टेशन आदिमें एक जगह तार खटखटाते ही हजारों कोस तक वह एकही समय में चला गया प्रतीत होता है, किन्तु वहाँ भी सूक्ष्म क्रम अवश्य है । इसी प्रकार कपडे के विषय में भी समझिए । (यह तो कहही चुके हैं कि कपडा संख्यात तन्तुओंसे बना है किन्तु) एक एक तन्तुमें भी संઅને જ્યાંસુધી ઉપરના તંતુએ ન તૂટે ત્યાં સુધી નીચેના ત ંતુએ તૂટી શકતા નથી. એથી કપડું ફાટવામાં કાળના ભેદ અવશ્ય થાય છે. જેમ એક બીજાને ચુંટી રહેલી કમળની સે। પાંદડીએને કેાઇ નિપુણ અને બલવાન વ્યકિત એકદમ સેય આદિથી છેદી નાંખે છે, તે વખતે પણ સહસા એમ જ પ્રતીત થાય છે કે સેએ પાંદડી એકી સાથે છેદાઈ ગઈ છે, પરંતુ એ પણ ભ્રમ જ છે, કારણ કે જે સમયે પહેલી પાંદડી છેદાઈ હતી તે સમયે બીજી પાંદડી છેદાઇ નહોતી; અને જ્યારે ખીજી છેદાઈ હતી ત્યારે ત્રીજી છેદાઈ નહોતી, તેથી વસ્તુતઃ ધી પાંદડીઓનું છેદન ક્રમશઃ થયું છે. અયવા જેમ આજકાલ ટેલીગ્રાફિક એડ્ડીસ વગેરેમાં એક જગ્યાએ તાર ખટખટાવતાંજ હજારો કેસ દૂર સુધી તે અવાજ એકજ સમયે ચાલ્યા ગયા એમ પ્રતીત થાય છે, પરન્તુ તેમાં સૂક્ષ્મ ક્રમ અવશ્ય હોય છે. એજ પ્રમાણે કપડાની ખાખતમાં પણ સમજવું. (એ તેા કહેવામાં આવ્યું છે કે કપડુ સખ્યાત તંતુઓનુ ખનેલુ છે, પરન્તુ ) એક એક ત ંતુમાં પણ સ ંખ્યાત—સ ંખ્યાત पक्ष्म (३१) छे.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ समयमरूपणा पक्ष्मत्रोटनं न संभवतीति प्रत्येकमुपरितनपक्ष्मसु योऽनन्तपरमाणनां विशिष्टाकारपरिणतिरूपः संघातः, तादृशानन्तसंघातानां यः समुदयस्तादृशानन्तसमुदयानां या समितिस्तादृशीनामनन्तसमितीनां समागमेनैकस्य वस्तुनः सम्पादनाय मिलित्वोपरितनपक्ष्म (पटशाटिकादेः) सम्पद्यते, तस्यैतस्योपरितनपक्ष्मणश्छेदने यावत् कालो लगति तस्यात्यन्तं सक्ष्मोंऽशः 'समय' इत्युच्यते, इत्थमत्र तात्पर्यम्-स्फाटकपुरुषप्रयत्नम्याऽचिन्त्यशक्तिकत्वेन प्रतिसमयमनन्तपरमाणुसंघातानां छेदनं भवितुमर्हति, ख्यात-संख्यात पक्ष्म (रुएँ) हैं। उन रुंओंमें भी ऊपरका रुओं पहले छिदता है तब कहीं उसके नीचेका रुआ छिदता है। अनन्त परमाणु
ओंकी विशिष्ट प्रकारकी परिणति (एक साथ मिलजाने) को संघात कहते हैं। ऐसे अनन्त संघातोका एक समुदय होता है । अनन्त समु. दयोकी एक समिति होती है और ऐसी अनन्त समितिया जब संगठित होती हैं तब कहीं जाकर एक वस्तुका ऊपरका एक रुओं बनता है। इन सबका छेदन क्रमशः होता है । अर्थात् तन्तुके पहले रुएँ [की पहली समितिके पहले समुदयके पहले संघात] के छेदनमें जितना समय लगता है उसका भी अत्यन्तही सूक्ष्म अंश समय कहलाता है।
मतलब यह है कि फाडनेवाले में अचिन्त्य शक्ति होने के कारण प्रतिसमय अनन्त परमाणुओं के संघातों का छेदन हो सकता है, किन्तु उन सब संघातों को एक स्थूलतर संघात कहा जाता है। ऐसे स्थूलतर એ રૂવામાં પણ ઉપરનાં રૂંવાં પહેલાં છેદાય છે ત્યાર પછી તેની નીચેનાં રૂવાં છેદાય છે. અનંત પરમાણુઓની વિશિષ્ટ પ્રકારની પરિણતિ (એક સાથે મળી જવું તે) ને સંઘાત કહે છે. એવા અનંત સંઘતેને એક સમુદય થાય છે. અનંત સમુ દયેની એક સમિતિ થાય છે, અને એવી અનંત સમિતિઓ જ્યારે સંગઠિત થાય છે, ત્યારે એક વસ્તુનું ઉપરનું રૂંવું બને છે. એ બધાનું છેદન ક્રમશઃ થાય છે. અર્થાતુ તંતુના પહેલા રૂંવા(ની પહેલી સમિતિના પહેલા સમુદયન પહેલા સંઘાત)નું છેદન થવામાં જેટલો સમય લાગે છે, તેને પણ અત્યંત સૂમ અંશ એ સમય કહેવાય છે.
તાત્પર્ય એ છે કે વસ્ત્ર ફાડનારમાં અચિય શક્તિ હોવાને કારણે પ્રતિસમયે અનંત પરમાણુઓના સંઘાતેનું છેદન થઈ શકે છે, પરંતુ એ બધા સંઘતેને એક સ્કૂલ સંઘાત કહેવામાં આવે છે, એવા સ્કૂલતર સંઘાત એક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
उपासकदशागसूत्रे एवं च सत्येकस्मिन् समये यावन्तः संघाताश्छिद्यन्ते तैरनन्तैः संघातैः स्थूलतर एक एव संघातो विवक्ष्यते, एतादृशाश्च स्थूलतराः संघाता एकैकस्मिन् पक्ष्मण्य संख्याता एव भवन्ति नत्वनन्ता इति तेषां क्रमेण छेदने, असंख्यातसमयेवेवोपरितनपक्षमच्छेदो भवतीत्येकस्य पक्ष्मणश्छेदने यावान् कालो व्यत्येति तदसंख्याततमोऽशः समयः ।
इत्येवं चोक्तरूपस्य समयशब्दार्थस्य सत्त्वेऽपि प्रकृते तादृशेऽतिम्रक्ष्मे समये चम्पानगर्याः सद्भावस्य, आर्यसुधर्मस्वामिनोऽवतरणस्य चाऽसम्भवादन समयपदं लक्षणया हीयमानत्वबोधकं, ततश्च 'तस्मिन् काले तस्मिन् समये' इत्यस्य 'चतुर्थारके हीयमाने ' इत्यर्थोऽत एव 'समये' इत्यस्य न वैयर्थ्यमिति सूक्ष्मदृशाऽवधार्यम् ।
चम्पा-एतन्नामिका नाम-प्रसिद्धौ नगरी=न गच्छन्तीति नगाः=वृक्षाः संघात एक-एक रुएँ में असंख्यात होते हैं, अनन्त नहीं; अतः उन्हें क्रम से छेदने पर असंख्यात समयों में ही एक रुएँ का छेदन होता है, अतः एक रुएँ के छेदने में जितना काल लगता है उसका असंख्यातवाँ हिस्सा एक समय कहलाता है ।
यद्यपि 'समय' शब्दका यही अर्थ है तथापि इतने सूक्ष्मतम अंश में चम्पा नगरी का अस्तित्व और आर्यसुधर्मा स्वामी का पधारना नहीं हो सकता अतः यहाँ 'समय' शब्द का अर्थ 'हीयमान' रूप लेना चाहिए, वह समय शब्द यहा व्यर्थ नहीं है । अस्तु ।
उस काल अर्थात् चौथे आरे में, जबकि महाराज कोणिक का राज्य था और उस हीयमानरूप समयमें चम्पा नाम की प्रसिद्ध नगरी थी । એક રુંવામાં અસંખ્યાત હોય છે, અનંત નહિ, તેથી એ સંઘાતાને ક્રમશ છેદવા જતાં અસંખ્યાત સમયમાંજ એક રૂંવાનું છેદન થાય છે. તેથી એક રૂંવાના છેદનમાં જેટલું કાળ લાગે છે, તેને અસંખ્યાતમે ભાગ એક સમય કહેવાય છે.
જો કે સમય શબ્દનો અર્થ આ પ્રમાણે છે, તે પણ એટલા સૂરમતમ અંશમાં ચંપા નગરીનું અસ્તિત્વ અને આર્ય સુધર્મા સ્વામીનું પધારવું થઈ શકતું નથી, તેથી અહીં ‘સમય’ શબ્દનો અર્થ હીયમાન રૂપ લે જોઈએ; તે સમય શબ્દ અહીં વ્યર્થ નથી.
એ કાળે અર્થાત ચેથા આરામાં જ્યારે મહારાજ કેણિકનું રાજ્ય હતું અને એ હીયમાનરૂપ સમયમાં ચંપા નામની પ્રસિદ્ધ નગરી હતી.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ चम्पानगरीवर्णनम् पर्वताच, तद्वदचलत्वादुन्नतत्वाच्च प्रासादादयोऽप, ते सन्ति यस्यां सा, इति निरुक्तिः । यद्वा
"पुण्यपापक्रियाविज्ञै,-दयादानप्रवर्तकैः । कलाकलापकुशलैः, सर्ववर्णैः समाकुलम् ॥
भाषाभिर्विविधाभिश्च युक्तं नगरमुच्यते ॥" इत्युक्तलक्षणा नगरी । 'नकरी' इतिच्छायापक्षे तु न विद्यते करः गोमहिध्यादीनामष्टादशविधो राजग्राह्यो भागो (जकात) यत्र सेत्यर्थः, अभवत् । वर्णका वर्णनं ज्ञातव्य इति शेषः । तद्यथा
जो न गमन करे उसे नग कहते हैं अर्थात् वृक्ष और पर्वत । परन्तु प्रासाद (महल) आदि भी वृक्ष और पर्वतोंकी तरह ऊँचे और अचल होते हैं इस लिए उन्हें भी नग कहते हैं। ये नग (प्रासाद आदि) जिसमें पाए जाएँ उसे नगरी कहते हैं। ___ अथवा-"पुण्य और पाप की क्रियाओं के ज्ञाता, दया और दान की प्रवृत्ति करनेवाले, विविध कलाओं में कुशल पुरुष, तथा चारों वर्ण वाले जिसमें निवास करते हो और जिसमें भौति-भातिकी भाषाएँ बोली जाती हों उसे नगर कहते हैं।" यही लक्षण नगरी का है।
'नयरी' शब्द की छाया 'नकरी' भी हो सकती है। नकरी का अर्थ यह है कि जिस में गाय भैस आदि पर अठारह प्रकारका कर (जकात) न लगता हो।
જે ગમન ન કરે તેને નગ કહે છે, એટલે કે વૃક્ષ અને પર્વત. પરન્તુ પ્રાસાદ (મહેલ) આદિ પણ વૃક્ષ અને પર્વતની પેઠે ઉંચા તથા અચલ હેય છે. તેથી તેને પણ નગ કહેવામાં આવે છે. એ નગ (પ્રાસાદ આદિ) જેમાં હોય છે તે નગરી કહેવાય છે.
અથવા, “પુણ્ય અને પાપની ક્રિયાઓના જ્ઞાતા, દયા અને દાનની પ્રવૃત્તિ કરનારા, વિવિધ કલાઓમાં કુશળ પુરૂષ, તથા ચારે વર્ણવાળાઓ જેમાં નિવાસ કરતા હોય અને જેમાં ભાત-ભાતની ભાષામાં બોલાતી હોય, તેને નગર કહે છે ” એજ લક્ષણ નગરીનું છે. “નયરી” શબ્દની છાયા “નકરી’ પણ થઈ શકે છે. નકરીને અર્થ એ છે કે જેમાં ગાય ભેંસ આદિ ઉપર અઢાર પ્રકારને કર અથવા જકાત ન લેવાતી હેય.
१ 'नगपांसुपाण्डुभ्योरः इति वार्तिकेन 'नग'-शब्दान्मत्वर्थीयोरः प्रत्ययस्ततः 'षिद्गौरादिभ्यश्च' इति की।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गमुत्रे
आसीदसंख्यातद्वीपसमुद्रान्तः स्थितस्य लक्षयोजनविततस्य जम्बूद्वीपस्य दक्षिणभरतमध्यस्थे अङ्गनामनि जनपदे नियमितप्राणिमात्रानुकम्पा चम्पाऽभिधाना नगरी । यदुद्भवाच भावुकाः अभिगतजीवाजीवाः उपलब्ध पुण्यपापः, आस्रवसंवरनिर्जराक्रियाधिकरणबन्धमोक्षकुशलाः, देवादिसाहाय्यनिरपेक्षतया निजनिज कर्त्तव्यमात्राधीनत्वेनादीन मनोभावाः, वृद्धिजीविकादिकलान्तरव्या पारवत्तयाऽऽयोगप्रयोगसंप्रवृत्तावरचाटलम्पटादीनामभावेनाऽऽत्मशौयौदार्यातिशयेन वा निर्भयाः, दानाय सततमुद्धाटितकपाटगृहद्वाराः निर्ग्रन्थप्रवचने निश्शङ्किताः, निर्विचिकित्साः, अर्थचम्पा नगरी का वर्णन इस प्रकार है
"
३०
मध्य लोक में असंख्यात द्वीप समुद्र हैं । उन सब के बीच में एक लाख योजन विस्तार वाला मध्य जम्बूद्वीप है । जम्बूद्वीप के दक्षिण भरत में अंग नामक देश है । उस देश में नियम से प्राणीमात्र पर अनुकम्पा करनेवाली चम्पा नाम की नगरी थी ।
यहाँ के श्रावक जीव - अजीव तत्त्व के ज्ञाता, पुण्य-पाप को जानने वाले, आस्रव संवर निर्जरा क्रिया अधिकरण बन्ध मोक्ष में कुशल, देवादि की सहायता की पर्वाह न करके अपने कर्त्तव्य में जुटे रहने के कारण अदीन मन वाले, वृद्धिजीविका आदि कलान्तर व्यापार वाले होने से लेन-देन में प्रवृत्त, चोर चाट लम्पट आदि का अभाव होने के कारण अथवा अपनी शूरता उदारता आदिकी अधिकता के कारण निर्भय, तथा दान देने के लिए सदा किवाड़ खुले रखनेवाले, निर्ग्रन्थ प्रवचन में शंका
ચંપાનગરીનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે.
મધ્ય લેકમાં અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર છે. એ બધાની વચ્ચે એક લાખ યેાજનના વિસ્તારવાળે જમૂદ્રીપ છે. જમ્મૂ દ્વીપના દક્ષિણ ભારતમાં અંગ નામને દેશ છે. એ દેશમાં નિયમપૂવ ક પ્રાણીમાત્ર પર અનુકંપા ધારણ કરનારી ચંપા નામની નગરી હતી. ત્યાંના શ્રાવકે જીવ-અજીવ તત્ત્વના જ્ઞાતા; પુણ્ય-પાપના જાણવાવાળા, આસત્ર સવર નિર્જરા ક્રિયા અધિકરણ અંધ મેક્ષમા કુશળ દેવાદિની સહાયતાની પરવા કર્યા વિના પેતાનાં કબ્યામાં લાગી રહેવાને કારણે અઢીન મનવાળા, વૃદ્ધિજીવિકા આદિ કલાન્તર વ્યાપારવાળા હૈવાને કારણે લેવા દેવામાં પ્રવૃત્ત थोर. याड़िया, संघट અદ્દિના અભાવને કારણે અથવા પેાતાની શૂરવીરતા, ઉદારતા આદિની અધિકતાને કારણે નિર્ભય, દાન દેવાને માટે સદા પેાતાના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ चम्पानगरीवर्णनम् श्रवणाल्लब्धार्थाः, अर्थावधारणाद्गृहीतार्थाः, सांशयिकार्थप्रश्नकरणात्पृष्टार्थाः, प्रश्नार्थाभिगमनादभिगृहीतार्थाः, इत्थम्भूनस्यार्थस्योपलम्भाद्विनिश्चितार्थाः, निर्ग्रन्थप्रवचनतो विबुधैरप्यनतिभेद्याः, अस्थिमज्जानुगतजिनप्रेमाणः सन्तः पुत्रकलादीन् प्रत्यपि-"जैवातृकाः ! इदमेव निर्ग्रन्थप्रवचनं परमार्थः शेषोऽनर्थः, यदपि च धनधान्यपुत्रकनककान्ताबन्धुप्राज्यराज्यविलासादिकं तदपि क्षणभङ्गरतया, परिणामनीरसतया, निग्रन्धप्रवचनपथकण्टकतया च परिहरणीयमेव, कषायकलुषिताऽऽशयो हि नैहिको नाप्यामुष्मिक इत्युभय. लोकपरिभ्रष्टः कष्टदपरिणामोऽनुशोचति, न च स्वप्नेऽपि कल्पतेऽल्पी यसेऽपि श्रेयसे, तन्मृतमनु, गृहद्वारमात्रमुपयान्ती रमणी, चितास्थलीकांक्षा और जुगुप्सा (दुगुंछा) रहित, अर्थ के श्रवण करनेसे लब्धार्थ, अर्थ की धारणा करनेसे गृहीतार्थ, सन्दिग्ध विषय में प्रश्न करने से पृष्टार्थ, पूछे हुए अर्थ को समझ लेनेसे अभिगृहीतार्थ, 'इत्थम्भूत' (यह अर्थ ऐसा ही है) अर्थ को जान लेने के कारण विनिश्चितार्थ, और देवताओं द्वारा भी निर्ग्रन्थ-प्रवचनसे चलायमान न होनेवाले थे। उनकी हड्डी-हड्डी और मिजी-मिजी में जिन भगवानका प्रेम रमा हुआ था। वे अपने पुत्र और पत्नी आदिको भी ऐसा समझाते थे
- "जैवातक ! यह निर्ग्रन्थ प्रवचन ही परमार्थ है, शेष सब अनर्थ है । धन-धान्य, सुत-सुवर्ण, पत्नी-परिवार. प्राज्य-राज्य, यह सब क्षणभंगुर है, परिणाममें दुखदाई है और निग्रन्थ प्रवचन के पथका कण्टक है, इसलिए यह त्यागने योग्य है । जो कषायों से कलुषित हृदय ઘરનાં બારણાં ખુલ્લાં રાખનારા, નિગ્રંથ પ્રવચનમાં શંકા કાંક્ષા અને જુગુપ્સા (દગું છા)થી રહિત, અર્થનું શ્રવણ કરવાથી લબ્ધાર્થ, અર્થની ધારણા કરવાથી ગૃહીતાર્થ, સંદિગ્ધ વિષયમાં પ્રશ્ન કરવાથી પૃષ્ટાર્થ, પૂછેલા અર્થને સમજી सेवायी अभिडीतार्थ, इत्थंभूत अर्थन onell सेवाने २0 बिनिश्चितार्थ, भने દેવતાઓ દ્વારા પણ નિર્ગસ્થ–પ્રવચનથી ચલાયમાન ન થાય તેવા હતા. એમનાં હાડેહાડમાં અને મજજાએ મજજામાં જિન ભગવાનને પ્રેમ રમણું થઈ રહેલે હતો. તેઓ પિતાનાં પુત્ર અને પત્ની આદિને પણ એમ સમજાવતા હતા:
હે આયુષ્યમેતે એ નિન્ય પ્રવચન જ પરમાર્થ છે, બાકી બધે અનર્થ छ. धन-धान्य, सुत-सुवर्थ, पानी-परिवार, प्राय-य, मधु क्षमसुर छ, પરિણામે દુ:ખદાયી છે અને નિગ્રંથ-પ્રવચનના પથના કંટકે છે; તેથી એ બધું ત્યજવાયેગ્ય છે. કષાયથી કલુષિત જે હદય છે તે નથી અહીંનું કે નથી. તહીંનું-બેહ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे मात्रमुपगच्छतः पुत्रादोंश्च सर्वथा असाराननुभूय भवोद्भूतप्रभूतभीतिनिरासायाऽनवरतमाश्रयणीय"-मित्यादिकमनिशमुपदिशन्तोऽभयदान सुपात्रादान-म्रियमाणपाणिप्राणपरित्राणपरायणाः, शीलवत-गुणव्रतविरमणपरिपूर्णाः, अष्टमी-चतुर्दशी-पाक्षिक-पौषधोपवासकरणशीलाः पौरुष्यादिमत्याख्यानासिता आढया यावदपरिभूताः श्रमणोपासका व्यद्योतिषत ।। __ यत्रच श्रीवासुपूज्यस्य भगवतो द्वादशतीर्थङ्करस्य समभूवन् पञ्च कल्याणानि, है वह न इधरका है न उधरका है-दोनों लोंकोंसे भ्रष्ट है, उसे स्वममें भी जरासा श्रेय प्राप्त नहीं होनेका । अतः मृत्यु होनेके बाद घरकी देहली तक साथ देनेवाली स्त्री और चिता तक साथ चलनेवाले पुत्रोंकी निस्सारताका अनुभव करो और संसारसे उत्पन्न हुए भीषण भयको दूर करनेके लिए उसी निर्ग्रन्थ प्रवचनका आश्रय लो ।"
वे श्रावक अभयदान, सुपात्रदान और मरते हुए जीवको बचाने में सदा तत्पर रहते थे, शीलवत, गुणव्रत और वैराग्यसे युक्त थे, अष्टमी चतुर्दशी पक्खीको पोषधोपवास (पोसा) किया करते थे, 'पोरसी' आदिका प्रत्याख्यान करते थे, और आढय यावत् अपरिभूत थे। ___ यह वही चम्पा नगरी है जिसमें बारहवें तीर्थंकर श्रीवासुपूज्य के લેકથી ભ્રષ્ટ છે, તેથી સ્વપ્નમાં પણ જરાએ શ્રેય પ્રાપ્ત થવાનું નથી. તેથી મૃત્યુ થયા પછી ઘરની ડહેલી સુધી સાથ કરનારી સ્ત્રી અને ચિતા સુધી સાથ કરનારા પુત્રોની નિસારતાને અનુભવ કરો અને સંસારથી ઉત્પન્ન થયેલા ભીષણ ભયને દૂર કરવાને માટે એ નિગ્રન્થ-પ્રવચનને આશ્રય લે.”
એ શ્રાવકે અભયદાન, સુપાત્રદાન અને મરતા જીવને બચાવવામાં સદા તત્પર રહેતા હતા, શીલવ્રત, ગુણવ્રત અને વૈરાગ્યથી યુક્ત હતા, આઠમ ચૌદશ પાખીના પિષધપવાસ (પિસા) કરનારા હતા, પિરસી આદિનાં પ્રત્યાખ્યાન કરનારા હતા અને આઢયથી માંડી અપરિભૂત હતા.
એવી એ ચંપાનગરી છે, જેમાં બારમા તીર્થકર શ્રી વાસુપૂજ્યનાં પાંચ १ 'आढय' से 'अपरिभूत' तक के शब्दोंका स्पष्टार्थ पाठकगण आमे आनेवाले आनन्द श्रावकके वर्णनमें देख लेवें ।
ત્ર “આઢય થી “અપરિભૂત' સુધીના શબ્દોને સ્પષાર્થ વાચકોએ આગળ આવનારા આનંદ શ્રાવકના વર્ણનમાંથી વાંચી લેવો.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ चम्पानगरीवर्णनम् तानि च-च्यवन(गर्भ)-जन्म-दीक्षा-केवलज्ञान-निर्वाणाख्यानि, तत्र (१)च्यवनस्य मासोज्येष्ठः,पक्षो वदि (बहुलः),तिथिर्नवमी,नक्षत्रं शतभिषक,राशिःकुम्भः,वेला चार्द्धरात्रः, च्यवनं च प्राणतदशमदेवलोकतः । (२) जन्म च जया-वसुराजाभ्यां मातापितृभ्यां, तस्य (जन्मनः) मासः फाल्गुनः, पक्षो वदि (बहुलः), तिथिश्चतुर्दशी, नक्षत्रादिकं गर्भोक्तमेव, गोत्रं चैतस्य भगवतः काश्यपं, वंश इक्ष्वाकुः। (३) दीक्षाया मासादिर्जन्मोक्त एव, दीक्षाया वेला दिवसस्य चतुर्थः प्रहरः, दीक्षाग्रहणस्थलं विहारवनीपस्याशोकतरोस्तलम् । (४) केवलज्ञानप्राप्तेः स्थानं पाटलिपक्षस्याधस्तात् , वेला च पूर्वाह्नः, छद्मस्थावस्थायाः कालो नव मासाः, पाँचों कल्याणक हुए थे। वे ये हैं-(१) गर्भ (२) जन्म (३) दीक्षा (४) केवलज्ञान (५) मोक्ष । गर्भ (च्यवन) जेठ वदी नवमीको, शतभिषक नक्षत्र, कुम्भ राशिमें अर्थ रात्रिके समय दशवे देवलोक प्राणतसे हुआ था।
(२) जया माता और वसुराज पितासे जन्म हुआ था। फागुन वदी चतुर्दशी के दिन उ नक्षत्र और राशिमें हुआ था। भगवान् का गोत्र काश्यप ओर वंश इक्ष्वाकु था।
(३) दीक्षा कल्याणक का मास, तिथि वही फागुन वदी चतुर्दशी थी। दिन के चौथे पहरमें दीक्षा ली थी। विहार-वनीपकके (वाटिका) अशोक वृक्ष का तल दीक्षास्थान है।
(४) पाटलि वृक्षके नीचे केवल ज्ञान प्राप्त हुआ। पूर्वाह्नका समय था। छद्मस्थ अवस्था नौ मास रही-जोड़ने से आपही मालूम हो जायगा। ४क्ष्या थयां उता. मे ४८या २ा प्रमाणे :- (१) म', (२) ne (3) दीक्षा, (४) उपसज्ञान, (५) मोक्ष.
(१) , (यवन), २४ १६ नोभने हिवसे, शतभिषा नक्षत्र, दुल राशिमा, भ रात्रिने समये' सभा देवता(प्रात)मांथा थयो तो.
(૨) જયા માતા અને વસુરાજ પિતાથી જન્મ થયે હતે. ફાગણ વદ ચૌદશને દિવસે ઉક્ત નક્ષત્ર અને રાશિમાં જન્મ થયો હતે. લગવાનનું ગોત્ર કાશ્યપ અને વંશ ઈક્વાકુ હતું.
(3) दीक्षा ४८याना भास, तिथि, सय १६ यौहशनi sai. हिवसना याथा પહોરમાં દીક્ષા લીધી હતી. વિહાર–વનીપકના અશોક વૃક્ષનું તળ દીક્ષાસ્થાન હતું.
. (૪) પાટલિ વૃક્ષની નીચે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હતું. પૂર્વાહૂણને સમય હતે. છવાસ્થ અવસ્થા નવમાસ રહી, તે મેળ મેળવવાથી માલુમ પડી આવશે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे सङ्कलनया स्त्रयमनुभवनीयः। (५) निर्वाणकल्याणं चाऽऽषाढसुदिचतुर्दश्या अपराहे नक्षत्रादय इहापि मागुपाता एवेति । ___ यामध्यासीनाश्च सर्वार्थसिद्धे मुहूर्त समुत्थाय नमस्कारमन्त्रपाठपूर्वकं नियमचतुर्दशकं मनोरथत्रिकं विचिन्त्य स्वस्वशरीरकृत्यनिवृत्ता मातापितृपभृतिविनयोतरं गुरुसदेशमासाद्य 'तिक्खुत्तो' पाठेन कृतसविधिगुरुवन्दनास्तद्वदनान्माङ्गलिक व्याख्यानं चाऽऽकर्णयन्ति स्म समयमतिपालका बालका अपि । ___ यस्यां च विशिष्टप्रभाववतो द्वादशतीर्थकरस्य देवाधिदेवस्य श्रीवासुपूज्यस्य त्रिभुवनावतंसवंशपरम्परायां जाते बृहद्वसौ नरपतौ शासति कदाचन देवोपघातसंजातमरकमहोपद्रवद्रुतानां सर्वेषां नागरिकाणां सनृपाणां तत्रैव तद्वर्षीयचातुर्मा
__ (५) निर्वाण-कल्याणक अषाढ़ सुदी चतुर्दशी के अपराह्न समयमें हुआ। नक्षत्र आदि पूक्ति ही थे।
वहां सिद्धान्तके अनुगमन करनेवाले बालक सर्वार्थसिद्ध मुहूर्तमें उठ कर ‘णमोकार' मंत्रका, पाठ करके चौदह नियमों और तीन मनोरथोंका चिन्तवन करके शारीरिक कृत्य से निवृत्त होकर मातापिता आदि बड़ोका विनय करनेके बाद गुरुओंके पास आकर 'तिक्खुत्तो' के पाठ से उन्हें वन्दना करते थे, और उनके मुखसे मांगलिक तथा व्याख्यान सुनते थे।
जिस नगरीमें विशिष्ट प्रभाववाले बारहवें तीर्थकर देवाधिदेव श्री वासुपूज्य भगवान के पवित्र वंशपरंपरामें उत्पन्न बृहद्वसु नामक राजाके राज्यमें एक समय देवकृत मरकीका उपसगे हुआ था, उस समय चातु
(૫) નિર્વાણ-કલ્યાણ અષાઢ સુદી ચૌદશના મધ્યાહ્ન પછીના (અપરાડણ) સમયમાં થયું. નજ્ઞત્રાદિ પૂર્વ જણાવ્યા તે પ્રમાણે હતાં
ત્યાં સિદ્ધાંતનું અનુશમન કરનારા બાળકે સર્વાર્થસિધ્ધ મુહૂર્તમાં ઉઠીને ણમકકાર' મંત્રનો પાઠ કરી ચૌદ નિયમ અને ત્રણ મનોરથનું ચિંતન કરી શારીરિક કૃત્યથી નિવૃત્ત થઈ માતા-પિતા આદિ વડીલેનો વિનય કર્યા પછી ગુરૂઓની પાસે આવી “તિફખુત્તના પાઠથી તેમને વંદન કરતા હતા, અને એમના મુખથી માંગલિક તથા વ્યાખ્યાન સાંભળતા હતા.
એ નગરમાં વિશિષ્ટ પ્રભાવવાળા બારમા તીર્થંકર દેવાધિદેવ શ્રી વાસુપૂજ્ય ભગવાનના પવિત્ર વંશપરંપરામાં ઉત્પન્ન થયેલા બૃહદ્વસુ નામના રાજાના રાજ્યમાં એક વખત દેવકૃત મરકીને ઉપસર્ગ થયે હતું તે વખતે ચાતુર્માસમાં વિરાજમાન જય.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मी टीका अ. १ चम्पानगरीवर्णनम्
३५
स्वस्थजय कीर्त्तिमुनीश्वरोपदिष्टेनाऽऽचामाम्लनाम्ना व्रतेनाऽऽस्थितेम सपद्येव समजनि सफलोपद्रवनिवृत्तिः, तदवृत्तान्तो यथा
" विसिपहाववओ भगवओ दुवालसतिस्थयरस्स देवाहिदेवस्स सिरिवासुपुज्जस्स तिहुयण वर्डिस वंस परंपराए भद्दवसुणामं राया हवीअ । सो य एगया अनंदचंदaaore रत्ती सपरियारसामंतचकोवेओ अट्टालियाए उवविसंती गगणगणे चंदा सोहं पासमाणो अहेसि । अकांडम्मि एव तारापडणमालोक नदितेणं संसारासारयामोधारंतो झत्ति वेरगं पत्तो ।
एतच्छाया चैवम
“ विशिष्टम भाववतो भगवतो द्वादशतीर्थकरस्य देवाधिदेवस्य श्री वासुपूज्यस्य त्रिभुवनावतंसवंशपरम्परायां भद्रवसुर्नाम राजा बभूव । स चैकदाऽतन्द्रचन्द्रधवलायां रात्रौ सपरिवारसामन्तचक्रोपेतोऽट्टालिकायामुपविशन गगनाङ्गणे चन्द्रादिशोभां पश्यन्नासीत्, अकाण्ड एव तारापतनमालोक्य तद्द्दृष्टान्तेन संसारासारतामवधारयन् झटिति वैराग्यं प्राप्तः ।
मांस में विराजमान जयकीर्त्ति मुनिके बताए हुए आयंबिल नामक व्रत के करने से वह (उपसर्ग) शीघ्र नष्ट हो गया, उसका वृत्तान्त इस प्रकार है
"विशेष प्रभावशाली बारहवें तीर्थंकर देवाधिदेव भगवान् वासुपूज्यकी तीनों लोकोंमें श्रेष्ठ वंशपरंपरामें भद्रवसु नामक एक राजा हो गया है । वह राजा किसी समय चन्द्रमाके स्वच्छ प्रकाश से प्रकाशमान रात्रिमें अपने सामन्त तथा परिवारके लोगों के साथ छत पर बैठा हुआ चन्द्रमाकी शोभा निरख रहा था। देखते-देखते असमय में ही एक तारा टूट गया । राजाको इस उदाहरणसे संसारकी असारताका भान हुआ और वह तत्काल विरक्त हो गया ।
કીર્તિ મુનિએ બતાવેલું આયંબિલનામનું વ્રત કરવાથી એ ઉપસર્ગ શીઘ્ર નષ્ટ થઈ ગયા હતા, એના વૃત્તાંત આ પ્રમાણે છે
વિશેષ પ્રભાવશાલી ખારમા તિર્થંકર દેવાધિદેવ ભગવાન્ વાસુપુજ્યની ત્રણ લેકમાં શ્રેષ્ઠ વંશપરંપરામાં ભદ્રંસુ નામને એક રાજા થઇ ગયા છે. એ રાજા એક સમયે ચંદ્રમાના સ્વચ્છ પ્રકાશથી પ્રકાશમાન રાત્રિમાં પેાતાના સામતા તથા પરિવારના માણસો સાથે છત પર બેસીને ચંદ્રમાની શૈાભા જોઈ રહ્યો હતા તે જોતાં મસમયમાં જ એક તારા તૂટી પડયા. રાજ્યને એ ઉદાહરણથી સંસારની અસારતાનું ભાન થયું અને તે તત્કાળ વિરક્ત થઇ ગયું.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
उपासक दशाङ्गसूत्रे
अह कपि राइमइवाहिऊण जाए पभाए जिट्ठपुत्तस्स बहुवसवे रज्जभारं, कणिस भाउस चंदवसवे य सिंधुदेसट्ठियं सिद्धानामं नयरीं दाऊण सयं दिक्खं घेण तवं तत्रि गओ ।
सिद्धाणयरीए य पुत्र पिहूकित्तिणामं णरवई भद्दवसृणा णगरीरवरूद्धं तस्थ निउत्तो आसी, जस्स पुन्वभवमित्तेणं धरणिंद देवेणं पसज्ज अपराजियणामगमत्थं दिण्णं, जस्स पभावेण अमू पिहूकित्ती सया विजयवमसि ।
अथ कथञ्चिद्रात्रिमतिवाह्य जाते प्रभाते ज्येष्ठपुत्राय बृहद्वसवे राज्यभारं, कनिष्ठाय भ्रात्रे चन्द्रवसवे च सिन्धुदेशस्थां सिद्धां नाम नगरीं दत्त्वा स्वयं च दीक्षां गृहीत्वा क्वचन तपस्तप्तुं गतः ।
सिद्धानगर्यो च पूर्वतः पृथुकीर्तिनामा नृपतिद्रवमुना नगरीरक्षार्थं तत्र नियुक्त आसीत्, यस्मै निजेन पूर्वभवमित्रेण धरणेन्द्र देवेन प्रसद्याऽपराजितनामकमस्त्रं दत्तम्, यस्य प्रभावेणासौ पृथुकीर्तिः सदा विजयवानासीत् ।
उसने किसी तरह रात बिताई, और ज्योंही प्रातःकाल हुआ कि अपने बड़े लड़के बृहद्वसुको राज्य सौंप दिया, तथा अपने छोटे भाई चन्द्रवसुको सिन्धु देशकी सिद्धा नामक नगरी देदी। स्वयं दीक्षा ग्रहण कर कहीं तपस्या करने चला गया ।
सिद्धा नामक नगरीका राज्य पहेले से ही भद्रवसुने उसकी रक्षाके लिए पृथुकीर्त्तिको सौंप रखा था । पृथुकीर्त्तिके पूर्वभव के मित्र धरणेन्द्र देवने उस पर प्रसन्न होकर उसे अपराजित नामक एक अस्त्र दिया था उस दिव्य अस्त्र के प्रभाव से पृथुकीर्ति सदा विजयी रहताथा -कभी किसीसे नहीं हारता था ।
તેણે કેઇ પણ રીતે રાત વીતાડી, અને પ્રાત:કાળ થયા કે તુરત તેણે પોતાના મોટા પુત્ર બૃહદ્રસુને રાજ્ય સાંપી દીધું તથા પેાતાના નાનાભાઈ ચદ્રવસુને સિંધુ દેશની સિદ્ધા નામની નગરી આપી દીધી. પછી પેાતે દીક્ષા લઈને કયાંક તપસ્યા કરવા ચાલ્યે ગયે.
સિદ્ધા નામની નગરીનું રાજ્ય પહેલેથીજ ભદ્રવસુએ તેના રક્ષણ માટે પૃથુકીર્તિને સોંપી દીધું હતું. પૃથુકીર્તિના પૂર્વભવના મિત્ર ધરણેન્દ્રદેવે તેના પર પ્રસન્ન થઇને તેને અપરાજિત નામનું એક અસ્ત્ર આપ્યુ' હતું. એ દિવ્ય અસ્ત્રના પ્રભાવથી પૃથુકીર્તિ સદા વિજયી રહેતા હતા. કેાઈવાર કેાઈથી હારતા નહિ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ चम्पानगरीवर्णनम् अह रम्नो बुहवसुणो सहाययाए सदलबलं तं नयरिं अहिकरिउं समागयम्मि चंदवमुम्मि तप्पुण्णप्पहावेणं पणट्ठाऽपराजियत्थसत्ती सपरिवारो सो पिहुकित्ती राया संगामे पराजेऊण णायपरिभट्ठो पयापरिपंथी पसुमारं मारिओ पंचत्तं गच्छी । चंदवम् य निकंटयं तीसे नयरीए सासणं करेउमाढवी अह णियस्य चिरस्स मित्तस्स वावादणेण अइरुट्ठो धरमिंददेवो वावादणनियाणं चंपाहीसमोगच्च सीयतेओबलेण तीए चंपाए मरगाइज्जुवसग्गं विकुणमाणो तणयरीवासिणो जणे अईवोवद्र्यवं, जब्भयेण सव्वे एव
अथ राज्ञो बृहद्वसोः सहायतया सदलबलं तां नगरीमधिकर्तुं समागते चन्द्रवसौ तत्पुण्यप्रभावेन प्रणष्टापराजितास्त्रशक्तिः सपरिवारः स पृथुकीर्ती राजा संग्रामे पराजित्य न्यायपरिभ्रष्टः प्रजापरिपन्थी पशुमारं मारितः पञ्चत्वमगात् । चन्द्रवसुश्च निष्कण्टकं तस्या नगर्या शासनं कुतमारेभे।
अथ निजम्य चिरस्य मित्रस्य व्यापादनेनातिरुष्टो धरणेन्द्रदेवो व्यापादननिदानं चम्पाधीशमवगत्य स्वीयतेजोबलेन तस्यां चम्पायां मरकाशुपसगै विकुर्वाणस्तनगरीवासिनो जनानतीवोपद्रुतवान, यद्धयेन तनगरीस्थाः 'हा हतोऽस्मि, गता
चन्द्रवसु राजा बृहद्वसुकी सहायता लेकर नगरी पर अधिकार जमाने के लिए दलबलके साथ चल दिया। चन्द्रवसु बड़ा पुण्यात्मा था। उसके पुण्यके प्रभावसे पृथुकीर्तिके अपराजित अस्त्रकी सारी शक्ति नष्ट हो गई। वह युद्ध में हार गया। प्रजाका दुश्मन, न्यायसे भ्रष्ट पृथुकीर्तिको पशुओंकीसी मार मारी गई कि मार खाते-खाते उसका दम निकल गया। चन्द्रवसुने उस नगरी पर निष्कंटक राज्य-शासन करना आरंभ कर दिया।
धरणेन्द्र देव अपने चिरकालीन सखाकी मृत्युसे अति क्रोधित हो गया। उसने चंपाके राजा को ही मित्रकी मृत्युका कारण समझा इस लिए चंपामें महामारीकी बीमारी फैला दी। प्रजामें त्राहि-त्राहि मच
ચંદ્રવસુ રાજા બ્રડતસુની સહાય લઈને સિદ્ધ નગરી પર અધિકાર બેસાડવા લાવ-લશ્કરની સાથે ચાલી નીકળે. ચંદ્રવસુ ભારે પુણ્યાત્મા હતા. તેના પુણ્યના પ્રભાવથી પૃથકીર્તિના અપરાજિત અસ્ત્રની બધી શક્તિ નષ્ટ થઈ ગઈ. તે યુદ્ધમાં હારી ગયે. પ્રજાના દુશ્મન અને ન્યાયથી ભ્રષ્ટ પૃથકીર્તિને પશુઓની પેઠ માર મારવામાં આવ્યું અને માર ખાતાં ખાતાં–તેને દમ નીકળી ગયે. ચંદ્રવસુએ એ નગરી પર નિષ્કટક રાજ્યશાસન આરંભ કરી દીધું.
ધરણેન્દ્ર દેવ પિતાના લાંબા સમયના મિત્રને મૃત્યુ જાણે ક્રોધની આગથી બળવા લાગ્યા. તેણે ચંપાના રાજાને જે મિત્રના મૃત્યુને કારણે માન્ય, તેથી ચંપામાં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशासूत्रे तन्नयरिटा-"हा हओम्हि, गया मह बंधवा, हा देव ! किं कुणेमि, कहिं गच्छेमि, को मज्झ सरणं " इय सोराहोडणमुच्चै अकोसंता णयरीओ पवलज्ज जहोगासं सं सं अप्पाणमारक्खिउमिओ तओ अबहरीअ । सहपरिवारो सपरिच्छओ रायावि बुहवसू ससंभमं णयरिं अवहाय तब्बाहिरं वसी।
तीए य चंपाए णाणालद्धिमंतस्स जयकित्तिणामस्स आयरिस्स मुणिगणपरिवुडस्स चाउम्मासमहेसि । तस्स सीसगणो अन्नया भिक्खाए नयरीमज्झं गी। गिहत्थाभावेण अपत्तभिक्खो ठाणयमु वासिओ, तया आयरिओ आह-भो आउसंता ! का चिन्ता भिक्खाए अभावे?
मे बान्धवाः, हा देव ! किं करोमि, क गच्छामि, को मे शरण'-मिति सोरस्ताडनमुच्चरा क्रोशन्तो नगरीतःप्रपलाय्य यथाऽवकाशं स्वं स्वमात्मानमारक्षितुमि तस्ततोऽगच्छन् । सहपरीवारःसपरिच्छदश्च राजाऽपि बृहवसुः ससम्भ्रम नगरीमपहाय तबहिरुवास।
तस्यां च चम्पायां नानलब्धिमतो जयकीर्तिनाम्न आचार्यस्य मुनिगणपरिवृतस्य चातुर्मास्यमासीत । तस्य शिष्यगणोऽन्यदाभिक्षायै नगरीमध्यं गतो गृहस्थाभावेनाऽप्राप्तभिक्षः स्थानकमुपाश्रितस्तदाऽऽचार्य आह-भो आयुष्मन्तः! का चिन्ता गई। उसके डरके मारे लोग चिल्लाने लगे-'हाय ! मरे ! बन्धु-जन चल बसे ! हायरे भाग्य !! क्या करें, कहाँ जाएँ, किसका सहाराले ?' इस प्रकार चिल्लाते-बिलबिलाते हुए नगरीके लोग, इधर-उधर जहा जिसका सींग समाया वहीं अपनी-अपनी जान बचानेके लिए भाग गये!
राजा ब्रहद्वसु भी अपने कुटुंबी तथा अन्य परिच्छदों के साथ नगरी छोड़कर बाहर आ वसा।
विविध लब्धियोंके धारक अनेक साधुओंसे युक्त जयकीर्ति नामक आचार्यका चौमासा उस वर्ष चम्पा नगरीमें ही था। एक बार आचार्यजी के शिष्य गोचरिके लिए नगरीमें पधारे, परन्तु नगरी सूनी थी-एक મહામારીની બિમારી ફેલાવી દીધી. પ્રજામાં “ત્રાહિ-ત્રાહિ” પિકાર પડવા લાગે. મરકીના ડરથી લેકે પિકાર કરવા લાગ્યા – “હાય! મુઆ ! બંધુજને ચાલ્યા ગયા હાથરે ભાગ્ય ! શું કરવું? કયાં જવું? કેને આશ્રય લે?' એ પ્રમાણે પિકાર અને વિલાપ કરતા નગરીને લેકે અહીં-તહીં, જ્યાં જેને ફાવ્યું તેમ પિતા-પિતાને જીવ બચાવવાને નાસી ગયા
રાજા બ્રહદ્રસુ પણ પિતાના કુટુંબીઓ તથા બીજા પરિવાર સાથે નગરી છેડીને બહાર જઈ વસ્યા. કરી વિવિધ લકિધઓના ધારક અનેક સાધુઓથી યુક્ત જયકીર્તિ નામક આચાર્યનું ચોમાસું એ વર્ષે ચંપાનગરીમાં જ હતું. એક વારે આચાર્યના શિષ્ય બેચરીને માટે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ चम्पानगरीवर्णनम् जओ-"तवोत्ति अहियासए" इच्चाइणा "भिक्खाणवत्तीए सओ एक तवो सिद्धमिय विचिंतिऊण मुणी छुहापरीसह सम्मं सहेइ" इय भगवंतो उवदेसी । इच्चेवं सीसे सिक्वंतो सयंपि छुहापरिसह जयमाणो चत्तारिवि घाइयकम्माइं विणासिऊण केवलणाणं पत्तवं । ___ अह केवलमहोच्छवम्मि नहदुंदुभिणायाइणा तत्थ समागयं देवगणं विजाणिऊणं ' कह मिह आगया अन्ज देवा ? ' इय पुटेंण सामंतेण केवलिवुत्तं तं वुत्तो। भिक्षाया अभावे ? यतः " तवोत्ति आहियासए" इत्यादिना, "भिक्षाऽनवाप्तौ स्वत एव तपः सिद्धमिति विचिन्त्य मुनिः क्षुधापरिषदं सम्यक् सहते " इति भगवानुपदिदेशेत्येवं शिष्यान् शिक्षयन् स्वयमपि क्षुधापरिषदं जयन् चत्वार्यपि घातिककर्माणि विनाश्य केवलज्ञानं प्राप्तवान् । __ अथ केवलमहोत्सवे नभोदुन्दुभिनादादिना तत्र समागतं देवगणं विज्ञाय 'कथमिहागता अद्य देवाः ?' इति पृष्टेन सामन्तेन केवलित्तान्तमुक्तो निजनगरीभी गृहस्थ उसमें नहीं था। आखिर शिष्योंको खाली उपाश्रयमें लौट आना पडा । आचार्यजी बोले-हे आयुष्मन् ! भिक्षाका लाभ नहीं हुआ तो चिन्ताकी क्या बात है ? "तवोत्ति अहियासए" अर्थात् यदि भिक्षाका लाभ नहीं हुआ तो आपही तपस्या हो गई । इस प्रकार आचार्य महाराजका उपदेश सुनकर साधु तथा स्वयं आचार्य महाराज क्षुधा-परीषहको सहन करते हैं। इस प्रकार परीषह को जीतते जीतते आचार्य महाराज के चारों घन-घातिया कर्म नष्ट हो गए और उन्हें केवलज्ञानकी प्राप्ति हुई।
केवलज्ञानका महोत्सव हुआ आकाशमें दुन्दुभी बजी। राजा बृहद्वसुने दुन्दुभीका बजना सुनकर देवताओंका आना जान लिया। उसने નગરીમાં પધાર્યા, પરંતુ નગરી સુની હતી. એક પણ ગૃહસ્થ નગરમાં નહોતું. છેવટે શિષ્યોને ગે ચરી લીધા વગર ઉપાશપમાં પાછા ફરવું પડ્યું. આચાર્યે કહ્યું: રે આયુમન निक्षा न भजी, तो तभा तिरे छ'तवोत्ति अहियासए' अर्थात् ले ભિક્ષા ન મળી તે આપોઆપ તપસ્યા થઈ ગઈ. એ પ્રમાણે અચાર્ય મહારાજને ઉપદેશ સાંભળીને સાધુઓ સુધા–પરીષહને સહન કરે છે. આચાર્ય મહારાજ પણ પિતે પરીષહને સહન કરે છે. અહીતે પરીષહને જીતતાં-જીતતાં તેમનાં ઘનઘાતી ચારે કર્મ નષ્ટ થઈ ગયાં અને તેમને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ.
કેયલજ્ઞાનને મહત્સવ થયે. આકાશમાં દુંદુભિ બજવા લાગ્યાં. રાજા બહાસુએ દલિને અબજ સાંભળીને દેવતાઓ આવ્યા હોવાનું જાણી લીધું. આ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
णियणयरीमरगप्पसमकामो राया बुहवम् सपरिवारसामंतो तत्थ अहि यच्चुइऊण भगवंतस्स धम्मदेसणं आसुच्च णियणयरीवट्टमाणमरगसंकडप्पसमोवायं भगवंतं पुच्छी,
भगवंतो वदीअ-"जो भव्यो आसिणकिण्हठमीए आयंबिलं णाम तवं चरइ, जो य पमज्जियाए भूमि संमजिय आसणम्मि पुवाहिमुहो उत्तराहिमुहो वा समुवविस्स सदोरगं मुहबत्थियं मुहोवरि बंधिऊण संजइंदिओ भगवंतं वासुपुज्जं सुमरइ तस्स सव्वे एव मरगादओ उपसग्गिया रोगा आसु उवसामंति" त्ति । मरकाशमकामो राजा बृहद्वसुः सपरिवारसामन्तस्तत्रागत्य भगवतो धर्मदेशनामाश्रुत्य निजनगरीवर्तमानमरकसङ्कटप्रशमोपायं भगवन्तमपृच्छत् , भगवानवदत्-“यो भव्य आश्विनकृष्णाष्टम्यामाचामाम्लं नाम तपश्चरति, यश्च प्रमाणिकया भूमि सम्माया॑ऽऽसने पूर्वाभिमुख उत्तराभिमुखो वा समुपविश्य सदोरकमुखवत्रिकां मुखोपरि बद्ध्वा संयतेन्द्रियो भगवन्तं वासुपूज्यं स्मरति तस्य सर्व एव मरकादय
औपसर्गिका रोगा आशूपशाम्यन्ती"ति । सामन्तसे पूछा-'आज यहाँ देवता क्यों आये हैं ?' । सामन्तने केवलीका सब वृत्तान्त सुनाया। नगरीमें शान्तिका अभिलाषी राजा परिवार और सामन्तों के साथ केवली भगवान के पास आया। उसने धर्मदेशना सुनकर नगरीमें फैली महामारीकी बीमारी शान्त होनेका उपाय भगवान्से पूछा। ___ भगवान्ने फरमाया-जो भव्य जीव आश्विन कृष्णा अष्टमीके दिन आंबिल नामक तपस्या करता है, और जो पूंजणी से भूमि पूंजकर पूर्व या उत्तर दिशाकी ओर मुंह करके वैठ कर तथा डोरा सहित मुखवस्त्रिका मुँह पर बाँध कर, अपनी इन्द्रियोंको वशमें करके भगवान् वासुपूज्यका
તેણે સામંતને પૂછ્યું કે “આજે અહીં દેવતાઓ કેમ આવ્યા છે?’ સામંતે કેવલીને બધે વૃત્તાંત રાજાને સંભળાવ્યા. નગરીમાં શાન્તિ થાય તેવી અભિલાષાવાળે રાજા પરિવાર અને સામન્તોની સાથે કેવલી ભગવાનની પાસે આવ્યું. તેણે ધર્મદેશના સાંભળીને નગરીમાં ફેલાયેલી મહામારીની બિમારી શાન્ત થવાને ઉપાય ભગવાનને પૂછે
ભગવાને કહ્યું–જે ભવ્ય જીવ આસો વદ આઠમને દિવસે આંબીલ નામની તપસ્યા કરે છે, અને જે પૂંજણીથી જમીન પૂંછને પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશા તરફ મોટું કરી બેસીને તથા દેરા સાથે મુખવારિકા મુખ પર બાંધી પિતાની ઇંદ્ધિને વશ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमत्रे रायाणमाभासिऊण केवली कालक्कमेणं सिद्धगई गओ रन्ना य केवलिनिद्देसेण तं वयं कयं जणवए कारियं च । तव्वयस्स पभावेणं सज्जो पसंतसयलुबद्दवो दुयमेव सकुडुंबसामंतो सपोरंजणो धम्माणुरागरत्तो राया तं गयरी . जहपुचमहिचट्ठी " इति । केवली कालक्रमेण सिद्धगतिं गतः, राज्ञा च केवलि निर्देशेन तद्वतं स्वयं कृतं जनपदे कारितं च । तद्नतस्य प्रभावेण झटिति प्रशान्तसकलोपद्रवो द्रुतमेव सपौरजनो धर्मानुरागरक्तो राजा तां नगरी यथापूर्वमधितष्ठो"। ____ यामधिष्ठितस्यातिप्रतिष्ठितस्य श्रेष्ठजिनदासस्य सुभद्रा नाम्नी जिनधर्मपरायणाऽऽसीदसीमसौन्दर्यसारमयी तनया, या हि सदोरकमुखवस्त्रिकानिवद्धमुखी सप्रमा
यदि महामारीके उपसर्गकी शान्ति चाहते हो तो यही आंबिल तप और ध्यान, कल आनेवाली आश्विन वदि अष्टमीको सरस्त नगरी निवासियों से कराओ और तुम स्वयंभी करो। केवली भगवान् राजासे इतना कह कर कालक्रमसे मोक्ष पधार गए । राजाने केवली भगवानकी आज्ञानुसार उक्त व्रत स्वयं किया और जनतासे भो करवाया।
इस व्रतके प्रभावसे समस्त उपद्रव शीघ्र दूर हो गया और राजा कुटुम्बीजनों, मामन्तों तथा नगर-निवासियों के साथ धर्मका अनुरागी होकर पहलेकी तरह चम्पा नगरीमें निवास करने लगा। ___यह वही चंपा है जिसमें निवास करनेवाले प्रतिष्ठित सेठ जिनदासकी सुभद्रा नामक अनुपम सुन्दरी और जिनधर्मपरायण पुत्री थी।
જે મહામારીના ઉપસર્ગની શાન્તિ ઈરછતા હો તે એ આંબીલ તપ અને ધ્યાન, કાલે આવતી આસો વદ આઠમે બધા નગરનિવાસીઓ પાસે કરાવે, અને તમે પિતે પણ કરે કેવલી ભગવાન્ રાજાને એ પ્રમાણે કહીને કાલક્રમે મોક્ષે પધાર્યા.
રાજાએ કેવલી ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર એ વ્રત પિતે કર્યું અને જનતા પાસે પણ કરાવ્યું.
એ વ્રતના પ્રભાવથી બધે ઉપદ્રવ શીધ્ર દૂર થઈ શકે, અને રાજા કુટુંબીજને સામન્તો તથા નગરનિવાસીઓ સાથે ધર્મનો અનુરાગી થઈ પહેલાંની પેઠે ચંપા નગરીમાં નિવાસ કરવા લાગ્યા.
આ એ ચંપાનગરી છે જેમાં નિવાસ કરનારા પ્રતિષ્ઠિત શેઠ જિનદાસની સુભદ્રા નામની અનુપમ સુંદરી અને જિનધર્મપરાયણ પુત્રી હતી. તે સુખપર દેરા સાથે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२
उपासकदशाङ्गमत्रे
रायाणमाभासिऊण केवली कालकमेणं सिद्धगई गओ रन्ना य केवलिनिद्देसेण तं वयं कयं जणवए कारियं च । तव्वयस्स पभावेणं सज्जो पसंतसयलुवद्दवो दुयमेव सकुटुंबसामंतो सपोरंजणो धम्माणुरागरतो राया तं गयरीं जहपुत्रमहिचट्ठी " इति ।
haat कालक्रमेण सिद्धगतिं गतः राज्ञा च केवलि निर्देशेन तदवतं स्वयं कृतं जनपदे कारितं च । तद्व्रतस्य प्रभावेण झटिति प्रशान्तसकलोपद्रवो द्रुतमेव सपौरजनो धर्मानुरागरक्तो राजा तां नगरीं यथापूर्वमधितष्ठो" ।
यामधिष्ठितस्यातिप्रतिष्ठितस्य श्रेष्ठजिनदासस्य सुभद्रा नाम्नी जिनधर्मपरायणाssसीदसीमसौन्दर्यसारमयी तनया, या हि सदोरक मुखवस्त्रिका निबद्धमुखी सममा
यदि महामारीके उपसर्गकी शान्ति चाहते हो तो यही आंबिल तप और ध्यान, कल आनेवाली आश्विन वदि अष्टमीको सरस्त नगरी निवासियों से कराओ और तुम स्वयंभी करो । केवली भगवान् राजासे इतना कह कर कालक्रमसे मोक्ष पधार गए । राजाने केवली भगवानकी आज्ञानुसार उक्त व्रत स्वयं किया और जनता से भी करवाया ।
इस व्रत के प्रभाव से समस्त उपद्रव शीघ्र दूर हो गया और राजा कुटुम्बीजनों, सामन्तों तथा नगर-निवासियोंके साथ धर्मका अनुरागी होकर पहले की तरह चम्पा नगरीमें निवास करने लगा ।
यह वही चंपा है जिसमें निवास करनेवाले प्रतिष्ठित सेठ जिनदासकी सुभद्रा नामक अनुपम सुन्दरी और जिनधर्मपरायण पुत्री थी ।
જો મહામારીના ઉપસની શાન્તિ ઈચ્છતા હેા તે એ આંખીલ તપ અને ધ્યાન, કાલે આવતી આસો વદ આઠમે બધા નગરનિવાસીએ પાસે કરાવે, અને તમે પોતે પણ કરા કેવલી ભગવાન રાજાને એ પ્રમાણે કહીને કાલક્રમે મેક્ષે પધાર્યાં. રાજાએ કેવલી ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર એ ત ાતે કર્યું અને જનતા પાસે પણુ કરાવ્યું.
એ વ્રતના પ્રભાવથી બધા ઉપદ્રવ શીઘ્ર દૂર થઇ ગયા, અને રાજા કુટુબીજને સામન્તા તથા નગરનિવાસીઓ સાથે ધમના અનુરાગી થઇ પહેલાંની પેઠે ચંપા નગરીમાં નિવાસ કરવા લાગ્યું.
આ એ ચંપાનગરી છે જેમાં નિવાસ કરનારા પ્રતિષ્ઠિત શેઠ જિનદાસની સુભદ્રા નામની અનુપમ સુંદરી અને જિનયમ પરાયણ પુત્રી હતી. તે સુખપર દોર સાથે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ चंपानगरीवर्णनम्
४३
जैनिकानमस्कारावलिरुभयोः कालयोः सामायिकप्रतिक्रमणं कुर्वाणा नियमेन भगवन्तमन्तं सन्ततमनुस्मरन्त्यासीत् ।
अथेदमीयरूपलावण्यशील यौवनादिसमस्तशस्तगुण लुब्धबुद्धिरदध्वगो धनार्जनागतोऽपि सोपधिजिनधर्मध्वजी प्रत्यहं यथासमयं तथा सदोरकमुखवस्त्रिकानिवद्धमुखः सप्रमार्जनीकः सामायिकप्रतिक्रमणादिगुरुवन्दनान्ताः क्रियाः कर्तुमारभत यथा तदीयतदानींतनाऽऽचारमात्रपरिमोहितः
66
कुल- धण-वय-विजा, - धम्म - सील - स्सरूवं, इय हवर गुणाणं जस्स सत्ताण जोओ । सयलगुणवरिट्ठा रूवलावण्णपुण्णा,
सविहि वियरणिजा तस्स ताएण कन्ना “कुल- धन-वयो -विद्या- धर्म - शील- स्त्ररूपम्,
इति भवति गुणानां यस्य सप्तानां योगः । सकलगुणवरिष्ठा रूपलावण्यपूर्णा,
ܪ
॥ १ ॥
""
विधि वितरणीया तस्मै तातेन कन्या ॥ इतिच्छाया । वह मुखपर डोरासहित मुखवस्त्रिका बाँधकर और पूंजणी लेकर नमस्कारपूर्वक दोनों समय - सुबह - साम सामायिक प्रतिक्रमण करती थी और अर्हन्त भगवान्का सदा स्मरण किया करती थी ।
एक समय एक पथिक ( मुसाफर ) उसके रूप लावण्य शील और यौवन आदि समस्त सद्गुणों पर मोहित हो गया । यद्यपि वह धन कमाने के लिए आया था, तो भी आडंबर करकेधर्मकी नाक बन बैठा । वह प्रतिदिन यथाकाल, तथा डोरासहित मुखवस्त्रिका मुँह पर बाँधकर पूंजणीसहित सामायिक प्रतिक्रमण आदि गुरुवन्दना तककी समस्त क्रियाएँ करने लगा। नीतिमें कहा है
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
" जो वर; कुल धन, वय, विद्या, धर्म, शील, सुन्दरता, इन सात મુખસ્તિકા બાંધી, અને પૂજણી લઇ નમસ્કારપૂર્વક બેઉ સમયસવાર-સાંજ સામાયિક પ્રતિક્રમણ કરતી હતી અને અન્ત ભગવાનનું સદા મરણુ કર્યાં કરતી હતી.
એક વખતે એક મુસાફર તેનાં રૂપ લાવણ્ય શીલ અને યૌવન આદિ સદ્ગુણા ૫૨ મેહિત થઇ ગયે.. જોકે તે ધન કમાવાને માટે આવ્યા હતા, તે પણ આડંબર કરીને ધર્મના નાક જેવા બની બેઠા, તે રાજ યથાકાળે ઢારા સહિત મુખવસ્તિકા મુખપર બાંધીને પૂજણી સાથે સામાયિક પ્રતિક્રમણ આદિ ગુરૂવંદના સુધીની બધી ક્રિયાએ કરવા લાગ્યા. नीतियां उछेने वर मुण, धन, वय, विद्या, धर्म, शील, सुंदरता मे सात
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
उपासकदशाङ्गसूत्रे __इति प्राक्तनी वैवाहिकनीतिपद्धति विस्मृत्य स नीतिचतुरोऽपि जिनदासस्तदीयवहिरङ्गजैनधर्मोड्डामराऽऽडम्बरोड्डीनचित्तवृत्तिरपकटकपटजिनधर्मधारिणे वस्तुतो बौद्धाय, अन्तरङ्गोल्लसदसद्वादध्वस्तबुद्धिवैभवाय मिथ्यावादापनीताऽऽत्ममहिम्ने यथार्थनाम्ने बुद्धदासाय सहजातसर्वभद्रां तां सुभद्रां परिणयनविधिना द्राक् प्रदाय नेकविधरत्नसुवर्णहीरकादिभूपादासीदासाऽऽसन-यानादियौतुकैः, प्रमार्जन्या, सदोर कमुखवस्त्रिकया च समलतां यथाकुलव्यवहारं ससम्मानं श्वशुरालयं प्रेषितवान् । गुणों से युक्त हो, उस वरको पिता समस्त गुणोंसे युक्त रूप और लावण्य (सौन्दर्य) से भरपूर कन्या देवे ॥१॥"
लेकिन उसके इस आडम्बरपूर्ण आचरणसे जिनदास उस पर मोहित होगए। उन्होंने विवाहकी पुरानी चाल भुला दी। वह उसके दिखाऊ धर्मात्मापनसे आकृष्ट होगए। उन्हें नहीं मालूम था कि बुद्धदास कपट कर रहा है। उन्होंने उसे जैनधर्मका अनुयायी समझ लिया। वह वास्तव में बौद्ध, स्याद्वादसे शून्यहृदय, बुद्धिहीन, मिथ्यावादसे आत्म-गौरवको नष्ट करनेवाले और यथानाम तथागुणवाले उस बुद्धदामको ही जिनदासने अपनी, स्वभावसे भद्रा सुभद्रा पुत्री विवाह-विधिसे शीघ्र प्रदान करदी और विविध प्रकारके रत्न, सुवर्ण, हीरे आदिके आभूषण, दास, दासी, आसन, यान आदि, तथा पूंजणी, डारासहित मुखवस्त्रिकासे शोभायमान करके कुलकी रीतिके अनुसार सम्मानके साथ ससुराल भेज दी। ગુણેથી યુક્ત હોય તે વરને પિતા બધા ગુણોથી યુકત રૂપ અને લાવણ્યથી ભરપૂર न्या सापे.”
પરંતુ તેના આ આડંબરપૂર્ણ આચરણથી જિનદાસ તેના પર મેડિત થઈ ગયે, તેથી તે લગ્નની જૂની ચાલ-રીતિ ભૂલી ગયે, ને તેના આડંબરી ધર્માત્માપણથી આકર્ષાઈ ગયે. તેને ખબર નહોતી કે બુદ્ધદાસ કપટ કરી રહ્યો છે. તેણે તેને
नयमानी अनुयायी भानी बीपी. ५२तुतः योद्ध, स्याहाथी शून्याय, भुद्धिहीन, મિથ્યાવાદથી આત્મગૌરવને નષ્ટ કરનાર અને યથાનામ તથા ગુણવાળાએ બુદ્ધદાસનેજ જિનદાસે પિતાના સ્વભાવથી ભદ્રા એવી સુભદ્રા નામની પુત્રીને લગ્નવિધિથી શી ५२णावी डीधी, भने विविध प्रा२न २ल्लो, सुवर्ण, ही माहिन आभूषणे, हास-हासी, આસન, વાહન આદિ, તથા પૂજણી દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકાથી શોભાયમાન કરીને કુળની રીતિને અનુસાર સંમાનપૂર્વક સાસરે મોકલી દીધી.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
aartaalaat टीका अ. १
४५
अथ श्वशुरालयमागताऽपि जन्मसिद्धां सामायिकप्रतिक्रमणादिक्रियां नात्या
क्षीत्, यदुक्तम् -
46
सा तत्थवि सामाइय, - पडिक्कमणमुभयकालणिय मेणं । रक्खं जीवस्साभय, - सुपत्तदाणाइयं च कुणइम्ह || " इति । " सा तत्रापि सामायिक प्रतिक्रमणमुभयकालनियमेन ।
रक्षां जीवस्याभय - सुपात्रदानादिकं च करोति स्म । " इतिच्छाया । तथा चोक्तम्
" ते धन्ना जिअलोए, जे जिण-धम्मं कुणंति पञ्चक्खं । धन्नाणवि ते धन्ना, कुणंति देसंतरगया वि ॥ " इति । "ते धन्या जीवलोके, ये जिनधर्म कुर्वन्ति प्रत्यक्षम् ।
चंपानगरीवर्णनम्
धन्यानामपि ते धन्याः, कुर्वन्ति देशान्तरगता अपि ||" इतिच्छाया । अथ सदाचारिणीमपि वस्तुत उभयकुलतारिणीमपि च निजकुलविरुद्धाचारिणीं मत्वा - " पुत्रि ! नैवं स्वकुलपारम्पर्यागतं कर्तव्यं तन्माकार्षोस्त्वमेव " - मिति
सुभद्रा ससुराल आनेपर भी जन्म - सिद्ध सामायिक प्रतिक्रमण आदि क्रिया पूर्ववत् करती थी । कहा भी है
" वह वहाँ पर भी सामायिक प्रतिक्रमण उभय काल नियम- पूर्वक करती थी, और जीवरक्षा, अभयदान तथा सुपात्रदान भी करती थी ॥ १॥"
और भी कहा है
"लोक में वे धन्य हैं जो जिन धर्मका पालन करते हैं किन्तु वे धन्यों में भी धन्य हैं जो विदेश में जाकर भी धर्मका पालन करते हैं ॥१॥ "
सुभद्रा की सासूने समझा कि सुभद्रा यद्यपि सदाचारिणी है और वास्तव में उभय- कुल तारिणी भी है तथापि अपने कुलसे विरुद्ध आचरण करती है । वह बोली- “बेटी ! अपने घर में बुद्ध-देवकी उपासना
સુભદ્રા સાસરે આવ્યા પછી પણુ જન્મસિદ્ધ સામાયિક-પ્રતિક્રમણ આદિ ક્રિયા पूर्ववत् डरती हुती. उधुं छे -
“તે ત્યાં પણ સામાયિક-પ્રતિક્રમણ ઉભયકાળ નિયમપૂર્વક કરતી હતી, અને જીવરક્ષા, અભયદાન તથા સુપાત્રદાન પણ કરતી હતી.” એમ પણ કહ્યું છે કે—— “લેકમાં તેઓ ધન્ય છે કે જેઓ જિનધનું પાલન કરે છે, પરન્તુ તે ધન્યામાં પણ ધન્ય છે કે જેઓ વિદેશ ગયા છતાં પણ ધર્મનું પાલન કરે છે.”
સુભદ્રાની સાસુએ એમ માન્યું કે જો કે સુભદ્રા સદાચારિણી છે અને વસ્તુતઃ ઉભયકુલતારિણી છે, તે પણ પેાતાના કુળથી વિરૂદ્ધ આચરણ કરે છે. તેણે કહ્યું,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६
उपासक दशाङ्गसूत्रे raat afratधिता मायाविनो निजपत्युः सर्वमेत्र कापट्यमवगत्य 'दैवगत्या अघटितघटनायां जातायामपि स्वधर्मो न हापनीयः' इति निश्चिन्वाना लोकयात्रां गमयन्त्यासीत् । इदमीया श्रश्रृद्यपि कुलविरुद्वाऽऽचरणान्मनसा सुभद्रायै ति स्म तथापि निष्कारणं किञ्चिदपकर्तुमक्षमा क्षमान्वितैव तूष्णीकामास्ते स्म ।
"
अथैकदा कनैको महान जिनकल्पी मुनिर्गोचरीं ग्रहीतु तद्गृहमागतस्तमत्रलोक्य सुभद्रा यदा तस्मै भिक्षां दातुमुपेता तदैकां क्षुद्रशर्करां तस्य मुनेश्चक्षूंषि प्रविष्टां चक्षुः शक्त्युपघातिकां समीक्ष्य 'प्रतिकारो विधेय एवे' ति च निश्वित्य चातुर्येण जिह्वया तन्ने त्रात्तापनीतवती, किन्तु मिथो मुखसम्बन्धेन सुभद्राललाटफलकावस्थितं होती है, तुम भी उन्होंकी उपासना किया करो । जब सासने उसे यह प्रतिबोध दिया तो वह अपने पतिका सारा कपट- पूर्ण रहस्य समझ गई। उसने निश्चय किया- "देव - गति से यह अनहोनी भवितव्यता हो गई है तो भी अपने धर्मका त्याग नहीं करना चाहिए । इस प्रकार निश्चय करके वह अपना समय व्यतीत करने लगी । अपने कुलसे विरुद्ध आचरण देख कर सास, यद्यपि सुभद्रा पर कुढ़ती थी तथापि वह किसी कारण विना कुछ कर नहीं सकती थी, इसलिए वह चुप-चाप रही ।
"
एक समय की बात है - एक महान् जिनकल्पी मुनि गोचरी के लिए सुभद्रा के घर पधारे। वह ज्योंही भिक्षा देनेके लिए समीप आई त्योंही उसने देखा कि - मुनिराजके नेत्रमें रजकण पड़ गया है। उससे नेत्रको हानि पहुँच सकती थी । सोचा- उपाय अवश्य करना चाहिए । “પુત્રી ! આપણા ઘરમાં બુદ્ધદેવની ઉપાસના થાય છે, માટે તું પણ તેમનીજ ઉપાસના કર્યાં કર.” જ્યારે સાસુએ તેને એ પ્રમાણે કહ્યુ ત્યારે તે પોતાના પતિનું બધું કપટપૂર્ણ રહસ્ય સમજી ગઇ. તેણે નિશ્ચય કર્યાં કે દૈવતિથી આ ન થવી જોઇતી ભાવતવ્યતા થઈ છે, તે પણ મારે મારા ધર્મના ત્યાગ ન કરવા જોઇએ.” એ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને તે પેતાના સમય વ્યતીત કરવા લાગી. પેાતાના કુળથી વિરૂદ્ધ આચરણુ જોઇને તેની સાસુ જોકે સુભદ્રા ઉપર ચીઢાતી હતી, તે પણ તે કઇ કારણ વિના કશું કહી શકતી નહેાતી; તેથી તે ચૂપ રહી.
એક વાર એક મહાન જિનકલ્પી મુનિ ગેચરીને માટે સુભદ્રાને ઘેર પધાર્યાં, તે જ્યાં ભિક્ષા આપવાને માટે મુનિની સમીપે આવી, ત્યાં તેણે જોયું કે મુનિની આંખમાં કાંઇ રજ--કછુ પડયું છે, તેથી એમની આંખને ઇજા થવાના સંભવ છે. તેણે વિચાયું કે–તેને કાંઇ ઉપાય જરૂર કરવા જોઇએ. સુભદ્રાએ ચતુરાઇથી મુનિની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ चम्पागनरीवर्णनम् तिलकं तस्य मुनेललाटे संलग्नम् , तदवलोक्य प्राप्तावसरतया प्रकुपिता तदीयश्वश्रूनिजमात्मज-बुद्धदासमाहूयाऽवोचत्-‘पश्येयं कुलदैवमाचर्यकुलं कलङ्कितवती-'ति श्रुत्वैतत्सा निरङ्का सुभद्रा कायोत्सर्गाय ध्यान सिताऽभवत , तदनु तदीयभक्तिमसन्नया शासनदेव्या 'समापय कायोत्सर्ग श्वस्तेऽसौ कलङ्कोऽपयाते-'ति प्रतिबोध्यमाना कायोत्सर्गव्यापाराद्वयरंसीत् ।
अथ जाते प्रभाते दैवात्कृतबहुप्रयत्नेनापि द्वारपालेन नगरद्वारकवाटमनुद्घाटनीयमालोक्य सर्वे विसिमियिरे । समाकणि कर्णाकणि राज्ञा जितशत्रुणाऽपि बस, उसने बड़ी चतुराईसे जीभके द्वारा वह निकाल दिया। उस समय दोनोंके मस्तक भिड़ गये थे इसलिए सुभद्राके ललाटमें लगा हुआ तिलक मुनिके ललाटमें भी लग गया । सासूको मन-चाहा मौका मिल गया। उसने कुपित होकर अपने लड़केको बुलाया और कहा-'देख इस कुलटाने यह करतूत करके कुल कलंकित किया है। सुभद्राने जब यह सुना तो वह शान्तिके साथ कायोत्सर्ग करनेके लिए ध्यान धरकर बैठ गई । शासनदेवी सुभद्राकी भक्ति से प्रसन्न होकर प्रगट हुई और बोली-'बस, कायोत्सर्ग रहने दो, तुम्हारे ऊपर लगा हुआ कलंक कल दूर हो जायगा । शाशनदेवीके द्वारा प्रतिबोधित होने पर सुभद्राने कायोत्सर्ग पार दिया।
प्रभात हुआ । द्वारपाल नगरके फाटक खोलने गया। मगर अचानक यह क्या हो गया? द्वारपालके लाख प्रयत्न करने पर भी फाटक हिले तक नहीं। सब लोग आश्चर्यचकित हो गए। राजा जितशत्रुके આંખમાંનું કશું પિતાની જીભ વડે કાઢી નાંખ્યું, એ વખતે બેઉનાં મસ્તક પરસ્પર અડકી ગયાં હતાં, તેથી સુભદ્રાના કપાળમાં ચાંદલે મુનિના કપાળને ચુંટી ગયે. સાસુને મરજી મુજબની તક મળી ગઈ. તેણે દૃઢ થઈને પુત્રને બોલાવ્યું અને કહ્યું ભજે, આ કુલટાએ આવું કરતૂત કરીને કુળને કલંક્તિ કર્યું છે.” સુભદ્રાએ જ્યારે વાત સાંભળી ત્યારે તે શાન્તિપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ કરવાને માટે ધ્યાન ધરીને બેસી ગઈ. શાસનદેવી સુભદ્રાની ભકિતથી પ્રસન્ન થઈને પ્રકટ થઈ અને બેલી: “બસ, કાયેત્સર્ગ રહેવા દે, તારી ઉપર લાગેલું કલંક કાલે દૂર થઈ જશે, શાસનદેવી દ્વારા પ્રતિબંધિત થતાં સુભદ્રાએ કર્યોત્સર્ગ પા.
- પ્રભાત થયું. દ્વારપાળ નગરને દરવાજો ઉઘાડવા આવ્યું, પણ અચાનક આ શું થઈ ગયું ? દ્વારપાળના લાખે પ્રયત્ન છતાં પણ દરવાજે જરાએ ચસકે પણ નહીં ! બધા લે કે આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. રાજા જીવશત્રુને કાને એ વાત પહોંચી,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
उपासकदशाङ्गसूत्रे वृत्तान्तोऽसौ । ततश्च तदानीमकस्मात् “यदि काचित्पतिव्रता शीलवती योषिदामसुत्रेण कूपात्तितउनाऽप आहृत्य कपाटं सिञ्चेत्तदैतदुद्घाटःस्यान्नेतरथे-"त्याकाशवागुदचरत् , तां निशम्य तथाऽऽचरितुं समागतासु सतीम्मन्यासु बहीषु निष्फलासु सुभदा श्वश्रं प्रार्थयत-'मातरहमेतज्जलमपहर्तुमाज्ञापनीया' इति, श्वश्र्वा च'मा कलङ्कि मुहुरस्माकमुज्ज्वलं कुल-मिति प्रत्यषिध्यत । ____तदनु शीलमहिम्ना-'शीलपालिनि ! प्रतिव्रते ! सुभद्रे ! भद्रं ते भूया,-दपहर त्वं तथा जलमभिषिच्य चोद्घाटय कपाट'-मित्याकाशवचः श्रुत्वा सा तथाऽऽमसूत्रसन्नद्धतितउना कूपाजलमादाय यदैव कपाटमभिषिषेच तदैव द्वारत्रयमुदघाटि। पास भी कानोंकान खबर पहुँची। उसी समय आकाशवाणी हुई" यदि कोई पतिव्रता, शीलवती स्त्री कच्चे धागेसे चालनीमें पानी निकाल कर सींचे तो फाटक खुल सकते हैं अन्यथा नहीं।" आकाशवाणी सुन कर अपनेको सती समझने वाली बहुतेरी ओरतें आई, मगर सब निष्फल हुई। तब सुभद्राने अपनी साससे जल निकाल कर फाटक सींचने की आज्ञा मांगी। सास बोली- हमारे पवित्र कुलको फिर कलंक न लगा' और रोक दिया।
इसके बाद शीलके प्रभावसे फिर यह आकाशवाणी हुई- “ हे शीलवती पतिव्रता सुभद्रा ! तू जल खींच और सींचकर फाटक खोल ।" इस आकाशवाणीको सुनकर सुभद्राने कच्चे धागेमें बंधी हुई चालनीसे जल निकालकर ज्योंही फाटक पर छिड़का त्योंही नगरके तीन द्वार खुल गए। એ વખતે આકાશવાણી થઈ. “જે કઈ પતિવ્રતા શીલવતી સ્ત્રી કાચા સૂતરના તાંતણાથી ચાળણીમાં પાણી કાઢીને સીચે તે દરવાજો ઉઘડી શકશે, અન્યથા નહીં આકાશવાણી સાંભળીને પિતાને સતી સમજનારી અનેક સ્ત્રિઓ આવી પણ બધી નિષ્ફળ થઈ, ત્યારે સુભદ્રાએ સાસુ પાસે આજ્ઞા માંગી કે “મને કુવામાંથી જળ કાઢીને દરવાજા પર છાંટવા દે” સાસુ બોલીઃ અમારા પવિત્ર કુળને ફરીથી કલંક ન લગાડ અને તેણે સુભદ્રાને જવા ન દીધી
ત્યારબાદ શીલના પ્રભાવથી ફરીથી એવી આકાશવાણી થઈ કે “હે શીલવતી પતિવ્રતા સુભદ્રા ! તું જળ ખેંચીને દરવાજાને છાંટ !” આ આકાશવાણી સાંભળીને સુભદ્રાએ કાચા સૂતરે બાંધેલી ચાળણીથી કુવામાંથી જળ કાઢયું અને જ્યાં તેણે તે જળ દરવાજા પર છાંટયું. ત્યાં તે સહસા નગરના ત્રણે દરવાજા ઉઘડી ગયા !
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० १ चम्पानगरीवर्णनम्
४९ अथऽऽकाशवाचा शासनदेव्याऽभ्यधायि- या काचित्सुभद्रातोऽन्यासती वर्त्तते तयाऽवशिष्टं द्वारमुद्घाटनीय-'मिति, किन्तु सुभद्रामन्तरेण न कयाचिदितरया कपाटमुद्घाटयितुमशक्यत, ततो-'धन्याऽसि प्रतिव्रते ! शीलशालिनि ! भद्रकरि ! सुभद्रे !' इत्यादिभिर्ध्वनिभिर्गगनमण्डलममण्डि । देवैश्च शीलमहिमैवमगीयत
(मालिनी ) " कुणसि दुयमकम्हा सील ! सप्पं सुमालं,
विसममियमहरिंग सीयलं सीहमेणं । अलमहियगिराए जं तवालंबगाणं,
सिरणिहिअणिएसा णिचमग्गे वयंपि ॥” इति । " करोषि द्रुतमकस्मात् शील ! सर्प सुमालाम् ।
विषममृतमथाग्निं शीतलं सिंहमेणम् ॥ अलमधिकगिरा यत्तवाऽऽलम्बकानां,
शिरोनिहितनिदेशा नित्यमग्रे वयमपि ॥” इतिच्छाया । पश्चात् शासन-देवीने आकाशवाणीमें फिर कहा-"सुभद्रा के सिवाय और कोई सती हो तो वह चौथा दरवाजा खोले ।" लेकिन सुभद्राके अतिरिक्त एक भी स्त्री दरवाजा न खोल सकी। तब-"हे सुभद्रा! हे शीलवती पतिव्रता ! तू धन्य है ! धन्य है! की ध्वनिसे
आकाश-मंडल गूंज उठा । देवताओंने शीलकी इस प्रकार स्तुति की__"हे शील! तुम अनायास ही सर्पको माला, विषको अमृत, अग्निको शीतल और शेरको हरिण बना देते हो। अधिक क्या कहें जो तुम्हारा आलंबन लेते है उनकी आज्ञा हम लोग (देवता) भी शिरोधार्य करते हैं।"
પછી શાસનદેવીએ આકાશવાણીમાં ફરીથી કહ્યું: “સુભદ્રા સિવાય બીજી કોઈ સતી હોય તો તે એથે દરવાજો ઉઘાડે” પરંતુ સુભદ્રા સિવાય એક પણ સ્ત્રી દર पान न घाडी sी. त्यारे “ सुखद्र ! 3 शीaad पतिव्रता ! तने धन्यછે, ધન્ય છે ! એવા ધ્વનિથી આકાશમંડળ ગુંજી ઉઠયું. દેવતાઓએ શીલની સ્તુતી આ પ્રમાણે કરી –
“હે શીલ! તું આનાયાસેજ સર્પને મળા, વિષને અમૃત, અગ્નિને શીતલ અને સિંહને હરિણ બનાવી દે છે. વધારે શું કહીએ ? જેઓ તારું આલંબન લે છે, તેમની આજ્ઞા અમે લોકો (દેવતાઓ) પણ શિરોધાર્ય કરીએ છીએ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे यस्यां च श्रेणिकसुतोऽशोकचन्द्रनामा कूणिकाऽपराभिधानः पितुः शोकादाजगृहमपहाय निजराजधानीमकार्षीत् । सुदर्शनः श्रेष्ठी च स्वीयशीलप्रभावेन शूलं सिंहासनं व्यवत्त ।
चतुर्दशपूर्वधरः शय्यम्भवः स्वामी च यामध्यास्य श्रुतज्ञानबलेन 'मनक'नान्नो निजपुत्रस्याऽऽयुः षण्मासमात्रावशेषं परिज्ञाय-'कथमयं षण्मासपरिशिष्टेनाऽऽयुषादुष्पारं प्रवचन-सागरं कात्स्न्येन पारये'-दिति कारुण्यरसाऽऽप्लुतस्तदध्य यनसौकर्याय पञ्चमाऽस्वस्थानां भव्यजीवानां परमोपकाराय च पूर्वेभ्यो निस्सार्य दशाध्ययनीस्वरूपं दशवकालिकं नाम सूत्रं व्यरीरचत् ।
यह वही चंपा नगरी है, जिसमें निवास करनेवाले महाराज श्रेणिक के सुपुत्र अशोकचन्द्र-अपर नाम कूणिक-ने पितृशोकके कारण राजगृह को त्यागकर इसे राजधानी बनाया था। और सेठ सुदर्शनने अपने शीलके प्रभाव से शूली को सिंहासन बना दिया था। चौदह पूर्वधारी शय्यंभव स्वामीने श्रुतज्ञानके बलसे, मनक नामक पुत्रकी छः महीने की आयु शेष समझ कर और इन्हीं छः महीनोमें अपार आगम-सागर को पार करनेके लिए, सरलतापूर्वक अध्ययन करने के निमित्त, और पांचवे आरे के भव्य जीवोंके भी हितार्थ पूर्वोसे छाट-छाँट कर दश अध्ययनोंका दशवैकालिक सूत्र बनाया था।
આ એજ ચંપા નગરી છે, જેમાં નિવાસ કરનારા મહારાજ શ્રેણિકના સુપુત્ર અશોકચંદ્ર અથવા કૃણિકે પિતૃશેકને કારણે રાજગૃહ નગરને ત્યાગ કરીને તેને રાજધાની બનાવી હતી, અને શેઠ સુદર્શને પિતાના શીલના પ્રભાવથી શળીને સિંહાસન બનાવી દીધું હતું. ચૌદ-પૂર્વ ધારી શય્યભવ સ્વામીએ શ્રુતજ્ઞાનના બળથી મનક નામના પુત્રનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહ્યું સમજીને “બાલક છ માસમાં અપાર આગમ-સાગરને કેવી રીતે પાર કરી શકશે.” આવી કરૂણાથી તેને સરલતાપૂર્વક અધ્યયન કરવાને અર્થે, અને પાંચમા આરાના ભવ્ય જીના પણ હિતાર્થે, પૂર્વેમાંથી તારણ કરીને દશ અધ્યયનનું દશવૈકાલિક સૂત્ર બનાવ્યું હતું
१. आत्मप्रवादनाम्नः पूर्वतः षड्जीवनिकाध्ययनम् । कर्मप्रवादतः पिण्डैषणाध्ययनम् । सत्यप्रवादतो वाक्यशुद्धिनामकमध्ययनम् । प्रत्याख्यानपूर्वस्य तृतीयाद्वस्तुनोऽवशिष्टान्यध्ययनानि निबद्धानि ।
१. 'यात्मवाद' नामके पूर्वसे 'षड्जीवनिका' 'अध्ययन 'कर्मप्रवाद' पूर्वसे * 'मामाप्रपा' नामना पूर्व भाया ५००पनि।' अध्ययन, 'भप्रवाह' पूर्व माथा
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० १ चम्पानगरीवर्णनम् . ५१
यस्यां च वीरो भगवान् “मुखोपरि सदोरकमुखवस्त्रिकाबन्धनपुरस्सरं सविधि सामायिकाऽऽचरणेनाऽनन्तानां कर्मणां निर्जरा भवती"-त्युपदिदेश राज्ञे कूणिकाय ___ यस्यां च मेघदत्तनामा श्रेष्ठी साधुवेषनिन्दया मृत्वा मातङ्गपुत्रतां प्राप्य क्षयादिरोगषोडशकाऽऽक्रान्तो मुनिमालोक्य लब्धजातिस्मृतिर्दीक्षां गृहीत्वा मोक्षगतिं गतः। ___यां चाधितिष्ठन् राजा कूणिकः कदाचन प्रभातवातसिषेविषया यानाधिरूढो बहिर्कीम्यन् कचन बहुभिर्वधकैः सचतुश्चरणबन्धं भूमौ विनिपात्य निर्दयतया खगमादाय सकरुणमाक्रोशन्तमनाथं कातरेक्षणमजमेकं वध्यमानं निरीक्ष्य
जिस नगरीमें भगवान महावीरने-'डोरा सहित मुखवस्त्रिका बाध कर विधि-पूर्वक सामायिक करने से अनन्त कर्मों की निर्जरा होती है। ऐसा उपदेश महाराज क्रूणिक को दिया था। और मेघदत्त सेठ साधुवेषकी निन्दा करनेसे चांडालका पुत्र हुआ था और क्षय आदि सोलह रोगोंसे एक ही साथ आक्रान्त हो गया था। पश्चात् मुनिको देखकर, जातिस्मरण ज्ञान प्राप्त कर और दीक्षा ग्रहण करके मोक्ष गया था। ___उसी चंपा में रहनेवाले महाराज कूणिक एकबार प्रातःकालीन वायु का सेवन करनेको सवारी पर सवार हो बाहर निकले थे। एक जगह बहुतसे कसाई एक.बकरेके चारों पैर बांध जमीन पर गीरा कर बड़ी
જે નગરીમાં ભગવાન મહાવીરે “દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા બાંધીને વિધિપૂર્વક સામાયિક કરવાથી અનન્ત કર્મોની નિર્જરા થાય છે” એ ઉપદેશ મહારાજ કૃણિકને આપ્યું હતું, અને મેઘદત્ત શેઠ સાધુવેષની નિંદા કરવાથી ચાંડાલનો પુત્ર થયે હતો, અને ક્ષય આદિ સેળ રોગથી એકી સાથે આક્રાન્ત થયે હતે; પછી મુનિને જોઈને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી તથા દીક્ષા ગ્રહણ કરી મેક્ષે ગયે હતો.
એ ચંપામાં રહેતા મહારાજ કુણિક એકવાર પ્રાતઃકાળના વાયુનું સેવન કરવાને ઘેડા પર સવાર થઈ બહાર નીકળ્યા હતા. એક સ્થળે કેટલાક કસાઈઓ એક બકરાને ચારે પગે બાંધી જમીન પર પટકી બહુ નિર્દયતાથી તેને મારી રહ્યા હતા. બિચારે "पिंडैषणा' अध्ययन 'सत्यपवाद' पूर्वसे 'दाक्यशुद्धि' नामक अध्ययन निकाला
और 'प्रत्याख्यान' पूर्वकी तीसरी वस्तुसे बाकीसे सब अध्ययन निकाले गये. ‘पिंप!' अध्ययन, 'सत्यप्रवा' पूर्व भाथा वायशुद्धि' नाम अध्ययन वामां माव्यु, અને “પ્રત્યાખ્યાન' પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુમાંથી બાકીનાં બધાં અધ્યયને કાઢવામાં આવ્યાં.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ उपासकदशाङ्गसूत्रे. मक्षु विक्षुब्धचेतास्तानुचितं दण्डयित्वा करुणावरुणालयो राज्ये राजगृहे पित
वत्सर्वत्रामारीमुद्घोष्य दीनजीवानरक्षत् ।। ... अयमेव चम्पाया वर्णको नाम, इतोऽधिकजिज्ञासुभिरौपपातिके कणेहत्यावलोकनीयम् ।
'पुण्णभद्दे' इति, पूर्णभद्रो = दक्षिणयक्षनिकायाधिपतिस्तत्स्वामित्वात्तन्नामकम् , चैत्यम् परितो नानाकुसुमलतामतानहरितभरितोद्यानविलसितं स्थानम् । 'वण्णओ' इति वर्णकः एतद्वर्णनं विस्तरभयादिहानुपन्यस्तमप्यौपपातिकमत्रतोऽवगन्तव्यम् । तत्रेति शेषः ॥ १ ॥ निर्दयता के साथ उसे मार रहे थे। बेचारा बकरा करुण आकोश कर रहा था और कायर दृष्टिसे देख रहा था। महाराज तो यह दृश्य देख कर अत्यन्त क्षुब्ध हुए और उन्होंने कसाइयोंको उचित दन्ड दिया। उन्होंने राजगृहमें और समस्त राज्यमें घोषणा कराकर दीन-हीन प्राणियोंकी रक्षा की थी। ___यही चंपाका वर्णन है । विशेष जिज्ञासुओंको औपपातिक सूत्र में
अच्छी तरह देख लेना चाहिए। ____ इस चंपा नगरी में पूर्णभद्र नामक चैत्य था । पूर्णभद्र दक्षिण यक्षनिकाय का स्वामी है । वही इस चैत्यका स्वामी था, इसलिए इस चैत्य का नाम भी पूर्णभद्र पड़ गया था। चारों ओर विविध प्रकारके फूलों और वेलोंसे हरे भरे उद्यानसे शोभित स्थानको चैत्यकहते हैं । इस चैत्यका वर्णन विस्तार-भयसे यहा नहीं करते अत : औपपातिक सूत्रसे समझ लेना चाहिए ॥१॥ બકરે કરૂણાજનક ચીસો નાંખતે હતું અને ભયભીત દૃષ્ટિથી જોઈ રહ્યો હતે. મહારાજ તો એ દશ્ય જોઈને અત્યંત ક્ષુબ્ધ થઈ ગયા અને તેમણે કસાઈઓને વાજબી શિક્ષા કરી. તેમણે રાજગૃહમાં અને આખા રાજ્યમાં ઘેષણ કરાવીને દીન-હીન પ્રાણએનું રક્ષણ કર્યું હતું
આ ચંપાનું વર્ણન છે. વિશેષ જિજ્ઞાસુઓએ પપાતિક સૂત્રમાં સમ્યક પ્રકારે .
એ ચંપા નગરીમાં પૂર્ણભદ્ર નામનું ચૈત્ય હતું. પૂર્ણભદ્ર દક્ષિણ ચક્ષનિકાયને સ્વામી છે. તે આ ચેત્યને સ્વામી હતા, તેથી તે ચિત્યનું નામ પણ પૂર્ણભદ્ર પડી ગયું હતું. ચારે બાજુએ વિવિધ પ્રકારનાં ફૂલ અને વેલીઓવાળા લીલા છમ ઉદ્યાનથી શોભિત સ્થાનને ચિત્ય કહે છે. તેથી તે પણ ઔપંપાતિક સૂત્રમાંથી સમજી લેવું કે ૧ |
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० २ सुधर्मजम्बूप्रश्नोत्तरः
६३
___ (मूलम्)-तेणं कालेणं तेणं समएणं अजसुहम्मे समोसरिए जाव जंबू पज्जुवासमाणे एवं वयासी-जइणं भंते ! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपत्तेणं छटुस्स अंगस्त नायाधम्मकहाणं अयमढे पण्णत्ते। सत्तमस्स णं भंते ! अंगस्स उवासगदसाणं समणेणंजाव संपत्तेणं के अहे पण्णत्ते ?। एवं खलु जंबू! समणेणं जाव संपत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता तंजहा___ "आणंदे १ कामदेवे २ य, गाहावइ-चुलणीपिया ३ ।सुरादेवे ४ चुल्लसयए ५, गाहावइ-कुंडकोलिए ६ । सदालपुत्ते ७ महासयए ८ नंदिणीपिता ९ सालिहीपिया १० ।
जइणं भंते ! समणेणं जाव संपत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता ! पढमस्स णं भंते ! स मणेणं जाव संपत्तेणं के अटे पण्णत्ते ॥ सू. २॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये आर्यसुधर्मा समवस्मृतः यावत् जम्बूः पर्युपासीनःएवमवादीत्-यदि खलु भदन्त! श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत्संप्राप्तेन षष्ठस्य अङ्गस्य-ज्ञाताधर्मकथानामयमर्थः प्रज्ञप्तः । सप्तमस्य खलु भदन्त ! अङ्गस्य ' तेणं कालेणं.' इत्यादि सूत्र ॥ २ ॥
(मूलका अर्थ ) उस काल और उस समयमें आर्य सुधर्मास्वामी (चंपामें) पधारे। जम्बूस्वामीने उनकी पर्युपासना करके कहा "भगवन् ! (यावत्) मुक्तिकों प्राप्त श्रमणे भगवान् महावीरने छठे ज्ञाताधर्मकथांगका यह अर्थ फर. 'तेणं कालेणं.' त्यादि सूत्र ॥ २ ॥
મૂળને અર્થ એ કાલે અને એ સમયે આર્ય સુધર્માસ્વામી (ચંપાનગરીમાં) પધાર્યા. જંબૂર स्वाभीमे तेमनी पर्युपासना उशने यु: "भगवन् ! (यावत) भुतिने प्रात થએલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે છઠા જ્ઞાતાધર્મકથાંગને એ અર્થ દર્શાવ્યું છે, પરંતુ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे उपासकदशानां श्रमणेन यावत् संप्राप्तेन कः अर्थः प्रज्ञप्तः ? । एवं खलु जम्बूः! श्रमणेन यावत् संप्राप्तेन सप्तमस्य अङ्गस्य उपासकदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, राघथा
"आनन्दः (१) कामदेवश्च (२), गाथापति-चुलनीपिता (३) सुरादेवः (४) क्षुद्रशतकः (५) गाथापति-कुण्डकौलिकः (६) सद्दालपुत्रः (७) महाशतकः (८) नन्दिनीपिता (९) शालेयिकापिता (१०) ॥"
यदिखलु भदन्त ! श्रमणेन यावत् सम्पाप्लेन सप्तमस्य अङ्गस्य उपासकदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि । प्रथमस्य खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत् सम्माप्तेन कः अर्थः प्रज्ञप्तः ? ॥ २ ॥ माया है। किन्तु हे भगवान् ! उन (यावत् ) मुक्तिको प्राप्त श्रमण भगवान महावीरने सातवें उपासक दशांगका क्या अर्थ निरूपण किया है?" आर्य सुधर्मास्वामी बोले-हे जम्बू ? मुक्तिको प्राप्त उन श्रमण भगवान महावीरने सातवें अंग उपासकदशाके दश अध्ययन प्रतिपादन किये हैं, वे इस प्रकार हैं-(१) आनन्द, (२) कामदेव, (३) गाथापति चुलनीपिता, (४) सुरादेव, (५) क्षुद्रशतक, (६) गाथापति कुण्डकौलिक, (७) सद्दालपुत्र, (८) महाशतक, (९) नन्दिनीपिता, (१०) शालेयिकापिता।
- जम्बूस्वामीने कहा-भगवन् ! यदि मुक्तिको प्राप्त श्रमण भगवान् महावीरने सातवें अंग उपासकदशाके दश अध्ययन निरूपण किये हैं तो हे भगवन् ! उन श्रमण भगवान् महावीरने प्रथम अध्ययनका क्या अर्थ निरूपण किया है ? ॥२॥
હે ભગવન ! એ (યાવત) મુકિતને પ્રાપ્ત થએલા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાતમા ઉપાસકદશાંગને શું અર્થ નિરૂપણ કર્યો છે?” આર્યસુધર્માસ્વામી બોલ્યા–હે જબ્બ! (થાવત) મુકિતને પામેલા એ શ્રમણ ભગવન મહાવીરે સાતમાં અંગ ઉપાસક દશાનાં ६श अध्ययन प्रतिपादन या छ, ते मा प्रमाणे:-(१) मानन्द, (२) भिव, (3) मायापति-युवनापिता, (४) सुरादेव, (५) क्षुद्रशत, (6) थापति जीलिर, (७) सदासपुत्र, (८) भाशत, (6) महिनापिता, (10) udisपिता.
જખ્ખ સ્વામીએ કહ્યું કે ભગવદ્ જે મુકિતને પામેલા મહાવીરે સાતમા અંગ ઉપાસકદશાના દસ અધ્યયન નિરૂપણ કર્યા છે, તે હે ભગવન્ એ શ્રવણ ભગવાન મહાવીરે પ્રથમ અધ્યયનને કે અર્થ નિરૂપે છે ? (૨)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीव टीका अ० १ ० २ सुधर्मजम्बूप्रश्नोत्तरः
(टीका)-'तेणं कालेणं तेणं समएणं इति व्याख्यातपूर्वम् । 'अज्ज' इतिअयंते-पाप्यते यथाभिलषिततत्वजिज्ञासुभिरित्ययं आयो वा स्वामीत्यर्थः, यद्वा समस्तेभ्यो हेयधर्मेभ्य आरात्-पृथक् यायते पाप्यतेऽर्थाद्गुणैरिति, अथवा विषयदारुकतैकत्वेनाऽऽरासादृश्यादारा-रत्नत्रयं, तद्यातिप्रामोतीति निरुक्तवृत्त्याऽऽकारलोपे कृते आर्यः-सर्वथा सकलकल्मषराशिकलुषितवृत्तिरहित इत्यर्थः,तथाचोक्तम्
"अजइ भविहिं आरा,-जाइजइ हेअधम्मओ जो वा । रयणत्तयरूवं वा, आरं जाइत्ति अज इय बुत्तो" ॥ इति ॥ ३-"अर्यते भविभिः, आरात-यायते हेयधर्मतो यो वा। ___ रत्नत्रयरूपं वा, आरं यातीति आर्य इत्युक्त ॥१॥” इतिच्छाय । टीकाका अर्थ-'अज्ज' शब्दकी छाया 'अर्य' और 'आर्य' दोनों प्रकार होती है। यथार्थ तत्त्वके जिज्ञासुओं द्वारा जो प्राप्त किया जाता है उसे 'अर्य' कहते हैं। और 'आर्य' का अर्थ स्वामी है। अथवा जो त्यागने योग्य समस्त धर्मोंसे पृथक् अर्थात् गुणोंके द्वारा जो प्राप्त हो उसे 'आर्य' कहते हैं । अथवा पाँच इन्द्रियोंके विषयरूपी काष्टको काट डालनेवाले 'आरा'के समान रत्नत्रय है, और उस रत्नत्रय की जिन्ह प्राप्ति हो गई हो उन्हें 'आर्य' कहते हैं। तात्पर्य यह कि जिनकी वृत्ति पूर्णरूप से निर्दोष हो उन्हें आर्य' कहते हैं। कहा भी हैं - "अज्जइ भविहिं" इत्यादि । इसका अर्थ ऊपरके समान ही है।
नासथ-'अज्ज' शाहनी छाया 'अर्थ' मन 'आर्य' सम में प्रारनी थाय छ. यथार्थ तत्वना जिज्ञासुमो द्वारा ने प्राप्त ४२वामां आवे छे, तेने 'अर्य' ४ छ. અને “મા” નો અર્થ સ્વામી છે. અથવા જે ત્યાગવા ગ્ય બધા ધર્મોથી પ્રથકુ અર્થાત ગુણે દ્વારા જે પ્રાપ્ત થાય તેને આર્ય કહે છે અથવા પાંચ ઈદ્રિયોના વિષયરૂપી કાષ્ઠને કાપી નાખનારા “આરા ના જેવાં જે ત્રણ રત્ન છે, તે રનની જેમને પ્રાપ્ત થઈ છે તેને “આર્ય' કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેની વૃત્તિ પૂર્ણરૂપે નિર્દોષ હોય तेने 'माय' डे छ. ४घुछ ४ अज्जइ भविहिं 'इत्यादि. 22 गाथानेअर्थ ५२नी पेठे ४ छे.
१ "ऋ-गतौ” अस्मात् 'अर्यः स्वामि-वैश्ययो- रिति यत्, पक्षे-'ऋहलोय॑त् ' इति ण्यत् ।
२-तदुक्तम्-"वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च, द्वौ चापरौ वर्ण-विकारनाशौ धातोस्तदर्थातिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम् ॥” इति
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे ४. सुशोभनः धर्मः ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणः, स्याद्वादलक्षणः, स्वभावलक्षणो वा यस्यासौ सुधर्मा, आर्यश्चासौ सुधर्मा चाऽऽर्यसुधर्मा, समवसृतः अवतीर्णः । जाव' यावत् सर्वथेत्यर्थः, 'जम्बू:' जम्बूस्वामी । 'जंबू जाव पज्जुवासमाणे' इति पाठान्तरे तु यावच्छब्देन-"तए णं से अजजंबूणामे(अणगारे)जायसड्डे जायसंसए जायकोउहल्ले, संजायसड्डे संजायसंसए संजायकोउहल्ले, उप्पन्नसड्ढे उप्पनसंसए उप्पन्नकोउहल्ले, समुप्पन्नसड्ढे समुप्पन्नसंसए समुप्पन्नकोउहल्ले उठाए उट्टेति उठाए उहित्ता जेणामेव अजसुहम्मे थेरे तेणामेव उपागच्छति, उपागच्छित्ता अज्जमुहम्म थेरं तिक्खुत्तो आयाहिण-पयाहिणं करेइ, करित्ता वंदति नमंसति, वंदित्ता नमंसित्ता अन्जसुहम्मस्स थेरस्स णचासन्ने णाइदुरे सुस्मुरुगणे णमंसमाणे अभिमुहं पंजलिउडे विणएणं"एते शब्दा ग्राह्याः,एतच्छाया च-"ततःखलु स आर्यजम्बूनामा (अनगारः) जातश्रद्धः जातसंशयः जातकुतूहल:, संजातश्रद्धः, संजातसंशयः संजातकुतूहल:, उत्पन्नश्रद्धः उत्पन्नसंशयः उत्पन्नकुतूहलः, समुत्पन्नश्रद्धः समुत्पसंशयः समुत्पन्नकुतूहल: उत्थया उत्तिष्ठति, उत्थया उत्थाय येनैव (यत्रैव) आर्यसुधर्मा स्थविरस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य आर्यसुधर्माण स्थविरं त्रिकृत्वःआदक्षिण-प्रदक्षिणं करोति,
जिनका ज्ञान दर्शन चारित्ररूप धर्म, स्याद्वादरूप धर्म अथवा स्वभावरूप धर्म, सुन्दर (प्रशस्त) हो उन्हें सुधर्मा कहते हैं। वे आर्य सुधर्मास्वामी (चम्पामें) समोसरे-पधारे । 'यावत'-यहां 'यावत' शब्दसे इतना समझना चाहिए-'इसके बाद आर्य जम्बू अनगार, जिन्हें श्रद्धा थी, जो जिज्ञासु थे, और जिन्हें जिज्ञासाके कारण कौतूहल हुआ था, जिन्हें श्रद्धा उत्पन्न हुई, संशय (जिज्ञासा) उत्पन्न हुआ और कौतूहल उत्पन्न हुआ था, जिन्हें भलीभाँति श्रद्धा थी, भलीभाँति संशय था और भलीमाँति कौतुहल था, खडे हए । खडे होकर जहां आर्य सुधर्मास्वामी थे वहां गये। वहां जाकर आये सुधर्माको दक्षिण तरफसे प्रारंभ करके
જેને જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ ધર્મ અથવા સ્વભાવરૂપ ધર્મ સુંદર (પ્રશસ્ત) खाय, मेने सुधर्मा ४ छे. मे माय सुधा स्वामी (यामा, पयार्या. यावत्-मडी 'यावत' ४थी मेम समपार्नु छ - "त्या२५छी मायभू म॥२, भने શ્રદ્ધા હતી, જે જિજ્ઞાસુ હતા, અને જેમને જિજ્ઞાસાને કારણે કૌતુહલ ઉભું થયું હતું, જેમને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ, સંશય (જીજ્ઞાસા) ઉત્પન્ન થયું હતું, અને કોતૂહલ ઉત્પન્ન થયું હતું, જેમને સારી પેઠે શ્રદ્ધા હતી, સારી પેઠે સંશય હતા, સારી પેઠે કૌતુહલ હતું, તે ઊભા થયા. ઊભા થઈ જ્યાં આર્યસુધમાં સ્વામી હતા, ત્યાં ગયા. ત્યાં જઈને આર્ય સુધર્માને દક્ષિણ તરફથી પ્રારંભીને ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. २ भदन्तशब्दार्थः कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा आर्यसुधर्मणः स्थविरस्य नात्यासन्ने नातिदूरे शुश्रूषमाणःनमस्यन् अभिमुखं प्राञ्जलिपुटो विनयेन"इति । पर्युपासीन: =यथाविधि सेवमानः, अत्र 'त'-मिति शेषः पूरणीयः, एवम् अनेन वक्ष्यमाणेन प्रकारेण अबादीत् । 'ण' इति वाक्यालङ्कारे प्राकृतमव्ययपदम् । 'भंते' भदन्त ! सम्बोधनमेतत्, भन्दते कल्याणं सुखं वा प्रापयतीति भदन्तः, यद्वा भवं संसारमन्तयति दूरीकरोतीति भवन्तः स एव भदन्तः अथवा भवस्य संसारस्य अन्तोऽवसानं येनेति व्यधिकरणपदो बहुव्रीहिः, अपिवा भयस्य-जन्म-जरा-मरण-निमित्तकस्यान्तो नाशो येनेति भयान्तः स एव भदन्तः, आहोस्वित्-भयं ददतीति भयदा भोगास्तानन्तयतीति भयदान्तः स एव भदन्तः, दान्तं भयं येन स तीन बार प्रदक्षिणापूर्वक वन्दना-नमस्कार किया । वन्दना-नमस्कार करके आर्य सुधर्मासे न अधिक दूर न अधिक पास शुश्रूषा और नमस्कार करते हुए सामने दोनों हाथ जोड़कर विधिपूर्वक सेवा करते हुए इस प्रकार बोले
'भंते'-भदन्त-भगवान् !, यहां संबोधन है। इस (भदन्त) के अर्थ(१) जिनसे कल्याण-सुखकी प्राप्ति हो, (२) जो भव (संसार) का अन्त करनेवाले हो, (३) जिनसे संसार का अन्त हो, (४) जन्म जरा मरण आदिके निमित्तसे उत्पन्न होनेवाले भयका जिनके द्वारा नाश પૂર્વક વંદના-નમસકાર કર્યા, વંદના નમસ્કાર કરીને આર્ય સુધર્માથી ન વધારે દૂર તથા ને વધારે નજીક શુશ્રુષા અને નમસ્કાર કરી સામે સામે બેઉ હાથ જોડી વિધિપૂર્વક” સેવા કરતા આ પ્રમાણે બોલ્યા :–
मते-महन्त-भावान ! समाधन छे. मा महन्त' नअर्था:- (१) જેનાથી કલ્યાણ–સુખની પ્રાપ્તિ થાય, (૨) જે ભવ (સંસારને) અંત કરનાર
य, (3) नाथी २॥ संसारना मत थाय. (४) मा १२१, भ२६५ महिना નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થનાર ભયને જેની દ્વારા નાશ થાય, (૫) જેમણે ભય ઉત્પન્ન
१.अन्तर्भावितण्यन्ताद भदि कल्याणे मुखेचे'-त्यस्माद्धातोः भन्देनेलोपश्च'त्यौणादिकसूत्रेण झन्-धातुनकारलोपयोः झोऽन्तः' इति झस्यान्तादेशः । २.कर्मण्यण'इत्यण, शकन्वादेराकृतिगणत्वात्पररूपे पृषोदरादित्वाद्वस्य दः। ३ माग्वत्पररूपदादेशौ । ____४. पृषोदरादित्वादन्तघटकस्य पूर्वाकारस्य लोपो यस्य च दः। ५. 'कर्मण्यण' इतिमूत्रविहिताणन्तस्य ‘भयदान्त' शब्दस्य पृषोदरादित्वाद् भदन्त इति ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे भयदान्तः स एव भदन्त इति वा, किंवा भान्ति-दीप्यन्ते-समुल्लसन्ति स्वस्वविषयेष्विति भानि-इन्द्रियाणि, तानि दान्तानि येन स एव भदन्तः यद्वा भाति-सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रैर्दीप्यत इति भान्तः स एव भदन्तः ।
एवं यथामति व्युत्पच्यन्तरेष्वपि निरुक्तोक्तशाकटायनादिप्रतिपादितरीत्या साधनप्रक्रियाबोद्धव्या, हे भगवन् ! इत्यर्थः । यदिश्रमणेन श्राम्यति-तपस्यतीति श्रमणस्तेन-सार्द्धद्वादशवर्षाणि घोरतपश्चरणाच्छमण इति प्रसिद्धि लब्धवता, यद्वा"श्रमणेन, शमनेन, समनसा, समणेन" इत्येतेषां प्राकृते 'समणेणं' इति रूपं होता हो, (५) जिन्होंने भय उत्पन्न करनेवाले भोगोंका अन्त कर दिया हो, (६) जिन्होंने भयको जीत लिया हो, (७) जिन्होंने इन्द्रियों पर बिजय प्राप्त कर ली हो, अथवा (८) जो सम्यग्ज्ञान सम्यग्दर्शन और सम्यक चारित्रसे देदीप्यमान हो उन्हें भदन्त कहते हैं।
इन व्युत्पत्तियोंके अतिरिक्त निरुक्त और शाकटायन आदिमें थताई हुई रीतियोंके अनुसार और और व्युत्पत्तियों द्वाराभी 'भदन्त' का अर्थ कर लेना चाहिए।
जो तपस्या करते हैं उन्हें श्रमण कहते हैं। भगवान महावीरने साढे बारह वर्ष पर्यन्त तीव्र तपश्चरण किया था, इस कारण वे 'श्रमण' विशेषणसे प्रसिद्ध हए हैं। प्राकृतमें 'समणेणं' पद है। इसकी संस्कृत छाया 'श्रमणेन' 'शमनेन' 'समनसा' और 'समणेन' होती है । કરનારા ભાગોનો અંત કરી નાંખ્યું હોય, (૬) જેમણે ભયને જીતી લીધા હોય, (૭) જેમણે ઈદ્રિ પર વિજય પાસ કરી લીધું હોય, અથવા (૮) જે સમ્યગ્દર્શન, અને સમ્યક ચારિત્રથી દેદીપ્યમાન હેય તેમને “ભદન્ત કહે છે
આ વ્યુત્પત્તિઓ ઉપરાંત, નિરૂકત અને શાકટાયન આદિમાં બતાવેલી રીતિએને અનુસરીને બીજી જૂદી વ્યુત્પત્તિઓ દ્વારા પણ ભદન્તને અર્થ કરી લે.
જે તપસ્યા કરે છે તેમને “શ્રમણ કહે છે. ભગવાન મહાવીરે સાડા બાર વર્ષ સુધી તીવ્ર તપશ્ચર્યા કરી હતી, તેથી તે “શ્રમણ’ વિશેષણથી સુપ્રસિદ્ધ થયા
ता. प्राकृतभा समणेणं ५४ छ. तेनी संस्कृत छाया श्रमणेन शमनेन, समनसा, भने समणेन थाय छ समाथी 'श्रम'नी ल्याच्या ५२ ४२वामा मापी ६. निष्ठान्तस्य परनिपात आहिताग्न्यादिपाठात्, यलोपहस्वौ पृषोदरादिपाठकृतौ। ७. निष्ठन्तपरनिपातःमाग्वत् , पृषोदरादित्वादाकारस्य इस्वः। ८. 'भा दीप्तौ' अस्मादौणादिकोऽन्तप्रत्ययः, सिद्धिः पृषोदरादिपाठादेव ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० १ सू० २ भगशब्दार्थः
भवति, तत्र प्रथमकल्पो व्याख्यातपूर्वः, कल्पान्तरव्याख्या यथा - शमयति=पवचनामृतोपदेशेन शान्ति नयति भविजीवानिति शमनस्तेन समानं स्वपरेषु तुल्यं मनो यस्य, यद्वा सम्= सम्यगानयति = रत्नत्रयदानेन जीवयति अर्थाज्जागरर्यात प्रसुप्तमारमानं यः स समनास्तेन, अथवा सम्= सम्यक अणति = मवचनमुपदिशतीति, सम्यगण्यते प्रवचन - मुपदिश्यतेऽनेनेति वा समणस्तेन, भगवता भगः = ज्ञानं सकलपदार्थविषयकं (१), माहात्म्यम् = अनुपम महनीयमहिमसम्पन्नत्वं (२), यशः = विविधातुकूलप्रतिकूल - परीषहोपसर्गसहनसमुद्भूता जगद्रक्षणप्रज्ञासमुत्था वा कीतिः (३),
५९
-
इनमें से 'श्रमण' की व्याख्या ऊपर की जा चुकी है। जो प्रवचनरूप पीयूष की वर्षा ( उपदेश) करके भव्य जीवोंको शान्ति प्राप्त कराता है । जो स्व और पर के ऊपर समान मन (भाव) रखता है अथवा रत्नत्रयका उपदेश देकर [प्रमाद आदिसे मूर्छित] आत्माको सावधानजागृत करता है उसे 'समनस् ' कहते हैं। जो प्रवचनका सम्यकू प्रकार से उपदेश देता है उसे 'समण ' कहते हैं ।
'भगवं' - भगवान् - पदमें जो 'भग' शब्द है उसके अनेक अर्थ होते हैं । वे इस प्रकार हैं
भग - (१) ज्ञान- तीन लोक और तीन काल संबन्धी समस्त पदार्थों को जानना ।
(२) माहात्म्य - अनुपम और महनीय महिमासे युक्त होना। (३) यश - अनुकूल-प्रतिकूल परीषहों और उपसर्गोंको सहने से, तथा संसारके प्रत्येक प्राणीकी रक्षा करनेकी प्रज्ञा
છે. જે પ્રવચનરૂપી અમૃતની વૃષ્ટિ (ઉપદેશ કરીને ભન્ય જીવાને શાન્તિ પમાડે છે, તેને ‘શમન' કહે છે, જે પેાતા પર અને ખીજા પર સમાન મન (ભાવ) રાખે છે અથવા રત્નત્રયના ઉપદેશ આપીને (પ્રમાદ આદિથી મૂતિ) આત્માને સાવધાન -જાગૃત કરે છે, એને ‘સમનસ્ કહે છે, જે સમ્યક્ પ્રકારે પ્રવચનના ઉપદેશ छेतेने 'सभा' हे छे.
'भगव’-भगवान्- पटुमा ने 'लग' शब्द छे, तेना याने अर्थ थाय छे; તે આ પ્રમાણે—
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
ભગ— (૧) જ્ઞાન—ત્રણ લેાક અને ત્રણ કાળ સંબંધી બધા પદ્માર્થાને જાણવા તે. (ર) માહાત્મ્ય-અનુપમ અને મહનીય મહિમાથી મુકત થવું તે.
(૩) યશ—અનુકૂળ—પ્રતિકૂળ પરિષદે અને ઉપસર્ગો સહેવાથી તથા સંસારના પ્રત્યેક પ્રાણીની રક્ષા કરવાની પ્રજ્ઞા (ભાવના) થી ઉત્પન્ન થનારી પ્રીતિ.
१. द्वितीयस्मिन् 'समनाः' इति पक्षे इस्त्र पृषोदरादिस्वात् ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
उपासकदशाङ्गसूत्रे
वैराग्यं = क्रोधादिकषायनिग्रहलक्षणम् (४), मुक्ति: =सकलकर्मक्षयलक्षणो मोक्षः (५), रूपं=सुरासुरनरनिकर हृदयहारि सौन्दर्य ( ६ ), वीर्यम् = अन्तरायान्तजन्यमनन्तसामर्थ्य (७), श्रीः =घातिककर्मपटलविघटनजनितानन्तचतुष्टयलक्ष्मीः (८), धर्मः =अपवर्गद्वारकपाटोद्घाटनसाधनं श्रुतादिरूपो यथाख्यात चारित्ररूपो या (९), ऐश्व= त्रैलोक्याधिपत्यं (१०) चाऽस्यास्तीति भगवान, तेन, महावीरेण=वीरयति= ( भावना) से उत्पन्न होनेवाली कीर्त्ति । (४) वैराग्य-क्रोध आदि कषायोंको जीतना ।
(५) मुक्ति - समस्त कर्मोंका अत्यन्त क्षय हो जाना । (६) रूप - सुर-असुर - और नरके 'मनको' हरने वाली सुन्दरता । (७) वीर्य - अन्तराय कर्मके नाश होनेसे उत्पन्न होनेवाला अनन्त सामर्थ्य |
(८) श्री - चार घन घातिया कर्मोंके क्षयसे उत्पन्न होनेवाली अनन्तचतुष्ठयरूप लक्ष्मी ।
सभी
(९) धर्म- मुक्तिरूपी द्वारके किवाड खोलने वाला श्रुतरूप और यथाख्यात चारित्ररूप धर्म ।
(१०) ऐश्वर्य - तीन लोकका स्वामीपन ।
ये अर्थ जिसमें पाये जाते हैं उसे भगवान् कहते हैं ।
(४) वैराग्य-ध माहि उपयाने तवा ते.
(4) भुक्ति-मांना अत्यंत क्षय थ भवते.
(૬) રૂપ–સુર અસુર અને નરનાં મનને હરનારી સુંદરતા.
(૭) વીય અંતરાય કના નાશ થવાથી ઉત્પન્ન થતું અનંત સામ
(૮) શ્રી–ચાર ઘનઘાતી કર્મોના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનારી અનંત ચર્તુષ્ટય રૂપી
(૯) ધર્મ –મુકિતરૂપી દરવાજાનાં કમાડ ઉઘાડનાર શ્રૃતરૂપ અને યથાખ્યાત ચારિત્રરૂપ ધ`.
(१०) अश्रर्य-धर्म त्र झोउनु स्वाभीपाशु
એ અર્થા જેનાંમાં હાય છે તેને ભગવાન કહે છે.
१. 'भग' शब्दात् तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुपू, अयं च मतुप्प्रत्यप्तेऽत्र नित्ययोगे, तथोक्तम्- "भूम - निन्दा - प्रशंसासु निश्ययोगेऽतिशायने । संबन्धेऽस्तिविवक्षाया, भवन्ति मतुबादयः । इति स्पष्टमिदं मनोरमा - शब्दरत्नयोः ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका सू. २ वीरशब्दार्थः पराक्रमते मोक्षानुष्ठाने इति वीरः, यद्वा वि=विशेषेण ईरयनि-प्रक्षिपति धन्घातिकर्मपटलरूपमवकरमिति, वि=विशेषेण ईरयति-प्रेरयति संयमाद्यनुष्ठाने प्राणिन इति वा वीरः, महाश्चासौ वीरश्च तेन श्रीवर्धमानस्वामिनेत्यर्थः । यावत् साकल्येनेत्यर्थः, एतेन-"आइगरेणं तित्थयरेणं सयंसंबुद्रेणं पुरिमुत्तमेणं पुरिससीहेणं पुरिसवरपुंडरीएणं पुरिसवरगंधहत्थिण लोगुत्तमेणं लोगनाहेणं लोगहिएणं लोगपईवेणं लोगपज्जोयगरेणं अभयदएणं चक्खुदयेणं मग्गदयेणं सरणदएणं जीवदएणं बोहिदएणं धम्मदएणं धम्मदेसिएणं धम्मनायगेणं धम्मसारहिणा धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टिणा" इत्यादिविशेषणसंग्रहो बोद्धव्यः । एषां पदानां व्याख्यानं च मत्कृता___ मोक्षके अनुष्ठान (साधना) में जो पराक्रम करता है अथवा जो चार घन-घातिया कमरूपी रज (कूड़ा-कचरा) हटा देता है, अथवा जो प्राणियोंको संयम आदिके अनुष्ठानमें विशेषरूपसे प्रेरित करता है, उसे 'वीर' कहते हैं। जो वीरों में भी वीर अर्थात् महान् वीर हो उसे 'महावीर' कहते हैं, अर्थात् वर्धमान स्वामी । ___'जाव' ( यावत् ) शब्दसे-'आइगरेणं, तित्थयरेणं, सयंसंबुद्धेणं, पुरिसुत्तमेणं' पुरिमसीहेणं, पुरिसवरपुंडरीएणं, पुरिसवरगंधहत्थिणा, लोगुत्तमेणं, लोगनाहेणं, लोगहियेणं, लोगपईवेणं, लोगपजोयगरेणं, अभयदयेणं, चक्खुदयेणं, मग्गदयेणं, सरणदयेणं, जीवदयेणं, बोहिदयेणं, धम्मदयेणं, धम्मदेसिएणं, धम्मनायगेणं, धम्मसारहिणा, धम्मवरचाउरंतचक्कवहिणा' इत्यादि विशेषणोंका संग्रह समझना चाहिए। इन पदोंका
| મોક્ષના અનુષ્ઠાન (સાધના) માં જે પરાક્રમ કરે છે, અથવા જે ચાર ઘનઘાતી કર્મરૂ૫ રજ (કચરો) ને હઠાવી દે છે, અથવા જે પ્રાણીઓને સંયમાદિ અનુષ્ઠાનમાં વિશેષ રૂપે પ્રેરિત કરે છે, તેને “વીર કહે છે. જે વીરેમાં વીર અર્થાત્ મહાન વીર હોય તેને “મહાવીર’ કહે છે, અર્થાત વર્ધમાન સ્વામી.
' (यावत) २०६यी 'आइगरेंगे, तित्थयरेंगे, सयंसंबुद्धेण, पुरिसुत्तमेणं, पुरिससीहेणं, पुरिसवरगंधहत्थिणा, लोगुत्तमेणं, लोगनाहेणं, अभयदयेणं, चक्खुदयेणं, मग्गदयेणं, सरणदयेणं, जीवदयेणं, बोहिदयेणं, धम्मदएणं, धम्मदेसियेणं, धम्मनायगेणं, धम्मसारहिणा धम्मवरचाउरतचककवट्टिणा'
२-, चीर-विक्रान्ती' अस्मात्पचाधच ।
३-४-व्युत्सर्गकात 'ईर गतौ कम्पने च' इत्यस्मात् 'ईर क्षेपे' इत्यस्माद्वा धातोः : पचायच ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
उपासकदशाङ्गसूत्रे यामावश्यकसूत्रस्य मुनितोषणीटीकायां द्रष्टव्यम् । सम्प्राप्तेन निखिलानि कर्माणि क्षपयित्वा सिद्धगति गतेनेत्यर्थः। षष्ठस्य=षण्णां पूरणं षष्ठं तस्य, अङ्गस्यअज्यते-व्यक्तीभवति दीप्यते प्राप्यते वा भगवदुक्तोऽर्थो यैरित्यङ्गानि, तानि वेह द्वादश, तथाहि-तथा पुरुषस्य द्वो चरणौ, द्वे जो, द्वावूरू, द्वौं गात्राद्धौ, द्वौ बाहू, ग्रीवा, शिरश्चेत्येतेादशभिरङ्गरभिव्यक्तिर्दीप्तिरुपलब्धिश्च भवति तथाऽत्र श्रुतरूपस्य परमपुरुषस्य सन्त्याचारादीनि द्वादशाङ्गानि तत्र__ दक्षिणचरणस्थानीयमाचाराङ्गम् (१), वामचरणस्थानीयं सूत्रकृताङ्गम् (२), [हिन्दी] व्याख्यान मेरी रची हुई आवश्यकसूत्रकी मुनितोषिणी टीका [के अर्थ में देखना चाहिए।
समस्त कर्मोंको क्षय करके जो सिद्धि-गतिको प्राप्त हुए हैं।
जिनके द्वारा भगवानका निरूपण किया हुआ अर्थ प्रगट या प्राप्त होता है उसे अंग कहते हैं। वे अंग बारह हैं । जैसे पुरुषके-दो पैर, दो पिंडी, दो जाये, दो पसवाड़े, दो भुजाएँ, एक ग्रीवा (गर्दन) और एक सिर, इन बारह अंगोंसे उसकी अभिव्यक्ति (प्रगटपन) दीप्ति (प्रकाश)
और उपलब्धि (प्राप्ति) होती है, इसीप्रकार श्रुतरूपी महापुरुषके आचारांग आदि बारह अंग हैं।
इनमेंसे पहला आचारांग दाहिने पैर के समान (१), दूसरा सूत्रकृઇત્યાદિ વિશેષણનો સંગ્રહ સમજ. એ પદનું (ગુજરાતી) વ્યાખ્યાન મારી રચેલી “આવશ્યક સૂત્ર ની મુનિતેષિણી ટીકા (ના અર્થમાં જોઈ લેવું
બધાં કર્મોને ક્ષય કરીને જે સિદ્ધિગતિને પ્રાપ્ત થયા છે.
જેના દ્વારા, ભગવાને નિરૂપે અર્થ, પ્રકટ અથવા પ્રાપ્ત થાય છે તેને અંગ કહે છે તે અંગ બાર છે. જેમ પુરૂષની–બે પગ, બે પિડી, બે જાંગ, બે પડખાં, બે ભુજાઓ, એક ગરદન અને એક મસ્તક એમ બાર અંગેથી અભિવ્યકિત (५४८५४), दीति (1) मने Salee (प्राप्ति) थाय छ, तम श्रत३पी મહાપુરુષના પણ આચારાંગ આદિ બાર અંગ છે.
એમાંનું પહેલું (૧) આચારાંગ જમણુ પગની સમાન, બીજું (૨) સુત્ર १-'षष्' शब्दात् 'तस्य पूरणे डट्' इति डह, ततश्च तस्मिन् 'षट्कतिपयचतुरां धुक्' इति थुगागमः।
२-अञ्जू धातोः 'करणाधिकरणयोश्च' इति घव , 'चजोः कु०, इति कुत्वम् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. २ द्वादर्शाङ्गनीरूपणम् दक्षिणजङ्घास्थानीयं स्थानाङ्गम् (३), वामजङ्घास्थानीयं समवायाङ्गम् (४) दक्षिणोरुस्थानीयं भगवतीसूत्रम् (५), वामोरुस्थानीयं ज्ञाताधर्मकथाङ्गम् (६) दक्षिणपार्थस्थानीयमुपासकदशाङ्गम् (७), वामपार्श्वस्थानीयमन्तकृदङ्गम् (८), दक्षिणबाहुस्थानीयमनुत्तरोपपातिकम् (९), वामबाहुस्थानीयं प्रश्नव्याकरणम् (१०) ग्रीवास्थानीयं विपाकमूत्रम् (११), मस्तकस्थानीयं दृष्टिवादनामाङ्गम् (१२) । ___ इत्येतेषु द्वादशस्वङ्गेषु षष्ठं ज्ञाताधर्मकथाङ्गं, तस्य-तत्सम्बन्धिनीनामित्यर्थः। ज्ञाताधर्मकथानां=दुर्गतौ प्रपततो जन्तून धारयति दुर्गतेरुद्धृत्य शुभे स्थाने स्थापयतीति धर्मः-इहामुत्र च सुखसाधक इति यावत्, तस्य तत्प्रधाना वा कथा: देशनादिलक्षणवाक्यपवन्धरूपाः, ज्ञातानि=उदाहरणानि तानि प्रधानानि यासु तांग बांय पैरके समान (२), तीसरा स्थानांगदाहिनी पिंडी के समान (३), चौथा समवायांग बाई पिंडी के समान (४), पाचवा भगवती-अंग दाहिनी जंघाके समान (५), छठाज्ञाताधर्मकथांग बाईं जांघके समान (६), मातवां उपासकदशांग दाहिने पसवाड़ेके समान (७), आठवा अन्तकृद्दशांग बायें पसवाड़ेके समान (८), नौवा औपपातिक-अंग दाहिनी भुजाके समान(९), दसवा प्रश्नव्याकरण-अंग बाई भुजाके समान (१०), ग्यारहवा विपाक सूत्र ग्रीवाके समान(११), और बोरहवा दृष्टिवाद सिरके समान(१२) है।
दुर्गति में गिरते हुए प्राणियों को जो आश्रय दे, अथवा दुर्गति में पड़े हुए जीवोंका उद्धार करके जो शुभ स्थानमें धारण करे उसे 'धर्म' कहते हैं। जिन कथाओं में धर्मकी प्रधानता रहती है उन्हें 'धर्मकथा' कहते हैं। ज्ञातका अर्थ उदाहरण है, अतः उदाहरणों की द्रुतin ! पाना समान, त्री (3) स्थानin भावी पी समान, व्याथु (४) સમવાયાંગ ડાબી પીડી સમાન, પાંચમું (૫) ભગવતી અંગ જમણી જાંગ સમાન, (૬) જ્ઞાતાધર્મકુથાંગ ડાબી જાંગ સમાન, સાતમું (૭) ઉપાસકદશાંગ જમણા ५७मा समान, माभु (८) मतain ॥ ५७मा समान, नभु (6) ઓપપાતિક અંગ જમણી ભુજા સમાન, દસમું (૧૦)પ્રશ્નવ્યાકરણ અંગ ડાબી ભુજા સમન, અગીઆરમું (૧૧) વિપાક સૂત્ર ગરદન સમાન અને બારમું (૧૨) દૃષ્ટિવાદ મસ્તક સમાન છે.
- દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણુઓને જે આશ્રય આપે. અથવા દુર્ગતિમાં પડેલા જીને ઉદ્ધાર કરીને જે શુભ સ્થાનમાં ધારણ કરે તેને “ધર્મ કહે છે. જે કથાઓમાં ધર્મની પ્રધાનતા હોય છે. તેને “ધર્મ કથા કહે છે, “જ્ઞાતાને અર્થ ઉદાહરણ છે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
६४
उपासकदशाङ्गसूत्रे तथाभूताः, यद्वा ज्ञातानि= प्रथमश्रुतस्कन्धोक्तान्येकोनविंशतिसङ्ख्यकान्यध्ययनानि, धर्मकथा द्वितीयस्कन्धोक्ता धर्मदेशनालक्षणवाक्यप्रबन्धरूपा यासु पद्धतिषु ता ज्ञाताधर्मकथास्तासाम्। अयम्=अनुपदं प्रागुक्तस्वरूपः 'इदमस्तु सनिकृष्टे' इत्यादिन्यायात् । अर्थ्यते प्रार्थ्यते, यद्वा अर्यते पाप्यते मोक्षकातिभिरित्यर्थः =शब्दसमुदायात्मकवाक्यतात्पर्यविषयीभूतः, प्रज्ञप्तः प्ररूपितः, यद्वा प्रज्ञपितः= सदेवमनुष्यपरिषदि स्वयमुपदिष्टः । सप्तमस्य 'ण' खल्वर्थे पूर्ववद्वाक्यालङ्कारे वा, भदन्त ! व्याख्यातपूर्वोऽसौ भदन्तशब्दः, अङ्गस्य मागुक्तप्रकारस्य 'उपेति उपासका साधूनां सेवकाः, अत्र उपासकाचोपासिकाश्चेत्येकशेषेण श्रावकश्राविका इत्यर्थस्तेषां दशा:=तदीयाणुव्रतादि क्रियासमुदायोपनिबद्धं शास्त्रं तच्च प्रकृते जिसमें प्रधानता हो उसे 'ज्ञाताधर्मकथा' कहते हैं । अथवा सातवें अंगके प्रथम श्रतस्कन्ध में कथित उन्नीस अध्ययनोंको 'जाता' कहते हैं
और दूसरे अतस्कन्ध में जो कथानक है उन्हें 'धर्मकथा' कहते हैं। इस प्रकार दोनों श्रुतस्कन्धोंके समुदायका 'ज्ञाताधर्मकथा' नाम है। (इसके अथे का भगवान्ने निरूपणे किया)।
साधुओं की उपासना (सेवा) करनेवाले उपासक श्रावक कहलाते हैं। यहाँ यद्यपि 'उपासक' पद है तथापि एकशेष समाससे उपासिका (श्राविका) काभी ग्रहण होता है। उस उपासक [ और उपासिका] की दशा अर्थात् अणुव्रत आदि प्रतिपादन करने के लिए रचे हुए એટલે જેમાં ઉદાહરણની પ્રધાનતા હોય, તેને “જ્ઞાતા-ધર્મકથાકહે છે. અથવા સાતમા અંગના પ્રથમ શ્રુતસકન્દમાં કહેલા ઓગણીસ અધ્યયનેને “જ્ઞાત” કહે છે; અને બીજા સકંધમાં જે કથાનક છે, તેને “ધર્મકથા' કહે છે. એ પ્રમાણે બેઉ શ્રુતસ્કના સમુદાયનું જ્ઞાતાધર્મકથા” એવું નામ છે. (એને અર્થ ભગવાને નિરૂપે છે)
સાધુઓની ઉપાસના (સેવા) કરનારા ઉપાસક કહેવાય છે. અહીં જેકે ઉપાસક પદ છે, તે પણ એકશેષ સમાસથી ઉપાસિકા (શ્રાવિકા) શબ્દનું પણ પ્રહણ થાય છે. એ ઉપાસક (અને ઉપાસિકા)ની દશા અર્થાત અણુવ્રત આદિ પ્રતિપાદન કરવાને
१ पृषोदरादिगणपाठाहीर्घः। २- अर्थ उपयायाश्चायाम् ' इत्यस्माद्वाहुल कात्कर्मणि घन् । ३ 'ऋ गतौ' अस्मात् औणादिकः कर्मणि थम् , गुणः। ४-उपासते=सेवन्त इत्युपासकाः, कर्तरि ण्वुल् । ५-एकशेषश्च 'पुमान स्त्रिया' इत्यनेन ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारसञ्जीवनी टीका अ.१ सू० २ सुधर्म-जम्बूप्रश्नोत्तरः दशाध्ययनात्मकमित्यध्ययनबाहुल्यतात्पर्याद्दशा इति बहुवचनम् , यद्वोपासकसम्बधिनीनां धर्मदशानां वर्णनाद्दशा इति, तासामुपासकदशानाम् , 'समणेणं जाव संपत्तणं' व्याख्यातानीमानि, कः 'अट्ठ पण्णत्ते इति पदद्वयमपि प्राग् व्याख्यातमेव । एवं जम्बूस्वामिना सविनयं पृष्टो महामुनिः सुधर्मा स्वामी प्राह-'एवं' इत्यादिना-एवम् अनुपदमग्रे वक्ष्यमाणप्रकारेण 'खलु' इति, अयं शब्दः संस्कृतप्राकृतयोः समानोऽव्ययोऽत्र शिष्यानुनये, निश्चये, वाक्यालङ्कारे वा, जम्बूः हे जम्बू: ! "समणेणं जाव संपत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं' व्याख्यातेयं षट्पदी, दश 'अज्झ' इति, अधीयन्ते-विनयादिक्रमेण गुरुसमीपे पठयन्त इति, अधीयन्ते परिज्ञायन्ते जीवादयोऽर्था यैरिति, अधि=अधिकं मर्यादयेति यावत् अयनं तीर्थकरगणधरमरूपितानामर्थानां प्रापणं येभ्य इति, अधीयन्ते सर्वतोभावेन मोक्षार्थ स्मर्यन्ते भव्यैरिति, अधीयते-मोक्षार्थ यथाविधिगुरुसकाशात्पठन्ति शिष्या शास्त्रको उपासकदशा कहते हैं । इसमें दस अध्ययन हैं । इन बहुतसे अध्ययनोंके कारण ही इस शास्त्र को 'दशाः' ऐसी बहुवचन वाली संज्ञा दीगई है। अथवा उपासकोंकी धार्मिक दशाओं (अवस्थाओं) का इसमें वर्णन किया गया है अतः 'दशा' कहते हैं।
जो विनय आदिके क्रमसे पढे जाते हैं, अथवा जिनसे जीव आदि पदार्थोंका ज्ञान होता है, या तीर्थङ्कर गणधर महाराज आदि द्वारा प्ररूपित अर्थकी जिससे प्राप्ति होती है, या जिनको भव्य जीव मुक्तिकी कामनापूर्वक पठन करते हैं, या जिनको शिष्य-समुदाय गुरुजीके समीप मोक्षके लिए विधिपूर्वक पढते हैं उन्हें अध्ययन कहते हैं। इस सूत्र में ऐसे दस अध्ययन हैंમાટે રચેલા શાસ્ત્રને ‘ઉપાસકદશા” કહે છે. આમાં દસ અધ્યયન છે. એ ઘણું मध्ययनाने ४६ ०८ २ शास्त्रने 'दशा' सेवा गहुयनवाणी संज्ञा मायामा આવી છે. અથવા ઉપાસકોની ધાર્મિક દશાઓ (અવસ્થાઓ)નું આમાં વર્ણન કર્યું. छ, तथा 'दशा' ४९ छे. - જે વિનય આદિન ક્રમથી જણાય છે, અથવા જેનાથી જીવ આદિ પદાથેનું જ્ઞાન થાય છે. અથવા તીર્થકર ગણધર મહારાજ આદિ દ્વારા પ્રરૂપિત અર્થની જેનાથી પ્રાપ્તિ થાય છે. અથવા જેને ભવ્ય જીવ મુકિતની કામનાપૂર્વક પઠન કરે છે. અથવા જેને, શિષ્યસમુદાય ગુરૂદેવની સમીપે મોક્ષને અર્થે વિધિપૂર્વક ભણે છે. તેને અધ્યયન કહે છે. આ સૂત્રમાં એવાં દસ અધ્યયન છે -
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
____ उपासकदशाङ्गसूत्रे यानीति वा अध्ययनानि, प्रज्ञप्तानि, प्राग्व्याख्यातः प्रज्ञप्तपदार्थः,तद्यथा-तदेव दयते
"आनन्दः (१), कामदेवः (२), गाथापति-चुलनीपिता (३) सुरादेव, (४), क्षुद्रशतकः (५), गाथापति-कुण्डकौलिकः (६), सद्दालपुत्रः (७), महाशतक, (८), नन्दिनीपिता (९), शालेयिका-पिता (१०)। एतन्नामकानि तानि दशाध्ययनानिीति सम्बन्धः। __ अथ सुधर्मस्वामिनोक्तं सर्वमर्थ हृदि निधाय कचिद्विषये संदिहानो जम्बूस्वामी पुनः पृच्छति-'यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत्संप्राप्तेन सप्तमस्य अङ्गस्य उपासकदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, प्रथमस्य खलु भदन्त ! श्रमणेन यावत् संपाप्तेन कः अर्थः प्रज्ञप्तः ?' इति; प्रथमस्येति अध्ययनस्येति गम्यम् , परिशिष्टानि प्रागेव व्याख्यातानि ॥ २ ॥
उत्तरयति सुधर्मा स्वामी-' एवं' इत्यादि,
मूलम्-एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणियगामे नामं नयरे होत्था, वण्णओ। तस्स वाणियगामस्स नय
"(१) आनन्द, (२) कामदेव, (३) गाथापति-चुलनीपिता, (४) सुरादेव, (५) क्षुद्रशतक, (६) गाथापति कुण्डकोलिक, (७) सद्दालपुत्र, (८) महाशतक, (९) नंदिनीपिता, (१०) शालेयिकापिता।"
आर्य सुधर्मा स्वामो के उत्तर दे देने पर भी किसी बातमें जिज्ञासा होनेसे श्री जम्बूस्वामीने फिर पूछा-भगवन्! यदि श्रमण भगवान् महावीरने सोतवें अंग (उपासकदशा)के दस अध्ययनों का निरूपण किया है तो उनमें से प्रथम अध्ययनका क्या अर्थ निरूपित किया है ? ॥२॥
“१ मान, (२) महेव, (3) पति-युसना पिता, (४) सुराहे (५) क्षुद्रशत, (९) uथापति जोति, (७) सदसपुत्र, (८) माशत, (6) नहिनापिता. १०) शालेय पिता,
આર્ય સુધમાં સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યા પછી પણ કઈ વાતમાં જિજ્ઞાસા રહેવાથી શ્રી જંબુસ્વામીએ ફરીથી પૂછ્યું: “ભગવદ્ ! જે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાતમા અંગ (ઉપાસકદશા)માં દસ અધયને નિરૂપ્યાં છે, તે તેમના પ્રથમ अध्ययनन। ३॥ अथ नि३.यो छ !” (२) .. १-अधिपूर्वकात् इब्धातोः, इधातोः, अय्धातोः, 'इट, किट, कटी' इत्यत्र पश्लिष्टात् 'ई' धातोर्वा करणाधिकरणयो हुलकात् कर्मणि च ल्युट् प्रत्यय ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसब्जीवनी टीका अ० १ ० ३ वाणिजग्रामनगरादिवर्णनम् ६७ रस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए दुइपलासए नाम चेइए । तत्थ णं वाणियगामे नयरे जियसत्तूराया होत्था, वण्णओ । तत्थ णं वाणियगामे आणंदे नाम गाहोवई परिवसइ, अट्टे जाव अपरिभूए ॥३॥ __छाया-एवं खलु जम्बूः? तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाणिजग्रामं नाम नगरमासीत् , वर्णकः। तस्माद्वाणिजग्रामानगराद्वहिरुत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे दुतिपलाशकं नाम चैत्यम् । तत्र खलु वाणिजग्रामे नगरे जितशत्रू राजाऽभवत् वर्णकः । तत्र खलु वाणिजग्रामे आनन्दो नाम गाथापतिः परिवसति, आढयो यावत् अपरिभूतः॥३॥
टीका-'एवं खलु जम्बूः ! तेणं कालेणं तेणं समएणं' व्याख्यातेयं सप्तपदी । 'वाणिये-' ति वाणिजानां वैश्याना व्यापारकुशलानामिति यावत्, ग्राम इति आर्य सुधर्मा स्वामी ‘एवं' इत्यादि कहकर उत्तर देते हैं
(मूल का अर्थ ) हेजम्बू ! उस काल और उस समय में वाणिजग्राम नामक नगर था। (वर्णक-उसका वर्णन अन्य स्थानसे समझ लेना) उस वाणिजग्राम नगर के बाहर, उत्तर पूर्व दिशा के भाग (ईशान-कोण) में दृतिपलाशक नाम चैत्य था। उस वाणिजग्राम नगर में जितशत्र राजा था। (वर्णक-राजा का वर्णन अन्य स्थानसे समझ लेना) उस वाणिजग्राम नगर में आनन्द नामक गाथापति निवास करता था। वह आढय (संपन्न ) और ( यावत् ) अपरिभूत (माननीय ). था।
(टीका का अर्थ ) हेजम्बू ! उस कालमें और उस समयमें वाणिज-ग्राम नामक नगर
मा सुधा स्वामी उत्तर मापे छे:- ‘एवं' त्याहि.
મૂળનો અર્થ-હે જબૂ! તે કાળે અને તે સમયે વાણિજગ્રામ નામનું નગર હતું. (વણેક-એનું વર્ણન અન્ય સ્થાનેથી સમજવું) એ વણિજગ્રામ નગરની બહાર ઉત્તર-પૂર્વ દિશાના ભાગમાં (ઇશાન કેણમાં) દૂતિ પલાશક નામનું ચિત્ય હતું. એ વણિજગ્રામ નગરમાં જિતશત્રુ નામે રાજા હતા (વર્ણક–રાજાનું વર્ણન અન્ય સ્થાનેથી સમજી લેવું). એ વણિજગ્રામ નગરમા આનંદ નામે ગાથાપતિ નિવાસ ४२ते ते. ते माढय (सपन्न) अने ( यावत् ) अपिरसूत ( भाननीय ) ता.
ટીકાનો અર્થ હે જબ્બ ! તે કાળે અને તે સમયે વણિજગ્રામ નામે નગર હતું. કચ્છી તપુરૂષ સમાસથી વાણિજો અર્થાત વચ્ચેનું ગ્રામ-વાણિજારામ કહેવાય છે. પરંતુ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासंकदशाङ्गसूत्रे
षष्ठीतत्पुरुषसमासे वाणिजग्रामः, वस्तुतस्तु 'वाणिजग्राम'-पदस्य नगरविशेषणत्वाद्वाणिजानां व्यापारिणां ग्राम: सङ्घो यस्मिन्निति व्यधिकरणबहुव्रीहिणा वाणिजग्राममिति न सकं विज्ञेयमिति वयम् । नाम-प्रसिद्धं नगरम् । एतद्वयाख्यानं च पागुक्तनगरीशब्दे द्रष्टव्यम् , अभवत् । 'वर्णकः' इति, एतद्वर्णनमपि प्रागुक्तचम्पावर्णनवदेव केवलं स्त्रीलिङ्गनगरीविशेषणस्थलेषु नपुंसकलिङ्ग नगरविशेषणतयौचित्यादवगन्तव्यमित्येव विशेषः। 'तस्स वाणियगामस्स नयरस्स' इत्यत्र बहिोंगे पश्चम्या औचित्येऽपि प्राकृतव्युत्पत्तेचित्र्यात्संबन्धसामान्ये वा षष्ठी। बहिरित्यव्ययं बाह्यऽर्थे, नगराद्वहिः, कुत्रेति जिज्ञासायामाह-उत्तरपौरस्त्य इति, उत्तरशब्द उत्तरदिशः, पुरःशब्दश्चात्र पूर्वदिशो वाचकस्तथाच-उत्तरश्च पुरश्चेत्युत्तरपुरस्तत्र भव था। षष्ठीतत्पुरुष समाससे वाणिजों अर्थात् वैश्यों व्यापारीयोंका ग्राम वाणिज-ग्राम कहलाता है। किन्तु यहां वाणिज-ग्राम, नगरका विशेषण है इसलिए व्यधिकरण-बहुव्रीहि-समाससे उसका असली अर्थ यह है- जिसमें वाणिजों (व्यापारियों) का ग्राम-समूह-रहे उसे वाणिज-ग्राम कहते हैं, यह हमारा मत है। इस नाम का नगर था। नगर शब्द की व्याख्या पहले 'नगरी शब्दमें कर चुके हैं। इसका वर्णन भी चम्पा नगरीके समान ही है। विशेषता सिर्फ यह है कि 'नगरी' के विशेषण स्त्रीलिंग कहे गए हैं, पर नगर के नपुंसकलिंग [और हिन्दीमें नपुंसकलिंग नहीं होता अत एव पुंलिंग] समझने चाहिए। उस वाणिजग्राम नगर के थाहर उत्तर- पूर्व दिशा के અહીં વાણિજ-ગ્રામ એ નગરનું વિશેષ છે, તેથી વ્યધિકરણબહુવ્રીહિ સમાસથી એને ખરો અર્થ એ છે કે–જેમાં વાણિજે (વ્યાપારીઓ)ને ગ્રામ સમૂહ રહે; તેને વાણિજગ્રામ કહે છે એવો અમારો મત છે. એ નામનું નગર હતું. “નગર શબ્દની વ્યાખ્યા પહેલાં “નગરી' શબ્દમાં કરી ગયા છીએ એનું વર્ણન પણ ચમ્યા નગરીના જેવું જ છે. વિશેષતા માત્ર એ છે કે “નગરીના વશેષણે નારી જાતીમાં કહ્યા છે, પરંતુ નાન્યતર જાતિ (નપુંસક ૯ )ને શબ્દ છે અને હિંદીમાં નપુંસક લિંગ નહિ હોવાથી નરજાતિમાં એ શબ્દ વપરાય છે એટલે [ગુજરાતીમાં તેને માટે નાન્યતર જાતિનાં વિશેષણે વાપર્યા છે. એ વણિજગામ નગરની બહાર ઉત્તર . १-पञ्चम्या औचित्यं तु 'अप-परि-बहिरश्चवः पञ्चम्याः' इत्यनेन 'बहिःभन्दयोगे पश्चम्यन्तसमासविधानसामर्थ्याद'बहियोगे पञ्चमी'-ति भाष्यकृत्कल्पनात्।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ३ आनन्दगाथापतिवर्णनम् ६९ उत्तरपौरस्त्यः, यद्वा पुरःशब्दोऽग्रवाचक एव, ततश्च पुरोऽने भवा पौरस्त्या पूर्व दिक, उत्तरस्या; पौरस्त्याया (पूर्वस्या) श्च दिशोऽन्तराल उत्तर-पौरस्त्यस्तस्मिन् दिग्भागे-दिशो भागो दिग्भागस्तस्मिन् ,दूतिपलाशकं नाम चैत्यम्-उद्यानमस्तीति शेषः। इहैव च भगवतो महावीरस्य समवसरणवृत्तान्तनिरूपणमनुपदं भविष्यतीत्यत एतदुपात्ततत्रति ध्यातव्यम् । तत्र खलु वणिजग्रामे नगरे जितशत्र राजाऽभवद् । वर्णको वर्णनं कर्त्तव्यमिति भावः । तत्र खलु वणिजग्रामे आनन्दो नाम गाथापतिः =गीयतेस्तूयते लोकैधन-धान्य-समृद्धयादियुक्ततयेति, यद्वा गाधते धन-धान्यपशुवंश-समुन्नत्यादिना 'अहो ! धन्यमिदं सकलसमृद्धिसम्पन्नं गृह' मित्येवं प्रशंसितत्वात्मतिष्ठिता भवतीति गाथा-प्रशस्ततमं गृहं, तस्याः पतिः अध्यक्षः सः तथा क्षेत्रवस्तु-हिरण्य-पशुदास-पौरुष-समलङ्कुतः सद्गृहस्थ इत्यर्थः, परिवसति-नित्यं भागमें अर्थात् ईशान-कोणमें दूतिपलाशक नाम उद्यान था। इसी उद्यानमें भगवान् महावीर स्वामी के समवसरण का वृत्तान्त इससे आगे बताया जायगा, इस कारण यहाँ इस उद्यान का उल्लेख किया गया है । उस वाणिज-ग्राम नगरमें जितशत्रू राजा था। उसका वर्णन अन्य स्थानसे समझना चाहिए। उस वाणिज-ग्राममें आनन्द नामक गाथापति रहता था। धन-धान्य और समृद्धिसे युक्त होने के कारण लोग जिसकी प्रशंसा करते हैं उसे गाथापति कहते हैं। अथवा धन-धान्य और पशु-वंश की समुन्नतिसे 'अहो ! यह घर सब प्रकारकी समृद्धिसे भरा-पूरा है' इस प्रकार प्रशंसित होनेसे जो प्रतिष्ठायुक्त हो वह गाथा (प्रतिष्ठित घर) और उसके अध्यक्षको -પૂર્વ દિશાના ભાગમાં અર્થાત ઈશાન કેણમાં દૂતિ પલાશક નામે ઉદ્યાન હતું એ ભગવાન મહાવીર સ્વામીના સમવસરણને વ્રત્તાંત આગળ આપવામાં આવશે, તેથી અહીં એ ઉદ્યાનનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે. એ વણિજગ્રામ નગરમાં જિતશત્રુ રાજા હતા. તેનું વર્ણન અન્ય સ્થાનેથી જાણું લેવું એ વણિજગ્રામમાં આનંદ નામને ગાથાપતિ હતે. ધન-ધાન્ય સમૃદ્ધિથી યુકત હોવાને કારણે લેકે જેની પ્રશંસા કરે છે તેને ગાથા પતિ કહે છે. અથવા ધન-ધાન્ય અને પશુવંશની સમુન્નતિથી અહો ! આ ઘર સર્વ પ્રકારની સમૃદ્ધિથી ભરપૂર છે ” એવી રીતે પ્રશસિત થવાને લીધે જે પ્રતિષ્ઠાયુક્ત હોય, તે ગાથા (પ્રતિ.41 ઘર) અને તેને જે પતિ-અધ્યક્ષ, તેને ગાથાપતિ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે
२- 'दक्षिणापश्चात्पुरसस्स्यक्' इति पुरःशब्दायकू । ३-अत्र 'दिनामान्यन्तराले' इत्यनेने बहुव्रीहिः ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमुत्रे
सर्वतोभावेन वा निवसति स्मेति शेषः । आढयः = महान् ऋद्धयादिपूर्णो वा । 'जाव' यावत्- 'अडे' इत्यारभ्य 'अपरिभूए' इत्येतत्पर्यन्तोक्त समस्तविशेषण विशिष्ट इत्यर्थस्तेन- 'दित्ते विस्थिण्णविउल-भवण-सयणासण- जाण - वाहणा इण्णे बदुधण बहुजायरूत्र- रयए आओगपओगसंपउने विच्छड्डियविउलभत्तपाणे बहुदासीदासगोमहि सगपेल यप्पभूए बहुजणस्स' इत्येषां समन्त्रयः कर्त्तव्यः ।
9
स
एतच्छाया च - दीप्तो विस्तीर्ण- विपुल- भवन- शयनाशन- यान- वाहनाssकीर्णो बहुधन बहुजातरूपरजत आयोग-प्रयोग संप्रयुक्तो विच्छर्दितविपुलभक्त पानो बहुदा सगोमहिषग वेलकम भूतो बहुजनस्य' शकट इति, तत्र - दीप्तः = उज्ज्वलो दर्पितो वा, विस्तीर्णानि=विस्तृतानि विपुलानि=बहूनि भवनानि=गृहाः, शयनानि =य्याः आसनानि=पीठकादीनि यानानि = गाडीप्रभृतीनि वाहनानि=हयादयस्तैराकीर्णः ==याप्तः समुपेतो वा बहु = विपुलं धनं= गणिमप्रभृति यस्य बहुधनः, बहुविपुलं जातरूपं=मुवर्ण, रजतं= रूप्यं यस्य स बहुजातरूपरजतः, बहुधनश्वासौ बहुजातरूपरजतश्चेति बहुधनवहुजातरूपरजतः, आ= समन्ताद् योजनं द्विगुणादिलाभार्थ रूप्यादीनामधमर्णादिभ्यो नियोजनमा योगस्तस्य, प्र=प्रकर्षेण योजनम् = उपायचिन्तनं, प्रयोगः, यद्वा आयोगेन = द्विगुणादिलिप्सया प्रयोगः, = अधमर्णानां सविधे द्रव्यस्य वितरणमायोग-प्रयोगः, स संप्रयुक्तः = प्रतर्त्तितो येन, तस्मिन् वा संप्रयुक्तः =संलग्न यः स आयोग-प्रयोग-संप्रयुक्तः गाथापति कहते हैं । तात्पर्य यह है कि क्षेत्र, वास्तु, हिरण्य, पशु, दास, पौरूष आदि से शोभित गृहस्थको गाथापति कहते हैं । वह आनन्द गाथापति विशाल समृद्धि से युक्त था । 'जाव' शब्द से 'आदय' से लेकर 'अपरिभूत' पर्यन्त समस्त विशेषण जोड़ने चाहिए। अर्थात् तेजस्वी, विस्तृत और विपुल भवन, शयन ( शय्या), आसन (तख्त आदि) यान (गाडी आदि) वाहन (घोडे आदि) से युक्त बहुत धन (गणिम-रूपये पैसे आदि) वाला, बहुत साने वाला, बहुत चांदी वाला, तथा नीतिपूर्वक व्यापारसे धन कमाने वाला था। जिसके यहां भोजन }-क्षेत्र, वास्तु, सोनुं, पशु, हास, चौ३ष (पराईभ ) साहिथी शोलित गृहस्थने ગાથાપતિ કહે છે. એ આનદ ગાથાપતિ વિશાળ સમૃદ્ધિથી યુકત હતે. જાવ’ ★ शण्डथी આઢય થી લઈ અપરિભૂત' સુધીનાં મધાં વિશેષણેા જોડવાં; अर्थाततेन्स्वी, विस्तृत अने विपुस ( मोटु ) भवन, शयन, आसन (तछत वगेरे), थान (गाडी वगेरे) वाइन (घोडा वगेरे) थी युक्त, घाणा धन (गशुभ इपिया पैसा वगेरे) वाणी, धणा सोनावाणी, धाथा इयावाणी, तथा नीतियुक्त વેપારથી ધન કમાનારા હતા. તેને ત્યાં ભાજન થઈ ગયા ખાદ પણ ઘણું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारसञ्जीवनी टीका अ० १ मू० ३ आनन्दगाथापतिवर्णनम् ७१ =नीत्या द्रव्योपार्जनवृत्त इत्यर्थः भक्तं च पानं च भक्तपाने' विपुले च ते भक्तपाने विपुलभक्तपानः, वि-विशेषेण छर्दिते भोजनावशिष्टे भत्तपाने यस्य स विच्छदितविपुलभक्तपानः दास्यश्च दासाश्च गावश्च महिषाश्च गवेलका (उरभ्रा) थेति दासीदासगोमहिषगवेलकास्ते प्रशस्ताश्च ते दासीदासगोमहिषगवेलका इति बहु दासीदासगोमहिषगवेलकास्ते प्रभूताः प्रचुरा यस्य स बहुदासीदासगोमहिषगवेलकमभूताः, अत्र गवादिपदं स्त्रीगव्यादीनामप्युपलक्षकं; यद्वा गोपदस्य स्त्रीपुंगवयोरविशेषेण वाचकत्वादविरोध एव, महिष-गवेलकशब्दयोश्च ‘पुमान् स्त्रिया' इत्येकशेषान्महिष्यादीनामपि ग्रहणम् । बहुजनस्येति जातिविवक्षयैकवचनं संबन्धसामान्ये च षष्ठी, तेन 'बहुजनै' रित्यर्थों बोध्यः, अत्र 'अपी' त्यस्याध्याहाराद्धहुजनैरपीति तत्त्वम् 'अपरिभूतः पराभवरहितः, यद्वा क्तप्रत्ययार्थस्याविवक्षितत्वादपरिभवनीयः-बहुजनैरपि पराभवितुमशक्य इत्यर्थः । एषूक्तविशेषणेषु “अड्रे दित्ते, अपरिभूए" एभित्रिभिर्विशषणैरानन्द-गाथापतौ प्रदीपदृष्टान्तोऽभिप्रेतस्तथाहि-यथा प्रदीपस्तैल-वतिभ्यां शिखया च संपन्नो निर्वाते स्थाने सुरक्षितः कर लेने के बाद भी बहुत अन्न पान बचता था, अर्थात् इस उदार बुद्धि से पाक बनाया जाता था कि सब परिवारके जीम जाने पर बचे हुए अन्नादिसे अनेक गरीबों का पोषण होता था, जिसके घर में बहुत दास दासी गाय बैल भैसें पाडे उरभ्र (बकरे बकरी गाडरें) आदि थे। बहुत, से मनुष्य भी उस (आनन्द गाथापति) का पराभव नहीं कर सकते थे, अर्थात् वह बड़ा शक्तिशाली और माननीय था।
'आढय दीप्त और अपरिभूत' इन तीन विशेषणोंसे आनन्द गाथापति में दीपकका दृष्टान्त अभिप्रेत है। वह इस प्रकार-जैसे दीपक, तेल बत्ती और शिखा(लो)से युक्त होकर वायुरहित स्थानमें सुरक्षित रहकर અ–પાન વધતું હતું, અર્થાત્ એટલી ઉદારતાથી રસોઈ કરવામાં આવતી હતી કે બધે પરિવાર જમી રહ્યા પછી પણ ઘણી રઈ વધતી હતી અને તેમાંથી અનેક ગરીબનું પિષણ થતું હતું. તેના ઘરમાં ઘણું દાસ. દાસી, ગાય, બળદ ભેંશ પાડા, २७ (१४२१, ५४, ३२) वगेरे ता. घया माणुसे। ५९५ तेना, (भान गाथा પતિને) પરાભવ કરી શક્તા નહીં, અર્થાત તે ઘણે શકિતશાળી અને માનનીય હતે. : “આઢય, દીપ્ત અને અપરિભૂત” એ ત્રણ વિશેષણોથી આનંદ ગાથાપતિમાં દીપકનું દૃષ્ટાંત અભિપ્રેત છે; તે આ પ્રમાણે-જેમ દીપક, તેલ, દીવેટ અને શિખા (ઝળ)થી યુકત થઈને વાયુરહિત સ્થાનમાં સુરક્ષિત રહી પ્રકાશિત થાય છે.
१ 'विभाषा सुपो बहुच पुरस्तात्तु' इत्यनेन बहुमत्ययः पूर्वप्रयुक्तः।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
उपासकदशाङ्गसूत्रे
-
प्रकाशमासादयति, एवमयमपि तैल-वत्ति-स्थानीयया आढयताऽपरपर्यायाद्धर्या, शिखा-स्थानीययोदारता-गम्भीरतादिरूपया दीप्त्या च संपन्नो निर्वातस्थानस्थानीयया सदाचारमर्यादापालनादिरूपयाऽपरिभूततया च संपन्नः समुज्ज्वलतीति हेतुताऽवच्छेदकधर्मस्याऽऽढयता-दीप्त्यपरिभूततैतस्त्रितयनिष्ठस्यैकस्य सत्त्वान्न तृणारणिमणिन्यायेन प्रत्यक्षानुमानाऽऽगमशब्देषु प्रामाण्यमिव प्रत्येकं हेतुता प्रदीपवदेव ॥३॥
मूलम्-तस्स णं आणंदस्स गाहावइस्स चत्तारि हिरण्णको डीओ निहाणपउत्ताओ, चत्तारि हिरण्णकोडीओ वुड्रिपउत्ताओ, चत्तारि हिरण्णकोडीओ पवित्थरपउत्ताओ, चत्तार वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं होत्था ॥४॥
छाया-तस्य खलु आनन्दस्य गाथापतेश्चतस्रो हिरण्यकोटयो निधानप्रयुक्ताः, प्रकाशित होता है, वैसे ही आनन्द गाथापति, तेल और बत्तीके समान आढयता अर्थात् ऋद्धिसे, शिखा की जगह उदारता गंभीरता आदिसे और दीप्तिसे युक्त होकर, वायुरहित स्थानके समान मर्यादाका पालन आदिरूप सदाचार से तथा पराभवरहितपनसे संयुक्त होकर तेजस्विता धारण करता था। अतः आढयतो दीप्ति और अपरिभूतता, इन तीनोंमें रहनेवाला हेतुताऽवच्छेदक धर्म एक है, इस कारण तृणारणिमणि-न्याय से प्रत्यक्ष, अनुमान और आगम शब्दोंमें प्रमाणताके समान प्रत्येक (सिर्फ आढयता, सिर्फ दीप्त, या केवल अपरिभूतता) को हेतु नहीं मानना चाहिए ॥३॥ તેમ આનંદ ગાથાપતિ, તેલ અને દીવેટની પેઠે આઢયતા અર્થાત્ ઋદ્ધિથી, શિખાની જગ્યાએ ઉદારતા ગંભીરતા આદિથી, અને દીતિથી યુકત થઈને વાયુરહિત સ્થાનની સમાન મર્યાદાના પાલન અદિરૂપ સદાચારથી તથા પરાભવરહિતપણે અપરિભૂતતા, એ ત્રણેમાં રહેલે હેતુતાયછેદક ધર્મ એક છે તે કારણથી તૃણુરણિમણિ ન્યાયે પ્રત્યક્ષ અનુમાન અને આગમ શબ્દમાં પ્રમાણુતાની પેઠે પ્રત્યેકને (માત્ર આઢયતા, માત્ર દીપ્તિ અથવા કેવળ અપરિભૂતતા-એ એકને) હેતુ માન નહીં ૩ છે
१-अयम् आनन्दगाथापतिः।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ५ आनन्द गाथा पतिवर्णनम्
७३
चतस्रो हिरण्यको यो वृद्धिमयुक्ताः, चतस्रो हिरण्यकोटयः प्रविस्तरमयुक्ताः, च त्वारो व्रजाः दशगोसाहस्रिकेण व्रजेना आसन ||४||
टीका- 'तस्येति तस्य वर्णित प्रकारस्य खलु निश्वये वाक्यालङ्कारे वा, आनन्दस्य = एतन्नाम्नो गाथापतेः चतस्रः = चतुःसंख्योपेताः, हिरण्यकोटयः =हिरण्यानि दीनाराणि तेषां कोटयः =सङ्ख्याविशेषतया प्रसिद्धाः दीनारकोटिचतुष्टयमिति यावत् निधानमयुक्ताः = निधाने= कोषादौ निक्षेपणे प्रयुक्ताः = नियुक्ता अर्था तेनैव गाथापतिना, एवमग्रेऽपि सम्बन्धः कार्यः । वृद्धिप्रयुक्ता इति वृद्धिः धनवनेच्छया द्रविणप्रयोगस्तदर्थं प्रयुक्ताः, शेषं पूर्ववत् । प्रविस्तरः = गृहोपकरणं तस्मै प्रयुक्ताः । दशगोसाहस्रि के ऐति, गवां दशसहस्रसंख्य केन व्रजेन चत्वारो गोत्रजाः, चत्वारिंशत्सहस्राणि गात्र इति तात्पर्यार्थः अभवन्=आसन् ॥ ४ ॥
,
,
मूलम् - सेणं आणंदे गावाहई बहूणं राईसर जाव सत्थवाहाणं बहुसु कजेसु य कारणेसु य मंतेसु य कुटुंबेसु य गुज्झेसु य रहस्सेसु निच्छसु य ववहारेसु य आपुच्छणिज्जे पडिपुच्छणिजे समस्सवि य णं कुटुंबस्स मेढी, पमाणं, आहारे, आलंबणं, चक्खू, मेढीभूए जा सजवाव यावि होत्था ॥ ५ ॥
( मूल और टीका का अर्थ )
'तस्स णं' इत्यादि । उस आनन्द गाथापतिके चार करोड़ दीनारें खजाने में रखी थीं, चार करोड़ दीनारें व्यापार में लगी थीं, चार करोड़ दीनारें गृहसंबन्धी सामान में लगी थीं और दस दस हजार गायोंके चार गोकुल थे अर्थात् आनन्द गाथापतिके बारह करोड़ दीनारें और चालीस हजार गोवर्ग के पशुओकी संख्या थी ॥ ४ ॥
(भूण राने टीअनो अर्थ ) तस्स णं इत्यादि— એ આનદ ગાથાપતિને ચાર કરોડ દીનારા ખજાનામાં હતી; ચાર કરોડ દીનારે તેણે વેપારમાં શકી હતી; ચાર કરોડ દીનારા ઘરસામગ્રીમાં રાકી હતી અને દસ–દસ હજાર ગાયાનાં ચાર ગાકુલા હતાં, અર્થાત્ આનંદ ગાથાપતિ પાસે ખાર કરોડ દીનારા અને ચાલીસ હજાર ગોવર્ગના પશુઓની સંખ્યા હતી. ।। ૪ ।
१ दीनार - उसवक्तका एक सोने का सिक्का ! ૧ ડીનાર-એ વખતે એ પ્રકારના સેનાના સિકકા હતેા.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७४
उपासकदशाङ्गसूत्रे छाया-स खलु आनन्दो गाथापती राजेश्वर-यावत्सार्थवाहानां बहुषु कार्येषु च कारणेषु च मन्त्रेषु च कुटुम्बेषु च गुह्येषु च रहस्येषु च निश्चयेषु च व्यवहारेषु च आपच्छनीयः, परिप्रच्छनीयः, स्वकस्यापि च खलु कुटुम्बस्य मेधिः, प्रमाण,माधारः, आलम्बनं, चक्षुः मेधिभूतो, यावत्सर्वकार्यवर्द्धकश्चाऽप्यभवत् ।। ५॥
टीका-'स' इति-राजेश्वर-यावदिति, अत्र 'जाव' शब्देन-तलवर-माडंबिय-कोडुबिय-इब्भ-सेट्ठि-सेणावइ" इत्येषां संग्रहस्तेन राजेश्वर तलवर-मण्डविक(माडम्बिक) कोटुम्बिकेभ्य-श्रेष्ठि-सेनापति-सार्थवाहानामितिसंवन्धः, तत्र राजानो =माण्डलिका नरपतयः, ईश्वराः ऐश्वर्यसम्पन्नाः, तलवराः सन्तुष्टभूपाल-दत्तपट्ट
मूलका अर्थ- से णं आणंदे' इत्यादि । वह आनन्द गाथापति, राजा ईश्वर यावत् सार्थवाहों के द्वारा बहुतसे कार्योमें, कारणों (उपायों) में, मन्त्र (सलाह) में, कुटूम्बोंमें, गुह्योंमें, रहस्योमें, निश्चयोंमें और व्यवहारोंमें एकवार पूछा जाता था, वार वार पूछा जाता था। और वह अपने कुटुम्बका भी मेधि, प्रमाण, आधार, आलम्बन, चक्षु, मेधिभूत यावत् समस्त कार्योंको बढानेवाला था ॥२॥
टीका का अर्थ मूलमें 'राईसर' के आगेके 'जाव' शब्दसे राजा ईश्वर, तलवर, माण्डविक या माडम्बिक, कौटुम्बिक, इभ्य, श्रेष्ठी, सेनापति और सार्थवाह, का ग्रहण होता है । माण्डलिक नरेशको राजा और ऐश्वर्यवालोंको ईश्वर कहते हैं। राजा सन्तुष्ट होकर जिन्हें पट्टबंध देता है वे राजाके समान पट्टबन्धसे विभूषित लोग तलवर कहलाते हैं। जो वस्ती
भूलन। मथ-से णं आणंदे त्यहि એ આનંદ ગાથાપતિને, રાજા ઈશ્વર યાવત સાર્થવાહ તરફથી ઘણાં
भां, रणे। (उपाय)मi, मंत्र (ससा)मां, मामा, गुह्योमां, २७स्योभा, નિશ્ચયેમાં, અને વ્યવહારમાં એકવાર પૂછવામાં અવાતું હતું, વારંવાર પણ પૂછવામાં આવતું હતું. અને તે પિતાના કુટુંબને પણ મેધિ, પ્રમાણ, આધાર, मान, यक्ष, भेधिभूत, यावत मां यनि माग धाना२। उता. (५)
अनोमर्थ-भूगमा स२' पछी 'n' wथी '२im, UPA२, तस१२, માંડવિક અથવા માડંબક, કૌટુમ્બિક, ઇભ્ય, શ્રેષ્ટી, સેનાપતિ અને સાર્થવાહ. એટલા શબ્દોનું ગ્રહણ થાય છે. માંડલિક નરેશને રાજા અને એશ્વર્યવાળાઓને - ઈશ્વર કહે છે. રાજા સંતુષ્ટ થઈને જેને પટ્રબંધ આપે છે. તે રાજાના જેવા પદૃબંધથી વિભૂષિત લેકે તરવર કહેવાય છે. જેની વસ્તી છિન્ન ભિન્ન હોય તેને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ५ आनन्दगाथापतिवर्णनम् ७५ बन्धपरिभूषितराजकल्पाः, माण्डविकाः छिन्नभिन्नजनाश्रयविशेषो मण्डवस्तत्राधिकृताः, 'माडम्बिकाः' इतिच्छायापक्षे तु ग्रामपञ्चशतीपतय इत्यर्थः, यवा सार्द्धकोशद्वयपरिमितपान्तरैर्विच्छिद्य विच्छिद्य स्थितानां ग्रामाणामधिपतयः, कौटुम्बिकाः= कुटुम्बभरणे तत्पराः, यद्वा बहुकुटुम्बप्रतिपालकाः, इभ्याः इभो हस्ती तत्पमाणं द्रव्यमहन्तीति' तथा ते च जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदास्त्रिप्रकारास्तत्र-हस्तिपरिमितमणि-मुक्ता-प्रवाल-सुवर्ण-रजतादिद्रव्यराशिस्वामिनो जघन्याः, हस्तिपरिमितवज्रमणि-माणिक्यराशिस्वामिनो मध्यमाः, हस्तिपरिमितकेवलवज्रराशिस्वामिन उत्कृष्टा छिन्न-भिन्न हो उसे मण्डव और उसके अधिकारीको नाण्डविक कहते हैं। 'माइंबिय' की छाया यदि माडम्बिक की जाय तो माडम्बिकका 'पाच सो गाँवों का स्वामी, अर्थ होता है । अथवा ढाई-ढाई कोसकी दूरी पर जो अलग-अलग गाव बसे हों उनके स्वामी को माइम्बिक कहते हैं । जो कुटुम्बका पालन-पोषण करते हैं या जिनके द्वारा बहुतसे कुटुम्बों का पालन होता है उन्हें कौटुम्बिक कहते हैं। इभ का अर्थ है हाथी, और हाथी के बराबर द्रव्य जिसके पास हो उसे इभ्य कहते हैं। जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट के भेदसे इभ्य तीन प्रकार के हैं। जो हाथोके बराबर मणि, मुक्ता, प्रवाल (मुंगा), सोना, चादी आदी द्रव्य-राशिके स्वामी हों वे जघन्य इभ्य हैं । जो हाथी के बराबर हीरा
और माणिककी राशिके स्वामी हों वे मध्यम इभ्य हैं । जो हाथीके बराबर केवल हीरोंकी राशिके स्वामी हों वे उत्कृष्ट इभ्य हैं। लक्ष्मीकी મંડવ અને તેના અધિકારીને માંડવક કહે છે. “માડંબિયરની છાયા જે “માડમ્બિક કરવામાં આવે તે “માડમ્બિક”નો અર્થ “પાંચસો ગામનો ધણી” એવો અર્થ થાય છે. અથવા અઢી-અઢી ગાઉને અંતરે ને જુદાં-જુદાં ગામે વસ્યાં હોય તેના ધણીને માડમ્બિક કહે છે. જે કુટુઓનું પાલન-પોષણ કરે છે અથવા જેની દ્વારા ઘણાં કુટુંબનું પાલન થાય છે, તેને કોટુમ્બિક કહે છે, “ભ નો અર્થ બહાથી” છે, અને હાથીન, જેટલું દ્રવ્ય જેની પાસે હોય, તેને ઈય કહે છે. જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટના ભેદે કરીને ઈભ્ય ત્રણ પ્રકારના છે. હાથીની બરાબર મણિ, મોતી, પરવાળાં, સોનું, ચાંદી આદિ દ્રવ્યના ઢગલાના જે સ્વામી તેઓ જઘન્ય ઈજ્ય છે. હાથીની બરાબર હીરા અને માણેકના ઢગલાના જે સ્વામી હોય તેઓ મધ્યમ ઈક્ય છે. હાથીની બરાબર કેવળ હીરાના ઢગલાના જે સ્વામી હોય તેઓ ઉત્કૃષ્ટ ઇભ્ય છે. જેમની ઉપર લમીન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६
उपासकदशाङ्गसूत्रे श्रेष्ठिनो लक्ष्मीकृपाकटाक्षप्रत्यक्षलक्ष्यमाण-द्रविणलक्ष-लक्षणविलक्षणहिरण्यपट्टसमलङ्कतमूर्धानो नगरप्रधानव्यवहर्तारः, सेनापतयः चतुरङ्गसेनानायकाः, सार्थवाहा: गणिम-धरिम-मेय-परिच्छेद्य-रूपक्रेय-विक्रेयवस्तुजातमादाय लाभेच्छयादेशान्तराणि बजतां सार्थ वाहयन्ति-योग-क्षेमाभ्यां परिपालयन्तीति, दीनजनोपकाराय मूलधनं दत्त्वा तान् समर्द्धयन्तोति तथा, तत्र गणिमम् =एक द्वि-त्रि-चतुरादिसंख्याक्रमेण गणयित्वा यद्दीयते, यथा-नालिकेर-पूगीफल-कदलीफलादिकम्, धरिमं तुलासूत्रेणोत्तोल्य यद्दीयते, यथा ब्रीहि-यव-लवण-मितादि, मेयं शराव-लघुभाण्डादिनोजिस पर पूरी-पूरी कृपा हो और उस कृपाकोर के कारण जिनके लाखोंके खजाने हो तथा जिनके सर पर उन्हींको सूचित करने वाला चांदीका विलक्षण पट्ट शोभायमान हो रहा हो, जो नगर के प्रधान व्यापारी हों उन्हें श्रेष्ठी कहते हैं। चतुरंग सेनाके स्वामीको सेनापति कहते हैं । जो गणिम, धरिम, मेय और परिच्छेद्य रूप खरीदने-बेचने योग्य वस्तुओं को लेकर नफाके लिए देशान्तर जानेवालेको साथ ले जाते हैं, योग (नयी वस्तु की प्राप्ति) और क्षेम (प्राप्त वस्तु की रक्षा के द्वारा उनका पालन करते हैं, गरीबोंकी भलाईके लिए उन्हें पूँजी देकर व्यापार द्वारा धनवान् बनाते हैं उन्हें सार्थवाह कहते हैं। एक, दो, तीन, चार आदि संख्याके हिसाब से जिनका लेन-देन होता है उसे गणिम कहते हैं, जैसे-नारियल. सुपारी, केला आदि । तराजू पर तोल कर जिसका लेन-देन हो उसे धरिम कहते हैं, जैसे धान, પૂરેપૂરી કૃપા હોય અને એ કૃપાને કારણે જેમની પાસે લાખનો ખજાને હેય; તથા જેમને માથે તેનું સૂચન કરનારે ચાંદીનો વિલક્ષણ પટ્ટ શોભાયમાન થઈ રહ્યો હોય; જે નગરના મુખ્ય વ્યાપારી હોય, તેને શ્રેષ્ઠી કહે છે ચતુર ગ સેનાના સ્વામીને સેનાપતિ કહે છે. ગણિમ ધરિમ મય અને પરિચ્છેદ્ય રૂપ ખરીદવા–વેચવા યોગ્ય વસ્તુઓ લઈને નફાને માટે દેશાંતર જનારાઓને જે સાથે લઈ જાય છે. યોગ (નવી વસ્તુની પ્રાપ્તિ) અને ક્ષેમ (પ્રાપ્ત વસ્તુનું રક્ષણ) ની દ્વારા તેમનું પાલન કરે છે. ગરીબના ભલા માટે તેમને પૂછ આપીને વેપાર દ્વારા ધનવાન બનાવે છે, તેમને સાર્થવાહ કહે છે. એક, બે. ત્રણ, ચાર આદિ સંખ્યાના હિસાબે જેની લેણ-દેણ થાય છે તેને ગણિમ કહે છે, જેમકે નાળીએર, સે પાણી ઇત્યાદિ, ત્રાજવાથી તેલને જેની લેણ-દેણ કરવામાં આવે છે તેને ધરિમ કહે છે, જેમકે ધાન્ય. જવ, મીઠું, સાકર ઈત્યાદિ
१ अलब्धस्य लाभो योगः, लब्धस्य परिपालनं क्षेमः।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ५ आनन्दगाथापतिवर्णनम् ७७ तोल्य यदीयते, यथा दुग्ध-धृत-तैल-प्रभृति, परिच्छेचं च पत्यक्षतो निकपादिपरीक्षया यदीयते, यथा मणि-मुक्ता प्रबालाऽऽभरणादि । 'सार्थवाहाना'-मित्यत्र 'कृत्यानां कर्तरि वे' ति कर्तरि षष्ठी, अग्रेतनस्य 'आप्रच्छनीयः परिमच्छनीयः' इत्यनीयरप्रत्ययस्य योगात् , ततश्च राजभिरीश्वरैस्तल परैर्माडम्बिकैः (माण्डविकैः) कौटुम्बिकैरिभ्यैः श्रष्ठिभिः सेनापतिभिः सार्थवाहेश्चेत्येव व्याख्यातव्यम्। बहुषुप्रचुरेषु, अम्य सर्वैरेव सप्तम्यन्तैः सम्बन्धः । कार्येषु कर्तव्येषु प्रयोजनेष्विति यावत् , कारणेषु कार्यजातसम्पादकहेतुषु । मन्त्रेषु वर्तव्यनिश्चयार्थ गुप्तविचारेषु । कुटुम्बेषु-बान्धवेषु । गुह्येषु लज्जया गोपनीयेषु व्यवहारेषु । रहस्येषु= हसि=एकान्ते भवा रहस्यास्तेषु प्रच्छन्नव्यवहारेष्विति यावत् । निश्चयेषु-पूर्णनिणयेषु । व्यत्रहारेषु व्यवहारमष्टव्येषु यद्वा बान्धवादिसमाचरितलोकविपरीतादिक्रियाप्रायश्चितेषु, विषयसप्तम्या 'एतेषु विषये' इत्यर्थः । आपत् सदिति यावत् ,पच्छनीयः जौ, नमक, शक्कर आदि । सरावा छोटे बर्तन आदिसे नाप कर जिसका लेन-देन होता है उसे मेय कहते हैं, जैसे दूध घी तैल आदि । सामने कसौटी आदि पर परीक्षा करके जिमका लेन-देन होता है उसे परिच्छेद्य कहते हैं, जैसे मणि, मोती, मूगा गहना आदि। ___ आनन्द गाथापति, इन राजा, ईश्वर आदिके द्वारा बहुतसे कार्यो में, कार्य को सिद्ध करनेके उपायों में, कर्तव्यको निश्चित करनेके गुप्त विचारों में, बांधवों में, लजाके कारण गुप्त रखेजानेवाले विषयों में, एकान्त में होनेवाले कार्यों में, पूर्ण निश्चयों में, व्यवहार के लिए पूछेजाने योग्य कार्यों में,अथवा बान्धवों द्वारा किये गये लोकाचारसे विपरीत कार्योंके प्रायश्चित्तों (दंडों)में, अर्थात् उल्लिखित सब मामलों में एकबार પાલી કે પવાલું જેવાં માપના વાસણથી માપીને જેની લેણ-દેણ કરવામાં આવે છે તેને મેય કહે છે, જેમકે દૂધ, ઘી, તેલ વગેરે કસોટી આદિથી પરીક્ષા કરીને જેની લેણદેણે કરવામાં આવે છે તેને પરિચ્છેદ્ય કહે છે, જેમકે મણિ, भाती, ५२११४ा, घशे वगेरे.
આનંદ ગાથાપતિને, એ રાજ, ઈશ્વર આદિ તરફથી ઘણું કાર્યોમાં, કાર્યોને સિદ્ધ કરવા માટેના ઉપામાં, કર્તવ્યને નિશ્ચિત કરવાના ગુપ્ત વિચારોમાં બાંધમાં, લજજાને કારણે ગુપ્ત રાખવામાં આવતા વિષયમાં, એકાંતમાં કરવામાં આવતાં કાર્યોમાં, પૂર્ણ નિશ્ચયમાં, વ્યહારને માટે પૂછવા ચગ્ય કાર્યોમાં, અથવા બાંધ તરફથી કરવામાં આવતા લોકાચારથી વિપરીત કાર્યોનાં પ્રાયશ્ચિત્ત (દંડ)માં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे प्रष्टव्यः, परि सर्वतोभावेन असकृदिति यावत् प्रच्छनीयः प्रष्टव्यः 'होत्था' - आसीदित्यग्रेतनेन सम्बन्धः। आह-ननु कार्यकारणयोरन्यतरस्यैवोपादानेनेतरान्यथानुपपत्त्याऽऽक्षेपाद्वोधः सिध्येदिति 'कार्येषु' 'कारणेषु' इत्युभयोपादानमकिश्चि स्करमिति तदत्यन्तमसत् , यतः कश्चित् केवलं कायसम्बन्ध एव प्रश्नं करोति यथा, भोः! मया किं धन्ध्रणं विधेयं ? किं राजादिसेवा कत्र्तव्या उत क्रयविक्रयादिव्यवहारः कर्त्तव्यः ? इत्यादि, कश्चिञ्च केवलं कारणसंबन्ध एव प्रश्नं करोति यथा कि भोः !-मया केन विधिना राजादिसेवा कर्तव्या? केन वा विधिना क्रयविक्रयादिव्यवहारः कर्तव्यः ? इत्यादीति सर्वजनप्रसिद्धमिदम् ।
और बार-बार पूछा जाता था-इन सब बातों में राजा आदि समस्त बड़े-बड़े आदमी आनन्दकी सम्मति लेते थे।
शंका-का: और कारण, इन दोनों में से एकका ग्रहण करने से ही दोनोंका बोध हो जाता है, क्योंकि कारण के बिना कार्य नहीं होता
और विना कार्यके कारणोंका अन्वेषण करनेकी आवश्यकता नहीं है फिर मूल-पाठ में 'कार्यों में' 'कारणों में, इस प्रकार दोनोंको पृथकपृथक् गिनाना वृथा है।
समाधान-यह कथन बिलकुल ठीक नहीं। क्योंकि कोई-कोई केवल कार्यके विषय में ही प्रश्न करता है, जैसे-'महाशय ! मुझे क्या धंधा करना चाहिए! राजा आदि की नौकरी करूँ या लेन-देन (व्यापार) करूं?' इत्यादि । कोई-कोई केवल कारणके विषयमें ही पूछता है, जैसे-'क्यों जी, मैं राजा आदि की सेवा किस प्रकार करूँ ? अथवा लेन-देन का व्यवहार किस ढंग से करूँ' इत्यादि बातें संसारप्रसिद्ध हैं। અર્થાત્ એવાં બધાં પ્રકરણમાં એક વાર તથા વારંવાર પૂછવામાં આવતું હતું.એ બધી વાતમાં રાજા વગેરે મેટા માણસે પણ આનંદની સંમતિ લેતા હતા.
શંકા-કાર્ય અને કારણ. એ બેઉમાંથી એકનું ગ્રહણ કરવાથી જ બેઉનો બોધ થઈ જાય છે, કારણ કે કારણ વિના કાર્ય થતું નથી, અને કાર્ય વિના કારણનું શાધન કરવાની જરૂર હતી નથીતે પછી મૂળ પાઠમાં “કામાં” “કારણોમાં એ પ્રમાણે બેઉને જૂદા જૂદા ગણાવવાં એ વૃથા છે.
સમાધાન–એ કથન બીલકુલ બરાબર નથી, કારણ કે કઈ કેવળ કાર્યની બાબતમાં જ પ્રશ્ન કરે છે, જેમકે મહાશય ! મારે ક્યા ધંધે કરે જોઈએ? રાજા વગેરેની નેકરી કરું કે લેણદેણ (વેપાર) કરૂં? વગેરે કઈ કેવળ કારણની मामतमा पूछे छ:-भडे,-'भ सास माहिनी सेवा ठेवी रीते ४३? અથવા લેણદેણને વ્યવહાર કેવી રીતે કરૂં ?, એ બધી વાતે જગતમાં જાણીતી છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ मू० २ आनन्दगाथापतिवर्णनम्
नन्वेवमपि-“मन्त्रेषु, गुह्येषु, रहस्येषु" इत्येषां त्रयाणामपि विशेषणानामेकार्थकत्वात्पृथगुपादानमनुचितमिति चेत्तव प्रश्न एवानुचितो विशेषणानामेषां मिथो भिन्नार्थकत्वात्तथाहि-देशहितचिन्तार्थ राज्यादिहितचिन्तार्थ वैकान्तविचारो मन्त्रः, परस्त्रीगमनादिरूपनिकृष्टगृहच्छिद्रप्रतीकारचिन्तनार्थमेकान्तविचारो गुह्यम् , भ्रूणहत्यादिरूपनिकृष्टतमगृहच्छिद्रप्रतीकारचिन्तनार्थमेकान्तविचारो रहस्यमिति तेजस्तिमिरवद्गगन-पातालवच्चैषामत्यन्तमन्तरमस्तीति। इह सर्वे चकाराःसमुच्चयार्थाः।
शंका-अच्छा, मान लिया' कार्य-कारण के विषयमें अलगअलग प्रश्न हो सकते हैं, पर 'मंत्रोंमें, गुह्योंमें. रहस्योंमें, इन तीन विशेषणोंको ग्रहण करना तो अनुचित ही है, क्योंकि इनका एक ही अर्थ है।
समाधान-भाई! तीनों विशेषणों का अर्थ जुदा-जुदा है, इसलिए तुम्हारा प्रश्न ही अनुचित है, तीनोंको अलग-अलग करना अनुचित नहीं है। देखो-देश अथवा राज्यका हित सोचने के लिए एकान्तमें जो विचार किया जाता है उसे मंत्र कहते हैं। परस्त्रीगमन आदि घर के कलंकीको दूर करनेके लिए एकान्त में किये जाने वाले विचार को गुह्य कहते हैं, भ्रूणहत्या आदि घरके कलंकों को दूर करने के लिए एकान्तमें किये जाने वाले परामर्शको रहस्य कहते हैं। इस प्रकार तीनों विशेषणों में प्रकाश अन्धकार अथवो आकाश-पाताल जितना महान् अन्तर है।मूल-पाठमें जितने 'च' है वे सब समुच्चयके बोधक हैं।
શંકા–વારૂ, માની ૯ કે કાર્ય-કારણની બાબતમાં જૂદા જૂદા પ્રશ્નો થઈ શકે છે; પરંતુ “મંત્રમાં ગુહ્યોમાં, રહસ્યમાં,” એ ત્રણ વિશેષણોને ગ્રહણ કરવાં એ તે અનુચિત જ છે, કારણ કે તેને અર્થ એક જ થાય છે.
સમાધાન–ભાઈ એ ત્રણે વિશેષણેના અર્થો જૂદા જૂદા છે, તેથી તમારો પ્રશ્ન જ અનુચિત છે. ત્રણેને જૂદા જૂદાં કહેવા અનુચિત નથી. જુઓ, દેશ અથવા રાજ્યનું હિત વિચારવાને માટે એકાંતમાં જે વિચાર કરવામાં આવે છે, તેને મંત્ર કહે છે. પરસ્ત્રગમન આદિ ઘરનાં કલંક દૂર કરવાને માટે એકાંતમાં કરવામાં આવતા વિચારને ગુહ્ય કહે છે. બ્રણહત્યા આદિ ઘરનાં કલકોને દૂર કરવાને માટે એકાંતમાં કરવામાં આવતા પરામશને રહસ્ય કહે છે. એ પ્રમાણે ત્રણે વિશેષમાં પ્રકાશ અંધકાર અથવા આકાશ પાતાળ જેટલું મહાનું અંતર છે. મૂળ પાઠમાં જેટલા જ તે છે બધા સમુચ્ચયના माया छ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
उपासकदशाङ्गसूत्रे मोक्तविशेषणविशिष्टतया सर्वेषां महामान्यत्वं परमविश्वासभूमित्वं विशालबुद्धिशालित्वं यथोचितसम्मतिप्रदत्वं चास्य व्यक्तीकृतमिति विभावयन्तु विद्वांसः । ____ स्वस्यापि स्वकीयस्यापि चो=विषयान्तरपरिग्रार्थः। खलुनिश्चयेन, कुटुम्बस्य =परिवारजनस्य, मेधिः त्रीहि-यव-गोधूमादिमर्दनार्थ खले निखाय स्थापितो दादिमय-पशुवन्धनस्तम्भो यत्र पतिशो बद्धा बलीवदियो व्रीह्यादिमर्दनाय परितो भ्राम्यन्ति तत्सादृश्यादयमपि मेधिः, अर्थादेतदवलम्बेनैव सर्वस्यापि कुटुम्बस्यावस्थानमिति । कुटुम्बस्यापीत्यत्रापिशब्दबलान केवलं स्वकुटुम्बस्यैवापि तु सर्वस्यापि
इन सब विशेषणोंसे सत्रकारने यह प्रकट किया है कि आनन्द गाथापतिको सभी लोग मानते थे, वह अत्यन्त विश्वास-पात्र था, विशाल बुद्धिशाली था और सबको उचित सम्मति देता था।
धान, जो, गेहू आदि की दांय करने (लाटा-दाने-निकालने) के लिए गढ़ा खोद कर एक लकड़ी आदिका स्तम्भ गाड़ा जाता है। उसके चारों ओर एक पंक्ति में लांकको कुचलनेके लिए बैल आदि घूमते हैं उस स्तम्भको मेधि-मेढी-कहते हैं। बैल आदि उस समय उसीपर निर्भर रहते हैं । यहि वह स्तम्भ न हो तो कोई बैल कहीं चला जाय कोई कहीं-सब व्यवस्था भंग हो जाय । गाथापति आनन्द अपने कुटुम्बकी मेधि-मेढ़ोके समान थे, अर्थात् कुटुम्ब उन्हीं के सहारे था-वे ही उसके व्यवस्थापक थे। मूल-पाठ में 'वि' (अपि) शब्द है, उसका तात्पर्य यह है कि वे केवल कुटुम्बके ही आश्रय न थे वरन्
એ બધાં વિશેષણ વડે સૂત્રકારે એમ પ્રકટ કર્યું છે કે આનંદ ગાથાપતિને બધા લેકે માનતા હતા, તે અત્યંત વિશ્વાસપાત્ર હતો, વિશાળ બુદ્ધિથી યુત હતો અને બધાને વાજબી જ સલાહ-સંમતિ આપતો હતે.
ધાન્ય, જવ, ઘઉં વગેરેને કાગ સલામાંથી છૂટાં કરવાને એક ખાડો ખોદી તેમાં એક લાકડાને ખભે ખેડવામાં આવે છે અને પછી તેની ચારે બાજુએ એક સાથે કણસલાંને કચરવા માટે બળદ વગેરે ફર્યા કરે છે; એ ખાંભાને મેધિ કહે છે. બળદ વગેરે એ વખતે એ ખાંભાને આધારે જ ફર્યા કરે છે. જે એ ખાં ન હોય તે એક બળદ એક બાજુએ ચાલ્યું જાય અને બીજે એ બે બાજુએ ફરે, એ રીતે વ્યવસ્થાભંગ થઈ જાય ગાથાપતિ આનંદ પિતાના કુટુમ્બની મેધિ મચસ્થ સ્થંભ જેવો હતો, અર્થાત્ કુટુંબ એને આધારે હતું, तेरी मन व्यवस्था५४ हतो भूण पाठमा वि ( अपि ) श६ छ; तेनु
१ प्राकृतके समान हिन्दीमें भी मेधिका अर्थ मेढी है।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ५, आनन्दगाथापतिवर्णनम् ८१ जनस्येत्यवधेयमेवमग्रेऽपि । प्रमाणम् प्रत्यक्षादिप्रमाणवद्धेयोपादेयप्रवृत्तिनिवृत्तिरूपतया संशयराहित्येन पदार्थसार्थपरिच्छेद (प्रत्याय)कः। आधारः आधारवत्सर्वे षामाश्रयभूतः। आलम्बनं रज्जुस्तम्भादिवद्विपदावटपतज्जनोद्धारकतयाऽवलम्बनम् । ननु कोऽनयोर्भेदः ? इति चेत् , यमधिष्ठाय जन उन्नति गच्छति स्वरूपावस्थो वा वर्त्तते स आधारः, यदवलम्बनेन च विपदो विनिवर्तते तदालम्बनमिनि भेदं गृहाण। समस्त लोगोंके भी आधार थे, जैसाकि ऊपर बताया जा चुका है। आगे जहाँ-जहा 'वि' (अपि-भी) आया है वहां सर्वत्र यही तात्पर्य समझना चाहिए।
आनन्द गाथापति अपने कुटुम्बके भी प्रमाण थे। अर्थात् जैसे प्रत्यक्ष अनुमान आदि प्रमाण संदेह आदिको दूर करके हेय (त्यागने योग्य) पदार्थों से निवृत्ति और उपादेय (ग्रहण करने योग्य) पदार्थों में प्रवृत्ति कराते हुए पदार्थोंको जनाते हैं, उसी प्रकार आनन्द भी अपने कुटुम्बियोंको बताते थे कि अमुक कार्य करने योग्य है, अमुक कार्य करने योग्य नहीं है, यह पदार्थ ग्राह्य है, यह अग्राह्य है। आनन्द अपने कुटुम्बके भी आधार (आश्रय)थे, तथा आलम्बन थे, अर्थात् विपत्तिमें पड़ने वाले मनुष्यको रस्सी या स्तंभ के समान सहारे थे।
शंका-आधार और आलम्बन में क्या अन्तर है ?
समाधान-जिस आश्रयके कारण मनुष्य उन्नति करता है या તાત્પર્ય એ છે કે તે કેવળ કુટુંબના જ આધારરૂપ નહતો; પરંતુ બધા લોકોના પણ આશ્રરૂપ હતું, કે જેમ ઉપર દર્શાવવામાં આવેલ છે. આગળ પણ જ્યાં न्या वि (अपी पा) माया छ, त्यो त्यो मधे से तात्पर्य सभावानुं छे.
આનંદ ગાથાપતિ પિતાના કુટુંબના પણ પ્રમાણ રૂપ હતું, અર્થાત્ જેમ પ્રત્યક્ષ અનુમાન આદિ પ્રમાણ સંદેહ આદિને દૂર કરીને હેય (ત્યજવાયેગ્ય) પદાર્થોથી નિવૃત્તિ અને ઉપાદેય (ગ્રડણ કરવાગ્ય) પદાર્થોમાં પ્રવૃત્તિ કરાવતા તે; પદાર્થોને દર્શાવે છે, તેમ આનંદ પણ પિતાના કુટુંબીઓને બતાવતે હતો કે–અમુક કાર્ય કરવું એગ્ય છે; અમુક કાર્ય કરવું એગ્ય નથી, અમુક પદાર્થ ગ્રાહ્ય છે અમુક પદાર્થ અગ્રાહ્યા છે, ઈત્યાદિ. - આનંદ પિતાના કુટુંબને પણ આધાર (આશ્રય) હો, તથા આલંબન હતે, અર્થાત્ વિપત્તિમાં પડેલા મનુષ્યને દેરડું અથવા થાંભલાના જેવા આધાર ३५ ता.
શંકા-આધાર અને આલંબનમાં શું અંતર છે. સમાધાન–જે અશ્રયને કારણે મનુષ્ય :ઉન્નતિ કરે છે, અથવા જે ને તે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे ___ चष्टे-पश्यत्यनेनेति चक्षुः नेत्रं तद्वत्सर्वेषां सकलार्थप्रदर्शकः यदुक्तम्-“मेधिः प्रमाण, मोधारः, आलम्बनं, चक्षु." रिति, तदेव स्पष्टपतिपत्तये ओपम्यवाचि-भूतशब्दसम्मेलनेन पुनरावर्तयति 'मेधीभूतः' इत्यादि, यावदिति यावच्छब्देन"पमाणभूए आहारभूए आलंबणभूए चक्खुभए" इत्येषां संग्रहो बोध्यस्तत्र-'प्रमाणभूतः, आधारभूतः, आलम्बनभूतः, चक्षुर्भूतः' इति च्छाया, पौनरूक्त्यवारणं तु मेधिरर्थान्मेधीभूतो मेधिसदृश इति यावत् , प्रमाणमर्थात् प्रमाणभूतः प्रमाणसदृश इतियावत् , आधारोऽर्थादाधारभूत आधारतुल्य इति यावत , आलम्बनमर्यादालम्बनभूत आलम्बनसदृश इति यावत् , चक्षुरर्थाच्चक्षुभूतः-चक्षुःसदृश इति यावदित्त रीत्या समन्वयाद्भवतीति मूक्ष्मचक्षुषाऽवेक्षणीयम् । च-किश्च सर्वकार्यवर्द्धकः सर्वेषां कार्याणां सम्पादकोऽपि, आसीत् अभूत् ॥५।। जैसा का तैसा-जहां का तहां-बना रहता है उसे आधार कहते हैं,
और जिस निमित्त से मनुष्य विपत्ति से बचता है उसे आलम्बन कहते हैं। यह इन दोनोंमें अन्तर है।
आनन्द अपने कुटुम्ब के चक्षु थे, अर्थात् जैसे चक्षु मार्गको प्रकाशित करता है वैसे ही आनन्द, कुटुम्बियोंके भी समस्त अर्थो के प्रदर्शक (सन्मार्गदर्शक) थे। ___दूसरी वार मेधीभूत आदि विशेषण स्पष्ट बोध के लिए दिए है। 'जाव' शब्दसे प्रमाणभूत, आधारभूत, आलम्बनभूत, चक्षुभूत, इनका संग्रह होता है । यहां स्पष्टता के लिए 'भूत' शब्द अधिक दिया है। इनका तात्पर्य यह है कि आनन्द मेढो अर्थात् मेढीके सदृश थे, प्रमाण अर्थात् प्रमाणके सदृश थे, आधार अर्थात् आधारके सदृश थे, કે જ્યાં ને ત્યાં બની રહે છે તેને આધાર અને જે નિમિત્તથી મનુષ્ય વિપત્તિમાંથી બચે છે તેને આલંબન કહે છે. એ બેઉમાં આટલું અંતર છે.
આનંદ પિતાના કુટુમ્બના ચક્ષુરૂપ હતું, અર્થાત જેમ ચક્ષુ માગને પ્રકાશિત કરે છે. તેમ આનંદ સ્વકુટુંબીઓના પણ બધા અર્થોને પ્રકાશક (સન્માર્ગદર્શક હતે. - બીજી વાર મેધીભૂત આદિ વિશેષણ સ્પષ્ટ બેધને માટે આપેલાં છે. “જાવ” શબ્દથી પ્રમાણભૂત, અ ધારભૂત, આલંબનભૂત, ચક્ષુબ્ત, એ બધાને સંગ્રહ થાય છે. અહીં સ્પષ્ટતાને માટે “ભૂત” શબ્દ વધારે આવે છે. એનું તાત્પર્ય એ છે કે આનંદ મધિ અર્થાત મેધિની સમાન હતું. પ્રમાણ અર્થાત પ્રમાણુની સમાન હતે, આધાર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
८३
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ शिवानन्दावर्णनम्
मूलम-तस्सणं आणंदस्स गाहावइस्स सिवानंदा नाम भारिया होत्था, अहीण-जाव-सुरूवा। आणंदस्स गाहावइस्स इटा, आणंदेणं गाहावइणा सद्धिं अणुरत्ता अविरत्ता इट्टा सदा जाव पंचविहे माणुस्सए कामभोए पञ्चणुब्भवमाणी विहरइ ॥६॥
छाया-तस्य खलु आनन्दस्य गाथापतेः शिवानन्दा नाम भार्याऽसीत् । अहीन-यावत्-सुरूपा, आनन्दस्य गाथापतेरिष्टा, आनन्देन गाथापतिना सार्द्धमनुरक्ता, अविरक्ता, इष्टा, शब्द-यावत्पञ्चविधान् मानुष्यान् कामभोगान् प्रत्यनुभवन्ती विहरति ॥६॥ ____टीका-'तस्ये ति, तस्येत्यादि-गाथापतेरित्यन्ता व्याख्यातपूर्वाः, 'शिवे'ति शान्तस्वभावतयाऽऽनन्दस्वभावतया च शिवानन्देत्यन्वर्थसज्ञावतीत्यभिप्रायः, आलम्बन अर्थात् आलम्बनके सदृश थे और चक्षु अर्थात् चक्षुके सदृश थे। आनन्द समस्त कार्यों के सम्पादन करनेवाले भी थे ॥५॥
मूलका अर्थ-'तस्स णं' इत्यादि ॥६॥ पूर्वोक्त आनन्द गाथापति की शिवानन्दा नामकी पत्नी थी। वह अहीन यावत् सुन्दरी थी। आनन्द गाथापतिको वह इष्ट (प्रिय) थी और वह आनन्द गाथापतिमें अनुरक्त थी, तथा आनन्द के मनोनुकूल व्यवहार करनेवाली थी। शब्द यावत् पांच प्रकार के मनुष्य-सम्बन्धी कामभोगोंको भोगती हुई (विचरती रहती) थी ॥६॥
टीकाका अर्थआनन्द गाथापति की शिवानन्दा पत्नी थी। वह शान्त स्वभाववाली અર્થાત્ આધારની સમાન હતા, આલંબન અર્થાતુ આલંબનની સમાન હતું અને ચક્ષુ અર્થાત ચક્ષુની સમાન હતો. આનંદ બધાં કાર્યોનું સંપાદન કરનાર પણ હતા. (૫)
भूजन मथ-' तस्स णं' त्या६ (६) પૂર્વોકત આનંદ ગાથાપતિના શિવાનંદા નામની પત્ની હતી. તે અહીન યાવત સુંદરી હતી. આનંદ ગાથાપતિને તે પ્રિય હતી અને તે આનંદ ગાથાપતિમાં અનુરકત હતી અને પતિને મને નુકૂલ વ્યવહાર કરનારી હતી. શબ્દ-જાવત પાંચ પ્રકારનાં મનુષ્ય સંબંધી કામભેગેને ભેગવતી તે વિચરતી હતી. (૬)
अनी मथ આનંદ ગાથાપતિની શિવાનંદ પત્નીહતી તે શાન્તસ્વભાવવાળી અને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
उपासक दशाङ्गसूत्रे
भार्यां भरणीया स्त्रीति यावत्, 'अहीन याव' दिति, अत्र यावच्छब्दवलेन 'अहीणपंचिदियसरीरा लक्ख्णर्वजणगुणोत्रवेया माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्ण सृजायसवंगसुन्दरंगा ससिसोमाकारा कंता पियदंसणा सुख्वा' इत्येवं विशेषणानामन्यत्रोक्तानां समन्वयो बोद्धव्यस्तत्र' - अहीनपञ्चेन्द्रियशरीरा लक्षणाव्यञ्जनगुणोपपेता मानोन्मान प्रमाणपरिपूर्ण सुजातसर्वाङ्गसुन्दराङ्गा शशिसौम्याकारा कान्ता प्रियदर्शना सुरूपा' इति च्छाया । अथैतानि विशेषणानि प्रतिपदं व्याचक्ष्महे - अहीनानि - लक्षण - स्वरूपाभ्यां परिपूर्णानि पञ्च इन्द्रियाणि यस्मिंस्तादृशं शरीरं यस्याः सा अहीनपञ्चेन्द्रियशरीरा स्वस्वविपयग्रहणसमर्थपूर्णाकारचक्षुरादीन्द्रियविशिष्टेत्यर्थः, 'लक्षणे' - ति लक्ष्यन्ते =चिह्नयन्ते यैस्तानि लक्षणानि=स्त्रीचिह्नानि हस्तस्थविद्या धन-जीवित रेखारूपाणि और आनन्द स्वभाववाली थी, इसलिए वह 'यथानाम तथा गुणवाली' थी। 'अहीन' के आगे जो 'जाव' शब्द है उससे इतना संग्रह किया है – “अहीणपंचिदियसरीरा लक्खणवंजणगुणोववेया, माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्ण सुजायसव्वंगसुंदरंगा, ससिसोमाकारा, कंता, पियदंसणा सुरूवा ।। ये विशेषण अन्यत्र कहे गये हैं, अत एव इन्हींका यहां संग्रह है, इनका अर्थ
--
अहीणपंचिदियसरीरा - लक्षण और स्वरूप से परिपूर्ण ( पूरी) पांच इन्द्रियाँ सहित शरीरवाली थी अर्थात् जिसकी चक्षु आदि पाँचों इन्द्रियां अपना अपना विषय ग्रहण करनेमें पूर्ण सावधान तथा यथायोग्य आकारवाली थीं।
लक्खणर्वजणगुणोववेग्रा - जिनके द्वारा पहिचान होती है उन्हें लक्षण (चिह्न) कहते हैं, अथवा हाथ आदि में बनी हुई विद्या, तथा धन, जीवन आदिकी रेखाओंको लक्षण कहते हैं। जिनके द्वारा अभिव्यक्ति
मानहं स्वभाववाणी हुती, तेथी ते 'यथानाम - तथागुश' हुती. 'माहीन' पछी ने 'लव यावत् शब्द छे तेथी साटसां शण्होनो संग्रह छे:- अहीणपंचिंदियसरीरा, लक्जणवजणगुणाववेया, माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदर रंगा, ससिसोमाकारा, कता, पियदसणा, सुरूवा मे विशेष अन्यत्र उडेलां छे. तेथी तेनेो महीं संग्रह छे. अर्थ:
अहीणपंचिदियसरीरा -लक्षणु અને સ્વરૂપથી પરિપૂર્ણ પાંચ ઇંદ્રિય સહિત શરીરવાળી હતી, અર્થાત્ જેની આંખા વગેરે પાંચે ઇન્દ્રિયે પોતપોતાને વિષય ગ્રહણ કરવામાં પૂર્ણ સાધન તથા યથાયેાગ્ય આકારવાળી हती.
लकखणवौंजणगुणाववेया–भेनी द्वारा पिछा કહે છે, અથવા હાથ વગેરેમાંની :વિદ્યા, ધન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
थाय छे. तेने सक्षायु (सिन्ह) જીવન આદિની રેખામેને લક્ષણ
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ६ शिवानन्दावर्णनम् वा, यज्यन्ते यैस्तानि व्यञ्जनानि-तिलकालकादीनि, गुणाः-सौशील्य-पातिव्रत्यादयो,-यद्वा पूर्वोक्तप्रकारैर्लक्षणैर्व्यज्येन्ते इति लक्षणव्यञ्जनास्ते च ते गुणाः, अथवा प्रोक्तस्वरूपाणां लक्षणव्यञ्जनानां ये गुणोस्तैः, उपपेता-समन्विता, अत्र 'उप' 'अप' इत्युपसर्गयोः शकन्ध्वादित्वात्पररूपम् । हस्तस्थप्रधानरेखालक्षणानि यथा___"जस्स हवइ बहुरेहो, हत्थो अहवा रहियसयलरेहो । सो अप्पाऊ अहणो, तहा दुही लक्षणन्नु-णि दिठो ॥१॥ एगेगंगुलिमज्झे, होई पणवीस-बच्छरं आऊ । जाणह जीवियरेहं, जा य कणिटंगुलीमूला ॥२॥ करहाओ धणरेहा, अणिबंधत्ता तहेब पिउरेहा । एया सव्वा पुण्णा, हवंति चे आउ-गोत्त-धण-लाहो ॥३॥ इति ।
एतच्छाया च-“यस्य भवति बहुरेखो, हस्तोऽथवा रहित-सकलरेखः । सोऽल्पायुरधनस्तथा दुःखी लक्षणज्ञनिर्दिष्टः ॥१॥ (प्रकटपन) होती है उन तिल और मस आदिको व्यञ्जन कहते है। सुशीलता पतिव्रता आदि गुण हैं। इन तीनोंसे जो स्त्री युक्त हो उसे 'लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेता' कहते हैं । या लक्षणों के द्वारा व्यक्त होनेवाले गुणोंको लक्षणव्यञ्जनगुण कहते हैं, और इनसे युक्त स्त्री को 'लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेता' कहते हैं। अथवा पूर्वोक्त लक्षणों और व्यञ्जनोंके गुणोंको लक्षणव्यञ्जनगुण कहते हैं, और इनसे युक्त स्त्री को 'लक्षणव्यञ्जनगुणोपपेता' कहते है।
हाथ की प्रधान-प्रधान रेखाओं के लक्षण इस प्रकार हैजिसके हाथ में बहुत रेखाएं हो या बिलकुल रेखाएँ न हों वह अल्प आयुवाला, निधन और दुःखी होता है, ऐसा लक्षणके जानने वालोंने कहा है ॥१॥ કહે છે. જેની દ્વારા અભિવ્યકિત (પ્રકટતા) થાય છે તે તલ અને મસા આદિને વ્યંજન કહે છે. સુશીલતા, પતિવ્રત્ય આદિ ગુણ છે. એ ત્રણેથી યુક્ત જે સ્ત્રી હોય તેને “લક્ષણવ્યંજનગુણે પપેત’ કહે છે. અથવા લક્ષણો દ્વારા વ્યકત થનારા ગુણેને લક્ષણ-વ્યંજન-ગુણ કહે છે, અને તેથી યુકત સ્ત્રીને “લક્ષણવ્યંજનગુણેપપેતા કહે છે. અથવા પૂર્વાકત લક્ષણે અને વ્યંજનાના ગુણને લક્ષણવ્યંજનગુણ કહે છે અને તેથી યુક્ત સ્ત્રીને “લક્ષણવ્યંજનગુણપપેતા કહે છે.
હાથની મુખ્ય મુખ્ય રેખાએ નાં લક્ષણ આ પ્રમાણે છે –
જેના હાથણું ઘણી રેખાઓ હોય યા બીલકુલ રેખાઓ ન હોય તે અલ્પઆયુવાળે, નિર્ધન અને દુઃખી થાય છે. એમ લક્ષણના જાણનારા વિદ્વાનોએ કહ્યું છે.
१ बाहुलकारकर्मणि ल्युत् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे ___एकैकाङ्गलीमध्ये, भवति पञ्चविंशतिवत्सरमायुः। जानीत जीवितरेखां, या च कनिष्टाङ्गलीमूलात् ॥२॥ करभाद्धनरेखा, मणिबन्धा, त्तथैव पितरेखा । एताः सर्वाः पूर्णा भवन्ति चेदायुर्गोत्र-धनलाभः ॥३॥ इति ।
'माने-ति, मीयते-परिच्छिद्यते पदार्थोऽनेनेति मानं, तुलाङ्गली प्रस्थादिना तोलनं, यद्वा-जलादिपरिपूर्णकुण्डादिप्रविष्टे पुरुषादौ यदा द्रोणपरिमितं जलादि निरस्सरति तदा स पुरुषादिर्मानवानुच्यते तदेव, उन्मानम् ऊर्ध्व मानं, यद्वा अर्द्ध
जो रेखा कनिष्ठ अंगुलीके मूलसे निकली है वह जीवन (आयु) की रेखा है । एक-एक अंगुली में पच्चीस-पच्चीस वर्ष की आयु होती है-अर्थात् यदि आयुकी रेखा एक अंगुली तक है तो पच्चीस वर्षकी आयु, दो अंगुलियों तक हो तो पचास वर्षकी आय, इसी हिसाब से आगे समझना चाहिए ॥२॥
धन की रेखा करभ (गुद्दे) से निकलती है, और मणिबन्धसे पितृरेखा फूटती है। यदि ये सब रेखाएँ पूर्ण हों तो आयु, गोत्र और धन का लाभ होता है ३॥"
माणुम्माणप्पमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगा-जिसके द्वारा पदार्थ मापा जाय उसे मान कहते हैं अर्थात् तराजू , उंगली, सेर, छटांक आदिके द्वारा तोलना। अथवा कोई पुरुष आदि जलसे लबालब भरे हुए कुंड आदिमें घुसे और उसके घुसनेसे यदि एक द्रोण (परिमाण विशेष) जल बाहर निकले तो उस पुरुष आदिको मानवान् (मानसे युक्त) कहते
(૧) જે રેખા ટચલી આંગળીના મૂળથી નીકળે છે તે આયુષ્યની રેખા છે. એક-એક આંગળીમાં ૨૫-૨૫ વર્ષનું આયુષ્ય હોય છે, અર્થાત્ જે આયુષરેખા એક આંગળી સુધી હોય છે તે પચીસ વર્ષનું આયુષ્ય, બે આંગળી સુધી હોય તે પચાસ વર્ષનું આયુ ય એ હિસાબે આગળ સમજી લેવું (૨) ન ધનની રેખા ૧કરભથી નીકળે છે અને મણિબંધમાંથી પિતૃરેખા ફૂટે છે. જે मेधा माय डाय तो आयुष्य, गोत्र भने धननी साम थाय छे. (3)" माणुम्माणपमाणपडिपुण्णसुजायसव्वंगसुंदरंगा-नी द्वारा
पाने भाषामा मावे तेने भान ४ छ, अर्थात-alrg, सांगली, २२, नवटा, આદિ દ્વારા તેલવું, અથવા કોઈ પુરૂષ આદિ જળથી ભરપૂર ભરેલા કુંડ આદિમાં પિસે અને તેના પિસવાથી જ એક દ્રોણ (પરિમાણવિશેષ) જળ બહાર નીકળી જાય તે એ પુરૂષ આદિને માનવાનું (માનથી યુકત) કહે છે.
१. मणि बंधसे लेकर कनिष्ठिका पर्यंत हाथ के बाह्य भागको 'करभ' कहते हैं । ૧ મણિબંધથી લઈને ટચલી આંગળી સુધીના હાથના બહારના ભાગને “કરભ” કહે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ६ शिवानन्दावर्णनम् भाररूपः परिमाणविशेषः, प्रमाणं सर्वतो मानं, यद्वा निजाङ्गलीभिरष्टोत्तरशताङ्गुलिपरिमितोच्छ्रायः, इत्थं च-मानं चोन्मानं च प्रमाणं चेत्येषां द्वन्द्वे मानोन्मानप्रमाणानि, तैः प्रतिपूर्णानि=सम्पन्नानि अत एव सुजातानि=यथोचितावयवसन्निवेशवन्ति, सर्वाणि सकलानि अङ्गानि अज्यते-व्यज्यते प्राणी यैस्तानि मस्तकादारभ्य चरणान्तानि यस्मिँस्तत् , अत एव सुन्दरमङ्गं वपुर्यस्याः सा तथोक्ता, 'शशी-ति शशो विद्यते लक्ष्मतयाऽस्येति शशी==चन्द्रस्तद्वत् सौम्यो रमणीय आकार:=स्वरूपं यस्याः सा, कान्ता कमनीया, 'प्रिये-ति-प्रियं दर्शकजनमनोहादकं दर्शहैं । मान शब्दसे यहां इसीका ग्रहण करना चाहिए । मानसे अधिकको, अथवा अर्ध भार (एक परिमाण) को उन्मान कहते है। सर्वतोमानको अथवा अपनी उंगलोसे एकसौ आठ उंगली उंचाईको प्रमाण कहते हैं। इन मान, उन्मान और प्रमाणसे युक्त होने के कारण यथायोग्य अवयवोंकी रचनावाला समस्त अंग सुन्दर कहलाता है। ऐसा सुन्दर शरीर जिस स्त्री का हो उसे 'मनोन्मानप्रमाणप्रतिपूर्णसुजातसागसुन्दरा' कहते हैं। जिसके द्वारा प्राणी व्यक्त होता हैकिसी शकल (आकृति) के रूप में दिखाई देता है उसे-अर्थात् पैरोंसे लेकर मस्तक तकके अवयवों को अंग (शरीर) कहते है।
ससिसोमाकारा-शश (खरगोश) जिसका चिन्ह हो उसे शशी (चन्द्रमा) कहते हैं। चन्द्रमाके समान रमणीय जिस स्त्री का स्वरूप हो उसे 'शशिसौम्याकारा' कहते हैं।
कंता-जो कमनीय (सुन्दरी) हो उस स्त्री को 'कांता' कहते हैं । માન શબ્દથી અહીં એ અર્થ ગ્રહણ કરવાનો છે. માનથી અધિક હોય તેને અથવા અર્ધભાર (એક પરિમાણ)ને ઉન્માન કહે છે. સર્વતેમાનને અથવા પિતાની આંગળી ૧૦૮ આંગળી ઉંચાઈને પ્રમાણ કહે છે. એ માન, ઉન્માન, અને પ્રમાણથી યુકત હોવાને કારણ યથાયોગ્ય અવયની રચનાવાળું આખું અંગ સુંદર કહેવાય છે. એવું સુંદર શરીર જે સ્ત્રીનું હોય તેને “માને માનપ્રમાણપ્રતિપૂર્ણ સુજાત સર્વાંગસુંદરી કહે છે. જેની દ્વારા પ્રાણી વ્યકત થતે હેયકેઈ આકૃતિના રૂપમાં દેખાતું હોય તેને-અર્થાત્ પગથી માંડીને મસ્તક સુધીને सवयवोने २५ (शरी२) ४ छ.
ससिसेमाकारा श६ (सस) थि- साय तेने २० (यद्रमा) हे છે. ચંદ્રમાના જેવું રમણીય જે સ્ત્રીનું સ્વરૂપ હોય તેને શશિસૌમ્યાકારા કહે છે. : कंता २ भनीय (सुरी) डाय ते स्त्रीने ial 3 छे.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गसूत्रे
नमवलोकनं यस्याः सा प्रियदर्शना, यत्तु दर्शनं रूपमिति व्याख्यातं तत्पूर्वोत्तरोपातविशेषण पौनरुतयापत्या हेयमेव । यत एवं विशेषणविशिष्टान्त एव सूरूपा= सर्वातिशायिरूयलावण्यवती, रूपेण लावण्यस्याप्युपलक्षितत्वात् आनन्दस्य 'गाथे' ति - प्राग्व्याख्यातप्रकारस्य इष्टा = अभिलषणीय मनोऽनुकूलव्यवहर्त्रीत्वाद्वल्लभा आनन्देन गाथापतिना सार्द्ध सह, अनुरक्ता = सातिशयस्नेहपूर्णा, तदुक्तम्“घरकम्मवावडा जा, सव्वसिणेह पडूणी दक्खा | छाया व भत्तणुगा, अणुरत्ता, सा समक्खाया ॥ एतच्छाया च
77
८८
इति ।
" गृहकर्मव्यापृता या सर्व स्नेह - प्रवर्द्धनी दक्षा | छायेव भनुगा अनुरक्ता सा समाख्याता ॥
97
दति ।
पियदंसणा - जिसकी दृष्टि (चितवन- अवलोकन ) दर्शकों के मन दर्शन की व्याख्या 'रूप' करना ठीक नहीं, क्योंकि ऐसा करने से पुनरुक्ति दोष आता है, अर्थात् आगेके विशेषण में और इसमें कुछ भेद नहीं रहता ।
सुरुवा -- श्रेष्ठ रूप और लावण्य वालीको 'सुरूपा' कहते हैं। शिवानन्दा पूर्वोक्त समस्त प्रशस्त गुणोंवाली अत एव 'सुरूपा' थी वह आनन्द की इच्छा के अनुकूल वर्ताव करती थी इसलिए उसकी वल्लभा ( प्रिय) थी । वह आनन्द में अनुरक्त (अत्यन्तस्नेहवाली) थी ।
कहा भी है- " जो स्त्री घरके काम-काज में लगी रहती है, सबका स्नेह बढाने वाली होती है, चतुर होती है, परछाईकी नाई पतिकी अनुगामिनी होती है, वह 'अनुरक्ता' कही गई है || १ ||"
पियदंसणा — भेनु दर्शन (अवडोउन) लेना शोना भनभां खासा उत्पन्न કરતુ હાય તે સ્ત્રીને પ્રિયદર્શીના કહે છે. દર્શનની વ્યાખ્યા ‘રૂપ’કરવી એ ખરાખર નથી. કારણ કે તેમ કરવાથી પુનરૂકિતદોષ આવે અર્થાત્-ભાગળના વિશેષણમાં અને આમાં કાંઈ શેઠ રહે નહિ.
सुरुवा1–શ્રેષ્ઠ રૂપ અને લાવણ્યવાળી સ્ત્રીને કિત અધા પ્રશસ્ત ગુણોવાળી હાજી સુરૂપા હતી.
સુરૂપ કહે છે. શિવાનંદા
તે આન ંદની ઈચ્છાને અનુકૂળ વર્તાવ કરતી હતી તેથી તેની વલ્લભા (प्यारी) हुती. ते यनं भां अनुरक्त (अत्यंत स्नेहवाजी) ती अधु छे - " स्त्री धरना કામકાજમાં લાગી રહે છે. બધાના સ્નેહ વધારનારી હોય છે, ચતુર હોય છે, પડછાયાની પેઠે પતિની અનુગામિની હોય છે. તેને भालुता वामां आवे छे.”
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ६ शिवानन्दावर्णनम्
अविरक्ता=प्रातिकूल्यं गतेऽपि पत्यौ स्वयं सदा प्रसन्नवदना तदप्युक्तम्" डिऊलेवि य भत्तरि, किंचिवि रुट्ठा ण जा हवइ जाउ । मि भासिणी य णिचं, सा अविरतति णिद्दिट्ठा " इति
८९
एतच्छाया च
64°
1
* प्रतिकूलेऽपि च भर्त्तरि, किञ्चिदपि रुष्टा न या भवति या तु । मृदुभाषिणी च नित्यं सा अविरक्तेति निर्दिष्टा ॥ " इति । इष्टा = इन्द्रियमनःप्रमोदकर्त्री, शब्द- यावत्पञ्चविधानिति, - शब्द-रूप- गन्ध-रसस्पर्शात्मकान् पञ्चविधान् = पश्च विधाः = मकारा येषां तान, मानुष्यान् = मनुष्याणामिमे मानुष्यास्तान् मनुष्यसम्बन्धिन इति यावत् कामभोगान् = काम्यन्ते - अभिलव्यन्त इति कामाः = शब्दरूपलक्षणाः, भुज्यन्ते सेव्यन्तेऽर्थात्सुखानुभवविषयी क्रियन्त इति भोगाः, कामाश्च भोगाव कामभोगाः, यद्वा काम इच्छा तदनुकूला भोगाः कामभोगाः = यथेच्छं भोगास्तान् प्रति= प्रत्येकं प्रतिदिनं वा अनुभवन्ती = उपभुञ्जाना विहरति ॥ ६ ॥
मूलम् तस्स णं वाणिय- गामस्स बहिया उत्तरपुरत्थिमे दिसीभाए एत्थ कोल्लाए नामं सन्निवेसे होत्था | रिद्ध- त्थिमिय- जाव
वह अविरक्त थी- अर्थात् पति यदि प्रतिकूल होजाय तो भी मुंह नहीं फुलाती थी- प्रसन्नमुख रहती थी। वह भी कहा है-'पडिङले विय' इत्यादि ।
'पति के प्रतिकूल होजाने पर भी जो स्त्री कभी जरा भी रोष नहीं करती और सदा मधुर वाणी बोलती है वह 'अविरक्ता' कही गई हैं |२| '
शिवानन्दा अनुरक्त थी अविरक्त थी और इन्द्रिय-मन को आनन्द देने वाली थी । वह शब्द रूप गन्ध रस और स्पर्श, इन पांचों मनुष्यसंबन्धी भोगोंको भोगती हुई विचरती ( रहती थी ||६॥
તે અવરકત હતી. અર્થાત્ પતિ જો કદાચ પ્રતિકૂળ થઇ જાય તે પણ મ્હો थडावती नहि भने सहा प्रसन्नमुख रहेती हुती. ह्युं छे – 'पडिऊले वि य' त्याहि “પતિ પ્રતિકૂળ થાય તે પણ જે સ્ત્રી કદી જરા પણુ રાષ કરતી નથી અને સદા મધુર વાણી ખેાલે છે તેને વિરકતા કહે છે.
અને સદા મધુર પ્રિય વાણી ખેલે છે તેને વિરકતા કહે છે.” (૨) શિવાનંદા અનુરકત હતી, અવિરત હતી અને ઈંદ્રિય-મન ને આનંદ આપનારી સ્ત્રી હતી. તે શબ્દ, રૂપ, ગંધ રસ અને સ્પર્શ, એ પાંચે. મનુષ્યન સબંધી ભેગોને ભાગવતી વિચરતા હતી. (૬)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमत्रे पासादीए दरिसणिज्जे अभिरूवे पडिरूवे ॥७॥ तत्थ णं कोल्लाए सन्निवेसे आणंदस्स गाहावइस्स बहुए मित्तणाइणियगसयणसंबंधिपरिजणे परिवसइ, अड़े-जाव-अपरिभूए ॥८॥
छाया-तस्मात्खलु वाणिजग्रामाद् बहिरुत्तरपौरस्त्ये दिग्भागेऽत्र खलु कोल्लाको नाम सन्निवेशोऽभवत् । ऋद्ध-स्तिमित-यावत्प्रासादीयोदर्शनीयोऽभिरूपः प्रतिरूपः ॥७॥ तत्र खलु कौल्लाके सन्निवेशे आनन्दस्य गाथापतेबहुको मित्र-ज्ञाति-निजकस्वजन-संबन्धिपरिजनः परिवसति आढयो यावदपरिभूतः ॥८॥ ____टीका-'तस्मा-' दित्यारभ्य 'दिग्भागे'-इत्यन्तो व्याख्यातपूर्वः, अत्र अस्मिन् काले, यद्वा पूर्वप्रक्रान्ते इत्यर्थः, इदमेतददः-शब्दाः प्रक्रान्तप्रसिद्धानुभूतार्थका
(मूलका अर्थ) 'तस्स णं वाणियगामस्स' इत्यादि ॥ ७ । ८ ॥ उस वाणिजग्राम नगरके बाहर उत्तर-पूर्वके दिग्भाग (ईशान कोण) में कोल्लाक नामक सन्निवेश था। वह ऋद्ध, स्तिमित, यावत् प्रासादीय, दर्शनीय अभिरूप
और प्रतिरूप था। उस कोल्लाक सन्निवेश में आनन्द गाथापतिके बहुतसे मित्र, ज्ञाति (जाति), निजक, स्वजन, सम्बन्धी और परिजन निवास करते थे। वे आढय यावत अपरिभूत थे ॥ ७८ ॥
__ (टीकाका अर्थ). 'तस्स' से लेकर 'दिसीभाए' तक पदों का व्याख्यान पहले किया जा | चुका हैं । एत्थ' (अत्र)का अर्थ है 'इस समय में' अथवा 'पूर्व प्रकरणसे
મૂળને અર્થ तस्स ण वाणियगामस्स त्यात (७-८) તે વાણિજ ગ્રામ નગરની બહાર ઉત્તર-પૂર્વના દિગ્માગ (ઈશાન કોણ)માં કેલ્લાક નામે સન્નિવેશ હતો. તે ઋદ્ધ, સ્વિમિત, યાવત્ પ્રાસાદીય, દર્શનીય અભિરૂપ, અને પ્રતિરૂપઘણાજ સુંદર હતો તે કલાક સન્નિવેશમાં આનંદ ગાથાપતિના ઘણા મિત્ર જ્ઞાતિ (જાતિ), નિજક, વજન, સંબંધી અને પરિજને નિવાસ ४२त। ता, तेमा माढय यावत अपरिभूत ता. (७-८)
अनी म 'तस्स' थी भांडीने 'दिसीभाए' सुधीन पोतु व्याध्यान पडला ४२१ामा मायु . एत्थ (मत्रानो अर्थ छ 'AL समयमां' अथवा 'पूर्व प्र४२९या मायाम, इदम्, एतत् भने अदस श६ प्रत, प्रसिद्ध भने अनुभूत माना
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू.७-८ कोल्लाकसन्निवेशवर्णनम् ९१ इति संवतन्त्रसम्मतत्वात् , ततच्च ‘तस्मात्खलु वाणिजग्रामाद् बहिः पूर्वक्रान्ते उत्तर-पौरस्त्ये दिग्भागे' इत्येवं समन्वितोऽर्थः, खलु-लोकप्रसिद्धः, प्रसिद्रश्च व्यक्त सुधर्मणोर्गणधरयोर्जन्मस्थानत्वाद्वीरजिनेन्द्रेणेहस्थस्यैव बहुलब्राह्मणस्य गृहात्प्रथमभिक्षोपलब्धेश्च, कोल्लाको नाम कोल्लाक इत्येतनामकः सन्निवेशः सन्निविशन्ति निवासं कुर्वन्ति जना यस्मिन् स ग्रामविशेष इति यावत् , अभवत् आसीत् । ऋद्धस्तिमितयाव'दिति-अत्र यावच्छब्दबलेन'ऋद्धस्तिमितसमृद्धे'-त्याधौपपातिकसूत्रोक्तः क्रमो-ऽवसेयः, इयास्तु विशेषः-यत्तत्र नगरीवर्णनतात्पर्येण स्त्रीलिङ्गतयोक्तानि विशेआए हुए में' । इदम् , एतत् और अदस्' शब्द प्रक्रान्त, प्रसिद्ध और अनुभूत अर्थ के वाचक हैं, इस बातको सभी ग्रन्थ मानते हैं। इसलिए वाणिजग्राम नगरसे बहार प्रकान्त अर्थात् पूर्वप्रकरण निर्दिष्ट ईशान कोणमें लोकप्रसिद्ध कोल्लाक नामक सन्निवेश (ग्राम) था। खलु का अर्थ है 'लोकप्रसिद्ध'। कोल्लाक सन्निवेश लोकप्रसिद्ध इसलिए था कि यही व्यक्त और सुधर्मा गणधर का जन्म स्थान था, और भगवान् महावीर स्वामी को इसी में रहनेवाले बहुल ब्रामणके घरसे पहले-पहल भिक्षालाभ हुआ था। 'जाव' शब्द 'ऋद्धसे, स्तिमित और समृद्ध' इत्यादिका औपपातिक सूत्र में कहा हुआ क्रम यहा समझना चाहिए। विशेषता केवल इतनीसी है कि वहां नगरी का वर्णन होने से इन विशेषणोका स्त्रीलिंगमें વાચક છે, એ વાતને બધા ગ્રંથx માને છે. તેથી વાણિજ ગ્રામ નગરની બહાર, પ્રકાન્ત અર્થાત્ પૂર્વપ્રકરણ નિર્દિષ્ટ ઈશાનકાણમાં લોકપ્રસિદ્ધ કેટલાક નામે એક સુંદર सन्निवेश (श्राम) छतो. 'खलु' । अर्थ 'सोप्रसिद्ध छ. cam सन्निवेश प्रसिद्ध એટલા માટે હતું કે એ વ્યકત સ્વામી અને સુધર્મા સ્વામી ગણધરનું જન્મસ્થાન હતું, અને ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીને, ત્યાં રહેનારા બહુલ બ્રાહ્મણના ઘેરથી પહેલવહેલે ભિક્ષાલાભ થયે હતે. “જાવ” શબ્દથી “બદ્ધ, સ્તિમિત અને સમૃદ્ધ ઈત્યાદિને
પપાતિક સૂત્રોમાં કહેલો ક્રમ અહીં સમજ. આમાં વિશેષતા કેવળ એટલી જ છે કે ત્યાં નગરીનું વર્ણન હેવાથી એ વિશેષણને નારીજાતિમાં ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું
१-सर्व-' एतच्च जिज्ञासुभिः काव्यप्रकाशस्य सप्तमे समुल्लासे, साहित्यदर्पणस्य च सप्तमे परिच्छेदे, रसगङ्गाधरादौ च मनोहत्याऽवलोकनीयम् ॥
१. जिज्ञासुओं को यह विषय काव्यप्रकाश के सातवें समुल्लासमें साहित्यदर्पणके सातवें परिच्छेदमें रसगंगाधर आदि ग्रन्थोमें सावधानीसे देखना चाहिए। * જિજ્ઞાસુઓએ આ વિષય “કાવ્યપ્રકાશના સાતમા સમુલ્લાસમાં, સાહિત્યદર્પણના સાતમા પરિચ્છેદમાં અને રસગંગાધર આદિ ગ્રંથમાં સાવધાનતાથી જોઈ લે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
उपासकदशाङ्गसूत्रे
,
पणानीह सनिवेश वर्णनतात्पर्येण पुंल्लिङ्गतया योज्यानीति । तत्र - ऋद्धाः = धनभवनपौरजनैः सातिशयं वृद्धिमुपगतः स्तिमितः = चाट तस्कर - दुर्वृत्त महासाहसिक डमरादिसमुत्थमभयसम्बन्धशून्यः, समृद्धः = धनधान्यादिसम्पन्नः, शिष्टानि विशेषणानि स्वोपपातिक सूत्रव्याख्यातो व्याख्येयार्थानि । प्रासादीयः प्रसादो मनःप्रसन्नता तस्मै हितः, यद्वा प्रसादश्चित्तानन्दः प्रयोजनमस्य स तथा दर्शनीयः = दर्शनाय हितो, यद्वा द्रष्टुं योग्यः, अभिरूपः = अभिमतं रूपं यस्य स मनोज्ञ इत्यर्थः, अतएव प्रतिरूपः=प्रति=विशिष्टमसाधारणमिति यावत्, रूपं यस्य सः ॥७॥
' तत्र खलु कोल्ला के सन्निवेशे आनन्दस्य गाथापते' - रित्यन्तः पाठो निगदव्याख्यातः । ' बहि' -ति- बहुरेव बहुकः, स्वार्थे कः प्रचुर इत्यर्थः, 'मित्रे' -तिव्यवहार किया गया है पर यहाँ सन्निवेशका वर्णन है अतः पुंलिंग समझना चाहिए । धन जन भवन आदि से जो अत्यन्त वृद्धिको प्राप्त हो उसे ऋद्ध कहते हैं। चाट (कपटी), चोर दुराचारी, महासाहसिक और डमर (राजविप्लव) आदिके भयसे जो सर्वथा रहित हो उसे स्तिमित कहते हैं । जो धन धान्यसे युक्त हो उसे समृद्ध कहते हैं । शेष विशेषणोंकी व्याख्या औपपातिक सूत्रकी टीकासे जाननी चाहिए । जिससे मनको प्रसन्नता प्राप्त हो उसे प्रासादीय कहते हैं । जिसे देखने में आनन्द आता हो-जो देखने योग्य हो उसे दर्शनीय कहते हैं । जो मनोज्ञ हो उसे अभिरूप और जो एकदम असाधारणअनुपम सुन्दर हो उसे प्रतिरूप कहते हैं । तात्पर्य यह है कि कोल्लाक संनिवेश उस समय, क्या धन-जन में, क्या सदाचार में, क्या सुन्दरता में खूब ही बढ़ा-चढ़ा था ॥ ७॥
છે, પણ અહી સન્નિવેશનું વર્ણન છે તેથી નરજાતિ સમજવાની છે. ધન જન ભવન આદિથી જે અત્યંત વૃદ્ધિને પ્રાપ્ત ય તેને શ્રૃદ્ધ કહે છે. કપટી, ચેર, દુરાચારી, દુષ્ટ હિંસક મહાસાહસિક અને ડમર-ખંડ (રાવિપ્લવ) આદિના ભયથી જે સથા રહિત હોય તેને સ્લિમિત કહે છે. બાકીનાં વિશેષણેાની વ્યાખ્યા ઔષપાતિક સૂત્રની પીયૂષવણી ટીકામાંથી જાણી લેવી, જેથી મનને પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત થાય, તેને પ્રાસાદીય કહે છે જેને જોવામાં આનંદ મળે ને જોવા યેાગ્ય હાય તેને દર્શનીય કહે છે, જે મનેાસ હોય તેને અભિરૂપ અને જે એકદમ અસાધારણુ- અનુપમ સુંદર હોય તેને પ્રતિરૂપ કહે છે. તાત્પ એ છે કે કલ્લાક સન્નિવેશ એ સમયે, धन-मनमा, सहायास्भा, सुद्दरतामा भू भागण बधेो इता. (७)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू.७-८ कोल्लाकसन्निवेशवर्णनम् ९३ मित्रं सखा सर्वदा निर्व्यभिचारिहितोपदेष्टेत्यर्थः, ज्ञातिः समानाचारविचारसंयुक्तस्वजातिवर्गः, निजका मातापितापुत्रकलत्रादिः, स्वजनः भ्रातृ-पितृव्य-मातुलादिः, सम्बन्धी श्वशुर-जामात-श्यालादिः, परिजनोऽमात्य भृत्य-दास-दास्यादिः मित्रादिपरिजनान्तस्य कर्मधारयः, जात्यभिप्रायेण चैकवचनम् । मित्रादीनां लक्षणमुक्तञ्च___"मित्तं सयेगख्वं, हियमुरदिसइ प्पियं च वितणोइ । तुल्लायारवियारी, सजाइवग्गो य सम्मया णाई ॥१॥ माया-पिउ-पुत्ताई, णियगो, सयगो पिउव्व-भायाई। संबंधी समुराई, दासाई, परिजणो णेओ ॥२॥” इति । ___ एतच्छाया च-"मित्रं सदैकरूपं हितमुपदिशति प्रियं च वितनोति । तुल्याचारविचारी, स्वजातिवर्गश्च सम्मता ज्ञातिः ॥१॥ माता-पितृ-पुत्रादिनिजकः, स्व. जनः पितृव्यभ्रात्रादिः। संबन्धी श्वशुरादिसादिः परिजनो ज्ञेयः ॥२॥” इति ॥८॥
सदा सर्वदा एकान्त हितका उपदेश देनेवाले सखाको मित्र कहते हैं। समान आचार-विचार वाले जाति-समूहको ज्ञाति कहते हैं, माता, पिता, पुत्र, कलत्र प्रभृतिको निजक कहते हैं। भाई, काका, मामा, आदिको स्वजन कहते हैं । ससुर, जमाई (दामाद), साले, बहनोई भादिको सम्बन्धी कहते हैं। मंत्री, नौकर, दास, दासी आदिको परिजन कहते है। मित्र आदिके लक्षणों के विषय में और भी कहा है___ "मित्र वह है जो सदा हितकी बात बताता है और सदा हित ही करता है । समान आचार-विचार वाले स्वजातिवर्गको ज्ञाति, माता पिता पुत्र आदिको निजक, काका भाई आदिको स्वजन, ससुर आदि को सम्बन्धी और दास आदिको परिजन कहते हैं ॥१-२॥"
સદા-સર્વદા એકાંતહિતને ઉપદેશ આપનાર સખાને મિત્ર કહે છે. સમાન આચાર-વિચારવાળા જાતિ–સમૂહને જ્ઞાતિ કહે છે. માતા, પિતા, પુત્ર કલત્ર વગેરેને नि: ४ छ, मा., 11, भामा, माहिने स्वन छे. सस, भ. साणा, બનેવી વગેરેને સંબંધી કહે છે. મંત્રી. નેકર, દાસ, દાસી વગેરેને પરિજન કહે છે. મિત્ર આદિનાં લક્ષણે વિષે કહ્યું છે કે—
મિત્ર એ છે કે જે સદા હિતની વાત બતાવે છે અને સદા હિત જ કરે છે. સમાન આચારવિચારવાળા સ્વજાતિવર્ગને જ્ઞાતિ, માતા પિતા પુત્ર પુત્રી આદિને નિજક, કાકા ભાઈ આદિને સ્વજન, સસરે સાળે આદિને સંબંધી અને દાસ આદિને पनि ४९ छे. (१-२)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
९४
उपासकदशाङ्गसूत्रे मलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव समोसरिए। परिसा निग्गया। कूणिए राया जहा तहा जियसत्त निग्गच्छइ। निग्गच्छित्ता जाव पज्जुवासइ ॥९॥ __छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरो यावत्समवसृतः। परिषनिर्गता, कूणिको राजा यथा तथा जितशत्रुनिर्गच्छति । निर्गत्य यावत् पर्युपास्ते ॥९॥
टीका-' तस्मि' निति-'नस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महापीरो यावत्समत्रसृतः' एषां व्याख्या प्राग्वद्धोध्या । 'परी'-ति-परि-सर्वतोभावेन सीदन्ति-उपविशन्ति गच्छन्ति वा जना यस्यां सा परिषत् सभा, यद्यपि परिष
कोल्लाक सनिवेशमें आनन्द गाथापतिके बहुतसे मित्र आदि निवास करते थे। वे सब आढच दीप्त आदि पूर्वोक्त विशेषणोंसे विशिष्ट थे ॥८॥
मूल का अर्थ 'तेणं कालेणं' इत्यादि ॥९॥
उस काल उस समयमें श्रमण भगवान् महावीर पधारे । परिषद् (सभा) निकली, राजा कूणिक की तरह जितशत्रु राजा निकला। निकल कर यावत् पर्युपासना की ॥९॥
(टीकाका अर्थ) 'समणे भगवं महावीरे जाव समोसरिए' इन पदोंका अर्थ पहले की तरह समझना चाहिए । मनुष्य चारों ओर से जिसमें उपस्थित होते हैं या जाते हैं उसे परिषत् (सभा) कहते हैं । परिषद्' शब्दसे
१-(पूर्वोक्त) देखो आनन्दके विशेषण ।
કલાક સન્નિવેશમાં આનંદ ગાથા પતિના ઘણા મિત્રે વગેરે વસતા હતા. તે બધા આઢય દીપ્ત આદિ પૂર્વોકતા વિશેષણોથી વિશિષ્ટ હતા. (૮)
भूजन। मथ-तेण कालेण त्याहि (6) એ કાળ એ સમયે શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર પધાર્યા. પરિષદ્ (સભા) નીકળી. રાજા કૃણિકની પેઠે જિતશત્ર રાજા નીકળ્યા. નીકળીને યાવત પર્ય પાસના કરી (૯).
ટીકાનો અર્થ 'समणे भगवं महावोरे जाव समोसरिए से पहोन। म पोसiनी पेठे સમજ. જેમાં ચારે બાજુએથી મનુષ્ય એકઠા થાય છે અથવા જાય છે. તેને પરિષત (સભા) કહે છે. “પરિષ’ શબ્દથી જે કે કઈ સ્થાનને જ બેધ
* शुभ मानना विशष.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ९ परिषद्वर्णनम्
९५ त्पदेन स्थानविशष एव पर्यवसीयते, तन्निर्गमनं चाऽजीवत्वेन निष्क्रियत्वादत्यन्तमसम्भवि तथाऽप्याधाराधेययो- (स्थान-स्थानिनो)-रभेदोपचारात्परिषत्स्थितानां सर्वेषां निर्गमनतात्पर्येणैतादृशप्रयोगाणां लोकतोऽपि प्रसिद्धरदोषस्तथा च भवति वक्ता-'परिषदेयं वार्ताऽनुमोदिते'-त्यादि । इयं च परिषत्रिप्रकारा-'ज्ञा, अज्ञा, दुर्विदग्धा चे'-ति, तत्र कुत्सितमताऽस्पृष्टचित्ता गुण-दोषविवेकहंसीसनिभा च सामान्यस्यापि वक्तुर्वक्तव्यसारमन्तःमविश्याशेषतो ग्रहीतुं समर्थेति यावत् , एता. दृशी ज्ञा, ईषज्ज्ञानसंपर्फवती ज्ञापरिषत्तो विभिन्नस्वभावा किन्तु सुखोपदेशनीया यद्यपि किसी स्थानका ही बोध होता है और स्थान अजीव होनेके कारण निष्क्रिय है अत एव वह निकल नहीं सकता, तथापि यहाँ स्थान और स्थानमें रहने वाले अर्थात् आधार और आधेयमें उपचार से अभेद है इसलिए परिषदमें उपस्थित सब व्यक्तियोंके निकलने का अभिप्राय है । लोकमें भी स्थानको परिषद् नहीं कहते किन्तु स्थानविशेषमें इकट्ठे हुए व्यक्तिओंको परिषद् कहते हैं, इसलिए यह कथन. निर्दोष है। लोकमें कहते हैं-'परिषदने इस प्रस्तावका अनुमोदन किया है' आदि।
परिषद् तीन तरह की है--(१) ज्ञा, (२) अज्ञा (३) दुर्विदग्धा। जिसके चित्तमें निन्दनीय मतका स्पर्श तक न हो, जो गुण-दोषका विचार करने में हंसिनी जैसी हो, और साधारण वक्ताके भी वक्तव्य (कथन) के सार को गंभीर विचार करके पूरी तरह ग्रहण करने में समर्थ हो वह ज्ञा (समझदार) परिषद् कहलाती हैं। जो थोड़े ज्ञानથાય, છે અને સ્થાન અજીવ હોવાથી નિષ્ક્રિય છે, તેથી તે નીકળી શકતું નથી, તે પણ અહીં સ્થાન અને સ્થાનમાં રહેનારા અર્થાત્ આધાર આધેયમાં ઉપચારથી અભેદ છે, તેથી પરિષદમાં એકઠી થએલી બધી વ્યકિતઓના નીકળવાને અભિપ્રાય છે. લોકોમાં પણ સ્થાનને પરિષદ્ કહેવામાં આવતી નથી, પરંતુ સ્થાનવિશેષમાં એકઠી થયેલી વ્યકિતઓને પરિષદ્ કહે છે તેથી આ કથન નિર્દોષ છે લેકેમાં કહેવાય છે કે-“પરિષદે આ ઠરાવને અનુમોદન આપ્યું છે વગેરે.
प६ि५६ १ ४२नी छ: (१) ज्ञा, (२) मा, (3) दुढिवा. જેના ચિત્તમાં નિંદનીય મતને સ્પર્શ સુદ્ધાં ન હોય, જે ગુણ-દેષને વિચાર કરવામાં હંસી જેવી હોય અને સાધારણ વકતાના પણ કથનના સારને ગંભીર વિચાર કરીને પૂરી રીતે ગ્રહણ કરવામાં સમર્થ હોય તે જ્ઞા (સમજદાર)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
... उपासकदशाङ्गसूत्रे
अज्ञा, मिथ्याऽहङ्कारगर्विता यतस्ततः परिमितानि पदवाक्यान्यादायमादायमपि विज्ञम्मन्या विज्ञसमाजतर्जिताऽपि निस्त्रपा लोके निजयोग्यतां ख्यापयितुं चित्कृत्य सर्वतोऽग्रवादिनी सर्वेष्वपि विषयेषु पल्लवमात्रग्राहिणी किमपि मनाक पृष्टा पवनपरिपूर्णा भस्नेव निःश्वसन्ती समुचितमपि परोपदेशमभिमानादनास्वादयन्ती च दुर्विदग्धा, तदुक्तम्--
"अकिलेसं उवदिस्सा निक्कवडा हवह जाणिया परिसा। अण्णावि एवमेवा,-णुवदिस्सा दुविअड्डा उ ॥१॥" इति । एतच्छाया च--
" अक्लेशमुपदेश्या, निष्कपटा भवति ज्ञा परिषत् ।
अज्ञाऽप्येवमेवानुपदेश्या दुर्विदग्धा तु ॥१॥" इति। वाली हो, ज्ञा परिषत् से भिन्न स्वभाव वाली किन्तु सहज ही उपदेश मान लेने वाली हो वह अज्ञा परिषत् है । जो मिथ्या अहंकारसे गर्वित हो, इधर- उधर के थोडे-बहुत पद-वाक्योंको रटकर अपनेको बृहस्पतिका अवतार समझती हो, विद्वानों द्वारा तिरस्कृत होने पर भी जिसे लज्जा न आति हो, संसार में अपनी योग्यताका ढिढोरा पीटनेके लिए सबसे पहले चिल्ला-चिल्ला कर बोलती हो, प्रत्येक विषय में पल्लवमात्र ग्राहिणी (ऊपरी पंडिताईवाली) हो, कोई जरासी बात पूछे तो हवासे भरी हुई भस्त्रा (फँवण) की भांति सासें लेने लगे, घमंड़की मारी दूसरे के हितकारी उपदेशको भी ग्रहण न करती हो वह दुर्विदग्धा परिषत् है । कहा भी है--
"ज्ञा परिषद् सहज ही उपदेश मानने वाली और निष्कपट होती પરિષદ કહેવાય છે. જે થોડા જ્ઞાન વાળી હોય, જ્ઞા પરિષથી ભિન્ન સ્વભાવવાળી પરન્તુ સહજમાં ઉપદેશ માની લે તેવી હોય, તે અજ્ઞા પરિષદ્ કહેવાય છે. જે મિથ્યા અહંકારથી ગાવત હોય, અહીં તહીંનાં ચેડાંઘણાં પદ લૈક વાક્યને બેલી બતાવીને પિતાને બહસ્પતિને અવતાર સમજતી હોય, વિદ્વાનોથી તિરસ્કૃત થયા છતાં પણ જેને જરા પણ લાજ ન આવતી હોય, જગતમાં પોતાની યોગ્યતાને ઢરે પીટાવવાને માટે સૌની પહેલાં બૂમાબૂમ કરીને બેલતી હોય, પ્રત્યેક વિષયમાં પલવમાત્રગ્રહિણી (ઉપર–ઉપરની પંડિતાઇવાળી) હોય, કેઈ ગેડીક વાત પૂછે તે હવાથી ભરેલી ધમણની પેઠે શ્વાસ લેવા લાગી જાય; ઘમંડની મારી બીજાઓના હિતકારી ઉપદેશને પણ ગ્રહણ ન કરે, તે દુર્વિદગ્ધા પરિષદ કહેવાય છે. કહ્યું છે કેઃ
: “જ્ઞા પરિષદ સહજમાં ઉપદેશ માનનારી અને નિષ્કપટી હોય છે. અજ્ઞા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधमसञ्जीवनी टीका अ. १ सू० ९ परिषद्वर्णनम्
मोक्ता त्रिप्रकाराऽध्येषा पुनर्विविधा-लौकिकी लोकोत्तरा चेति, तत्र लौकिकीराष्ट्र देश-सङ्घ-जाति-कुल-नगर-प्रामादिहिताहितचिन्तनार्थमायोजता, लोकोत्तरातु केवल-श्रुत-चारित्रादिधर्मश्रवणमननोगेता, तदप्युक्तम्--
"जा रहाइ-हियटुं, विहिया सा लोईया मया परिसा ।
लोगुत्तरिया उ पुणो, सुयचारित्ताइचचिया हवइ ॥” इति। एतच्छाया च-- " या राष्ट्रदिहिताथै विहिता सा लौकिकी मता परिषत् । लोकोत्तरा तु पुनः, श्रुतचारित्रादिचर्चिता भवति ॥” इति ।
अत्र च लोकोत्तराया एव परिषदो ग्रहणं प्रकरणादिति विस्तरभयाद्विरम्यते । है । अज्ञा परिषद् भी प्रायः ऐसी होती हैं, पर दुर्विदग्धा परिषद् लाख उपाय करने पर भी नहीं समझती ॥१॥" ___ यह उल्लिखित तीन प्रकारकी परिषद् भी प्रत्येक दो प्रकार की है--(१) लौकिकी और (२) लोकोत्तरा, जिस परिषद्की योजना राष्ट्र, देश (प्रान्त), संघ, जाति, कुल, नगर, ग्राम आदिके हित-अहित पर विचार करनेके लिए की गई हो वह लौकिकी परिषद है। जिसमें केवल श्रुतधर्म और चारित्र-धर्म का श्रवण वा मनन होता हो वह लोकोत्तर-परिषद् है। सो भी कहा है--
“जो राष्ट्र आदिके हितके लिए की गई हो वह परिषद् लौकिकी मानी गई हैं और जो श्रुत-चरित्र धर्मके निमित्त हो वह लोकोत्तरा है ॥१॥" प्रकरणका अनुसरण करते हुए यहां लोकोत्तर-परिषद ग्रहण करना चाहिए। विस्तारके डरसे इस विषयको समाप्त करते हैं । પરિષદ્ પણ પ્રાયઃ એવી જ હોય છે, પરંતુ દુવિધા પરિષ૬ લાખ ઉપાય કર્યો પણ सभाती नथी”. (१)
- એ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારની પરિષદ્ પણ પુનઃ પ્રત્યેક બે પ્રકારની છે:-(૧) alssी मने (२) सोत्तरी, परिषड्नी योना राष्ट्र, हेश (प्रांत), संघ જાતિ, કુલ, નગર, ગ્રામ આદિના હિત–અહિત સંબંધી વિચાર કરવા માટે કરવામાં આવી હોય તે લૌકિકી પરિષદુ છે. જેમાં કેવળ મૃતધર્મ અને ચારિત્ર્યધર્મનું શ્રવણ ય મનન થતું હોય તે લોકોત્તર પરિષદ છે. કહ્યું છે કે
જે રાષ્ટ્રઆદિના હિતને માટે કરવામાં આવી હોય, તે પરિષદ લૌકિકી મનાય છે અને જે મૃત-ચરિત્ર ધર્મને માટે પરિષદ હોય તે લકત્તર મનાય છે.” (૧) પ્રકરણનું અનુસરણ કરતાં અહીં લકત્તર-પરિષદ ગ્રહણ કરવી જોઈએ. વિસ્તારભયથા આ વિષયને સામાપ્ત કરીએ છીએ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
९८
उपासक दशाङ्गसूत्रे
निर्गता = निरगच्छत् । कूणिको राजा यथेति यथा तथा शब्दावौपम्यवाचिनौ, तेन कुणिको राजेव जितशत्रुनिर्गच्छतीति वाक्यार्थसमन्वयो विधेयः । निर्गत्य यावदिति, अत्र यावच्छब्देन - "समणं भगवं महावीरं पंचविणं अभिगमेणं अभिगच्छति, तंजहा - अचित्ताणं दव्वाणं विसरणयाए, अचित्ताणं दव्वाणं अविउसरणयाए, एगसाडियउत्तरासंगकर णेणं, चक्खुफा से अंजलिपग्गहेणं, मणसोएगत्ती-करनेणं, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छति, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेति करिता बंदर णमंसर, वंदित्ता मंसित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स णच्चासन्ने गाइदूरे सुस्मृसमाणे णमंसमाणे पंजलिउडे अभिमु विणणं" इत्येतानि संगृह्यन्ते । एतच्छाया च - " श्रमणं भगवन्तं महावीरं पञ्चविधेनाभिगभेनाभिगच्छति, तद्यथा- सचित्तानां द्रव्याणां व्युत्सर्जनया, अचित्तग्नां द्रव्याणामव्युत्सर्जनया, एकशाटकोत्तरासङ्गकर णेन, चक्षुःस्पर्शेऽञ्जलिप्रग्रहेण, मनस एकत्रीकरणेन, येनैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं त्रिकुत्व आदक्षिणं प्रदक्षिणं करोति कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य नात्यासन्ने नातिदूरे शुश्रूषमाणो नमस्यन् प्राञ्जलिपुटोऽभिमुखो विनयेन" इति एषां च 'पर्युपास्ते' इत्यग्रेतनेन सम्बन्धः, तत्र श्रमणं भगवन्तं महावीर' - मिति पदत्र्यार्थः प्रागेव व्याख्यातः कर्मत्वं त्वग्रेन्या अभिगमनक्रियाया योगेन, 'पंचे' - ति पञ्च विधा:=कारा यस्य स पञ्चविधस्तेन, अभिगमेन=मर्यादया अभिगच्छति=आभिमुख्येनोपसर्पति, तद्यथा=तदेव पञ्चविधमभिगमं दर्शयति- सचित्तानां ताम्बूवह परिषद् निकली। जैसे कूणिक राजा निकला था वैसेहो, अर्थात् कूणिक राजा जिस राजसी ठाट-बाट से भगवान्को वंदन करने के लिए निकला उसी तरह - जितशत्रु राजा भी निकला | 'निग्गच्छित्ता' के आगे 'जाव' शब्द में उससे इतना संग्रह होता हैं - " (वह) श्रमण भगवान् महावीरके निकट पांच प्रकार का अभिगम (मर्यादा) करके गया, वह इस प्रकार - (१) सचित्त (पान, इलायची, माला અ પદ્મ પદ્ નીકળી. જેવી રીતે અત્ જેવા ઠાઠમાઠથી કૂણિક મહારાજા ભગવાનને વંદન કરવા જવાને માટે નીકળ્યે તેવા જ ઠાઠમાઠથી જિતશત્રુ રાજા या नीज्यो, 'निम्गच्छित्ता' शण्डनी पछी में 'जाव' शब्द छे. तेथा माटो ! સંગ્રહ થાય છે:-‘‘(તે) શ્રવણ ભગવાન્ મહાવીરની પાસે પાંચ उसने गयो, ते या प्रमाणे:- (3) सथित्त ( पानं
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
પ્રકારના અભિગમ (મર્યાદા) हसायची, भाषा माहि )
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मी टीका अ० १ सू० ९ अभिगमनवर्णनम्
,
लैला मालाप्रभृतीनां व्युत्सर्जनया = परित्यागेन, अचित्तानां = वस्त्राभरणादीनाम्, अच्युत्सर्जनया= अपरित्यागेन, 'एके 'ति - एकमात्रमर्थादस्यूतं यच्छाटकं तस्य य उत्तरासङ्गः=भाषानिरवद्यस्वार्थ मुखोपरि स्थापनं, तस्य करणमाचरणं तेन, चक्षुः स्पर्शे = भगवद्दर्शने जाते सति सप्तमीयम्, अञ्जलिपग्रहेण = अञ्जलिबन्धनेन, मनसः - चित्तस्य एकत्रीकरणेन - स्थिरीकरणेन, येनैव = यस्मिन्नेव 'दिग्भागे' इति शेषः, श्रमणो भगवान महावीरः, अत्र 'अस्तीत्यध्याहार्यम् तेनैव तस्मिन्नेव दिग्भागे उपागच्छति=सभीपमायाति, उपागत्य =समीपमागत्य त्रिकृत्वः = त्रिवारम् आदक्षिण = निजमुखस्य दक्षिणभागतः सम्पुटितमञ्जलिमारभ्य प्रदक्षिणं= परिभ्रान्तंपरिवर्तितं करोति, कृत्वा = तथा प्रदक्षिणीकृत्य वन्दते = स्तौति स्तुतिथ"अद्य प्रभो ! त्रिभुवनेश ! मदीयमेतद्,
"
यातं जनुः सफलतां तव दर्शनेन ।
आदि) द्रव्योंको त्याग कर (२) अचित्त (वस्त्र आभूषण आदि) द्रव्यों को न त्याग कर, (३) एकशाटिक ( विगर सांधेका पूरा एक वस्त्र) का उत्तरासंग करके अर्थात् भाषाकी निरवद्यता के लिए एक मात्र वस्त्र को मुख पर रख कर, (४) भगवान् के दृष्टिगोचर होते ही अंजली बांध कर, (५) मन को स्थिर करके । जिस ओर श्रमण भगवान् महावीर थे उस ओर गया। वहां जाकर तीन बार अपने मुखके दाहिने भागसे आरंभ करके प्रदिक्षणाएँ कीं। प्रदक्षिाएँ करके स्तुति की, नमस्कार किया। राजा जितशत्रुने श्रमण भगवान् महावीर की इस प्रकार स्तुति की थी
द्रव्योंनेत्यने, (२) अति ( वस्त्र आभूषण आदि) द्रव्याने त्यन्या विना, (२) એકશાટિક ( વગર સાંધાનું માત્ર એક વસ્ત્ર)ના ઉત્તરાસીંગ કરીને, અર્થાત્ નિરવદ્યતાને માટે એક માત્ર વસ્ત્રને મુખપર રાખીને (૪) ભગવાન્ દૃષ્ટિએ પડતાં જ જલ ખાંધીને (હાથ જોડીને), (૫) મનને સ્થિર કરીને, જે ખાજુએ શ્રમણું ભગવાનૂં મહાવીર હતા તે બાજુએ તે ગયા ત્યાં જઇને ત્રણ વાર પોતાના મુખના જમણા ભાગથી આરંભીને પ્રદક્ષિણાએ કરી. પ્રદક્ષિણાઓ કરીને સ્તુતિ કરી, નમસ્કાર કર્યાં રાજા જિતશત્રુએ ભગવાનુ મહાવીરની આ પ્રમાણે સ્તુતિ કરી હતી.
શ્રમણ્
१ अत्र मर्यादार्थकोऽभिविध्यर्थको वा आङ, तद्योगे च द्वितीया तेन दक्षिण = दक्षिणभाग मर्यादी कृत्याभिव्याप्य वेत्यर्थस्तस्फलितमेवाsse - 'निजे' —त्यादिना ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदवाने धन्योऽस्मि देव ! भवदाननचन्द्रनिर्य
दाचर्यकारि-बचनामृतपानभाग यः ॥१॥ विन्दन् प्रभो! भवदुदारपदारविन्द,नि:ष्यन्दमानमकरन्दचयं मनोऽलिः आनन्दघृन्दमधुना मम याति यत्सद् ,
वक्तुं न शक्तिरथ कोऽस्तु तव स्तवस्तु ॥२॥ "तीन लोक के नाथ, देव ! दर्शन पा तेरा, ___आज हुआ यह जन्म, सफल भगवान् ! है मेरा। आस्य-सुधानिधि-निर्गत, पावन परम मनोहर,
विस्मयकर उपदेश,-सुधा पीनेका अवसर ॥ नाथ ! आज मुझको मिला, इसीलिए मैं धन्य हूँ। भाग्यवान कृतकृत्य मैं, और अहीन अमन्य ॥१॥ तव उदार पादार,-विन्दके रजको स्वामी!
लेने में मम मन,-मिलिन्द है अतिशय कामी। उससे जो आनन्द मुझे मिलता है भारी,
उसके वर्णनमें भी, मेरी वाणी हारी ॥ नाथ ! वाक असमर्थ है, उसके वर्णनमें कहो। किस प्रकार स्तुति करूं? नहीं सूझता कुछ अहो ॥ २॥
હે ત્રિલોકના નાથ ! પામીને દર્શન તારૂ, સફળ થયું ભગવાન, આજ જીવતર મારું; તવ મુખ ક્ષીરસમુદ્ર થકી શુભ પરમ મનહર, વિસ્મયકર ઉપદેશ-સુધા પીવાને અવસર;
મ આજ મુજને પ્રભુ ! માનું જીવન ધન્ય છુ, ફન્યા મરથ માહરા. ભાગ્યવાન હું અનન્ય છું. ૫ ૧
તવ ઉદાર પદારવિંદની રજ છે સ્વામી ! ગ્રહવાને મમ મન-મધુપ છે અતિશય કામી, જે નિરવધેિ આનંદ મળે છે મુજને તેથી,
વર્ણન તેનું શકું કરી નહી આ મુખેથી , નાથ! વૈખરી વાણી તે, વર્ણવવા અસમર્થ છે, નવ સૂઝે કયમ હું સ્તવું, સ્વામી પરમ સર્મથને છે ર છે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
जगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू० ९ जितशत्रुकृतस्तुति
अद्यापि तावक-पदाम्बुजपोतमत
___ मासाद्य हृधमखिलेश ! भवाम्बुराशिम् । गोवत्सपादमिव कर्तुमहं समर्थो,
नाथ ! त्वदीयकरुणाविनिवृत्तका ॥शा" इति।। इत्युक्तमकारा। नमस्यति-प्रणंमति, वन्दित्वेत्यादयः स्पष्टार्थाः, नात्यासमनातिनिकटे, नातिदूरे नात्यन्तं विप्रकृष्टे, अवग्रहभूमि परिहाय समुचिते स्थाने स्थित इत्यर्थः, अत्यासन्नातिदूयोरुभयोरप्याशातनादिहेतुत्वादिति भावः । शुश्रूषमाणः-प्रवचनं श्रोतुमिच्छन् , नमस्यन् मुहुर्मुहुः प्रणमन् प्राञ्जलिपुटः प्रकृष्टं पबद्धं वाऽञ्जलिपुटं यस्य सः, यद्वा-अञ्जलिपुटं प्रगतः-सर्वथा सविधि बद्धाञ्जलिरित्यर्थः, अभिमुखः सम्मुखः, विनयेन-नम्रतया पर्युपास्ते यथाविधि सेवते ।
तेरे चरण-जहाज, आज पानेसे ईश!' __ पछड़ेके खुरके, समान है भव-वारीश । कोंको मैं शीघ्र, दूर अब कर पाऊँगा,
मुक्ति-लाभ कर पुनः,-लौट कर क्यों आऊँगा?॥ माच! मनोहर पद-युगल, तब तक नित मनमें रहै।
जब तक इनका दोस यह, परम मुक्ति-पदको गहैं ।।"॥३॥इति स्तुति और नमस्कार करके श्रमण भगवान् महावीरसे न अधिक नजदीक और न अधिक दूर शुश्रूषा (प्रवचन सुनने की इच्छा) करता हुआ, नमस्कार करता हुआ, अंजलि बांधे हुए सामने विनय-पूर्वक पर्युपासना (सेवा) करने लगा।
તારાં ચરણજહાજ હું પામ્યું છું આ ટાણે આ ભવસાગર માનું નાનું ખાચિયું જાણે કર્મોને હું શીઘ વિદારી નાખીશ આજે,
મુકિત પામીને પછી ફરી હું આવું શાને ! નાથ મનહર પદયુગલ, ત્યાં સુધી મુજ મનમાં રહે,
જ્યાં સુધી આ દીન:દાસ એ પરમ મુકિત પદને ગ્રહે છે ૩ છે સ્તુતિ અને નમસ્કાર કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરથી ન બહુ નજીક અને બહુ દૂર શુશ્રુષા (પ્રવચન સાંભળવાની ઈચ્છા) કરતાં, નમસ્કાર કરતાં, અંજલિ બાંધીને સામે વિનયપૂર્વક પર્થપાસના (સેવા) કરવા લાગ્યા.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
अभिगमविचारः। एतेन प्रघट्टकसमुदायेन वीतरागस्य अरूपिणो भगवतोहतो मूर्ति परिकल्प्य तदुद्देशेन साक्षाद्भगवत्प्रतिषिद्ध-सचित्तपुष्पजलैलालवलीताम्बूलदलफलमालाद्राक्षेक्षुधृपादिसमर्पणं दुरापास्तम् , विहरमाणतावस्थायामपि यस्य केवलमभिमुखमाजिगमिषन् राजाऽपि जितशत्रुः पञ्चविधाभिगमसंपादनेन निरवशेषं सचित्तद्रव्याणि व्युत्ससर्ज, तस्य परित्यक्तसमस्तविषयासङ्गस्य प्रवचनपीयूषाऽऽसाराभिवर्षणेन भविजीवान् प्रत्यपि सचिनवस्तूनि त्यागिसदेशमानेतुं प्रतिषेधतः सिद्धगतिं गतस्य वीतरागस्य कल्पिताया मूर्तरुपरि साक्षात्सचित्तवस्तुजातोपढौकनस्याऽत्यन्तमनौ
'अभिगमन' पर विचार इस संग्रह से वीतराग अरूपी अहंन्त भगवान् की मूर्ति बनाकर उस (भगवान्) के लिए साक्षात् भगवान् द्वारा निषिद्ध सचित्त पुष्प, जल, इलायची, लवली (लताविशेष), ताम्बूल, पत्ता फल, माला, दाख, ईख, धूप आदि समर्पण करना तो स्वयं ही निषिद्ध हो गया। जब भगवान् स्वयं विहार कर रहे थे, उस समय भी उनके सामने जाते हुए राजा जितशत्र ने पांच प्रकार की मर्यादा धारण करके समस्त सचित्त द्रव्योका त्याग कर दिया था, क्योंकि सब विषयोंके त्यागी भगवान्ने उपदेश रूपी पीयूष (अमृत) की मूसल धार वर्षा करके भव्य जीवोंको भी सचित्त वस्तुएँ त्यागी-जनोंके पास लानेका भी निषेध किया था, फिर मुक्तिको प्राप्त वीतरागकी कल्पित मूर्ति पर साक्षात् सचित्त पदार्थ चढाना अति साहसका और अनुचित काम है। लोक
'मम' ५२ विद्यार. આ સંગ્રથી વીતરાગ અરૂપી અહંત ભગવાનની મૂર્તિ બનાવીને તે ( भगवान )ने भाटे साक्षात भगवान द्वारा निषिद्ध, सयित्त, ४०५, ११, Valययी, पक्षी ( सताविशेष ), dipa, पान, ३१, माणा, द्राक्ष, धूप माहि समय કરવાં તે સ્વયં જ નિષિદ્ધ થઈ ગયું. જ્યારે ભગવાન પિતે વિહાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે પણ તેમની સામે જતા રાજા જિતશત્રુએ પાંચ પ્રકારની મર્યાદા ધારણ કરીને બધાં સચિત્ત દ્રવ્યને ત્યાગ કર્યો હતો, કારણ કે સર્વ વિષયોના ત્યાગી ભગવાને ઉપદેશરૂપી અમૃતની મૂશળધાર વૃષ્ટિ કરીને ભવ્ય જીવોને પણ સચિત્ત વસ્તુઓ, ત્યાગી જનેની પાસે લાવવાનો નિષેધ કર્યો હતે; તે પછી મુક્તિ પામેલા વીતરાગની ક૯િપત મૂર્તિપર સાક્ષાત્ સચિત્ત પદાર્થો ચઢાવવા એ અતિસાહસનું અને અનુચિત કામ છે. લોકવ્યવહારમાં પણ એમ જ માલુમ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ९ अभिगमविचारः
"
चित्येन दुस्साहसाऽऽचरणरूपत्वात् दृश्यते हि लोकेऽपि यद्वस्तु यदन्तिकमण्यानेतुं न कल्पते तत्तस्मै साक्षात्सुतराम कल्प्यं, नहि शास्त्रदूषितत्वेन दूरीकृतमद्य सेवन: safer मद्यमनवद्यमिदं मदर्थमिति कश्चिदपि विपश्चित्सम्मनुते । ननु'यथा समवसरणे देवाः पुष्पाणि वर्षन्ति तथा वयमपि भगवतः कल्पितमूरुपरि पुष्पादीन्युकन्पयामः" इति चेतदयुक्तं देवकर्त्तकपुष्पवर्षणा देर चित्तत्व योगेन दृष्टान्तवैषम्यात् । अथ वयमपि न सचितानि किन्त्वचित्तान्येव द्रव्याणि भगवते भक्तिभावोद्रे के णोपहराम इति ब्रूध्वे, तर्हि यूयमेव पृष्टा निष्पक्षपातं क्षणमाकुञ्चि
१०३
व्यवहारमें भी यही बात देखी जाती है कि जो वस्तु जिसके पास भी लाना अकल्प्य है वह उसके लिए साक्षात् तो स्वयं ही अकल्पनीय है । जिसने शराबको शास्त्रसे निषिद्ध समझ कर आज त्याग कर दिया हो वही किसी भक्त द्वारा, भक्तिपूर्वक लाई हुई शराब को निर्दोष समझ कर स्वीकार कर ले, ऐसा कोई विवेकी नहीं है।
शंका - जैसे समवसरण में देवता पुष्पोंकी वर्षा करते हैं, वैसे हम भी भगवान् की कल्पित मूर्ति पर पुष्प आदि चढाते हैं ।
समाधान - यह कथन अनुचित है। देवताओं द्वारा की जानेवाली पुष्पवर्षा अचित्त होने के कारण आपका उदाहरण विषम है।
शंका-- हम लोग भी सचित्त नहीं किन्तु अचित्त द्रव्य भगवान्को भक्ति भावके साथ अर्पण करें तो क्या हरज है ?
समाधान -- यदि आप यह कहते हैं तो पक्षपातकी बात को छोड़
પડે છે કે જે વસ્તુ જેની પાસે લાવવી અકલ્પ્ય છે, તે વસ્તુ તેને પાતાને માટે કેવળ તે અકલ્પનીય છે. જેણે દારૂને શાસ્ત્રથી નિષિદ્ધ સમજીને ત્યજી દીધા હોય તે કાષ્ઠ ભકતે ભકિતપૂર્વક તેની પાસે આથેલા દારૂ નિર્દોષ સમજીને સ્વીકારી લે, એવા ત્યાગી કેઇ વિવેકી હોઇ શકે નહિ.
શકા—જેવી રીતે સમવસરણમાં દેવતાઓ પુષ્પની વૃષ્ટિ કરે છે, તેવી રીતે અમે પણ ભગવાનની કલ્પિત મૂર્તિ પર પુષ્પ આદિ ચડાવીએ છીએ.
સમાધાન—એ કથન અનુચિત છે. દેવતાઓએ કરેલી પુષ્પવૃષ્ટિ અચિત્ત હાવાને કારણે આપનું ઉદાહરણ વિષમ છે.
શકા—અમે પણ સચિત્ત નહિ તો અચિત્ત દ્રવ્ય ભગવાનને ભકિત ભાવથી અપણું કરીએ તો થા વાંધા છે ?
સમાધાન—જો આપ એમ કહેા છે તે પક્ષપાતની વાત છેડીને, આંખા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
तपक्षमचक्षुषः भायोगेन सूक्ष्मेक्षिकया समीक्ष-यदि कश्चनोपासको भक्तिरसाप्लुतोऽमलेनाऽचित्तेन जलेन स्नपयित्वा अचित्तगन्धाऽऽदिभियुष्मान् समयेत् , स्वयमभ्याइत्याचित्तानि भक्तपानादीनि वा युष्मभ्यमुपकल्पयेत्तत्किमेवंविधया तदीयभक्या यूयं (त्यागिनः) प्रसत्स्यथे ? ति, नो चेद्वैषम्ये बीजाभावः, यूयं चैवं. विधानि सचित्तान्यचित्तानि वा द्रव्याणि स्वार्थमकल्पितानि मन्यध्वे, यश्च सिद्धगतिं गतः परमत्यागी वीतरागो भगवास्तदर्थं च कल्पितान्यनुमोदयध्वे, इत्यहो ! युष्माकं व्यामोहविज़म्भणम् । उक्तश्च
"जो सावज-सपज्जं, कुणइ महाचावीयसगस्स ।
सो भम्मइ संसारे, दीहं कालं जहा जाओ ॥१॥" इति । एतच्छाया च
"यः सावधसपया करोति महात्यागिवीतरागस्य ।
__स भ्राम्यति संसारे, दीर्घ कालं यथा जातः॥ १॥” इति । तत्कृतं कपोलकल्पितानल्पासारजल्पितेन ॥९॥ कर, नेत्रोंको जरा देर मूंद कर, बुद्धिमत्ताके साथ सूक्ष्म-दृष्टिसे विचार कीजिए-यदि कोई भक्त, भक्तिके रस में डूबा हुआ, निर्मल अचित्त जल से स्नान कराकर आपको अचित्त गन्ध आदि से पूजे, और स्वयं लाए हुए अचित्त भक्त-पान आदि देवे तो क्या उस भक्तकी इस प्रकारकी भक्ति से आप (त्यागी) प्रसन्न होंगे? यदि कहो-नहीं, तो फिर यह दोनों बातें समान ही हुई । आप इस प्रकार के सचित्त और अचित्त पदार्थोंको अपने लिये अकल्पनीय मानते हैं, और जो भगवान मुक्ति लाभ कर चुके हैं, परम त्यागी हैं, वीतराग हैं, उनके लिए उन पदार्थों की कल्पनीयविषयक अनुमोदना करते हो !! वाह ! आपकी इस व्यामोह-विडम्बना को। कहा भी हैજરા બંધ કરીને, બુદ્ધિમત્તાની સાથે સૂક્ષ્મદષ્ટિથી વિચાર કરે કે–જે કોઈ ભકત ભકિત રસમાં ડૂબી જઈને નિર્મળ અચિત્ત જળથી સ્નાન કરાવીને આપને અચિત્ત ગંધ આદિથી પૂજે, અને પિતે આણેલાં અચિત્ત ભેજન-પાન આદિ આપે, તો શું એ ભક્તની એ પ્રકારની ભકિતથી આ૫ (ત્યાગી) પ્રસન્ન થશે? જે ના કહો, તો પછી એ બેઉ વાત સરખી જ થઈ. આપ આ પ્રકારના સચિત્ત અને અચિત્ત પદાર્થોને પિતાને માટે કલ્પનીય માને છે, અને જે ભગવાન મુકિતલાભ કરી ગયા છે, પરમત્યાગી
છે, વીતરાગ છે, એવા ભગવાનને માટે તે પદાર્થોની કવાયનીયવિષયક અનુમોદના ४। छ। !!! वा! मापनी में व्यामोह-विचनाने धन्य छ, ४ छ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. १० आनन्दगाथापतिवर्णनम् १०५
मूलम्तए णं से आणंदे गाहावई इमीसे कहाए लट्रेसमाणे, “एवं खलु समणे जाव विहरइ, तं महप्फलं गच्छामि गं जाव पज्जुवासामि” एवं संपेहेइ, संपेहित्ता पहाए, सुद्धप्पावेसाई मंगल्लाइं वत्थाई पवरपरिहिए अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरे सयाओ गिहाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता सकोरेंटमल्लदामेणं छत्तेणं धरिजमाणेणं मणुस्सवग्गुरापरिक्खित्ते पायविहारचारेणं वाणियगामं नयरं मज्ज्ञ-मज्ज्ञेणं निगच्छइ, निगच्छित्ता जेणामेव दूइपलासे चेइए, जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो आयाहिणं पयाहिणं करेइ, करित्ता वंदइ नमसइ जाव पज्जुवासइ ॥ १० ॥
छाया-ततः खलु स आनन्दो गाथापतिरस्याः कथायाः लब्धार्थः सन्,-"एवं खलु श्रमणो यावद्विहरति, तन्महत्फलं गच्छामि खलु यावत्पर्युपासे''एवं संप्रेक्षते,
"जो परमत्यागी वीतरागकी सावद्य पूजा करता है। वह अविवेकी बहुत काल तक संसार में भटकता है ॥१॥"
अतः कपोलकल्पित इस अत्यन्त निस्सार कथन को रहने दीजिए |सू०॥९॥
मूल का अर्थ-'तए णं से आणंदे' इत्यादि ॥१०॥
जब आनन्द गाथापतिको ज्ञात हुआ कि राजा जितशत्रु भगवानको पर्युपासना कर रहा है तब उसने इस बातको समझ कर सोचाश्रमण भगवान् महावीर यावत् विचर रहै हैं अर्थात् समवस्त
જે પરમત્યાગી વીતરાગની સાવદ્ય પૂજા કરે છે.
તે અવિવેકી ઘણા કાલ સુધી સંસારમાં ભટકે છે” માટે તે અત્યંત નિઃસાર અને કપોલકલિપત કથનને રહેવા દે. (સૂ ૯)
भूदन। मथ-- तए णं से आणंदे याहि (१०) જ્યારે આનંદ ગાથાપતિને ખબર પડી કે રાજા જિતશત્રુ ભગવાનની પર્યાપાસના કરી રહ્યો છે, ત્યારે તેણે મનમાં એ પ્રમાણે વિચાર્યું “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०६
- उपासकदशाङ्गमत्रे संप्रेक्ष्य स्नातः शुद्धात्मा वेश्यानि (शुद्धप्रवेश्यानि ) मङ्गल्यानि वस्त्राणि प्रारपरिहितः अल्पमहार्याऽऽभरणालङतशरीरः स्वकतो गृहतः प्रतिनिष्क्रामति प्रतिनिष्क्रम्य सकोरण्टमाल्यदाम्ना छत्रेण ध्रियमाणेन मनुष्यवागुरापरिक्षिप्तः पादविहारचारेण वाणिजग्रामं नगरं मध्य-मध्येन-निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव दुतिपलाशं चैत्यं, यत्रैव श्रमणो भगवान महावीरस्तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य त्रिकृत्व आदक्षिणं प्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति यावत्पर्युपास्ते १०
टीका-'तए णं से' इत्यादि । ततः 'जितशत्रुणाराज्ञा भगवत्पर्युपासनं क्रियते' इति वार्ताश्रवणानन्तरं, खलुप्रसिद्धः, सः पूर्ववर्णितस्वरूपः आनन्दो गाथापतिः, हुए हैं, यह महान् फल-प्रद है, अतः मैं जाऊँ यावत् पर्युपासना (सेवा) करू । इस प्रकार विचार कर स्नान करके, शुद्ध और सभाके योग्य मांगलिक वस्त्र धारण करके, अल्प किन्तु बहुमूल्य भूषणोंसे शरीरको भूषित करके अपने घरसे निकला। निकल कर कोरंट (हजारा)के पुष्पोंकी मालासे युक्त, दास आदि द्वारा लगाए-हुए छत्रसे सहित, जनसमुदायसे घिरा हुआ वह (आनन्द) पैदल चलते-चलते वणिजग्रामके बीचो-बीच होकर निकला । निकल कर जहाँ दूतिपलाश चेत्य था, और (उसमें) जहां श्रमण भगवान् महावीर थे वहीं आया । आकर तीन बार अपने मुखके दाहिने भागसे आरंभ करके प्रदक्षिणापूर्वक वन्दना नमस्कार यावत् पर्युपासना (सेवा) की॥१०॥
टीकाका अर्थ-जय आनन्द गाथापतिने राजा जितशत्रुकी पर्युपासना करनेकी बात सुनी तब दूतिपलाश चैत्यमें भगवान के पधारनेकी યાવત વિચરી રહ્યા છે, અર્થાત સમવસ્ત્રત થયા છે, એ મહાન ફળપ્રદ છે, માટે હું
6 यापत ५युपासना (सेवा) ४३ मे प्रमाणे पियारीने, स्नान प्रशने, शुद्ध मने સભાને 5 માંગલિક વસ્ત્ર ધારણ કરીને, અ૯પ પરતુ મયવાન ભૂષણોથી શરીરને ભૂષિત કરીને પિતાના ઘેરથી નીકળે. નીકળીને કુટના પુષ્પની માળાથી યુકત, દાસ આદિએ ધરેલા છત્ર સહિત જનસમુદાયથી ઘેએ આનંદ પગે ચાલતા ચાલતે વાણિજગ્રામની વચ્ચે વચ્ચે થઈને નીકળે. નીકળીને જ્યાં હૃતિપલાશ ચત્ય હતું અને તેમાં)
જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા ત્યાં તે આવ્યું. આવીને ત્રણવાર પિતાના સુખના જમણા ભાગથી આરંભીને પ્રદક્ષિણાપૂર્વક વંદના નમસ્કાર યાવત પર્ય પાસના (सेवा) 30. (10)
ટીકાને અર્થ-જ્યારે આનદ ગાથા પતિએ રાજા જિતશતની પર્યું પાસના કરવાની વાત સાંભળી ત્યારે દુનિપલાશ ચૈત્યમાં ભગવાન પધાર્યા હોવાની વાતને આશય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सु. १० समवसरणवार्ता अस्यां दूतिपलाशे भगवत्समवसरणस्वरूपायां कथायां वार्तायाम् ''इमीसे कहाए' इत्यत्र 'द्वितीया-तृतीययोःसप्तमी' (हेम०८।३।१३५) इतिसूत्रबलात्तृतीयास्थाने सप्तमी, तेन 'अनया कथया' इत्यर्थः, लब्धार्थः लब्धः दूतादिमुखात्माप्तः अर्थः भगवदागमनरूपः आशयो येन तादृशः सन् एवम् इत्थं संप्रेक्षते पर्यालोचयति, एवं कथम् ? इति जिज्ञासायामाह-'एवं खलु' इति, एवं वक्ष्यमाणरीत्या, खलु-निश्चयेन श्रमणः, व्याख्यातः श्रमण-शब्दार्थः, 'याव'-दिति-अत्र 'जाव' शब्देन भगवं महावीरे आइगरे तित्थयरे' इत्यारभ्य-'संपाविउकामे इत्यन्तानि, पुवाणुपुचि चरमाणे गामाणुगामं दूइज्जमाणे इह हव्यमागए इह संपत्ते इह समोसढे इहेव वाणियगामस्स नयरस्स बाहिदुइपलासए चेइए अहापडिरूवं उग्गहं उगिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे' इत्यन्तानि च विशेषणानि संगृह्यन्ते, तत्र 'संपाविउकामे' इत्यन्तानां छाया व्याख्या च श्रमणावश्यकमूत्रस्य मुनीतोषणी-टीकायां मत्कृतायां द्रष्टव्या, इतरेषां छाया च-'पूर्वानुपूर्वी चरन् ग्रामानुग्रामं द्रवन् इह हव्यमागतः इह संप्राप्तः, इह समवसृतः, इहैव वाणिजग्रामे नगरे बहितिपलाशके चैत्ये यथाप्रतिरूपमवग्रहमवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन्' इति व्याख्या तु-पूर्वानुपूर्वी यथाक्रम, यद्वा पूर्वेषां पूर्वतीर्थकराणां या आनुपूर्वी परिपाटी मर्यादेति यावत् , तां चरन्= आचरन् परिपालयनित्यर्थः, ग्रामानुग्रामम् एकं ग्राममनुपश्चाद् यो ग्रामस्तम् , अर्थादनुक्रमेण ग्रामाद्वामान्तरं द्रवन्-विहरन् , इह अत्र, हव्यम् अकस्मात् , 'हव्य-' मित्ययं शब्दोऽद्यापि मगधे 'अकस्मा'-दर्थे प्रसिद्धः, आगतःन्समन्ताद्विहृत्योपस्थितः, न केवलमिहागत एव किन्तु इह संप्राप्तः यथावसरमवस्थातुमिमामेव नगबात का आशय दूत आदि से समझ कर वह ऐसा विचार करने लगा____“इस प्रकार श्रमण भगवान् महावीर, आदिकर-धर्मकी आदि करने वाले, तिथंकर-साधु-साध्वी श्रावक-श्राविका रूप चार तीर्थ के करने वाले, इत्यादि यावत् सिद्धिगति नामके स्थानको प्राप्त होनेवाले पूर्व तीर्थङ्करोकी परिपाटीका परिपालन करते हुए क्रमशः एकके बाद दूसरे ग्राममें विचरते हुए अकस्मात् ही इस नगर के बाहर दूतिपलाश चैत्य દૂત આદિથી સમજીને તે એમ વિચાર કરવા લાગ્યું કે : “આ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, આદિકરધર્મની આદિ કરનારા, તીર્થંકર-સાધુ| સાધ્વી શ્રાવક-શ્રાવિકારૂપ તીર્થના કરનારા, ઈત્યાદિ થાવત સિદ્ધિગતિ નામના
સ્થાનને પ્રાપ્ત થનારા, પૂર્વ તીર્થકરોની પરિપાટીનું પરિપાલન કરતાં, ક્રમશઃ એક પછી બીજા ગામમાં વિચરતાં, અકસ્માત્ જ આ નગરની બહાર નિપલાશ મૈત્યમાં પધાર્યા છે, એટલું જ નહિ, પણ ત્યાં તેઓની વિરાજ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
. उपासकदशास्त्रे रीमधिगतवान् , इह इहैवेत्यर्थः, समवमृतः सदेवमनुष्यपरिषदि भव्यानुपदेष्टं समुपस्थितः, कुत्र समवसृतः ? इति जिज्ञासायामाह-इहैव वाणिजग्रामे नगरे, नगरेऽपि कुत्रे !-त्याह-बहिरिति बाह्ये इत्ययः, ननु बाह्येऽपि कुत्र ? इत्याह-दूतिपलाशके चैत्ये इति, यथाप्रतिरूपं यथासंयमिकल्पम् , अवग्रहम् आवासार्थमुद्यानपालस्याऽऽज्ञाम् अक्गृह्य-आदाय सयमेन-सप्तदशविधेन तपसा-द्वादशविधेन आत्मानं भावयन्यासयन् संयोजयन्निति यावदिति, एवं सन् किं करोती ? त्याह-विहरति विराजते । तत्=तस्मात् , महत्-विशालं,फैल-शुभपरिणामलक्षणम् , अत्र' अत एव' इति शेषः, गच्छामि-उपसर्पामि 'ण' खलु-निश्चयेन यावदिति अत्र 'जाव' में पधारे हैं, इतना ही नहीं वहां विराजे (ठहरे) भी हैं और देव मनुष्योंकी परिषद में भव्य जीवों को उपदेश देनेके लिए समवस्त हए (समोसरे) हैं। संयमियोंकी मर्यादाके अनुसार उद्यानपालसे निवास करनेकी आज्ञा लेकर, सत्रह प्रकार के संयम और बारह प्रकारके तपसे आत्माको भाते हुए विराजमान हैं। अतः उस प्रकारके अरिहन्त भगवान् के नाम गोत्र सुननेसे भी महा फल होता है, तो फिर उनके सामने जानेकी तथा वन्दन नमस्कार वार्तालाप और सेवा करने की तो बात ही क्या ? इसलिए मैं भी (वहां) जाऊँ और 'यावत्' છે, અને દેવ મનુષ્યની પરિષદમાં ભવ્ય જીને ઉપદેશ આપવાને માટે સમવસૃત થયા (સમસ) છે. સંયમીઓની મર્યાદાને અનુસરીને ઉદ્યાનપાલ પાસેથી નિવાસ કરવાની આજ્ઞા લઈને, સત્તર પ્રકારના સંયમ અને બાર પ્રકારના તપથી આત્માને ભાવતા બિરાજમાન છે. એ પ્રકારના અરિહંત ભગવાનનનાં નામગોત્ર સાંભળવાથી પણ મહાફળ થાય છે તે પછી તેમની સમક્ષ જવાની અને વંદનનમસ્કાર–વાર્તાલાપ અને સેવા કરવાની તે વાત જ શી ? માટે હું પણ ત્યાં જાઉં અને
१-संयमिकल्पमपरित्यज्येत्यर्थः । 'यथाप्रतिरूप-'मित्यत्र 'यथाऽसादृश्ये' इति यथार्थे 'अव्ययं विभक्तीति वाऽव्ययीभावः ।
२-इह 'महप्फलं' इत्यतोऽग्रे-'खलु तहाख्वाणं अरिहंताणं भगवंताणं णामगोयस्सवि सरणयाए किमंग पुण अभिगमण-वंदण-णमंसण-पडिपुच्छण-पज्जुवासणयाए एकस्सवि आरियस्स मुवयणस्स सवणयाए किमंग पुण विउलस्स अट्ठस्स गहणयाए, तं०' इति पाठः क्वचिदुपलभ्यते तत्र-'खलु तथारूपाणामहतां भगवतां नाम-गोत्रस्यापि श्रवणतया किमङ्ग पुनरभिगमन-वन्दन-नमस्यन-प्रतिपच्छन-पर्युपासनेनैकस्यापि आर्यस्य धार्मिकस्य सुवचनस्य श्रवणतया किमा पुनविपुलस्यार्थस्य ग्रहणतया, तत्' इति च्छाया, व्याख्या तु स्वयमूहनीया।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० १० आनन्दगाथाप ते विचारवर्णनम् १०९
शब्देन - " समणं भगवं महावीरं वंदामि नम॑सामि सक्कारेमि सम्माणेमि कल्लाणं मंगलं देघयं चेइयं विणणं" इत्येषां संग्रहो बोद्धव्यः, तेषां च 'पज्जुवासामि' इत्यनेनाग्रेतनेन समन्वयः । एतच्छाया च-'भ्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दे नमस्यामि कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यं विनयेन' इति, तत्र श्रमणादयो नमस्यामीत्यन्ताः शब्दा व्याख्यात पूर्वाः सत्कारयामि = अभ्युत्थानादिनिरवद्यक्रियासम्पादनेनाऽऽरा धयामि, सम्मानयामि=मनोयोगपूर्व कमई दुचितवाक्यप्रयोगादिनाऽऽरावयामि, कल्याणं=कर्मबद्ध सकलोपाधिव्याधिवाधाविधुरत्वात् = कल्यो = मोक्षस्तम्, आ = समन्तात् नयति = प्रापयतीति ज्ञानादिरत्नत्रय लक्षणमोक्षमार्गोपदेशदानद्वारा भविजनान्, कल्यान्=जन्मजरादिरोगमुक्तान् आणयति = धातूनामनेकार्थव्यात्संपादयतीति वा कल्याणस्तम्, मङ्गलं=सकलहितमापकत्वाच्छुभमयं यद्वा मा गालयति = भवान्वेस्तारयतीति मङ्गलः, अथवा मङ्गते = अजरामरस्वगुणेन भविजनान् भूषयतीति मङ्गो मोक्षस्तं लाति=आदत्त इ।त मङ्गलस्तम्, दैवतम् = आराध्य देवस्वरूपम्, अत्र देवतेव दैवतमिति स्वार्थेऽण चैत्यं = चित्ते भवं तेदस्यास्यास्तीति यद्वा वित्तिर्विशिष्टज्ञानं अर्थात- 'श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना नमस्कार करूँ, अभ्युत्थान ( उठना) आदि निरवद्य क्रियाएँ करके सत्कार करूँ, मनोयोग-पूर्वक अर्हन्त भगवान् के योग्य वाक्य-प्रयोग आदि द्वारा सम्मान करूँ, कर्मजन्य समस्त उपाधियों - व्याधियों - बाधाओंसे रहित होनेसे कल्य (मोक्ष) को प्राप्त कराने वाले, अथवा ज्ञानादि रत्नत्रयरूप मोक्ष-मार्गका उपदेश देकर संसारी जीवोंको जन्म जरा आदि रोगों से मुक्त करने वाले (कल्ला) कल्याणरूप, समस्त हित रूप होनेसे या संसार सागर से पार उतारनेवाले होनेसे अथवा अजरता अमरता आदि गुणोंसे भूषित करनेवाले मोक्षको देनेवाले होनेसे (मंगलं ) मंगलरूप, (देवयं)'यावत' अर्थात्- 'श्रम ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કરૂં, અભ્યુત્થાન આદિ તિવદ્ય ક્રિયાએ કરીને સત્કાર કરૂં, મનાયેગપૂર્વક અન્ત ભગવાનનું ચેાગ્ય વાકયપ્રયાગ આદિ વડે સમાન કરૂ, કર્માંજન્ય બધી ઉપાધિએ, વ્યાધિ, પીડાઓથી રહિત હાઇને મેક્ષને પ્રાપ્ત કરાવનાર, અથવા જ્ઞાનાદિ—રત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગના ઉપદેશ આપીને સંસારી જીવાને જન્મ જરા આદિ રાગોથી મુકત १२१२ - (कल्ला ) उदयालु३५, સમસ્ત હિતરૂપ ડાવાથી સંસારસાગરથી પાર ઉતારનાર હાવાથી અથવા અજરતા અમરતા આદિ ગુણાથી ભૂષિત કરનારા–માક્ષને
१. चैत्यशब्दान् 'अर्श आदिभ्योऽच्' इति पा० सूत्रेण मत्वर्थीयोऽचमत्यवस्ततः व्यञ् । २ चिती सञ्ज्ञाने' इत्यस्मात् 'स्त्रियाँ किन् इति स्तन प्रत्ययस्ततः व्यम् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
११.
उपासकदशाङ्गमत्रे
-
तया युक्तमिति सर्वथाविशिष्टज्ञानवन्तमित्यर्थः, एतद्वयाख्या च सविस्तरमग्रे वक्ष्यते, विनयेन अतिपत्तिविशेषेण पर्युपासे सेवे, एवम् अनयोक्तरीत्या संप्रेक्षते पर्यालोचयति, संप्रेक्ष्य-पर्यालोच्य स्नातः कृतस्नानः, शुद्धात्मा-निर्मलान्तःकरणः, वेश्यानि प्रवेशयोग्यानीत्यर्थः। 'शुद्धप्रवेश्यानि' इतिच्छायापक्षे तु शुद्धानि च तानि प्रवेश्यानि-प्रवेश योग्यानीत्यर्थः, 'पावेसाई' इत्यत्र दीर्घस्त्वा र्षत्वात्, मङ्गलानि-शुभभूचकानि, वस्त्राणि-वासांसि प्रवरपरिहितः प्रवरमुत्कृष्टं यथा स्यात्तथा यथोचितमिति यावत् परिहितः परिहितवान् वसान इति यावत् , यद्वा प्राकृते 'पवर' इति लुप्तद्वितीयाबहुवचनान्तं तस्य प्रवराणि श्रेष्ठानीत्यर्थः, अत्र क्तःप्रत्ययो बाहुलकारकत्तेरि,अल्पमहा_भरणालङ्कृतशरीरः अध्पानि-स्तोकभारवन्ति, महार्धाणि=बहुमूल्यानि यानि आभरणानि भूषणानि तैरल्पकृतं भूषितं शरीरं यस्य येन वा सः, स्वकतः स्वकीयात् , गृहतः गृहात् प्रतिनिष्कामति निर्गच्छति, प्रतिनिष्क्रम्य-निर्गत्य, सकुरण्टमाल्यदाना=सकुरण्टानि-पीतवर्णकुरण्टसज्ञक ( 'हजारा' इति प्रसिद्ध) पुष्पयुक्तानि माल्यदामानि-माला यत्र तेन, छत्रेण आतपत्रेण,ध्रियमाणेन भृत्यकरतो गृह्यमाणेन, अत्रोपलक्षणे तृतीया,तस्मादु-आराध्यदेव और (चेइयं)-विशिष्ट ज्ञानवान् (भगवान् ) की मै विनयपूर्वक पर्युपासना (सेवा) करूँ।" - गाथापति आनन्दने इस प्रकार का विचार किया। विचार करने के बाद उसने स्नान किया और निर्मल अन्तःकरण होकर उसने सभा में पहनने योग्य शुद्ध, यथोचित मंगल-सूचक वस्त्र धारण किए। थोड़े भार वाले किन्तु बहुतमूल्य भूषणोंसे शरीरको भूषित किया और अपने गृहसे निकला। निकल कर कुरण्ट (हजारा) के फूलोंकी माला सहित और नौकरके हाथ में थमे हुए छत्रसे युक्त होकर, जन-समुदाय माया डावाथी (मंगल) भ३५, (देवयं) माराध्य व मने (चेइय)* विशिष्ट ज्ञानवान् (मावान) नी हुं विनयपूर्व पर्युपासना (सेवा) ४३.” .
ગાથાપતિ આનંદે આ પ્રમાણે વિચાર કર્યો. પછી તેણે સ્નાન કર્યું અને સૂચક વસ્ત્ર ધારણ કર્યા. થડા ભારવાળાં પરતુ મૂલ્યવાન્ ભૂષણેથી તેણે શરીરને ભૂષિત કર્યું અને પછી તે પિતાને ઘેરથી નીકળે. નીકળીને કુટનાં ફૂલની માલા સહિત અને નેકરના હાથમાં ધારણ કરાયેલા છત્રથી યુક્ત થઈ,
१ 'तत्र साधु'-रिति यत्प्रत्ययः ।।
चैत्य' शब्दकी विस्तृत व्याख्या आगे-(अन्नउत्थियपरिग्गहियाई अरिइंतचेइयाइं वा) इसकी व्याख्यामें की जायगी।
* यस सनी विस्तृत व्याया माण (अन्नउत्थिवपरिगहियाई भरिहंसबइमाई वा) मेनी व्यायामा ४२वामा मावशे.
दि
.
અંતઃકરણને નિલ
ननिमा परीने तेणे समामा परिणत स्नान यु भने
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ ० ११ भगवताधर्मकथाश्रवणम् १११ क्तरूपच्छत्रोपलक्षित इत्यर्थः,मनुष्यवागुरापरिक्षिप्त मनुष्याणां वागुरया समुदायेन परिक्षिप्तः सर्वतोव्याप्तः, पादविहारचारेण पादाभ्यां यो विहारो=विहरणं तद्रूपो यश्चारः संचरण तेन पादचारेणेत्यर्थः, वाणिजग्रामवाणिजग्रामस्य, मध्यमध्येन= मध्यभागतः । शिष्टा निगदव्याख्याताः ॥ १० ॥
___मलम-तए णं समणे भगवं महावीरे आणंदस्स गादावइस्स, तीसे य महइ-महालियाए परिसाए जाव धम्मकहा । परिसा पडिगया, राया य गए ॥ ११ ॥ __छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीर आनन्दाय गाथापतये तस्यां च महातिमहत्यां परिषदि यावद्धर्मकथा । परिषत् प्रतिगता, राजा च गतः ॥११॥ से घिरा हुआ, पैदल, वाणिजग्राम नगरके बीचो-बीच होकर निकला। निकलकर दुतिपलाश चैत्यकी ओर, जहां भगवान् विराजमान थे वहीं आया। आकर प्रदक्षिणा आदि पूर्वोक्त सब विधि की और पर्युपासना (सेवा) करने लगा। ॥१०॥
मूलका अर्थ-'तए णं समणे' इत्यादि ॥११॥
इसके बाद श्रमण भगवान महावीर ने, आनन्द गाथापतिके लिए उस अतिविशाल परिषद् में (यावत्) धर्मकथा की। परिषद् लौट गई राजा भी लौट गया ॥ ११ ॥ જનસમુદાયથી ઘેરાયેલે, પગપાળે, વાણિજગ્રામ નગરની વચ્ચે થઈને નીકળે. નીકળીને દૂતિ પલાશ ચત્યની તરફ જ્યાં ભગવાન બિરાજમાન હતા ત્યાં તે આ આવીને પ્રદિક્ષણા આદિ પૂર્વોકત બધે વિધિ કર્યો અને પર્ય પાસના (સેવા) ४२. यो. (१०)
भूजन। मथ-तए ण समणे त्याहि. (११) त्या२मा श्रमण भगवान महावीरे આનંદ ગાથા પતિને માટે એ અતિ વિશાળ પરિષદમાં (યાવત) ધર્મકથા કહી. પરિષદ પાછી ફરી અને રાજા પણ પાછો ફર્યો. (૧૧)
१ अत्र 'एनपा द्वितीया' इति षष्ठयर्थे द्वितीया । ननु ‘एनबन्यतरस्यामदूरे पश्चम्याः' इत्यत्र पूर्वसूत्रात् 'उत्तराधरदक्षिणात्' इत्यनुवृत्तेमध्यशब्दादेनब् दुर्लभ इति चेत्सत्यः किन्तु मतान्तरे पूर्वमूत्राननुवृत्तेर्दिक्छब्दमात्रादेन प्रवृत्तिस्तदुक्तं सिदान्तकौमुद्याम्-'इह केचिदुत्तरादीनननुवर्त्य दिक्छब्दमात्रादेनपमाहुः--पूर्वेणप्रामम् , अपरेण ग्रामम्' इति ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशासूत्रे
टीका- 'तए णं समणे' इत्यादि । ततः तदनन्तरं 'तर' शब्दस्य प्राकृते 'ततः' इत्यर्थका ययस्त्रात्, खल्वादयः स्पष्टा व्याख्याताश्च । तस्यां = प्राग्वर्णित - स्वरूपायां, महातिमहत्याम् = अतिविशालायां परिषदि सभायाम् । 'याव' दिति, अत्र 'जाव' शब्दवाच्यानि 'मज्झगए विचित्तं धम्ममाइक्खइ जहा जीवा बज्झंति मुच्चति जह य संकिलिस्संति' इत्येतानि पयानि, तेषां छाया च- मध्यगतो विचित्रं धर्ममाख्याति यथा जीवा बध्यन्ते मुच्यन्ते यथा च संक्लिश्यन्ते' इति, तत्र विचित्रम् =अद्भुतं धर्म=माग्व्याख्यातस्वरूपम् 'आख्याति = सत्यमुपदिशति, कथं सम्यग् ? इति शङ्कायामाह - ' यथेति यथा = येन प्रकारेण जीवा बध्यन्ते, यथा मुच्यन्ते यथा च संक्लिश्यन्ते=महद्भिदुखे, परिपीडयन्ते तथेत्यर्थः । ननु कतिविधोऽसौ धर्मः किस्वरूपश्च यं भगवानुपदिशती इति, यद्वा ननु कीदृशी सा धर्मकथा या भगवतोपदिष्टे ? ति जिज्ञायामौपपातिकतो विस्तरेण धर्मव्याख्याऽवगन्तयेति सङ्केतथितुमाह-, धर्मकथे' - ति, परिपत्= उपस्थितजनसमुदायः प्रतगिता = प्रत्यावृत्ता, राजा चेत्यादि, स्पष्ट, । इह धर्मकथा चौपपातिकसूत्रतो ज्ञातत्येत्यर्थः, तथाहि-
११२
ܬ
--
टीकाका अर्थ - तदनन्तर उस अतिविशाल परिषद् के बीच में भगवान् ने अद्भुत (अलौकिक - अश्रुतपूर्व) सम्यक् उपदेश दिया । वह सम्यक् कैसे था ? सो कहते हैं -- जिस प्रकार जीव कमसे बंधते हैं, जिस प्रकार मुक्त होते हैं और जिस प्रकार संक्लेश पाते हैं । भगवान्ने यह सब यथार्थ निरूपण किया इसलिए उनका उपदेश सम्यकू था ।
जिसका भगवान् उपदेश देते है वह धर्म कितने प्रकार का है ? उसका क्या स्वरूप है ?, अथवा भगवान् द्वारा उपदिष्ट धर्मकथा किस प्रकार की है ? इन जिज्ञासाओं का विस्तारपूर्वक समाधान औपपातिक सूत्रसे समझना चाहिए । इसी बात का संकेत करनेके लिए मूलमें 'धर्म
टीना अर्थ - પછી એ અતિ વિશાળ પરિષદ્ની વચ્ચે ભગવાને અદ્દભુત (અલૌકિક અશ્રુતપૂર્વ) સમ્યક્ ઉપદેશ આપ્યા તે ઉપદેશ સમ્યક્ શા માટે હતા ? તા કહેછે જે પ્રકારે જીવા કર્યાંથી બંધાય છે, જે પ્રકારે મુકત થાય છે અને જે પ્રકારે સકલેશ પામે છે, તે બધું ભગવાને ચાથ નિરૂપણ કર્યું' તેથી તેમના ઉપદેશ સમ્પક હતા. ભગવાન જેને ઉપદેશ આપે છે તે ધર્મ કેટલા પ્રકારને છે ? એનું કેવુ
સ્વરૂપ
છે. ? અથવા ભગવાને ઉપદેશેલી ધર્મકથા કેવા પ્રકારની છે ? એ જિજ્ઞાસા આનું વિસ્તારપૂર્વક સમાધાન ઔષતિક સૂત્રથી સāત કરવાને માટે જ મૂળમાં ધકથા પત્ર આપેલુ છે,
સમજી
લેવું. એ વાતના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सु. ११ धर्मकथा
धर्मकथा. "अस्थि लोए, अत्थि अलोए । एवं जीवा, अजीवा, बंधे, मोक्खे, पुण्णे, एतच्छाया च"अस्ति लोकः, अस्त्यलोकः । एवं जीवाः, अजीवाः, बन्धः, मोक्षः, पुण्यं,
एतद्वयाख्या चैवम्--अस्ति वर्तते लोकालोक्यते यः सः । ननु कोऽयं लोकपयार्थः ? किं येन केनचिद् यः कश्चिदेको ग्रामोऽवलोकितस्तावानेव लोकः? मैवम् , अपरेण ततोऽप्यधिकग्रामदर्शनात् । किं तर्हि यावद्रामादिकमस्माभिरवलोक्यते तावानेव लोकः?, नहि, अनन्ताज्ञनसंपन्नेन सर्वज्ञेन यो विलोक्यते लोक इत्याशयात् । नन्वेतेनाऽलोकस्यापि लोकत्वप्रसङ्गस्तस्यापि सर्वज्ञेनावलोकितत्वात् , कथा'पद दिया है । औपपातिक सूत्र में धर्मकथाका वर्णन इस प्रकार है--
धर्मकथा. लोक है। जो अवलोकन किया जाय उसे लोक कहते है।
शंका–'लोक' पदका क्या अर्थ है ! यदि किसीने कोई एक गांव का अवलोकन किया (देखा) तो क्या उतना ही लोक है ?
समाधान--ऐसा न कहो । क्योंकि दूसरा उससे भी अधिक ग्राम देखता है।
शंका--तो क्या जितने गांव आदि हम लोग देखते है उतना ही लोक है?
समाधान-नहीं। कहनेका तात्पर्य यह है कि अनन्तज्ञानवान् भगवान् सर्वज्ञ द्वारा जो देखा जाता है वह लोक है। » ધર્મકથાનું વર્ણન ઔષપતિક સૂત્રમાં આ પ્રમાણે છે.
घमथा. લેક છે. જે અવલેકી શકાય તેને લેક કહે છે.
શકા–લેક પદનો અર્થ શું ? જે કેઈએ કે એક ગામને અવसोऽयु (नयु) तो शु टसो सो छ ?
સમાધાન એમ ન કહે, કેમકે બીજો એનાથી પણ વધારે ગામે જુએ છે. શકાતે શું જેટલાં ગામ આદિ આપણે જોઈએ છીએ તેવજ લેક છે? अधर्मकथा संस्कृतटीकामें देख लेवें।। ધર્મકથા સંસ્કૃત ટીકામાં જોઈ લેવી.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
उपासकदशाङ्गसूत्रे तथा चाऽलोकोऽपि लोकः प्रसज्येतेति चेन्न, यतो लोक्यते धर्मास्तिकायाद्याधारभूतआकाशविशेषो यः स लोक हति हृद्यम् । स च कटितटोभयपार्श्वतो निहितहस्तद्वयो विस्फारितपादयुगलोऽवस्थितः पुरुष इव नृत्यभैरवोपासकाऽऽकृतिको वा ऊर्ध्वाधस्तिर्यग्भेदभिन्नश्चतुर्दशरज्जुपरिमिताऽसङ्ख्यातपदेशात्मक आकाशविशेषः ।
अलोकः लोकविपरीतः। नन्वस्तु लोको जीवपुद्गलादीनामनाधारतयाऽवस्थानासंभवात, अलोकस्तु कथं ? तस्याऽमूर्तत्वेनेन्द्रियागोचरतयाऽस्तित्वसाधक
शंका-तब तो अलोक भी लोक हो गया ! क्योंकि सर्वज्ञ भगवान् उसे भी देखते हैं।
समाधान-नहीं। धर्मास्तिकाय आदिका आधार-भूत जो आकाशविशेष सर्वज्ञ द्वारा देखा जाता है वह लोक है। हमारे कथनका यही तात्पर्य है।
वह लोक, दोनो हाथ कमर पर रखकर, तथा पैर फैलाकर खड़ेहुए पुरुष के समान, अथवा नाचते हुए भैरव के उपासक (भोपा) की आकृतिके समान है। ऊर्व, मध्य और अधः के भेद से उसके तीन भेद हैं । चौदह रज्जु प्रमाण वाला तथा असंख्यातप्रदेशी है।
अलोक, लोकसे विपरीत है।
शंका--जीव पुद्गल आदि विना आधारके नहीं रह सकते, इस कारण उनका आधारभूत लोक तो हो सकता है, परन्तु अलोक का अस्तित्व नहीं स्वीकार किया जा सकता, क्योंकि उसे आप अमूर्त
શકા–ત્યારે તો અલેક પણ લોક થઈ ગયે ! કારણ કે સર્વસ ભગવાન્ તેને પણ જુએ છે.
સમાધાન–નહીં, ધર્માસ્તિકાય આદિના આધારભૂત જે આકાશવિશેષને સર્વજ્ઞ દેખે છે તે લેક છે. અમારા કથનનું એજ તાત્પર્ય છે.
એ લેક બેઉ હાથ કમર પર રાખીને તથા પગ પસારીને ઉભેલા પુરૂષની સમાન અથવા નાચતા લૌરવના ઉપાસક (ભુવા)ની આકૃતિની સમાન છે. ઉર્ધ્વ, મધ્ય અને અધઃ (નીચેના)ના ભેદથી તેના ત્રણ ભેદ છે. ચૌદ રજજુ પ્રમાણવાળે તથા અસંખ્યાત પ્રદેશ છે. અલેક, લોકથી વિપરીત છે.
શંકા-જીવ પુગલ આદિ આધાર વિના રહી શકતા નથી, એનું કારણ એનો આધારભૂત લોક તે હેઈ શકે છે, પરંતુ અલકનું અસ્તિત્વ સ્વીકારી શકાતું નથી, કારણ કે તેને આપ એમ માને છે, તેથી તે ઈદ્રિયેથી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ लोकालोकस्वरूपवर्णनम् ११५ प्रमाणाभावत् । इन्द्रियाऽगोचरे चार्थे मनःमवृत्तेः कदाऽप्यसम्भवादिति तु नाऽऽशङ्कनीयम् , इन्द्रिय-नोइन्द्रिय-विषयत्वाभावमात्रदर्शनेन तदस्तित्वनिराकरणस्याशक्यवक्तव्यत्वात् , अन्यथा मृतानां प्रपितामहादीनामप्यभावप्रसक्तेः, एवं च यथा 'आसन् प्रपितामहादयोऽस्मदादिशरीराणामन्यथाऽनुपपन्नत्वात् ' इत्यनुमानेन प्रपितामहादीनामस्तित्वं साध्यते तथा लोकास्तित्वसिद्धेरप्यनिवार्यत्वात् , तथाहिलोकः सप्रतिपक्षः, व्युत्पत्तिमच्छुद्धपदाभिधेयत्वात् , यो हि पुत्पत्तिमच्छुद्धपदाभिधेयः मानते है इसलिए वह इन्द्रियोंसे नहीं जाना जा सकता। अतः अलोक को सिद्ध करने वाला कोई प्रमाण नहीं है । रहा मन, सो बाह्य वस्तुमें मन की प्रवृत्ति तब होती है जब इन्द्रियों द्वारा पदार्थको जान लिया जाय, अलोक जब इन्द्रियों द्वारा नहीं जाना जा सकता तो मन द्वारा भी नहीं जाना जा सकता, फिर आप अलोक कैसे मानते है ?
समाधान--यह शंका ठीक नहीं है। इन्द्रिय और मनके द्वारा न जान सकनेके कारण अलोकके अस्तित्वका खंडन नहीं किया जा सकता। नहीं तो मृत पितामह, प्रपितामह, वृद्ध प्रपितामह आदिका भी अभावमानना पडेगा, क्योंकि उन्हें भी इन्द्रियोंसे नहीं जान सकते, और जब इन्द्रियों द्वारा नहीं जान सकते तो आपके ही कथनानुसार मनसे भी नहीं जान सकते। किन्तु जैसे पितामह आदिका अस्तित्व इस अनुमानसे सिद्ध किया जाता है कि-पितामह आदि थे, क्योंकी उनके विना हमारा शरीर उत्पन्न नहीं हो सकता।' इसी प्रकार "लोक જાણી શકાતું નથી. માટે અલકને સિદ્ધ કરનારૂં કઈ પ્રમાણ નથી. બાકી રહ્યું મન, પણ બાહ્ય વસ્તુમાં મનની પ્રવૃત્તિ ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે ઈદ્રિ દ્વારા પદાર્થને જાણી લેવામાં આવે, અલકને જ્યારે ઈદ્રિ દ્વારા નથી જાણી શકાતે, તે મનદ્વારા પણ નથી જાણી શકાતે; તે પછી અલેક કેવી રીતે માને છે ?
સમાધાન–આ શંકા બરાબર નથી. ઈદ્રિય અને મનની દ્વારા ન જાણી શકવાને કારણે અલકના અસ્તિત્વનું ખંડન કરી શકાતું નથી, નહિં તે મરણ પામેલા દાદા, વડદાદા આદિનો પણ અભાવ માનવો પડશે, કારણ કે તેમને પણ ઈદ્રિયથી નથી જાણી શકાતા, તો આપના કથનાનુસાર મનથી પણ નથી જાણી શકાતા, પરંતુ જેમ દાદા આદિનું અસ્તિત્વ એવા અનુમાનથી સિદ્ધ કરવામાં આવે છે કે “દાદા આદિ પૂર્વે હતા, કારણ કે તેમના વિના અમારું શરીર ઉત્પન્ન થઈ શકત નહિ; તેમ “લેક સપ્રતિપક્ષ છે, કારણ કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
उपासक दशाङ्गसूत्रे
स सप्रतिपक्ष एव भवति यथा घटः, यश्च लोकप्रतिपक्षः स एव सद्भूतोऽलोकः अस्तित्व एव प्रतिक्षित्वादिति ।
सप्रतिपक्ष है क्योंकि वह व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पदका वाच्य है, जो व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पदका वाच्य होता है वह सप्रतिपक्ष होता है, जैसे घट ।" और लोकका प्रतिपक्ष सत्तावान् अलोक ही है, क्योंकि प्रतिपक्ष वही होता है जिसमें सत्ता पाई जाती है। तात्पर्य यह है कि 'लोक' शब्दकी 'लोक्यते इति लोकः' ऐसी व्युत्पत्ति है । इसलिए यह 'लोक' शब्द व्युत्पत्तिवाला है । तथा 'लोक' शब्द में समान नहीं है-अनेक पदोंकों मिलाने से 'लोक' शब्द नहीं बना है किन्तु वह स्वतंत्र एक शब्द है, इसलिए वह शुद्ध (एकही) पद है । ऐसा नियम है कि जो पदार्थ व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पद का वाच्य होता है, उसका प्रतिपक्ष अर्थात् विरोधी (उलटा ) भी अवश्य होता है, जैसे घटका विरोधी अघट (घटसे भिन्न तत्सदृश अन्य) पदार्थ भी अवश्य है । इस सर्वसम्मत नियमके अनुसार लोकका विरोधी भी तत्सदृश कोई पदार्थ अवश्य होना चाहिए। बस, उसका जो विरोधी और उसके सदृशआकाशविशेष - है वही अलोक है । वह अलोक भी अस्तित्ववान् है, क्योंकि व्युत्पत्तिवाले शुद्ध पदका विरोधी अस्तित्ववान् होता है । इस प्रकार अलोक सिद्ध होता है ।
તે વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદના વાથ્ય છે જે વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પત્રને વાચ્ય હાય છે તે સપ્રતિપક્ષ હાય છે, જેમ કે ઘટ” અને લેાકના પ્રતિપક્ષ સત્તાવાન અલેકજ છે, કારણ કે પ્રતિપક્ષ એજ હાય છે કે જેનામાં સત્તા રહેલી હાય છે. तात्पर्य मे छेडे 'खो' शब्दनी 'लोक्यते इति लेोकः' खेवी व्युत्पत्ति छे. ते માટે એ ‘લેક' શબ્દ વ્યુત્પત્તિવાળા છે. વળી ‘લેક' શબ્દમાં સમાસ નથી-અનેક પદોને મેળવીને ‘લેાક’ શબ્દ અનવ્યે નથી પર`તુ તે સ્વતંત્ર એક શબ્દ છે. તે માટે તે શુદ્ધ એકજ પદ છે. એવા નિયમ છે કે જે પદાર્થ વ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદનાં વાચ્ય હોય છે, તેના પ્રતિપક્ષ અર્થાત્ વિરોધી (ઉલટે) પણ અવશ્ય હાય છે, જેમ કે ઘટને વિધી અઘટ (ઘટથી ભિન્ન તેના જેવા બીજો કાઈ પદાર્થ પણ અવશ્ય છે, આ સર્વ સંમત નિયમાનુસાર લેકના વિરાધી પણ તેના જેવા કાઇ પદાર્થ અવશ્ય હાવા જોઈએ. ખસ, એના જે વિધી અને એના જેવા–આકાશવિશેષ-છે તે જ અલૈક છે. તે અલેાક પણ અસ્તિત્વવાન છે, કારણ કેવ્યુત્પત્તિવાળા શુદ્ધ પદના વિરોધી અસ્તિત્વવાન્ ન્હાય છે. એ પ્રમાણે અલેક સિદ્ધ થાય છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ११ जीवाजीवादिस्वरूपवर्णनम् ११७
जीवाः अजीवन् , जीवन्ति, जीविष्यन्ति चेति तथा, संसारित्व-सिद्धत्वावस्थाद्वयेऽप्युपयोगवन्त इत्यर्थः, 'जीवो उवओगलक्खणो, इति वचनात् । एतद्विवरणं च मत्कृतात्तत्त्वप्रदीपादवगन्तव्यम् अजीवाजीवविपरीतस्वरूपाः धर्माधर्माऽऽका शपुद्गलास्तिकायाद्धासमयलक्षणाः। बन्धः बध्यते परतन्त्रीक्रियत आत्मा येन सः, अभीष्टस्थानप्राप्ति-गतिप्रतिरोधलक्षणो जीव-कर्मणोरयोगोलकवह्नयोरिव तादास्म्यापत्तिलक्षणो वा। मोक्षा=मोचनम् आत्मनः पृथग्भवनं, तच्च द्रव्यतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतो निगडादितः, भावतो ज्ञानावरणीयाधष्टविधकर्मपाशतः। पुण्यं पुणति=
जो जीवित था, जीवित है और जीवित रहेगा, वह जीव है, अर्थात् संसार अवस्था और मुक्त अवस्था दोनों अवस्थाओंमें (सदासर्वदा) जो उपयोग से युक्त रहे उसे जीव कहते हैं। कहा भी है-- "जीव, उपयोगस्वभाववाला है।" इत्यादि जीवतत्त्वका विशेष कथन मेरे बनाए हुए 'तत्त्वप्रदीप' ग्रन्थ में देखना चाहिए।
जीवसे विपरीत स्वभाववाला अजीव है, धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय तथा काल, ये सब अजीव हैं।
जिसके द्वारा परतन्त्र हो जाय-बँध जाय उसे बंध कहते हैं। अथवा अभीष्ट स्थान पर पहुँचने में बाधा पहुँचानेवाला, लोहेके गोले और अग्निके समान आत्मा और कर्मको एकमेक करदेनेवाला बंध है। । आत्मा का मुक्त (स्वतन्त्र हो जाना मोक्ष है। वह दो प्रकारका है-- (१) द्रव्यसे और (२) भाव से । बेड़ी आदिसे छूट जाना द्रव्य-मोक्ष है
જે જીવિત હતા, જીવિત છે અને જીવિત રહેશે, તે જીવ છે; અર્થાત સંસાર અવસ્થા અને મુકત અવસ્થા–બેઉ અવસ્થાઓમાં ( સદા સર્વદા ) જે ઉપયોગથી યુકત રહે તેને જીવ કહે છે. કહ્યું છે કે-“જીવ ઉપગ સ્વભાવવાળે છે.” ઈત્યાદિ જીવતત્વનું વિશેષ કથન મારા બનાવેલા “તત્વપ્રદીપ” ગ્રંથમાં જોઈ લેવું.
જીવથી વિપરીત સ્વભાવવાળો અજીવ છે ;-ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય પુદ્ગલાસ્તિકાય તથા કાલ એ બધા અજીવ છે. '
જેની દ્વારા પરતંત્ર થઈ જાય–બંધાય–તેને બંધ કહે છે. અથવા અભીષ્ટ સ્થાન પર પહોંચવામાં બધા પહોંચાડનાર, લોઢાના ગેળા અને અગ્નિની સમાન આત્મા અને કમને એકમેક કરી દેનાર બંધ છે.
આત્માનું મુકત-સ્વતંત્ર–થઈ જવું એ મોક્ષ છે. તે બે પ્રકાર છે, (૧) દ્રવ્યથી, અને (૨) ભાવથી બેડી વગેરેથી છૂટી જવું તે દ્રવ્યમેક્ષ છે અને
१--'पुण कर्मणि शुभे च' इति धातो रूपमिदम् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११८
उपासक दशाङ्गसूत्रे
[ धर्मकथामूलम् ]
पावे, आसवे, संवरे, वेयणा, णिज्जरा, अरिहंता, चक्कवट्टी, बलदेवा, वासुदेवा, [ धर्मकथाछाया ]
पापम्, आश्रवः, संवरः, वेदना, निर्जरा, अर्हन्तः, चक्रर्त्तिनः, बलदेवाः, वासुदेवाः, शुभयति, यद्वा पुनाति = पवित्रीकरोत्यात्मानमिति, पूयते = पवित्रीक्रियते आत्मानेनेति वा तत्, संसारपारावारोचरण तरणिभूतमिति भावः । पापं पातयति= शुभपरिणामाद ध्वंसयत्यात्मानमिति यद्वा पाति = रक्षस्यात्मनोऽशुभं स्थानमिति तद्, आत्ममालिन्यकारणमित्यर्थः । बन्धाद् पुण्यान्तानां त्रयाणां व्याख्या विस्तरस्तु मत्कृतायां दशवैकालिकटीकायामाचारमणिमज्जूषायां चतुर्थेऽध्ययने, पापपदार्थस्य और ज्ञानावरण आदि आठ कर्मोंसे छूट जाना भाव-मोक्ष है
जो भलाई करे, अथवा आत्माको पवित्र बनावे वह पुण्य हैं अथवा जिसके निमित्तसे आत्मा पवित्र हो, उसे पुण्य कहते हैं तात्पर्य यह है कि पुण्य, संसाररूपी समुद्र से पार उतरने के लिए तरणि (नौका) के समान है ।
जो आत्माको शुभ परिणामोंसे दूर कर देता है वह पाप है । अथवा जो आत्मा अशुभ स्थान (परिणाम) की रक्षा करता हैं वह पाप हैं, तात्पर्य यह कि जो आत्मामें मलिनता उत्पन्न करनेका कारण हो वह पाप है ।
बन्धसे लेकर पुण्य पर्यन्त तीन तत्वोंका विस्तारपूर्वक कथन मेरी बनाई हुई दशवैकालिकसूत्रकी 'आचारमणिमञ्जूषा' नामकी टीकाके જ્ઞાનાવરણુ આદિ આઠ કમાંથી છટી જવું એ ભાવમેાક્ષ છે. જે ભલુ કરે અથવા આત્માને પવિત્ર નિમિત્તથી આત્મા પવિત્ર થાય તેને પુણ્ય સ’સારરૂપી સમુદ્રથી પાર ઉતરવાને માટે તરણ
જે આત્માને શુભ પરિણામેથી દૂર કરી નાખે પાપ છે. અથવા જે આત્માને અશુભ સ્થાન (પરિણામ)ની રક્ષા કરે છે તે પાપ તા એ છે કે જે આત્મામાં મલિનતા ઉત્પન્ન કરવાનું કારણ છે તે પાપ છે.
અંધથી લઈને પુણ્ય સુધીનાં ત્રણ તત્વનું વિસ્તારપૂર્વક કથન મારી બનાવેલી દશવૈકાલિક સૂત્રની ‘આચારણમષા’ નામની ટીકાના ચેથા અધ્યયનમા જોઇ २ ' पुत्र पवने' इति धातो रूपमिदम् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
મનાવે તે પુણ્ય છે. અથવા જેના કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે પુણ્ય (નાગ) ની સમાન છે.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ संवरादिस्वरूपवर्णनम् ११९ च श्रमणमूत्रटीकायां मुनितोषण्यां द्रष्टव्यः। आस्रव आ-समन्तात् स्रवति= प्रविशत्यर्थादात्मनि ज्ञानावरणीयाधष्टविधं कर्म येन सः आश्रव इतिच्छायापक्षे तु आश्रीयते=समुपाय॑ते कर्म येन स इति व्याख्याभेदोऽवगन्तव्यः, सर्वथा जीवतडागे कर्मसलिलपवेशाय नालिकारूप इति यावत् । संवरःसंत्रियते-निरुध्यते आस्रवत्कर्म येन सः, एष च द्रव्वभावभेदाभ्यां द्विविधः, तत्र द्रव्यतस्तथाविधद्रव्येण (चिक्कणमृदादिना) सलिलोपरि तरण्यादेरनरवरतमविशन्नीराणां विवराणां पिधानम् , भावतः समितिगुप्तिप्रभृतिभिरात्मतरण्यां क्षरकर्मजलानां स्थगनम् , प्रकरणादिह भावसंवरस्यैव ग्रहणं बोध्यम् । वेदना=वेदनं-स्वाभाव्यादुदीरणां चौथे अध्ययनमें देखना चाहिए। और पाप तत्त्व का कथन श्रमणसूत्रकी 'मुनितोषिणी' टीकामें देखना चाहिए ।
जिसके द्वारा ज्ञानावरण आदि आठ प्रकारके कर्म आत्मामें सब ओरसे प्रवेश करते हैं उसे आस्रव कहते हैं। 'आसवे की छाया यदि 'आश्रवः' की जाय तो उसका तात्पर्य यह हैं वि जिसके द्वारा कर्मोंका उपार्जन हो उसे आस्रव कहते हैं। तात्पर्य यह है कि जीवरूपी तालाब में कर्मरूपी जलके प्रवेशके लिए जो नालीके समान हो वह आस्रव है।
जिसके द्वारा आए हुए कर्म रुक जायँ उसे संवर कहते हैं। यह दो प्रकारका है---(१) द्रव्यसंवर और (२) भावसंवर । चिकनी मिट्टी आदि द्वारा नौका आदिके उन छिद्रोंका बन्द हो जाना जिनसे सदा जल प्रविष्ट होता रहता है, द्रव्यसंवर है। आत्मारूपी नोकामें आने (चूने) वाले कर्मोंका समिति गुप्ति आदिके द्वारा रुक जाना भावसंवर है यहाँ भावसंवरका ही प्रकरण है अतः उसीका ग्रहण समझना चाहिए। લેવું, અને પાપ તત્વનું કથન શ્રમણુસૂત્રની “મુનિતેષણ ટીકામાં જોઈ લેવું.
જેની દ્વારા જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ પ્રકારનાં કર્મ આત્મામાં બધી બાજુએથી प्रदेश ४२ छ तेने मानव ४९ छ. 'आसवे' नी छायाने 'आश्रवः' ४२वामा આવે તે તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જેની દ્વારા કર્મોનું ઉપાર્જન થાય તેને અસવ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જીવરૂપી તળાવણું કર્મરૂપી જળના પ્રવેશને માટે જે નળીની સમાન થાય તે આસવ છે.
જેની દ્વારા આવેલાં કર્મો રેકાઈ જાય તેને સંવર કહે છે. એ બે પ્રકારને છેઃ (૧) દ્રવ્યસંવર અને (૨) ભાવસંવર. ચીકણી માટી આદિ દ્વારા નાવ આદિનાં છિદ્રનું બંધ થઈ જવું કે જે છિદ્ર દ્વારા હંમેશાં જળ અંદર દાખલ થતું રહેતું હોય, તે દ્રવ્યસંવર છે. આત્મારૂપી નાવમાં આવનારી કર્મોનું સમિતિ ગુપ્તિ આદિ દ્વારા રોકાઈ જવું તે ભાવસંવર છે, અહીં ભાવસંવરનું જ પ્રકરણ છે, માટે તેનું ગ્રહણ સમજવું.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
१००
उपासकदशाङ्गसूत्रे
कृत्वा वा य उदयावलिकामनुपविष्टस्य कर्मणोऽनुभवस्वरूपेति यावत् , सुखदुःखानुभवस्वभावा वेद्यन्तेऽनयेति वेदनेति केचित् , इयं च विपाकौदयिकी-प्रदेशौदयिक्याभ्युपगमिक्यौपक्रमिक्यादिभेदादनेकप्रकारेत्यन्यत्रविस्तरः । नर्जरा= निःशेषेण जरणमर्थादेशत आत्मप्रदेशात्कर्मणां परिशटनम् , अयमेव मोक्ष-निर्जरयोभैदः, मोक्षो हि सर्वत एव कर्मणां परिशटनमुच्यते नतु देशत इति ।
आवाधा कालकी स्थिति पूर्ण करके, अथवा उदीरणा करके, उदयमें आये हुए कर्मों का अनुभव करना संवेदना है। किसी आचार्यके मतसे सुख, दुःख, अनुभव और स्वभाव जिसके द्वारों वेदे (भोगे) जाएँ वह वेदना है ।यह विपाकौदयिकी, प्रदेशोदयिकी, आभ्युपगमिकी, औपक्रमिकी आदि अनेक प्रकारकी है। इसका विस्तार अन्य ग्रन्थोसे जान लेना चाहिए। ___एक देशसे अर्थात् कुछ कर्मोंका आत्मासे क्षीण हो जाना निर्जरा है। निर्जरा और मोक्षमें यही भेद है कि-कुछ काँका क्षीण होना निर्जरा है और समस्त कर्मोंका क्षीण हो जाना मोक्ष है।
આબાધાકાલની સ્થિતિ પૂર્ણ કરીને અથવા ઉદીરણા કરીને, ઉદયમાં આવેલાં કર્મોને અનુભવ કરવો એ વેદના છે. કેઈ આચાર્યના મતાનુસાર સુખ, દુઃખ, અનુભવ અને સ્વભાવ જેની દ્વારા વેદાય (ભગવાય) તે વેદના છે. એ વેદના વિપાકીદયિકી, પ્રદેશૌદયિકી, અભ્યપગમિકી, ઓપક્રમિકી આદિ અનેક પ્રકારની છે, એનો વિસ્તાર અન્ય ગ્રંથમાં જોઈ લે.
એક દેશથી અર્થાત કેઈ કર્મોનું આત્માથી ક્ષીણ થઈ જવું તે નિર્ભર છે. નિર્જરા અને મેક્ષમાં એટલે ભેદ છે કે-કેટલાંક કર્મોનું ક્ષીણ થવું એ નિર્જરા છે અને બધાં કર્મોનું ક્ષીણ થવું એ મેક્ષ છે.
कर्मका उदय दो प्रकारसे होता है ।-(१)आबाधाकाल (बंध होवके पश्चात् और उदय होनेसे पूर्व तक का समय) पूरा होने पर स्वयं ही कर्म उदयमें आता है। (२) आवाधाकालकी स्थिति पूर्ण होने से पहले ही तीव्र तपश्चरण आदि निमित्तौसे कर्म उदयमें आ जाता है उसे 'उदीहरणा' कहते हैं ।
+ કમેને ઉદય બે પ્રકારે થાય છે : (૧) આબાધાકાલ (બંધ થયા પછી અને ઉદય થયા પૂર્વ સુધીનો સમય) પૂરા થતાં કર્મ પોતે જ ઉદયમાં આવે છે. (૨) આબાધાકાલની સ્થિતિ પૂર્ણ થયા પહેલાં જ તીવ્ર તપશ્ચરણ આદિ નિમિત્તોથી કર્મ ઉદયમાં આવે छे, तेने महार४ छ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ११, धर्म० नरकादिस्वरूपवर्णनम् १२१ [ धर्मकथामूलम् ]
रगा, रइया, तिरिक्खजोणिया, तिरिक्खजोणिणीओ, माया, पिया, रिसओ, [ धर्मकथाछाया ]
नरकाः, नैरयिकाः, तिर्यग्योनिकाः, तिर्यग्योनयः (स्त्रियः), माता, पिता, ऋषयः, अर्हन्तः = अर्हन्ति सिद्धिपदं ये ते, एतद्विस्तृतव्याख्या च मत्कृतायां श्रमणसूत्रस्य मुनितोषण्यां टीकायां कणेहत्यावलोकनीया । चक्रवर्त्तिनः = पट्खण्डभरतस्वामिनो भरतादयो द्वादश । बलदेवाः प्रसिद्धः । वासुदेवाः = त्रिखण्डभरतेश्वर प्रसिद्धाः । नरका= नरान् कायन्ति = यातनाप्रदानद्वारा शब्दयन्तीति, यद्वा यातना मापन्ना नराः कायन्ति = शब्दायन्ते यत्र तोदृशाः पापिनां यातनास्थानविशेषा रत्नप्रभादिलक्षणाः । नैरयिकाः = निर्गतः अयः =शुभफलं येभ्यस्ते निरयास्तत्र भवा नरक निवासिन इत्यर्थः । तिर्यग्योनिकाः = तिर्यग्योनिभवाः = देवमनु
जो सिद्धि पद प्राप्त करनेको अर्ह (योग्य) हो गये हैं वे अर्हन्त हैं । 'अर्हन्त' की विस्तृत व्याख्या मेरी बनाई हुई श्रमणसूत्रकी मुनितोषणी टीकामें देख लेना चाहिए ।
जो छ खण्ड वाले भरत क्षेत्र के पूर्ण स्वामी हों वे चक्रत हैं । भरत आदि बारह चक्रवर्ती [इस अवसर्पिणी कालके ] है । बलदेव प्रसिद्ध है भरत क्षेत्रके तीन खण्डोंके स्वामीको वासुदेव कहते हैं।
विविध प्रकार की यातनाएँ देकर जीवांसे जो चिल्लाहट (हाहाकार) मचवाते हैं, अथवा यातनाओंकों प्राप्त जीव जहां हाहाकार मचाते हैं, वह नरक है । अर्थात पापी जीवोकी यातनाओंके स्थान - रत्नप्रभा आदि को नरक कहते हैं ।
જે સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત કરવાને અહુ` (યેાગ્ય) થઇ ગયા છે તે અન્ત છે. ‘અન્ત’ ની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા મારી ખનાવેલી શ્રમણુસૂત્રની ‘સુનિતાષણી' ટીકામાં પૂર્ણ રીતે लेह सेवा.
જે છ ખંડવાળા ભરત ક્ષેત્રના પૂ` સ્વામી હોય તે ચક્રવતી છે. ભરત આદિ ખાર ચક્રવતી (આ અવસર્પિણી કાળના ) છે. ખળદેવ પ્રસિદ્ધ છે. ભરતક્ષેત્રના ત્રણ ખડાના સ્વામીને વાસુદેવ કહે છે.
વિવિધ પ્રકારની યાતનાઓ આપીને જીવેા પાસે જે કળાટ ( હાહાકાર ) કરાવ છે, અથવા યાતાના પામેલા જીવા જયાં હૈ'હાકાર મચાવે છે, તે નરક છે. આર્થાત્ પાપી જીવેાની યાતનાઓનાં સ્થાન રત્નપ્રભા આદિને નરક કહે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे [धर्मकथामूलम् ] देवा, देवलोया, सिद्धी, सिद्धा, परिणिव्वाणं, परिणिव्वुया, अस्थि पाणाइवाए,
[धर्मकथाछाया ] देवाः, देवलोकाः, सिद्धि सिद्धाः, परिनिर्वाणं, परिनिताः, । अस्ति-पाणातिध्यनारकव्यतिरिक्ता एकेन्द्रियादयः। तिर्यग्योनयः तिर्यकत्रीत्वेन प्रसिद्धाः। मात्रादयोऽपि प्रसिद्धा एव। ऋषयः ऋषन्ति पश्यन्ति षङ्जीवनिकायमात्मतुल्यमिति, ऋषन्ति गच्छन्ति मोक्षमार्गमिति तथा । देवाः दीव्यन्ति-पुण्यजनितामलौकिकी क्रीडामनुभवन्तीति तथा भवनपत्यादय इत्यर्थः। देवलोकाः देवानामुक्तप्रकाराणां लोकाः स्थानानि सौधर्मादीनि। सिद्धिः सिध्यन्ति=निष्ठितार्था भवन्ति यस्यां सा। सिद्धाः असिध्यन् कृतकृत्या अभवन्निति, यद्वा असेधन अपुनरा__ जिनमेंसे शुभ फल निकल गया हो उन्हें 'निरय' और निरयोमें उत्पन्न होने वाले जीवोंको नैरयिक (नारकी) कहते हैं ।
देव मनुष्य और नारकसे भिन्न-एकेन्द्रिय आदि जीवोंको तिर्यग्योंनिक (तिर्यंच) कहते हैं । जो तिर्यंच स्त्री हों वह तिर्यग्योनि है ।
माता और पिता प्रसिद्ध हैं। जो षड्जीवनिकायको आत्माके समान मानते हैं, अथवा जो मोक्ष-मागमें विशेष प्रवृत्ति करते हैं उन्हें ऋषि कहते हैं। पुण्यसे प्राप्त होनेवाली अलौकिक क्रीडाको भोगने वाले भवनपति आदि, देव (देवता) कहलाते हैं । देवोंके सौधर्म ऐशान आदि स्थानोंको देवलोक कहते हैं ।
जिसे प्राप्त करके सिद्ध (कृतकृत्य) होते हैं उसे सिद्धि कहते हैं। जो कृतकृत्य हो चुके हैं उन्हें सिद्ध कहते हैं, अथवा पुनरागमनसे
જેમાંથી શુભ ફળ નીકળી ગયું હોય તેને “નિરય” અને નિરમાં उत्पन्न यना। वोन नैरथि ( नाडी ) छे.
દેવ મનુષ્ય અને નારકથી ભિન્ન-એકેંદ્રિય આદિ છેને તિર્યોનિક ( તિર્યંચ ) કહે છે. જે તિર્યંચ સ્ત્રી હોય તે તિર્યનિ છે.
માતા અને પિતા પ્રસિદ્ધ છે. જેઓ ષડૂજીવનિકાયને આત્માની સમાન માને છે, અથવા જેઓ મેક્ષમાર્ગમાં ( વિશેષ) પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમને અષિ કહે છે. પુણ્યથી પ્રાપ્ત થનારી અલૌકિક કીડાને ભેગવનારા ભવનપતિ આદિ દેવ (દેવતા ) કહેવાય છે. દેવનાં સૌધર્મ અશાન આદિ સ્થાનેને દેવલોક કહે છે.
જેને પ્રાપ્ત કરીને સિદ્ધ (કૃતકૃય) થાય છે તેને સિદ્ધિ કહે છે. જેઓ કૃતકૃત્ય થઈ ચૂક્યા છે તેને સિદ્ધ કહે છે, અથવા પુનરાગમનથી રહિત થઈને જે લેકેન અગ્ર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ मू.११ धर्म० प्राणातिपातादिस्वरूपवर्णनम् १२३
[धर्मकथामूलम् ] मुसावाए, अदिणादाणे, मेहुणे, परिग्गहे। अत्थि कोहे, माणे, माया,
[धर्मकथाछाया ] पातः, मृषावादः, अदत्तदानं, मैथुनं, परिग्रहः। अस्ति-क्रोधः, मानं, माया, क्याऽगच्छन् लोकाग्रमिति, तथा चरमशरीरतस्तृतीयभागन्यूना जघन्यतोऽष्टाङ्गलाधिकरत्निप्रमाणाः,मध्यमतश्चतुर्हस्ताधिकषोडपरत्निप्रमाणाः, उत्कृष्टतो द्वात्रिंशदङ्गलसमधिकत्रयस्त्रिंशदुत्तरशतत्रयधनुः-परिमिताः । परिनिर्वाणं-निःशेषतः सकलकर्मक्षयजन्यमात्यन्तिकं सुखम् । परिनिर्वृताः अपुनरावृत्त्या सकलसन्तापकलापपरिवर्जिताः।
प्राणातिपातमाणाः उच्छवास-निःश्वासादयस्तेषामतिपात: माणिभ्योः वियोजनंः प्राणिहिंसनमिति यावत् , तदुक्तम्
"पञ्चेन्द्रियाणि त्रिविधं बलं च,
उच्छ्वासनिःश्वासमथान्यदायुः। प्राणा दशैतेभगवद्भिरुक्ता-,
स्तेषां वियोजीकरणं तु हिंसा ॥१॥" इति रहित होकर जो लोकके अग्र भागमें प्राप्त हो चुके हैं उन्हें सिद्ध कहते हैं। वे सिद्ध चरम शरीरसे तृतीयभाग-हीन, जघन्य एकहाथआठ अंगुल अधिक एक रत्नि अवगाहनावाले, तथा उत्कृष्ट बत्तीस अंगुल अधिक तीनसौ तेतीस धनुष अवगाहनावाले होते है । समस्त कर्मोंके सर्वथा क्षयसे उत्पन्न होनेवाले आत्यान्तिक सुखको परिनिर्वाण कहते हैं । पुनरागमनसे तथा संसार सम्बन्धी समस्त संतापके समूहसे रहित जो हों उन्हें परिनिवृत कहते है ॥ ___ उच्छ्वास निःश्वास आदि :प्राणोंका अतिपात-प्राणीसे वियोग करना-प्राणातिपात या हिंसा है। कहा भी हैભાગને પ્રાપ્ત થઈ ચૂકયા છે તેને સિદ્ધ કહે છે. એ સિદ્ધ ચરમ શરીરથી તૃતીય ભાગહીન, જઘન્ય આઠ આંગળ અધિક એક પત્નિ અવગાહનાવાળા, તથા ઉત્કૃષ્ટ બત્રીસ આગળ અધિક ત્રણસે તેત્રીસ ધનુષ અવગાહનાવાળા હોય છે. બધાં કર્મોના સર્વથા ક્ષયથી ઉત્પન્ન આત્યંતિક સુખને પરિનિર્વાણ કહે છે. પુનરાગમનથી તથા સંસારસંબંધી બધા સંતાપના સમૂહથી રહિત જે હોય તેને પરિનિવૃત કહે છે.
ઉચ્છવાસ નિ:શ્વાસ આદિ પ્રણેને અતિપાત–પ્રાણીથી વિયોગ કરવો એ પ્રાણાતિપાત અથવા હિંસા છે. કહ્યું છે કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२४
उपासकदशास्त्रे मृषावादः मृषा-मिथ्या वादः वदनमसतार्थसंभाषणमिति यावत् । अदसादानम्-न दत्तमदत्त देव-गुरु-भूप-गाथापति-साधर्मिकैरतनुज्ञातं तस्याऽऽदानंग्रहणम् । मैथुनम् मिथुनेन त्रीपुंसाभ्यां निर्वृत्तं कर्म कामक्रीडेत्यर्थः। परिग्रहः =परि-सर्वतोभावेन गृह्यते जन्मजरामरणादिदुःखैर्वेष्टयत आत्माऽनेनेति, यहा परिगृह्यतेसमूछे स्वीक्रियत इति । क्रोधः क्रोधमोहनीयप्रकृत्युदयेन स्वपरचित्तविकृतिजनक आत्मनः परिणामविशेषः। मानः स्वापेक्षयाऽन्यं हीनं मन्यते जनो येन सः, मानमोहनीयोदयसमुत्थोऽन्यहीनतामननलक्षण आत्मनः परिणतिविशेषः ।
“पांच इन्द्रिया, तीन बल, (मन, वचन, काय), उछवास-निःश्वास (श्वासोच्छ्वास) और वायु, ये भगवान्ने दस प्राण निरूपण किये है, और इनका वियोग करना हिंसा कहा है ॥१॥"
असत्य भाषण करनेको मृषावाद कहते हैं। देव, गुरु, राजा, गाथापति और साधर्मीकी आज्ञा विना किसी वस्तुको ग्रहण करना अदत्ताऽऽदान है । मिथुन (स्त्री-पुरुष) द्वारा किये जाने वाले कर्मको अर्थात् काम क्रीडाको मैथुन कहते हैं। जिसके द्वारा आत्मा, जन्म जरा मरण आदिके दुःखोंसे गृहीत (युक्त) की जोती है अथवा ममतारूप परिणामोंसे ग्रहण किया जाता है उसे परिग्रह कहते हैं। ___क्रोधमोहनीय कर्मके उद्यसे स्व और परके चित्तमें विकार करनेवाले आत्माके परिणाम विशेषको क्रोध कहते हैं। जिसके होनेसे मनुष्य, दुसरेको अपनेसे हीन मानता है, उस मान-मोहनीयके उदयसे उत्पन्न होनेवाले परिणाम-विशेषको मान कहते हैं। माया-मोहनीयके
___ " पांय दियो, ऋण मण ( भन, क्यन, य) पास-निश्वास (શ્વાસોચ્છવાસ) અને આયુ, એ પ્રમાણે દસ પ્રાણ ભગવાને નિરૂપ્યા છે, અને એને वियोग ४२वो तन डिसा ही छ.” (1)
અસત્ય ભાષણ કરવું તેને મૃષાવાદ કહ્યો છે. દેવ, ગુરૂ, રાજ ગાથા પતિ અને સાધમીની આજ્ઞા વિના કઈ વસ્તુને ગ્રહણ કરવી તે અદત્તાદાન છે. મિથુન (સ્ત્રી–પુરૂષ) દ્વારા કરાતા કમને અર્થાત્ કામક્રીડાને મિથુન કહે છે. જેના દ્વારા આત્માને, જન્મ જરા મરણ આદિનાં દુઃખોથી ગૃહીત (યુકત) કરવામાં આવે છે અથવા મમતારૂપ પરિણામેથી ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. તેને પરિગ્રહ કહે છે.
ક્રોધ-મેહનીય કર્મના ઉદયથી સ્વ અને પરના ચિત્તમાં વિકાર કરનારા આત્માના પરિણામવિશેષને કેધ કહે છે. જેને લીધે મનુષ્ય બીજાને પિતા કરતાં હીન-તુચ્છ માને છે, તે માનહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા પરિણામવિશેષને માન કહે છે. માયા–મેહનીયના ઉદયથી ઉત્પન્ન થનારા વંચના (ઠગાઈ) રૂ૫ આત્માના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ धर्म० रागादिस्वरूपवर्णनम् १२५ माया = मायामोहनीयो जीवस्य वञ्चनपरिणतिविशेषः - स्वपरव्यामोहोत्पादकमाचरणमिति यावत् । लोभः = लोभमकृत्युदयवशाद्द्रव्याद्यभिलाषलक्षणो जीवस्य परिणामविशेष: ' याव - दिति अत्रत्येन 'जाव' शब्देन - "रागे, दोसे, कलहे, अग्भक्खाणे, पेसुण्णे, परपरिवार, रई, अरई, माया मोसे, मिच्छादंसण सल्ले " एषां संग्रहो बोद्धव्यस्तत्र - ' रागो, द्वेषः, कलहः, अभ्याख्यानं पैशुन्यं, परपरिवादो, रतिररतिर्मायामृषा मिथ्यादर्शनशल्यमितिच्छाया । एतद्वयाख्या च - राग := रज्यत आत्माऽनेनेति, - पुत्रकलत्राद्यभिष्वङ्गपरिणामविशेषः, स च यद्यपि द्विविधःप्रशस्तोऽप्रशस्तञ्च तत्र प्रशस्तो देवगुरुधर्मविषयकः, अनुकम्पादानादिविषयकश्च, अप्रशस्तस्तु कलत्रादिविषयकः, तथाचोक्तम्-
उदयसे उत्पन्न होनेवाले वञ्चना ( ठगाई) रूप आत्माके परिणामको माया कहते हैं, अर्थात् स्व परमें व्यामोह पैदा करनेवाला आत्माका आचरणविशेष माया कहलाती है । लोभ-प्रकृति के उदयसे होनेवाले द्रव्य आदिकी अभिलाषारूप आत्मपरिणामको लोभ कहते हैं ।
यहां जो 'जाव' ( यावत् ) शब्द है उससे राग, द्वेष, कलह, अभ्याख्यान, पैशुन्य, परपरिवाद, रति-अरति माया मृषा मिथ्यादर्शनशत्यका ग्रहण करना चाहिए ।
,
आत्मा जिससे रक्त-अनुरञ्जित हो वह राग है अर्थात् आत्माके मूर्च्छारूपी परिणामको राग कहते हैं । राग दो प्रकार का है - एक प्रशस्त दुसरा अप्रशस्त, देव, गुरु, धर्मके विषय में अथवा अनुकम्पादान आदि के विषय में होनेवाला राग प्रशस्त राग है, और स्त्रीआदिविषयक राग अप्रशस्त राग है । कहा भी है
પરિણામને માયા કહે છે, અર્થાત્ સ્વ-પરમાં વ્યામાહ પેદા કરનારા આત્માના આચરણવિશેષને માયા કહે છે. લાભપ્રકૃતિના ઉદયથી થનારા દ્રવ્ય આદિની અભિલાષારૂપ આત્મપરિણામને લાભ કહે છે.
माहीं ? 'लव' (यावत्) शब्द छे, तेथी. राग, द्वेष, सह, मक्याम्यान, शुन्य, परपरिवाह रति-अरति, भाया -भूषा, मिथ्यादर्शनशस्यनुं अडलु ४२वुं. આત્મા જેનાથી રક્ત—અનુરજિત થાય, તે રાગ છે. અર્થાત્ આત્માના મૂર્છારૂપ પરિણામને રાગ કહે છે ઃ રાગ એ પ્રકારને છે : એક પ્રશસ્ત અને ખી અપ્રશસ્ત દેવ, ગુરુ, ધર્મોના વિષયમાં અથવા અનુક ંપા—દાન આદિના વિષયમાં થતા શગ પ્રશસ્ત રાગ છે, અને શ્રી આદિ વિષયક રાગ અપ્રશસ્ત રાગ છે, કહ્યુ છે કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गसूत्रे
"राओ दुहा पसत्था - पसस्थ - भेएहिं सत्थणिद्दिट्ठो । पढमो देवाइगओ, बीओ थी - आइविसओ य ॥ १ ॥ " इति । एतच्छाया च-
93
" रागो द्विधामशस्ता - पशस्त - भेदाभ्यां शास्त्रनिर्दिष्टः । प्रथमो देवादिगतो, द्वितीयः स्त्र्यादिविषयश्च ॥ १ ॥ इति । किन्तु प्रकरणाद्वेपसाहचर्याचात्र त्र्यादिविषयस्यैव रागस्य ग्रहणं विविक्षतम् । द्वेषः=द्वेषणम् = आत्मनोऽमीतिलक्षणः परिणामः । कलहः = कलः - आनन्दस्तं हन्तीति तथा वाचिद्वन्द्वमित्यर्थः । अभ्याख्यानं = समकटमसद्दोषाऽऽरोपणम् । पैशुन्यं - पिशुनभावः- परगुणासहिष्णुतया तदोषोद्घाटनम् । परपरिवादः - परेषां परिवदनं - काकादिभिर्दोषाविष्करणम् । रतिः = रमणं - विषयाभिरुचिरित्यर्थः । अ
१२६
" शास्त्र में दो प्रकार के रागका कथन किया गया है- एक प्रशस्त, दूसरा अप्रशस्त । देव आदि विषयक प्रशस्त और स्त्रीआदि विषयक अप्रशस्त राग है ॥ १॥"
लेकिन इन दोनों भेदोंमेंसे प्रकरणवश और द्वेष के साथ कहने के कारण स्त्रीआदि विषयक अप्रशस्त रागका ही यहां ग्रहण समझना चाहिए ।
कल
आत्माके अप्रीतिरूप परिणामको द्वेष कहते हैं । (आनन्द) की जो ह = हत्या ( नाश) करे उस वाग्युद्धको कलह कहते हैं। खुल्लमखुल्ला झूठा दोष लगाना अभ्याख्यान है । दूसरे के गुणोंको न सह सकनेके कारण उसके दोष प्रगट करना पैशुन्य हैं । काकु (वक्रोक्ति) अर्थात् टेढी बोली आदिके द्वारा दूसरोंके दोष ढूंढना परपरिवाद है । विषयसम्बन्धी अभिरुचिको रति कहते हैं । संयम
“ શાસ્ત્રમાં બે પ્રકારના રાગ કહ્યો છેઃ એક પ્રશસ્ત અને બીજો અપ્રશસ્ત દેવ આદિ વિષયક પ્રશસ્ત અને સ્ત્રીઆદિ વિષયક અપ્રશસ્ત રાગ છે.” (૧)
પરંતુ એ બેઉ ભેમાંથી પ્રકરણવશ અને દ્વેષની સાથે રહેવાને કારણે સ્ત્રીઆદિ વિષયક અપ્રશસ્ત રાગનું જ અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે.
आत्माना भीति३य परिशाभने द्वेष हे छे. उस (मान) नी ने हुहुत्या (નાશ) કરે તે વાગ્યુદ્ધને કલહ કહે છે. ખુલ્લી રીતે જૂઠા દેષ લગાડવા તે અભ્યાખ્યાન છે. ખીજાના ચુણા ન સહી શકવાને કારણે એના દેષ પ્રકટ કરવા તે મૈથુન્ય છે. કાકુ (વક્રાકિત) અર્થાત્ કટાક્ષકથન આદિ દ્વારા બીજાઓને દોષ શેાધવા એ પરપરિવાદ છે. વિષયસ ખંધી અભિરૂચિને રતિ કહે છે. સંયમ આદિ વિષયક અભિલાષા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू० ११ धर्म माया मृषादिस्वरूपवर्णनम् १२७
[धर्मकथामूलम् ] लोभेजाव मिच्छादसणसल्ले। अत्थि पाणाइवायवेरमणे, जाव मिच्छादसणसल्लविवेगे।
[धर्मकथाछाया] लोभो यावन्मिथ्यादर्शनशल्यम्। अस्ति-प्राणातिपातविरमणं यावन्मिथ्यादर्शन रतिः=रतिविपरीता-संयमविषयकोऽनभिलाष इति यावत् । वस्तुतस्तु 'अरतिरति' इत्येकं पदं, ततश्चाऽरति=भोहोदयाञ्चित्तोद्वेगस्तत्परिणामो, रतिषियाभिरुचिरित्यर्थः । मायामृषा-मायया सह मृषेति, यद्वा माया च मृषा चेति तथा, सकपटमिथ्याभाषणमित्यर्थः। मिथ्यादर्शनशल्यं मिथ्यादर्शनमेव शल्यमिति, यद्वा मिथ्यादर्शनं शल्यमिवेति तथा, शल्यं हि शराग्रादि दुखदं भवति तद्वन्मिथ्यादर्शनमिति भावः । प्राणातिपातविरमणं-प्राणातिपातात्मागुक्तरूपाविरमणं सम्यग्ज्ञानश्रद्धानपूर्वकं विनिवृत्तिः । 'याव'-दिति-अत्र यावच्छब्दसंगृहीताः-मृषावादादत्तादानमैथुनपरिग्रहक्रोधमानमायालोभरागद्वेषकलहाभ्याख्यानपैशुन्यपरपरिआदि विषयक अभिलाषा न होनेको अरति कहते हैं। वास्तवमें 'अरतिरति' यह एक ही पद है। इसलिए मोहके उदयसे होनेगले चित्तके उद्वेगको अरति और विषयोंमें होनेवाली रुचिको रति कहते हैं। मायासहित मृषा, अथवा माया और मृषको अर्थात् कपट-पूर्वक असत्य भाषण करने को मायामृषा कहते हैं। मिथ्यादर्शन रूप शल्य - को मिथ्यादर्शनशल्य कहते हैं । तीरकी नोंक आदि शल्य जैसे दुखदायी होता है उसी प्रकार मिथ्यादर्शन भी दुखदायी है इसीसे मिथ्यादर्शनको शल्य कहा है ॥
सम्यग्ज्ञान और सम्यक् श्रद्धानपूर्वक पूर्वोक्त प्राणातिपातका त्याग करना प्राणातिपातविरमण है, ન હોવી તેને અરત કહે છે. વસ્તુતઃ “અરતિ રતિ એક જ પદ . તેથી મોહના ઉદયથી થતા ચિત્તના ઉદ્વેગને અરતિ અને વિષમાં થતી રૂચિને રતિ કહે છે. માયા સહિત મૃષા, અથવા માયા અને મૃષાને અર્થાત કપટપૂર્વક અસત્ય ભાષણને માયામૃષા કહે છે. મિથ્યાદર્શન રૂપ શલ્યને મિથ્યાદર્શનશલ્ય કહે છે. તીરની અણિ શલ્ય જેમ દુઃખદાયી હોય, તેમ મિથ્યાદર્શન પણ દુઃખદાયી છે. તેથી મિથ્યાદર્શનને શલ્ય કહ્યું છે.
સેગ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ શ્રદ્ધાપૂર્વક પૂર્વોક્ત પ્રાણાતિપાતને ત્યાગ કરે એ પ્રાણાતિપાતવિરમણ છે.
मना one' ( यावत ) श०४थी-भूषावाद, महत्ताहान, भैथुन, पशिड,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
उपासकदशाङ्गसूत्रे
[ धर्मकथामूलम् ]
सव्वं अस्थिभावं अस्थित्ति वयति, सव्वं णत्थिभावं णत्थित्ति वयति, सुचिष्णा कम्मा
[ धर्मकथामूलम् ]
शल्यविवेकः । सर्वमस्तिभावमस्तीति वदति, सर्व नास्तिभावं नास्तीति वदतेि । वादरत्यरतिमायामृषापर्यन्तास्तथाच 'मृषावादादीनारभ्ये ' - ति यावच्छब्दार्थः, |मिथ्यादर्शनशल्यविवेकः = मिथ्यादर्शनशल्यात्मागुक्तलक्षणाद्विवेक: = पृथग्भवनम् - एवं च यावच्छन्द्रद्योतितेभ्यो मृषावादादिभ्यो मिध्यादर्शनशल्याच्च पृथग्भवनमिति फलति । 'सर्वे ' =ति - सर्वे = सकलम् अस्तिभावं = सत्तारूपक्रियासहितो भावो वस्तुसवं, जीवोऽस्त्य - जीवोऽस्ति पुण्यमस्ति पापमस्ति' इत्यादिरूपेण वस्तुयथार्थस्वरूपनिरूपणमिति यावत् तम् -' अस्ति' इति कृत्वा वदति - यथा 'जीवत्वे
"
यहां 'जाव' ( यावत्) शब्दसे मृषावाद, अदत्तादान, मैथुन, परिग्रह, क्रोध, मान, माया, लोभ, राग, द्वेष, कलह, अभ्याख्यान, पैशुन्य, परपरिवाद, रत्यरति मायामृषा पर्यन्त संगृहीत हैं, इसलिए 'जाव' शब्द का अर्थ है - 'मृषावाद आदिसे आरंभ करके मिथ्यादर्शनरूप पूर्वोक्त शल्यसे पृथक् होना' उसका त्याग करना मिथ्यादर्शनशल्यविवेक है। इस प्रकार 'यावत्' शब्दसे गृहीत मृषावाद आदिसे तथा मिथ्यादर्शनशल्यसे पृथक् होना, यह अर्थ निकलता है ।
सत्तारूप क्रिया सहित भावको वस्तुसत्त्व कहते हैं अर्थात् "जीव है, अजीव हैं, पुण्य है, पाप है" इत्यादिरूपसे वस्तुके यथार्थ स्वरूपका निरूपण करना अस्तिभाव कहलाता है । इस 'अस्ति' की अपेक्षा ही कहा जाता है कि - 'जीवत्व होने पर जीब है, अजीवत्व हाथ, भान, भाया, सोल, राग, द्वेष, उाड, अल्याम्यान, पैशुन्य, परपरिवाह, रत्यरति, माया -भूषा, सुधीनों सं रे छे. तेथी 'लव' शहना अर्थ मा પ્રમાણે છે:- “મૃષાવાદ આદિથી લઈને મિથ્યાદર્શનરૂપ પૂર્ણાંકત શલ્યથી પૃથક્ (भूहा) थर्यु” तेना त्याग ४२वो - भिथ्यादर्शन शस्यविवेड छे, मे अभाले 'यावत' શબ્દથી ગૃહીત મૃષાવાદ આદિથી તયા મિથ્યાદર્શનશલ્યથી પૃથક્ થવું (રહિત થવું) એ અથ નીકળે છે.
સત્તારૂપ ક્રિયાથી સહિત ભાવને વસ્તુસત્ત્વ કહે છે અર્થાત-જીવ છે, અજીવ છે, પુણ્ય છે. પાપ છે” ઇત્યાદિ રૂપે વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરવું એ અસ્તિભાવ કહેવાય છે. આ અસ્તિ'ની અપેક્ષાએ જ કહેવાય છે કે “જીવત્વ હાવાથી જીવ છે, અજીવત્વ હાવાથી અજીવ છે” ઇત્યાદિ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ मू. ११ धर्म० सुचीर्णकर्मादिस्वरूपवर्णनम् १२९
[ धर्मकथामूलम् ] मुचिण्णफला भवंति, दुचिण्णा कम्मा दुचिण्णफला भवंति।फुसइ पुण्णपावे। पञ्चायंति जीवा । सफले कल्लाण-पावए ।
[ धर्मकथाछाया ] सुचीर्णानि कर्माणि सुचीर्णफलानि भवन्ति, दुधीर्णानि कर्माणि दुश्चीर्णफलानि भवन्ति स्पृशति पुण्य-प्रापे। प्रत्याया(य)न्ति जीवाः। सफले कल्याण पापके। जीवोऽजीवत्वेऽजीवः' इत्यादि । सबै नास्तीति- अजीवत्वेऽजीवोऽपटत्वेऽपटः । इत्येवंरूपो भावो नास्तिभावस्तम् । सुचीर्णानि=सु-प्रशस्ततया संपादितानि, क
आणि दानादीनि, सुचीर्णफलानि सुचीर्ण फलं येषां तानि-सुचरितमूलकत्वात्पुण्यकर्मबन्धादिफलवन्तीत्यर्थः। दुश्चीर्णानि-कुत्सितानीत्यर्थः,दुश्वीर्णफलानि कुत्सितफलवन्ति । स्पृशतिबध्नाति । के ? इत्याह-पुण्य-पापे इति, पुण्यं च पापं चेति ते अर्थाच्छुभतदितरक्रियाभिस्तत्र शुभक्रियाभिः पुण्यमशुभक्रियाभिश्च पापं बध्नातीति यथासंख्यं समन्वयो विधेयः । ___ ननु जीवस्य शरीरेण सहैव नाशात्कः पुण्य-पापे स्पृशतीति चेत्तत्राह-प्रत्या-इति प्रत्यायान्ति=पुनरुद्भवन्ति जीवाः मागिनः, सर्व एव जीवा मृत्वा मृत्वा पुनरुत्पधन्ते न तु भस्मान्तमेव सर्वमिति भावः एतेनहोने पर अजीव है' इत्यादि । अजोवत्वे अजीवः, अपटत्वेऽपटः' इस प्रकारके भावकों नास्तिभाव कहते हैं।
प्रशस्त रूपसे संपादित कर्म अर्थात् दान आदि शुभकर्म शुभ फल देनेवाले होते हैं और दुष्कर्म दुष्फल देनेवाले होते हैं । शुभक्रियाओंसे पुण्य बंधता है और अशुभक्रियाओंसे पापकर्म बंधता है ।
शंका-शरीरके साथ जीवका भी नाश हो जाता हैं, फिर पुण्य-पापका कौन बांधता है ?
समाधान-समस्त जीव पुनः-पुनः जन्म-मरण करते हैं, 'अोवत्वे अजीवः, अपटत्वे-अपटः' से न सापने नास्तभाव छ.
પ્રશતરૂપ સ પાદિત કમ અર્થાત્ દાન આાદ શભક શુભફળ દેનારાં હોય છે અને દુષ્કર્મ દુષ્કળ દેનારાં હોય છે. શુક્રિયાઓથી પુણ્ય બધાય છે અને અશુભકિયાએ પાપકર્મ બંધાય છે.
શંકા–શરીરની સાથે જીવને પણ નાશ થઈ જાય છે, તો પછી પુયપાપ કેણ બાંધે છે?
સમાધાન–બધા જ પુના પુનઃ જન્મ મરણ કરે છે, શરીરની સાથે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गसूत्रे
" यावज्जीवेत्सुखं जीवेद् ऋणं कृत्वा घृतं पिबेत् । भस्मीभूतस्य देहस्य, पुनरागमनं कुतः ॥ १ ॥ तं तमाचरताऽऽनन्दं, स्वच्छन्दं यं यमिच्छ्थ। आत्मा देहादिसंघातात्पृथक् कोऽपि न तात्विकः ॥ २ ॥ स्वाच्चैतन्यं तु संघात, धर्मों नानौषधादिवत् । " इत्यादि चाकमतमपास्तम्, इन्द्रिय-प्राणापाननिमेषोन्मेषजीवनादिमश्वेभ्यः सुखित्वदुःखित्वाभ्यां च शैशवशरीरस्यापि शरीरान्तरपूर्वकत्वेन स्वप्नादिदृष्टान्तेन च जीर्णपट त्यागपूर्वक नूतनपटग्रहणन्यायेन च पुनर्जन्मनो निर्विवाद सिद्धत्वात् ।
१३०
शरीर के साथ नष्ट नहीं हो जाते । इस कथनसे चार्वाकका यह मत खण्डित हो जाता है कि- "जब तक जीना है, सुखसे जिये ( गांठ में पैसा न हो तो) ऋण लेकर भी घी पिये । क्योंकि इस देहकी जब खाख हो जायगी तो वापस आना कैसे होगा ॥१॥ जिसकी जैसी इच्छा हो वह वैसाही स्वच्छन्दतापूर्वक आनन्द के साथ आचरण करे | देह आदि के संघात से जुदा कोई तात्त्विक आत्मा नहीं है ॥ २ ॥ "जैसे अनेक औषधोंके मिलने से एक विशिष्ट गुणवाला पदार्थ तैयार हो जाता हैं उसी प्रकार पृथिवी जल आदिके संघात से चैतन्य बन जाता है | "
9
इन्द्रिय, प्राण, अपान, निमेष उन्मेष, जीवन आदि गुणोंसे, सुख-दुःखयुक्तपने से, शिशुका भी शरीर किसी अन्य शरीरसे ही उत्पन्न होता है, इससे स्वप्न आदिके दृष्टान्तसे और जीर्ण वस्त्रको त्याग कर नया वस्त्र धारण करनेके न्यायसे निर्विवाद पुनर्जन्म सिद्ध है ।
નષ્ટ થતા નથી. આ કથનથી ચાર્વાકના એ મત ખંડિત થાય છે કે-‘જ્યાં સુધી જીવવું છે, ત્યાં સુધી સુખે જીવા, (ગાંઠે પૈસા ન હાય તે) દેવું કરીને પણ ઘી પીઓ, કારણકે આ દેહની જ્યારે ભસ્મ થઇ જશે તે પછી પાછા આવવાનું કેવી રીતે ખનશે ? (૧) જેની જેવી ઇચ્છા થાય તેમ તેણે સ્વચ્છન્દતાપૂર્ણાંક આનંદથી આચરણ કરવું. દેહ આદિથી જૂદો કોઇ તાત્ત્વિક આત્મા જ નથી (૨) જેમ અનેક ઔષધાના મિશ્રણથી એક વિશિષ્ટ ગુણુવાળા પદાર્થ તૈયાર થાય છે પૃથિવી તેમ જળ આદિના મિશ્રણથી શૈતન્ય બની જાય છે. (૩)”
इन्द्रिय, प्राणु अपान, निभेष, उन्भेष भवन आदि गुणा थी, सुभदुः मयुतपणा थी, ખળકનું પણુ શરીર કાઇ અન્ય શરીરથી જ ઉત્પન્ન થાય છે; તેથી સ્વપ્નઆદિના દેષ્ટાન્તથી અને જીર્ણ વસ્ત્રને ત્યજીને નવું વસ્ત્ર ધારણ કરવાના ન્યાયથી નિર્વિવાદ પુનર્જન્મ સિદ્ધ થાય છે.
44
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ धर्मकथाचार्वाकमतवि १३१
चार्वाक-नास्तिक मतविचारः। चार्वाकः-यत्तु-"विलक्षणधर्मार्णा नानौषधीनामेकत्र मेलनेन विलक्षणगुणोस्पत्तिवद् , यद्वा दधिगोमयादिसमुदायाद्भमिष्ठादचेतनाचेतनो वृश्चिकादिरिव,धातकीपुष्पगुडजलादिसमुदायान्मद्यादिच्च पृथिव्यादिभूतपञ्चकाज्जीवश्चेतनपर्यायः प्रतिशरीरमभिनवोऽभिनवो जायत एव, नतु-एको जीवो जन्मभेदेन नानाशरीरमाविशति,न च वाच्यम्-'येषामवयवे शक्तिर्नास्ति तेषां समुदायेऽपि सा न, यथैका सिक ता तैलदानाऽसमर्थेति कृत्वा तत्समुदायः खारीसहस्रपरिमितोप्यसमर्थ'-मिति न्यायेन
चार्वाक-(नास्तिक) मत-विचार ।। चार्वाक-जैसे भिन्न भिन्न गुणवाली अनेक ओषधियोंको इकट्ठा कर देनेसे एक विलक्षण ही गुण उत्पन्न हो जाता है, अथवा जमीन पर पडे हुए दही और गोबर आदिके अचेतन समूहसे चेतन-बिच्छू आदि की उत्पत्ति हो जाती है, अथवा धातकी पुष्प, गुड और जल आदिके संयोगसे मद्य बन जाता है, वैसे ही पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु और आकाश इन पांच भूतोंसे प्रत्येक शरीरमें नया नया चेतन पर्याय (चैतन्य) उत्पन्न हो जाता है, किन्तु एकही आत्मा नाना शरीरोंमें नहीं प्रवेश करता है।
तथा-"जिन पदार्थोंके एक अवयवमें जो शक्ति नहीं होती वह शक्ति उन्हें मिलाने पर भी उत्पन्न नहीं हो सकती। जैसे वालूके एक कणमें तेल देने की शक्ति नहीं है, इस कारण उसका समूह हजार खारी भी तेल देने में असमर्थ ही हैं । इस न्यायसे जब कि
या (नास्ति) मत-वियार. ચાર્વાક–જેમ ભિન્ન ભિન્ન ગુણવાળી અનેક ઔષધિઓને એકઠી કરવાથી એક વિલક્ષણ જ ગુણ ઉત્પન્ન થાય છે, અથવા જમીન પર પડેલા દહીં અને છાણ આદિના અચેતન સમૂહથી ચેતન-વીંછી આદિની ઉત્પત્તિ થાય છે, અથવા ધાતકીપુષ્પ, गोपी मने ११ महिना सयोगथी मध-६३ अने छ, तेभा पृथ्वी, १७, अनि વાયુ અને આકાશ એ પાંચ ભૂતોથી પ્રત્યેક શરીરમાં નવા નવા ચેતનપર્યાય ચેતન્ય) ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ એક જ આત્મા જૂદા જુદા શરીરમાં પ્રવેશ કરતે નથી
તેમજ, “જે પદાર્થોના એક અવયવમાં જે શક્તિ નથી હોતી, તે શકિત એમના મિશ્રણથી પણ ઉત્પન્ન નથી થઈ શકતી. જેમ વેળુના એક કણમાં તેલ આપવાની શકિત નથી, તેથી વેળુની હજાર ખાંડીને સમૂહ પણ તેલ આપવા અસમર્થ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३२
उपासक दशाङ्गसूत्रे
"
पृथिव्यादेः प्रत्येकं चैतन्यानुपलब्धेस्तत्समुदायेऽपि तदनुपलम्भ एवेति विपरीतदृष्टान्तस्यापि प्रत्यक्षत उपलम्भात्तथाहि एकस्तिलस्तैलदाने समर्थस्तत्समुदायश्च खारीशतपरिमितोपि समर्थएवेति प्रत्येकमपि पृथिव्यादौ सदेव निगृढं चैतन्यं समुदाये कल्प्यते ' प्रत्येकानतिरिक्तः समुदायः' इति न्यायादिति नास्तिकाः ". - तदज्ञानविजृम्भितमात्रम् दृष्टान्त - दाष्टन्तिकयों वैषम्यात चैतन्यस्य पृथिव्यादिभूतपञ्चकधर्मत्वे मृतशरीरेऽपि तदुपलम्भमसङ्गाद्भतत्वस्य तत्रापि तदवस्थत्वात् प्रत्युत मृतशरीरदृष्टान्तेन पृथिव्यादौ चैतन्यानुपलब्धेरेव द्रढीयस्तमत्वात्, यदि स्यादुपलभ्येत, अलग अलग पृथ्वी आदि भूतोंमें चैतन्य उपलब्ध नहीं होता तो उनके समुदाय में भी वह उपलब्ध नहीं हो सकता।" यह कथन भी ठीक नहीं है, क्योंकि इससे विपरीत दृष्टान्त भी प्रत्यक्ष से देखा जाता है, वह इस प्रकार कि - जैसे एक तिलमें तेल देनेकी शक्ति है, अतएव उसके समुदाय सौ खारीमें भी तेल देनेकी शक्ति है । इसीप्रकार प्रत्येक पृथ्वी आदि भूतमें चैतन्य अव्यक्त रूपसे मौजूद रहता है, वही (चैतन्य) उनके समुदाय में व्यक्त हो जाता है, ऐसी हमारी मान्यता है ।
यह कथन नास्तिकोंके अज्ञानका फल है। क्योंकि दृष्टान्त और दान्तिक की समानता नहीं है । यदि चैतन्यको पृथिवी आदि पांच भूतोंका धर्म मान लिया जाय तो मृतशरीर (मुद्दे) में भी चैतन्य मानना पड़ेगा, क्योंकि शब (मृतक ) में भी भूतोंके गुण विद्यमान रहते हैं, लेकिन इससे सर्वथा विपरीत, मृतशरीर के दृष्टान्त से पृथिवी आदि में चैतन्यकी गैरमौजूदगीका ही निश्चय होता है । यदि मृतशरीर में चैतन्य होता
તેલ
છે, તે ન્યાયે જો અલગ અલગ પૃથ્વી આદિ ભૂતામાં ચૈતન્ય ઉપલબ્ધ થતુ નથી, તે તેના સમૂહમાં પણુ એ ઉપલબ્ધ થઇ શકતુ નથી,” આ કથન પણ ખરાખર નથી, કારણકે એથી વિપરીત દૃષ્ટાન્ત પણ પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે, તે એ પ્રમાણે કે-જેમ એક તલમાં તેલ આપવાની શક્તિ છે તેથી તેના સે ખાંડીના સમૂહમાં પણુ આપવાની શકિત છે; તે પ્રમાણે પ્રત્યેક પૃથ્વી આદિ ભૂતમાં ચૈતન્ય અવ્યકતરૂપે માન્જીદ रहे छे. ४ ( यतन्य) मेना सभूइमां व्यस्त था लय छे. सेवी सभारी मान्यता छे. આ કથન નાસ્તિકાના આજ્ઞાનનું ફળ છે, કારણ કે દૃષ્ટાન્ત અને દામ્પ્ટન્તિકની સમાનતા નથી જો ચતન્યને પૃથિવી આ પાંચ ભૂતાના ધર્મ માનવામાં આવે તે મૃત શરીર (મુડદા)માં પણ ચૈતન્ય માનવું પડશે, કારણ કે મુડદામાં પણ ભૃતાના ગુણ વિદ્યમાન હોય છે, પરંતુ એથી સ`થા વિપરીત, મુડદાના દૃષ્ટાન્તથી પૃથ્વી આદિમાં ચૈતન્યની મીનમેજૂદગીના જ નિશ્ચય થાય છે. જો મુડદામાં ચૈતન્ય હાય તે અવશ્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ११ धर्म. चार्वाकमतविचारः १३३ नोपलभ्यते चेनास्त्येव शशाश्वादिविषाणवत् , न च मृतशरीरे वायु-तेजसोरसत्त्वादव्यभिचार इति वाच्यम् , नलिकादिद्वारकफुत्कारादितः पवनदाने वह्निसंयोजनेच जातेऽपि तत्र चैतन्यानुपलम्भस्यैव प्रत्यक्षसिद्धत्वात् , विशिष्टवायु-तेजसोस्तदानीमसत्त्वाददोष इति चेदागतो मदीयः पन्थाः-वैशिष्टयं हि भूतपश्चकव्यतिरिक्तस्याऽऽत्मन एव संभवति नेतरस्येति । किञ्च-वास्यादिकरणानां लोके छिदादिकार्य प्रति कर्तारमन्तरेणाकिश्चित्करत्वस्येवेन्द्रियरूपाणामपि करणानां शयनासनभोजनातो अवश्य उपलब्ध होता, किन्तु उपलब्ध होता नहीं, इस कारण उसका वहां अभाव ही सिद्ध होता है, जैसे खरगोश वा अश्वके सींग । ___ "मृतशरीरमें वायु और तेज विद्यमान नहीं रहते इसलिए चैतन्य भी विद्यमान नहीं रहता, अतएव आपका दिया हुआ दोष ठीक नहीं" तो यह कथन भी ठीक नहीं, क्योंकि नलीके द्वारा या फुक मारकर वायुका प्रवेश करा देनेसे और अग्निका भी संयोग करा देनेसे चैतन्यकी उपलब्धि नहीं होती, यह बात प्रत्यक्ष सिद्ध है। यदि यह कहो कि-"विशिष्ट वायु और तेजका उसमें अभाव रहता है इसलिए मुर्दे में चैतन्य नहीं पाया जाता" तब तो हमारा ही मत सिद्ध हुआ, क्योंकि आप जो विशिष्टता कहते हैं वह पांच भूतोंसे भिन्न आत्माकी ही हो सकती है, अन्यकी अर्थात् भूतोंकी नहीं, क्योंकि भूत तो मौजूद ही है।
दूसरी बात यह है कि जैसे कर्ता (बढई) के बिना वमूला आदि ઉપલબ્ધ થાત, પરતુ ઉપલબ્ધ થતું નથી. તેથી તેને ત્યાં અભાવ જ સિદ્ધ થાય છે, સસલા યા ઘેડાનાં શિંગડાંની પિઠે.
મુંડદામાં વાયુ અને તેજ વિદ્યમાન હેતું નથી, તેથી ચૈતન્ય પણ વિદ્યામાન હેતું નથી તેથી આપે બતાવેલે દોષ બરાબર નથી” એ કથન પણ બરાબર નથી, કારણકે નળી દ્વારા યા ફૂંક મારીને વાયુને પ્રવેશ કરાવવાથી અને અગ્નિને પણ સંગ કરાવવાથી રૌતન્યની ઉપલબ્ધિ નથી થતી, એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. જે એમ કહે કે –“વિશિષ્ટ વાયુ અને તેજને તેમાં અભાવ છે, તેથી મુડદામાં એતન્ય માલુમ પડતું નથી. તેથી તે અમારે જ મત સિદ્ધ થયે, કારણ કે આપ જે વિશિષ્ટતા કહે છે, તે પંચ ભૂતથી જૂદી આત્માની જ હોઈ શકે છે, બીજા કશાની અર્થાત્ ભૂતની નહિ, કારણકે ભૂત તે મેજૂદ જ છે.
બીજી વાત એ છે કે–જેમ કર્તા ( ક્રિયા કરનારા–સુથાર) વિના વાંસલે કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३४
उपासकदशाङ्गसूत्रे दिकार्याणि प्रत्यपि कर्तारं शरीरव्यतिरिक्तमात्मानमन्तरेण तथैव निष्प्रयोजनत्वनु. मानात् , तिलतैलदृष्टान्तस्त्वश्रुतादृष्टाध्यात्मतत्त्वविवेकस्य देवानाम्पियस्य तवैव शोभते प्रत्येकं जडत्वेन पृथिव्यादौ चैतन्यानुपलम्भस्य सर्वजनीनत्वादिति कृतमसारग्रन्थसमीक्षाविस्तरेण ।
प्रकृतमनुसरामः-इत्थमुक्तरीत्या जीवस्योत्पत्तौ सिद्धायां, सफले कल्याणपाप-पुण्यपापजन्यशुभाशुभफलयोर्जीवे सत्त्वात्तस्य चोत्पत्तिमत्त्वेन जन्मान्तरीयपुण्य-पापयोर्जन्मान्तरेऽपि सौभाग्य-तदितरफलजनकतया तत्फलभोक्तुस्तादृशपुण्यपापकत्तुरात्मनः सत्वेन तत्कृते पुण्य-पापे अपि सफले, फलस्य कर्तृनिष्ठत्वादिति परमार्थः । करण काष्ठको छेदन करनेमें अकिञ्चित्कर हैं, वैसे ही शरीरसे भिन्न आत्मारूप कर्ताके विना, इन्द्रियरूप करण-शयन, आसन (बैठना), भोजन आदि कार्योके करने में सर्वथा असमर्थ हैं । इस अनुमानसे भी आत्माकी सिद्धि होती है । और तिल-तैल का दृष्टान्त तो तुम सरीखेको ही शोभा देता है, जिन्होंने अध्यात्मतत्त्व का विवेक न कभी सुना है न कभी देखा है । सब लोग यह भली भांत जानते हैं कि पृथ्वी आदि महाभूत जड़ हैं, इसलिए उनमेंसे किसी में भी चैतन्य नहीं है। अस्तु। इन निस्सार बातोंको हम अधिक नहीं बढाना चाहते ।
अब प्रस्तुत प्रकरण पर आते हैं। जब उक्त प्रकारसे यह सिद्ध हो चुका कि जीव नयी-नयी पर्यायोंमें उत्पन्न होता है तो पुण्य और पाप भी सफल सिद्ध हो गये । तात्पर्य यह है कि पुण्य-पापका शुभ-अशुभ फल जीव भोगता हैं। जीव जन्मान्तरको धारण करता है और पूर्वકરવત આદિ કરણ (સાધન) કાષ્ઠને છેદવામાં અકિચિકર છે, તેમ શરીરથી ભિન્ન આમારૂપ કર્તા ઈન્દ્રિરૂપી કરણ-શયન, આસન (બેસવું), ભેજન આદિ કાર્યો કરવામાં સવ થા અસમર્થ છે. એ અનુમાનથી પણ આત્માની સિદ્ધિ થાય છે. અને તલ-તેલનું દૃષ્ટાન તે તમારા જેવાને જ શેભે છે, કે જેમણે અધ્યાત્મતત્ત્વને વિવેક કદી સાંભછે કે જે નથી. બધા માણસે સારી પેઠે જાણે છે કે પૃથ્વી આદિ મહાભૂત જડ છે, તેથી તેમાંના એકકેમાં પણ મૈતન્ય નથી. અસ્તુ. એ નિસાર વાતને અમે વધારે લંબાવવા ઈચ્છતા નથી.
- હવે પ્રસ્તુત પ્રકરણ પર આવીએ છીએ. જ્યારે ઉત પ્રકારે એ સિદ્ધ થઈ ચૂકહ્યું કે જવ નવા નવા પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તે પુણ્ય અને પાપ પણ સફળ સિદ્ધ થયાં. તાત્પર્ય એ છે કે પુણ્ય-પાપનાં શુભ-અશુભ ફળ જીવ ભગવે છે. જીવ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ निर्ग्रन्थमवचनमहिमा
[ धर्मकथामूलम् ]
धम्मम इक्खड़ - इणमेव निम्गंथे पावय णे सच्चे अणुत्तरे के बलिए संसृद्धे पडिपुण्णे याउए सल्लत्तणे सिद्धिमग्गे सुतिमग्गे णिवाणमग्गे णिज्जाणमग्गे अति[ धर्मकथा छाया ]
6
धर्ममाख्याति - इदमेव नैर्ग्रन्थ्यं प्रवचनं, सत्यमनुत्तरं, केवलिक, संशुद्ध, प्रतिपूर्ण, नैयायिक, शल्यकर्त्तनं सिद्धिमार्गों, मुक्तिमार्गो, निर्वाणमार्गो, निर्याणमार्गः, धर्ममाख्याति - अस्यादौ पुनर्विशेषतः ' इति शेषः । इदमेव लोकप्रसिद्धमेव, यद्वा युष्माभिर्यदिदानीं मन्मुखादनुभूयते तदेव नैर्ग्रन्थ्यं = बाह्याभ्यन्तरग्रन्थानिष्क्रान्ताः, यद्वा निर्गतो ग्रन्थो वाह्याभ्यन्तरस्वरूपो येभ्यस्ते निर्ग्रन्थास्तेषामिदं, प्रवचनं=प्रगतं प्रशस्तं वा वचनम् । सत्यं = सद्भः = प्राणिभ्यः पदार्थेभ्यो मुनिभ्यश्च हितं यद्वा यथावस्थित जीवादितव्त्रस्वरूपचिन्तनेन सत्सु = मुनिप्रभृतिषु साधु, किंवा सन्तं = जीवादिलक्षणमर्थमाययति = प्रत्याययति-स्वस्वद्रव्यगुणपर्यायरूपतया
3
१३५
१ - ' तस्मै हित' - मिति यत् । २ - ' तत्र साधु' रिति यत् ।
जन्मके पुण्य-पाप उस जन्मान्तर में भी शुभ-अशुभ फल देते हैं, अतः वे निष्फल नहीं, सफल ही हैं ।
पुनः विस्तारपूर्वक धर्मकी व्याख्या कहते हैं
लोकप्रसिद्ध अथवा अभी जो तुमने मेरे मुख से सुना है यह बाह्याभ्यन्तर परिग्रहसे रहित निर्ग्रन्थोंका प्रवचन ( श्रेष्ठ वचन) सत्य हैअर्थात् प्राणियों को पदार्थोको और मुनियोंको हितकारक है, अथवा जीव आदि पदार्थों का यथार्थ स्वरूप चिन्तन करनेसे मुनि आदिके लिए साधु (कल्याणकारी) है । अथवा सत् अर्थात् जीवादिके स्वरूपको द्रव्य गुण और पर्यायरूपसे यथार्थ प्रतिपादन करने वाला है। यह निर्ग्रन्थ જન્માન્તરને ધારણ કરે છે અને પૂર્વ જન્મનાં પુણ્ય—પાપ એ જન્માંતમાં પણ શુભ અશુભ ફળ આપે છે; તેથી તે નિષ્ફળ નથી, સફળ જ છે.
પુનઃ વિસ્તારપૂર્ણાંક ધર્મની વ્યખ્યા કરીએ છીએ:—
લોકપ્રસિદ્ધ અથવા હમણાં તમે મારા મુખથી જે સાંભળ્યુ છે તે ખાદ્યાભ્યન્તર પરિગ્રઠુથી રહિત નિગ્રન્થાનું પ્રવચન ( શ્રેષ્ઠ વચન) સત્ય છે-અર્થાત પ્રાણીઓને પદાઅંને અને મુનિઓને હિતકારક છે, અથવા જીવ આદિ પદાર્થાંનું યથાર્થ સ્વરૂપ ચિંતન કરવાથી મુનિ આદિને માટે સાધુ (કલ્યાણકારી ) છે. અથવા સત્ અ ર્થાત્ જીવાદિન સ્વરૂપને દ્રવ્યગુણુ અને પર્યાયરૂપે યથા પ્રતિપાદન કરનારૂ છે. એ નિગ્રન્થ પ્રવચન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
[धर्मकथामूलमू] मविसंधि, सव्वदुक्खप्पहीणमग्गे, इत्थं ठिया जीवा सिझंति बुझंति मुच्चति परिणिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति । एगचा पुण एगे भयंतारो पुवकम्मावसेसेण
[धर्मकथाछाया ] अवितथमविसन्धि, सर्वदुःखप्रक्षीणमार्गः, इत्थं स्थिता जीवाः सिद्धयन्ति बुध्यन्ते, मुच्यन्ते, परिनिर्वान्ति, सर्वदुःखानामन्तं कुर्वन्ति । एकार्चाः पुनरे के भदन्ताः बोधयतीति । अनुत्तरं नास्ति उत्तरम् उच्चतरं यस्मात्तत् सर्वोत्कृष्टमिति यावत् । कैवलिक केवलिना भगवता मोक्तम् । संशुद्ध-सम्स म्यग्रूपेण शुद्ध-निर्मलम् । प्रतिपूर्णम्-सर्वथा समग्रं-मूत्रापेक्षया मात्राबिन्द्वादिभिरापेक्षया चाऽऽकाइक्षाध्याहारादिभिरसंस्पृष्टम् । नैयायिक-न्यायेन चरतीति, न्यायोपेतमित्यर्थः । शल्यकत्तन-शल्यानां मायादीनां कर्नन छेदकं, शल्यशब्दव्याख्या च विस्तरशो मत्कृतायां श्रमणमूत्रटीकायां मुनितोषण्यां द्रष्टव्या। सिद्धिमार्गः सिद्धः-साधनस्य हितार्थप्राप्ते रिति यावत् , मार्गः उपायः । मुक्तिमार्गः=मुक्तेः ज्ञानावरणीयादिसर्वकर्मवियोगस्य मार्गः हेतुः। निर्वाणमार्गः निर्वाणस्य-निर्दृतेः सकलकर्मसमूलनाशजन्यस्य पारमार्थिकस्य सुखस्य मार्गः=साधनं कारणं वा । निर्याणमार्गः
३-अत्र पक्षे च 'अस्तेः सकार'-मित्यादिनिरुक्तोक्तरीत्या पृषोदरादिपाठासाधनप्रक्रियाऽवगन्तव्या। ४-बाहुलकात्करि ल्युटू तदर्थमाहाग्रे-'छेदक'-मिति। प्रवचन सबसे श्रेष्ठ है, केवली भगवान द्वारा उपदिष्ट है, निर्मल हैं, प्रतिपूर्ण है-अर्थात् न तो सूत्रमें मात्रा या बिन्दी लगानेकी आवश्यकता है और न अर्थमें कहीं आकांक्षा या अध्याहारकी लेशमात्र अपेक्षा रखता है। न्यायसे युक्त है, माया आदि शल्योंको छेदने वाला है, हितकी प्राप्तिका साधन हैं, मोक्षका मार्ग अर्थात् कारण है, निर्वाणसमस्त कौके समूल नाशसे उत्पन्न होने वाले पारमार्थिक सुखका कारण है, निर्याण-सदाके लिये संसारसे प्रस्थान करनेका मार्ग है,
'शल्य' शब्द की विस्तृत व्याख्या श्रमणमूत्रकी मुनितोषणी टोकामें देख लेवें। સવથી શ્રેષ્ઠ છે, કેવળી ભગવાને ઉપદેશેલું છે, નિર્મળ છે, પ્રતિપૂર્ણ છે; અર્થાત સૂત્રમાં માત્રા કે મીંડું લગાડવાની જરૂર નથી અને અર્થમાં કાંઈ આકાંક્ષા કે અધ્યાહારની લેશ માત્ર અપેક્ષા રહેતી નથી ન્યાયથી યુકત છે, માયા આ છે શાને છેદનારૂં છે, હિતની પ્રાપ્તિનું સાધન છે, મેક્ષને માર્ગ અથવા કારણ છે, નિર્વાણ-બધાં કર્મોના સમૂળાં નાશથી ઉત્પન્ન થનારા બારમથિક સુખનું કારણ છે, નર્યાણ-સદાને માટે સંસારમાથી
• “શલ્ય’ શબ્દની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા શ્રમણુસૂત્રની મુનિતેષણ નામની ટીકામાં જોઈ લેવી.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू० ११ धर्म निर्ग्रन्थमवचनमहिमा १७
[धर्म कथामूलम् ] अण्णतरेसु देवलोएमु देवत्ताए उववत्तारो भवंति महिड्डिएमु जाव महामुक्खेसुदूर
१ 'जाव' शब्दात्-'महज्जुइएमु, महाबलेसु, महाजसेमु, महाणुभाएम' इति दृश्यम् ।
[धर्मकथाछाया ] पूर्व कर्मावशेषेणान्यतरेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्तारो भवन्ति-महर्दिकेषु यावत् -निर्याणम् अपुनरावृत्यासंसारात्मस्थानं तस्य मार्गः। अवितथम्-वितर्थ-मिथ्या तद्विपरीतं त्रिकालाबाधितमित्यर्थः। अविसन्धि व्यवच्छेदशून्यम् । सर्वदुःखप्रक्षीणमार्गः सर्वेभ्यो दुःखेभ्यः प्रक्षीणो मोक्षस्तस्य मार्गः। यतः सिद्धयादिमार्गस्ततश्च किम् ? इत्याह-इत्थम् अनेन प्रकारेण निर्ग्रन्थप्रवचनोक्तप्रकारेणेत्यर्थः, स्थिताः, जीवाः पाणिनः, सिध्यन्ति मोक्षगतिरूपामणिमादिरूपां वा सिद्धिं लभन्ते । बुध्यन्ते केवलज्ञानयुक्ता भवन्ति । मुच्यन्ते=मुक्ता भवन्ति-भवोपग्राहिभ्यः कर्मभ्य इत्यर्थात् । परिनिर्वान्ति=पारमार्थिकसुखयुक्ता भवन्ति सकलकर्मजन्यसन्तापविनिवृत्तेः । एत एव किं कुर्वन्ती ? त्याह- सर्वे'-ति, सर्वेषां दुःखानामन्तं नाश कुर्वन्ति । 'एके'-त्यादि-एका केवलमेकैव अर्चा भविष्यन्ती मनुष्यतनुर्येषां ते एकार्चाः सन्तः पुनरेके केचित् , भदन्ताः निर्ग्रन्थप्रवचनाराधकाः, पूर्व कर्मावशेषेण त्रिकालमें अवाधित है, कभी विच्छिन्न न होनावाला है, और समस्त दुःखोंके नाशका मार्ग है ।
इस-प्रवचनोक्त-प्रकारसे रहने वाले अर्थात् इसका पालन करने वाले प्राणी, अणिमा आदि सिद्धियोंको, अथवा मोक्षगतिरूप सिद्धि को प्राप्त करते हैं । केवलज्ञानी (सर्वज्ञ) होते हैं, कर्मोंसे मुक्त होते हैं । परमार्थिक सुखसे संपन्न होते हैं, क्योंकि उनका समस्त कर्म-जन्य सन्ताप दूर हो जाता है। इससे क्या होता है ? समस्त दुःखोंका अन्त करते हैं। और एकभवावतारी कितनेक भदन्त પ્રસ્થાન કરવાનો માર્ગ છે. ત્રિકાળમાં અબાધિત છે. કદી વિછિન ન થનારૂં છે, અને બધાં દુઃખેના નાશને માર્ગ છે.
આ-પ્રવચનેક્ત–પ્રકારે રહેનારા અર્થાત્ એનું પાલન કરનારા પ્રાણ, અણિમા આદિ સિદ્ધિઓને, અથવા મોક્ષગતિરૂપ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે, કેવળ જ્ઞાની (સર્વશ) થાય છે, કર્મોથી મુક્ત થાય છે, પારમાર્થિક સુખથી સંપન્ન થાય છે, કારણકે એનો બધા કર્મજન્ય સંતાપ દૂર થઈ જાય છે. એથી શું થાય છે ? તે બધાં દુખેને અંત કરે છે. અને એકભવાવતારી કેટલાક ભદન્ત અર્થાત નિગ્રન્થ પ્રવચનના આરાધક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाइस्त्रे
-
[धर्मकथामूलम्] गइएमु चिरटिइएम। ते णं तत्थ देवा भवंति महिड्या जाव चिरटिइया हार
२ 'जाव' शब्दात्-'महज्जुइया, महाबला, महाजसा, महाणुभागा, दूरगइया' इति दृश्यम् ।
[ धर्मकथाछाया ] महासौख्येषु दूरगतिकेषु चिरस्थितिकेषु । ते खलु तत्र देवा भवन्ति महदिका यावत् पूर्वाजितानां कर्मणां परिशेषेण, अन्यतरेषु अन्यतमेषु देवलोकेषु देवभनेषु, देवत्वेन देवभावेन उपपत्तारः उपपन्नाः भवन्ति । कीदृशेषु देवलोकेषु ? इत्याहमहद्धि केषु-महती-विमानपरिवारादिसंपन्नतया विशाला ऋद्धिः दिव्या सुखसम्पत् येषु तादृशेषु । ' याव'-दिति-अत्रत्येन जाव'-शन्देन 'महाद्युतिकेषु , महावलेषु, महायशस्सु, महानुभागेषु, इति शब्दा ग्राह्याः। व्याख्या स्पष्टा । महासौख्येषु महत् सौख्यं येषु तादृशेषु-उपशान्त कषायतया मनःसमाधिरूपविपुलमुखसंपन्नेषु । दूरगतिकेषु = अनुत्तरविमानादिषु, चिरस्थितिकेषु = चिरा बहुसागरोपमा स्थितियेषु तेषु । ते पूर्वोक्ताः पुण्यप्रकृतयो भदन्ताः खलु-निश्चयेन तत्र, कीदृशा भवन्ती? स्याह-'महद्धिका' इत्यादि । हार- १ महर्दिकाः 'महाद्युतिकाः,महाबलाः,महायशसः,महानुभागाः,दूरगतिकाः' इति ज्ञेयम् । अर्थात् निर्ग्रन्थ प्रवचनके आराधक महापुरुष, पूर्व भवके उपार्जित कुछ कर्मोंके अवशेष रह जानेसे उसी भवमें मुक्त नहीं होते वरन् देवलोकमें जाकर तथाविध वैमानिक देव होते हैं और फिर एकबार मनुष्य जन्म धारण करके मुक्त हो जाते हैं । इसीको स्पष्ट करते हैं कि-वे विमान परिवार आदिसे महान ऋद्धि वाले ('जाव'शब्दसे) महान् द्यति वाले, महान् बल वाले, महान् यश वाले, और महान् अनुभाग वाले, तथा जहाँ कषायोंके उपशान्त हो जाने के कारण मनकी समाधिरूप विपुल सुखवाले, और बहुत सागरोंकी स्थिति वाले, अनुत्तर विमान आदिमें उत्पन्न होते हैं। वे, महान् ऋद्धिवाले, મહાપુરૂષ, પૂર્વભવનાં ઉપાર્જિત કર્મો અવશેષ રહી જવાથી એજ ભવમાં મુકત નથી થતા, પરન્તુ દેવલેકમાં જઈને વૈમાનિક દેવ થાય છે. અને પછી એક વાર મનુષ્યજન્મ ધારણ કરી મુકત થઈ જાય છે. આ વાતને હવે વિશેષ સ્પષ્ટ કરે છે કે–તેઓ વિમાન પરિવાર આદિથી મહાન ઋદ્ધિવાળા, (“જાવ” શબ્દથી) મહાન શુતિવાળા,
મહાન બળવાળા, મહાન યશવાળા, અને મહાનૂ અનુભાગવાળા, તથા જ્યાં કષાય -ઊપશાન્ત થઈ જવાને કારણે મનની સમાધિરૂપ વિપુલ સુખવાળા અને ઘણું સાગરાની સ્થિતિવાળા, અનુત્તર વિમાન આદિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે તેઓ મહાન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ११ धर्म नरकादिगतिमाप्तिस्थान १३९ विराजितवक्षसाहारः = मौक्तिकादिमालाभिर्विराजितं शोभितं वक्षः = उरःस्थलं येषां ते । 'याव'दिति-अत्रत्येन 'जाव' शब्देन-“कडगतुडियर्थभियभुया, अंगयकुंडलमद्धगंडयालकण्णणिपीढधरा, विचित्तहत्याभरणा, दिव्वेणं संघाएणं, दिव्वेणं संठाणेणं, दिव्वाए इड्ढीए, दिव्याए पभाए, दिव्वाए छायाए' दिवाए अञ्चीए, दिव्वेणं तेएणं, दिवाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणा" इत्येषां संग्रहः, तच्छाया च-" कटकत्रुटितस्तम्भितभुजा अङ्गदकुण्डलार्द्धगण्डपालकर्णनिपीडधरा विचित्रहस्ताभरणा दिव्येन सङ्घातेन, दिव्येन संस्थानेन, दिव्यया ऋद्रया, दिव्येन तेजसा, दिव्यया लेश्यया दश दिश उद्योतयन्तः" इति, तत्र 'कटके'-ति-कटकाः
बलयाः, त्रुटितानिबाहुरक्षिकास्तैः स्तम्भिताः स्तब्धीकृताः भुजा येषां ते । 'अंगदे'-ति-अङ्गदानि केयूराणि, कुण्डलानि कर्णभूषणतया प्रसिद्धानि, अर्द्धगण्डपालानि-कुण्डलाकाराणि विस्तृतानि गोकुलाख्यान्याभरणानि, कर्णनिपीडानि= कुण्डलादिभिन्नानि कर्णासक्तान्याभरणानि, तेषां धराः धारकाः। 'विचित्रे'-तिविचित्राणि नानारूपाणि हस्ताभरणानि अङ्गलीयकादीनि येषां ते। दिव्येनअलौकिकेन । संघातेन शरीररचनया । संस्थानेन=अवयवसनिवेशविशेषेण । महाद्युतिवाले, महाबलवाले, महायशवाले, महानुभाग और दूरगतिक (अनुत्तर देव) होते हैं । उनके वक्षस्थलमें मोतियों आदि की मालाएँ शोभायमान होती हैं, उनकी भुजाएँ कड़े और त्रुटित (बाहुओंका एक गहना) से स्तंभित सी हो जाती हैं, वे अंगद (भुजवन्ध), कुण्डल, अर्द्धगण्डपाल (गोकुल नामक आभूषण-विशेष) कर्णनिपीर (कानका आभूषण-कर्णफूल) को धारण करते हैं, हाथों में चित्रविचित्र प्रकारके गहने पहनते हैं, दिव्य संघात (शरीरकी रचना), दिव्य संस्थान (शरीरकी आकृति), दिव्य ऋद्धि, दिव्य कान्ति, दिव्य छाया, दिव्य दीप्ति, दिव्य तेज और दिव्य लेश्यासे दशों दिशाओंको ઋદ્ધિવાળા, મહાતિવાળા, મહાબળવાળા, મહાયશવાળા મહાનુભાગ, અને પ્રગતિક (અનુત્તરદેવ) થાય છે. એમના વક્ષસ્થળમાં મતી આદિની માળાએ શોભે છે, એમની ભુજાઓ કડાં અને બાહુબ ધ (બાહ પર બાંધવાનાં ઘરેણુ)થી ખંભિત સરખી થઈ છે. तो मग (
सुध), दुस, म पास (गाज नाममासूषणविशेष), ४. 'નિપડ (કાનનું ઘરેણું–કર્ણફૂલ)ને ધારણ કરે છે, હાથમાં ચિત્ર-વિચિત્ર પ્રકારનાં घरेला परे छे, दिव्य संघात (शरीरनी श्यना), हिय संस्थान (शरीरनी माति), દિવ્ય ત્રાદ્ધિ, દિવ્ય કાન્તિ, દિવ્ય છાયા, દિવ્ય દીપ્તિ દિવ્ય સ્થાથી દશે દિશાઓને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदाजपत्र [ धर्मकथामूलम् ] . विराइयवच्छा जाव पभासेमाणा, कप्पोवगा, गतिकल्लाणा, ठिइकल्लाणा, आगमेसिभक्षा जाव पडिरूवा।
तमाइक्खइ-एवं खलु चउहि ठाणेहिं जीवा जेरइयत्ताए कम्मं पकरेंति, ३ 'जाव' शब्दात्-'पासादीया, दरिसणिज्जा, अभिरुवा' इति दृश्यम् ।
[ धर्मकथाछाया ] चिरस्थितिकाः, हारविराजितवक्षसः यावत्मभासयन्तः, कल्पोपगा गतिकल्याणा: स्थितिकल्याणा आगमिष्यद्भद्रा यावत्मतिरूपाः।।
तमाख्याति-एवं खलु चतुर्भिः स्थानर्जीवा नैरयिकतायाः कर्म प्रकुर्वन्ति, भवशिष्टाः प्रसिद्धार्थकाः। दिव्येन संघातेनेत्यादिषु करणार्थ तृतीया, करणत्वं चोद्योतनादिक्रियापेक्षया। उधोतयन्ता प्रकाशयन्तः, प्रभासयन्तः प्रकर्षण शोभयन्तः । कल्पोपगा: कल्पः इन्द्रसामानिकत्रायस्त्रिंशादिव्यवहारस्वरूप आचारस्तमुपगताः प्राप्ताः-सौधर्मादिदेवलोकवासिनो वैमानिका देवाः । गतिकल्याणाः= गतिर्देवगतिः सैव तया वा कल्याणं येषां ते । स्थिनिकल्याणाः स्थितिस्त्रयस्त्रिशत्सागरोपमलक्षणा सैव कल्याणं येषां ते। अत एव आगमिष्यद्भद्रा: आगमिष्यति
भविष्यति काले भद्रं-सिद्धिप्राप्तिलक्षणं येषां ते । 'याव'-दिति, अत्रत्य-'जाव' शब्दवाच्याः प्रासादीयादयः प्राग्व्याख्याताः।
१ 'मासादीयाः, दर्शनीयाः, अभिरूपाः, प्रतिरूपाः । इति ज्ञेयम् । उद्योतित करते हुए, प्रकाशित करते हुए, प्रभासित (प्रभायुक्त) करते हुए, इंद्र सामानिक त्रायस्त्रिंश आदिके व्यवहार के अनुकूल आचरण करनेवाले वैमानिक देव होते हैं। देवगति ही कल्याणरूप है, अथवा देवगतिसे उनका कल्याण होता है, वे अनुत्तर विमानोंमें उत्कृष्ट तेंतीस सागर तक स्थित रह सकते हैं इसलिए वे स्थितिकल्याण हैं, भविष्य कालमें मुक्तिरूप भद्र (कल्याण) को प्राप्त करते है। तथा प्रासादीय, दर्शनीय, अभिरूप और प्रतिरूप होते है। ઉદ્યોતયુક્ત કરનારા, પ્રકાશિત (પ્રભાયુક્ત) કરનારા, ઈદ્ર સામાનિક ત્રાયઅિંશ આદિના વ્યવહારને અનુકૂળ આચરણ કરનારા વૈમાનિક દેવ થાય છે. દેવ ગતિ જ કલ્યાણરૂપ છે, અથવા દેવગતિથી એમનું કલ્યાણ થાય છે. તેઓ અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્કૃષ્ટ તેત્રીસ સુધી સ્થિત રહી શકે છે, તેથી તેઓ સ્થિતિકલ્યાણ છે, ભવિષ્ય કાળમાં ભદ્ર (Healt)ने त २ छ, तथा प्रासाटीय, हनीय. मनि३५ भने प्रति३५ छ. .
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
टीका अ.१ सू.११ धर्म० नरकादिगतिप्राप्तिस्थान (४) निरूपणम् १११
1 [धर्मकथा मूलम् ] णेरइयत्ताए कम्मं पकरेत्ता णेरइएसु उपयज्जंति, संजहा-महारंभयाए, महापरिग्मयाए, पंचिंदियवहेणं, कुणिमाहारेणं । एवं एएणं अभिलावेणं तिरिक्खजोणिएस
[ धर्मकथाछाया ] नैरयिकतायाःकर्म प्रकृत्यनैरयिकेषु उपपद्यन्ते, तद्यथा-महारम्भतया, महापरिग्रहतया, पश्चेन्द्रियवधेन, कुणपाहारेण । एवमेतेनाभिलापेन तैर्यग्योनिकेषु मायितया
पुनः प्रकारान्तरेण वक्तुमाह'त'मिति-तं-धर्मम् । एव-अग्रे वक्ष्यमाणरीत्या। खलु-निश्चयेन । स्थान:प्रकारैः। नैरयिकतायाः नारकित्वस्य । प्रकुर्वन्तिबध्नन्ति । प्रकृत्यबद्ध्वा, नारकनाम-गोत्रे कर्मणी बद्ध्वा मृतः समित्यर्थः । एवं मनुष्यादिष्वपि संगमनीयम् । नैरयिकेषु-निरयभवेषु नारकजीवेष्वित्यर्थः । उपपद्यन्ते उत्पन्ना भवन्ति । तद्यथातान्येव चत्वारि स्थानानि दर्शयति-महारम्भतया महान् आरम्भः पञ्चेन्द्रियादिव. धबहुलः सर शोषणोष्ट्राश्वादिवाहनादिरूपो येषां, तद्भावो महारम्भता, तया (१)। महापरिग्रहत या महान् परिग्रहः धनधान्यादिममत्वं येषां तद्भावो महापरिग्रहता तया (२)। पश्चन्द्रियवधेन-मनुष्यतिर्यकप्राणनाशनेन (३)। कुणपाहारेण मांसभक्षणेन (४)। एवमेतेनाभिलापेन इत्थमनेनैव क्रमेण-"एवं खलु चतुर्भिःस्थामैं
। दूसरी तरहसे धर्मका व्याख्यान करते हैं
चार स्थानोंसे जीव नरकका आयुकर्म बांधता है और काल करके नारकी में उत्पन्न होता है । वे चार स्थान इस प्रकार हैं(१) महा आरंभ करनेसे-जिसमें पंचेन्द्रिय आदिका वध होता हो ऐसे तालाव सुखाने आदिसे, (२) महापरिग्रह रखनेसे अर्थात् धनधान्य आदिमें तीव्रतर लालसा रखनेसे, (३) मनुष्य तियंच आदि पंचेन्द्रिय का वध करनेसे, (४) मांस-भक्षण करनेसे ।
इसी प्रकार चार स्थानोंसे जीव तिर्यच-आयुकर्म बोधता है હવે બીજી રીતે ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ –
ચાર સ્થાનેથી છવ નરકનું આયુકર્મ બાંધે છે અને કાળ કરીને નારકીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે –(૧) મહાઆરંભ કરવાથી–જેમાં પંચુંદ્વિય આદિને વધ થતું હોય એવાં તલાવ સુકાવવાં વગેરેથી, (૨) મહાપરિગ્રહ રાખવાથી અર્થાત્ ધન ધાન્ય આદિમાં તીવ્રતર લાલસા રાખવાથી, (૩) મનુષ્ય તિર્યંચ આદિ પચેંદ્રિયને વધ કરવાથી, (૪) માંસ ભક્ષણ કરવાથી
આ પ્રમાણે ચાર સ્થાનેથી જીવ તિર્યંચ-આયુકર્મ બાંધે છે અને કાળ કરીને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२ .
उपासकदशाङ्गसूत्रे [ धर्म कथामूलम् ]. माइल्याए, णियडिल्लयाए, अलियवयणेणं, उकंचणयाए, वंचणयाए । माणुस्सेस
[धर्मकथाछाया ] निकृतिमत्तया अलीकवचनेन, उत्कुश्चनया, वश्चनया । मनुष्येषु प्रकृतिभद्रतया, जीवास्तैर्यग्योनिकतायाः कर्म प्रकुर्वन्ति, तैर्यग्योनिकतायाः कर्म प्रकृत्य" इत्येवं. रूपया वाक्यपद्धत्येत्यर्थः। एवमग्रेऽपि यथोचितशब्दपरिवर्तनया वाक्यपद्धतिः स्वयं प्रकल्पनीया । तैर्यग्योनिकेषु-तिर्यग्योनिभवजीवेषु "उपपद्यन्ते, तद्यथा" इति पदद्वयं सर्वत्रयोज्यम् । मायितया माया परप्रतारणबुद्धिःसैषामस्तीति मायिनस्तदावो मायिता तया, तदयुक्तयेत्यभिप्रायः, अस्य निकृतिमत्तयेत्यनेन सम्बन्धः। 'मायावितया' 'मायिकतया' इतिच्छायाद्वयपक्षेऽप्ययमेवार्थी ज्ञेयः। निकृतिमत्तया निकृति मायासंवरणार्थ मायान्तस्करणं सैषामस्तीति निकृतिमन्तस्तद्भावो निकृतिमत्ता तया (१)। अलीकवचनेन असत्यभाषणेन (२)। उत्कुञ्चनया उत्कुश्चन= उत्कोचः (रिश्वत, घूस) इतिभाषाप्रसिद्धति यावत् , तया (३)। वञ्चनया साक्षात्मतारणया (४) । अन्यत्र तु मायिता, गृढमायिता-ऽलीकवचनं, कूटतौलनकूटप्रमाणे चेत्येवं स्थानचतुष्टयमुपलभ्यते । मनुष्यजीवेषु पुनः कैश्चतुर्भिः स्थानरुप्तधन्ते ?, तदर्शयितुमाह-'मनुष्ये'–ष्वित्यादि, प्रकृतिभद्रतया प्रकृत्या स्वभावेन भद्राः=सरलास्तद्भावः प्रकृतिभद्रता तया (१) । प्रकृतिविनीततया स्वभावतो और काल करके तिर्यच होता है। वे चार स्थान इस प्रकार है(१) मायावी होकर अर्थात् दूसरोंको ठगनेकी बुद्धि रख कर एक मायाको ढाकनेके लिए पुनः मायाचार करनेसे, (२) मृषावाद वोलनेसे, (३) रिश्वत (घूस) लेनेसे, (४) वञ्चना-साक्षात् ठगाई करनेसे । कहीं-कहीं-'माया, गूढमाया, असत्य बोलना और खोटा नापनातोलना' इस प्रकार भी चार स्थान पाये जाते हैं।
___ इसी प्रकार चार स्थानोंसे जीव मनुष्य-आयुकर्म बांधता है તિર્યંચ થાય છે. તે ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે છે: (૧) માયાવી થઈને અર્થાત બીજા એને ઠગવાની બુદ્ધિ રાખીને માયાને છુપાવવાને પુનઃ માયાચાર કરવાથી, (२) भृपावाद मासाथी, (3) ain पाथी, (४) वयना-छतरपी ४२वाया. us । २५णे "माया, मूढ माया, असत्य मोसj भने मोरा त-भा५ ४२१" मे પ્રમાણે પણ ચાર સ્થાન માલુમ પડે છે.
એ પ્રમાણે ચાર સ્થાનેથી જીવ મનુષ્ય-આયુકર્મ બાંધે છે અને કાળ કરીને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ धर्म० नरकादिगतिस्वरूपनिरूपणम् १४३
[ धर्मकथामूलम् ]
पगइभक्ष्याए, पगइत्रिणीययाए, साणुकोसयाए, अमच्छरियाए । देवेनुस रागसंजमेणं संजमा संजमेणं, अकामणिज्जराए, बालतवोकम्मेणं ।
[ धर्मकथाछाया ]
प्रकृतिविनीततया, सानुक्रोशतया, अमत्सरितया । देवेषु सरागसंयमेन, संयमासंयमेन, 'अकामनिर्जरया, बाळतपः कर्मणा ।
'विनयवत्तयेत्यर्थः (२) । सानुक्रोशतया = अनुक्रोशः = कृपा-भूतानुकम्पेत्यर्थस्तत्सहिताः सानुक्रोशास्तद्भावः सानुक्रोशता तया (३) अमत्सरितया = मत्सरोऽन्यशुभद्वेषस्तदभा वो मत्सरः परगुणग्राहित्वं सोऽस्त्येषामित्यमत्सरिणस्तद्भावोऽमत्सरिता तथा (४) । देवेषु = देवलोकेषु | देवस्वप्राप्तिहेतुभूतानि चत्वारि स्थानानि दर्शयति- ' सरागे'त्यादि= सरागसंयमेन = रागेण = आसक्त्या सहितः सरागः, स चासौ संयमश्र सरागसंयमस्तेन- कषाय-संपृक्तचारित्रेणेत्यर्थः (१) । संयमासंयमेन = संयमयुक्तोऽसंयमस्तेन (२) । अकामनिर्जरया = अकामेन = अभिलाषमन्तरेणेत्यर्थः, निर्जरा=क्षुदादिसहनं तया (३) । बालतपः कर्मणा - बालसादृश्यान्दाला मिथ्यादृशस्तेषां तपःकर्म - बालतपःकर्म तेन (४) ॥
और काल करके मनुष्य होता है । वे चार स्थान बताते हैं- (१) स्वभावसे भद्र (सरल) होने से, (२) स्वभावसे ही विनीत होनेसे, (३) प्राणियों पर अनुकम्पायुक्त होने से, (४) अन्यकी भलाईमें द्वेष न करने वाले होनेसे और दूसरेके गुणोंका ग्राही होनेसे ।
इसी प्रकार चार स्थानोंसे जीव देव- आयुकर्म बांधता और काल करके देव - पर्याय में उत्पन्न होता है । वे चार स्थान इस प्रकार हैं - ( १ ) सराग संयमसे अर्थात् आसक्ति ( कषाय) युक्त
रिसे (२) देशविरति (श्रावकपने) से, (३) अकामनिर्जरासेविना इच्छाके ( जबर्दस्ती) क्षुधा आदिको सहन करने से, (४) बाल तपस्या से - मिथ्यात्व युक्त होकर तपस्या करनेसे ॥
मनुष्य थाय छे. ते यार स्थान या प्रमाणे:-स्त्रलावे भद्र ( सरस ) रडेवार्थी, (२) સ્વભાવથી વિનીત રહેવાથી, (૩) પ્રાણીઓ ઉપર અનુક ંપાયુકત રહેવાથી, (૪) ખીજાના ભલામાં દ્વેષ ન કરવાથી તથા બીજાના ગુણ્ણાના ગ્રાહી થવાથી
એ પ્રમાણે ચાર સ્થાનાથી જીવ-આયુકમ ખાંધે છે અને કાળ કરીને દેવપર્યાયમા ઉત્પન્ન થાય છે. એ ચાર સ્થાન આ પ્રમાણે છેઃ-(૧) સરાગ સયમથી अर्थात् मासहित ( उपाय ) युक्त यस्त्रिथी, (२) देश-विशति ( श्रावश्याशा ) थी,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशा [धर्मकथामूलम् ] तमाइक्खइ-जह णरगा गम्मंति, जे गरगा जातवेदणा णरए । सारीरमाणसाई, दुक्खाई तिरिक्खजोणीए ॥१॥ माणुस्सं च अणिच्च वाहिजरामरणवेयणापउरं ।
[धर्मकथाछाया ] तमाख्याति-यथा नरका गम्यन्ते ये नारका जातवेदना नरके। शारीरमानसानि दुःखानि तिर्यग्योन्याम् ॥१॥ मानुष्यं चानित्यं, व्याधिजरामरणवेदनाप्रचुरम् ।
तमाख्याति-पुनः प्रकारान्तरेण धर्ममादिशतीत्यर्थः, कथमादिशती ? त्याह'यथे-'त्यादि, यथा येन प्रकारेण नरकाः नरकस्थानानि, गम्यन्ते पाप्यन्ते पाणिभिरिति शेषः, यथा च-ये नारकाःनरकनिवासनः, यात वेदना: याता:प्राप्ता वेदनाः शीतोष्णादिदविधक्षेत्रयातना यैस्ते, कुत्र यात वेदनाः? इत्याह'नरके' इति । यथा च तिर्यग्योन्यां शारीरमानसानि शरीरसम्बन्धीनि मनःसम्बन्धीनि च दुःखानि भवन्ति प्राणिनामिति शेषस्तथा भगवान् परिकथयति सदेवमनुष्यपरिषत्सूपदिशति । एवं व्याधयो-ज्वरादयः, जरा वार्द्धक, मरणं प्रसिद्ध, वेदनाःमागुक्तस्वरूपाः, प्रचुराः विशदा यस्मॅिस्तादृशम् , अतएव अनित्यं-क्षणभङ्गुरं, मानुष्यं मनुष्यभवं परिकथयति,-तथा देवान् , च-पुनः देवलोकान्, देव
पुनः धर्मका कथन करते हैं
नारकी जीव नरकमें जिस प्रकार सर्दी गर्मी आदिकी दस प्रकार की क्षेत्रवेदना भोगते हैं, तियेच गतिमें तियेच जिस प्रकारके शारीरिक और मानसिक कष्ट पाते हैं, उन सबका कथन भगवान देव और मनुष्योकी परिषद्बें करते हैं। भगवान् यह भी प्ररूपणा करते हैं कि इस मनुष्य-पर्याय में भी जो ज्वर आदि व्याधियां, बुढापा, मृत्यु, आदि वेदनाये होती है वे स्पष्ट ही हैं। यह मनुष्य पर्याय क्षणविनाशी है। (3) मम निथी -२० विना (१५२६२तीया ) भूप मान सहन ४२वाथी, (४) माण-तपस्याथी-मिथ्यात्वयुत थ ने तपस्या ४२वाथी.
पुन: धभर्नु ४थन ४२ छ:
નંરકી જીવે નરકમાં જે પ્રમાણે શરદી-ગરમી આદિના દસ પ્રકારની ક્ષેત્રવેદના ભગવે છે, તિર્યંચ ગતિમાં તિર્યંચ જે પ્રકારનાં શારીરિક અને માનસિક કષ્ટ પામે છે, એ બધાનું કથન ભગવાન્ , દેવ અને મનુષ્યની પરિષદૂમાં કરે છે. ભગવાન એવી પણ પ્રરૂપણ કરે છે કે આ મનુષ્યપર્યાયમાં પણ જે જવર આદિ વ્યધિઓ, વૃદ્ધાવસ્થા, મૃત્યુ, આદિ વેદના થાય છે તે સ્પષ્ટ જ છે. એ મનુષ્યપર્યાય ક્ષણવિનાશી છે. ભગવાન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
गारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ धर्म० नरकादिगतिस्त्ररूपनिरूपणम् १४५ [ धर्मकथामूलम् ]
देवे य देवलोंए, देवईि देवसखाइं ||२|| जरगं तिरिक्खजोणि, माणुसभावं च देवलोगं च । सिद्धे य सिद्धवसहिं, छज्जीवणियं परिकहे ||३|| जह जीवा बच्ांति, मुश्चंति जह य परिकिलिस्संति । जइ दुक्खाणं अंतं, करेति केइ य अपडिबद्धा ||४|| [ धर्मकथाछाया ]
देवir देवलोकान, देवद्धिं देवसौख्यानि ॥ २ ॥ नरकं तिर्यग्योनिं मानुषभावं च देवलोकं च । सिद्धां सिद्धवसर्ति, षडजीवनिकां परिकथयति ॥ ३ ॥ यथा जीना बध्य न्ते मुच्यन्ते यथा च परिक्लिश्यन्ति । यथा दुःखानामन्तं कुर्वन्ति, केsपि चाप्रतिबद्धा || ४ ||
,
द्धिं देवसमृद्धिं देवसौख्यानि देव सम्बधीनि सुखानि । एतान्येव नरकादीनि संगृद्ध ब्रूते - नरकं = नरकवासं, तिर्यग्योनिं मानुषभावं= मनुष्यत्वं च देवलोकं च । चकिञ्च सिद्धान्, सिद्धवसतिं = सिद्धक्षेत्रम् अपि च षड्जीवनिकां परिकथयति । एवं यथा जीवा बध्यन्ते=बन्धं प्राप्नुवन्ति, मुच्यन्ते= मुक्ता भवन्ति, यथा च परि= सर्वथा क्लिश्यन्ति = विशिष्टं क्लेशमनुभवन्ति । च= किश्च केऽपि = कतिचित् जीवा इत्येव, अप्रतिबद्धाः = प्रतिबन्धरहिताः सन्तः दुःखानां = शारीरादीनाम् अन्तं नाशं कुर्वन्ति । यथा च जीवाः आर्चदुर्घटितचित्ताः = आर्त्ताः पीडिताः अत एव दुर्घटितम् भगवान् देव, देवलोक, देवोंकी ऋद्धि, देवोंके सुख, इसी प्रकार नरकनरकावास, मनुष्यभव, देवलोक, सिद्ध सिद्धक्षेत्र और षटूकायके जीवों का भी कथन करते हैं । जीव जिस प्रकार कर्मोंसे बंधते है, जिस प्रकार कर्मासे मुक्त होते है, जिस प्रकार अत्यन्त क्लेश पाते हैं, इसका कथन करते हैं । समस्त जीव कितने है, कितने जीव प्रतिबन्धरहित होकर शारीरिक आदि दुःखोंका अन्त करते है, यह भी निरूपण करते है । जिस प्रकार जीब दुःखी होकर चंचल होते है अथव
ध्यान से खिन्न मन या पीडाओंके कारण दुःखी और विचलितचित्त
हेव, देवा, देवानी ऋद्धि, हेवानां सुख, खेल प्रमाणे नर-नरावास, मनुष्यलव, દેવલા, સિદ્ધ, સિદ્ધક્ષેત્ર અને ષટૂંકાયના જીવાનું પણ કથન કરે છે, જે પ્રકાર જીવ ક્રમથી બંધાય છે, જે પ્રકારે જીવ કર્માંથી મુક્ત થાય છે, જે પ્રકારે અત્યન્ત કલેશ પામે છે, એનું કથન કરે છે. બધા જીવા કેટલા છે, કેટલા જીવ પ્રતિમંધરહિત થઇને શારીરિક આદિ દુઃખાના અંત કરે છે. જે પ્રકારે જીવ દુ:ખી થઇને ચંચળ થાય છે અથવા આત ધ્યાનથી ખિન્ન—મન, યા પીડાઓને કારણે દુઃખી અને વિચલિતચિત્ત થાય છે, જે પ્રકારે જીવ દુઃખાના સમુદ્રમાં ડૂબે છે, જે પ્રકારે જીવ વૈરાગ્ય પ્રાપ્ત કરીને કર્મોના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशास्त्रे [धर्मकथामूलम् ] भट्टदुट्टियचित्ता जह जीवा दुक्खसागरमुर्वेति । जह वेरग्गमुवगया, कम्मसमुग्गं विहाडेति ॥ ५॥जह रागेण कडाणं, कम्माणं पावओ फलविवागो । जह य परिहीणकम्मा, सिद्धा सिद्धालयमुर्विति ॥६॥ । तमेव धम्म दुविहं आइक्खइ, तंजहा-अगारधम्म, अणगारधम्मं च । अनगार
[धर्मकथाछाया ] . "आर्त्तदुर्घटितचित्ता यथा जीवा दुःखसागरमुपयन्ति । यथा वैराग्य मुपगताः कर्मसमुद्रं विघाटयन्ति ॥ ५ ॥ यथा रागेण कृतानां कर्मणां पापकः फलविपाकः । यथा च परिहीणकर्माणः सिद्धाः सिद्धालयमुपयन्ति ॥६॥ __ तमेव धर्म द्विविधमाख्याति, तद्यथा-अगारधर्मः, अनगारधर्मश्च । अनगार
अनवस्थितं चित्तं येषां तादृशाः, 'अट्टा अट्टियचित्ता' इति पाठान्तरपक्षे तु 'आर्तादार्तितचित्ताः' इतिच्छाया, तत्र-आतत आध्यानाद् आतितं-पीडितं चित्तं येषां ते, 'अनियट्टियचित्ता' इति पाठान्तरपक्षे 'आर्त्तन्यदितचित्ताः' इतिच्छाया, तत्र आतीनां पीडानां समूह आः तेन नितरामर्दितं दुखितं, यद्वा विचलितं चित्तं येषां ते, यथा च जीवाः दुःखसागरं दुःखरूपं समुद्रम् उपयन्ति प्राप्नुवन्ति यथा च वैराग्यम् उपगताः प्राप्ताः कर्मसमुग्दं कर्मणां समुन्दं मञ्जूषां कर्मराशिमिति यावत् विघाटयन्ति त्रोटयन्ति-नाशयन्तीति यावत् । यथा च रागेण आसक्त्या कृतानां संपादितानां कर्मणां फलविषाकः फलपरिणामः पापक:=पापमयः ।
१-आतिः सञ्जाताऽस्येति-'आर्तितं'-तारकादित्वादितच । होते है, जिस प्रकार जीव दुःखोंके समुद्र में डूबते हैं, जिस प्रकार वैराग्य प्राप्त करके कमें के समूहको नष्ट कर डालते हैं, जिस प्रकार रागसे उपार्जित किये हुए कर्म पापरूप फल देते हैं, जिस प्रकार समस्त काँसे रहित सिद्ध भगवान् सिद्धगतिको प्राप्त होते हैं, भगवान इन सषका वर्णन करते हैं।
भगवान् पूर्वोक्त धर्मको दो प्रकार से निरूपण करते हैं-एक अगारधर्म दूसरा अनगारधर्म । સમૂહને નાશ કરી નાંખે છે, જે પ્રકારે રાગથી ઉપાજિત કમ પાપરૂપ ફળ આપે છે. જે પ્રકારે બધાં કર્મોથી રહિત સિદ્ધ ભગવાન્ સિદ્ધગતિને પ્રાપ્ત થાય છે, ભગવાન એ બધાનું વર્ણન કરે છે.
ભગવાન પૂર્વોક્ત ધર્મને બે પ્રકારને નિરૂપે છે–એક અગાર-ધર્મ, બીજે अना२-धम.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
Prernadaari टीका अ० १ सू० ११ धर्म० अनगारधर्मस्वरूपवर्णनम् १४७ [ धर्मकथामूलम् ]
धम्मो ताव - इह खलु सव्वओ सव्वत्ताए मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्त्रयह [ धर्मकथाछाया ]
धर्मस्तावत्-इह खलु सर्वतः सर्वात्मना मुण्डो भूत्वा अगारतोऽनगारितां मव्रजति, यथाच=येन प्रकारेण च, परिहीणकर्माणः = परिहीगानि = विनष्टानि कर्माणि येषां ते, सिद्धाः=माग्व्याख्यातस्त्ररूपाः, सिद्धालयं = लोकान्तक्षेत्रलक्षणं स्थानम्, उपयन्ति = प्राप्नुवन्ति तथा भगवान् परिकथयतीति पूर्वेणान्वयः || ६ ||
'तमेवे 'ति - तमेव = पूर्वोक्तमेव धर्मे द्विविधं द्विप्रकारम् आख्याति = उपदिशति । तद्यथातत्= धर्मद्वैविध्यं यथा यथाऽऽख्याति तथोच्यते, - इत्यर्थः । अगारधर्मः, न गच्छन्तीत्यगाः=वृक्षास्तानर्थात् पुष्पितफलितत्व। दिसाम्यात्तत्तुलनामृच्छति =पातीति यद्वा न गीर्यन्ते निवासस्थानपाप्स्या न निवासादिक्केशग्रस्ता भवन्ति मनुष्या यस्मिन्नित्यगारं = गृहं तात्स्थ्यादगारा गृहस्थाः - आधाराधेययोरभेदोपचारात् 'गृहा दारा' इत्यादिवत्, यद्वा-अगारमस्त्येपामित्यर्थे 'अर्श आदिभ्योऽच' इति मत्वर्थीयाच्प्रत्ययान्तत्वात् तेषां धर्मः = पूर्वोक्तस्वरूपः । चकिञ्च - अनगारधर्म m ।
जो गमन न करे उसे अग (वृक्ष) कहते हैं । अग (वृक्ष) में पुष्पितपना फलितपना आदि होते हैं, इस सदृशताको लेकर ही घरको अगार कहते हैं, अथवा जिसमें रह कर मनुष्य निवास आदिके कष्टोंको नहीं पाता उसे अगार (घर) कहते हैं । घर आगार है और उसमें निवास करने वाला है । यहां आधार और आधेयका उपचार से अभेद है, इसलिए अगार (घर) में रहने वालेको भी अगार कहा गया है । जैसे कहीं-कहीं स्त्रीको ही 'गृह' कह दिया जाता है । अथवा 'अगार (घर) हैं जिनके' ऐसो भी व्युत्पत्ति हो सकती हैं। अस्तु । गृहस्थोंके धर्मको अगारधर्म कहते हैं ।
थे गमन न धेरै तेने माग (वृक्ष) उडे छे. वृक्षमां पुष्यितयशु, ईक्षितपशु, वगेरे હોય છે, એ સરખાપણાને કારણે જ ઘરને પણ અગાર કરે છે; અથવા જેમાં રહીને મનુષ્ય નિવાસ આદિનાં કષ્ટાને પામતા નથી, તેને અગાર (ઘર) કહે છે. ઘર આધાર છે, અને તેમાં નિવાસ કરનાર આધેય છે. અહીં આધાર અને આધેયના ઉપચારથી અભેદ છે, તેથી અગાર (ઘર)માં રહેનારાને પણ અગાર કહેવામાં આવ્યા છે. જેમ ક્યાંય-કયાંય સ્ક્રીન જ ‘ગૃહ' કહેવામાં આવે છે અથવા અગાર (ધર) છે જેને’એવી व्युत्पत्ति यह हे छे. मस्तु गृहस्थीना धर्मने भगार-धर्म हे .
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
उपासकदशाङ्गसूत्रे
[ धर्मकथामूलम् ] सवाओ पाणाड्याओ वेरमणं, सव्वाओ मुसावायाओ वेरमणं, सन्चाओ अदि
[ धर्मकथाछाया ] सर्वस्मात् माणातिपाताद्विरमणं, सर्वस्मान्मृषावादाद्विरमणं, सर्वस्माददत्तादानाद्विन विद्यतेऽगारं गृहं येषां तेऽनगाराः साधवस्तेषां धर्मः। एनयोरगारधर्मानगारधर्म योरल्पत्वात्सूचीकटाहन्यायेन प्रथममनगारधर्ममेव ध्याचष्टे
( अनगारधर्मस्वरूपम् ) 'अनगारे' ति, इह-जिनशासन इत्यर्थः, खलु-निश्चयेन, सर्वतः सर्वथा, सर्वथात्वं च केवलं द्रव्यतोऽपि केवलं वा भवतोऽपि भवितुमर्हतीत्यतस्तद्वारणार्थमाह-'सर्वात्मने'-ति-द्रव्यतो भावतश्चेत्यर्थः, यद्वा सर्वतः द्रव्यतः,सर्वात्मना भावतः,
जिनके अगार नहीं है उन्हे अनगार कहते हैं, अर्थात् साधु । साधुओंके धर्मको अनगारधर्म कहते हैं। ___'सूची-कटाह' न्यायसे पहले अनगार धर्म का कथन करतेहैंकयोंकि उसका वर्णन अल्प है।
अनगारधर्मका स्वरूप मूलमें 'सव्वओ' और 'सव्वत्ताओ' दो पद है।
'सव्वओ' का अर्थ है सर्वथा। यदि केवल 'सव्वओ' कहते तो उसका अर्थ-सिर्फ द्रव्यसे या सिर्फ भावसे सर्वथा' लिया जा सकता था किन्तु यह इष्ट नहीं, इसलिए इस अनिष्ट अर्थको रोकनेके लिए दूसरा पद 'सम्वत्ताओ' दिया गया है। 'सव्वत्ताओ' का अर्थ हैसब रूपसे अर्थात् द्रव्यसे भी और भावसे भी। अर्थात् 'सन्धओ'
જેને અગાર નથી એને અનગાર કહે છે, અર્થાત્ સાધુ, સાધુઓના ધર્મને અનभार-भरे.
“સૂચી-કટાહ” ન્યાયે કરીને પહેલાં અનગાર-ધર્મનું કથન કરીએ છીએ કારણકે એનું વર્ણન થવું છે
અનગાર-ધર્મનું સ્વરૂપ . भूगमा सन्चो भने सन्चत्ताओ नेवा मे ५४ . सम्वमोना न सा . ને કેવળ કહેત તે અર્થ “માત્ર વ્યથી યા માત્ર ભાવથી સાર્વથા એમ કરી શકાત, પરંતુ એ ઈષ્ટ નથી. તેથી એ અનિષ્ટ અર્થને રાકવાને માટે બીજું પ "सव्वत्तानो मामा मा० . सन्चताओ ने मय-स३५०ी- व्या
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
मञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ११ अनगारधर्मस्वरूपवर्णनम्
[ धर्मकथामूलम् ] भादाणाओ वेरमणं, सव्वाओ मेहुणाओ वेरमणं, सव्वाओ परिग्गहाओ वेरमणं,
[धर्मकथाछाया ] रमणं,सर्वस्मान्मेथुनाद्विरमणं, सर्वस्मात्परिग्रहाद्विरमणं, सर्वस्माद्रात्रिभोजनाद्विरमणम् मात्मपरिणामेनेत्यर्थः। मुण्डमुण्डनंसोऽस्यास्तीति मुण्डधर्मयोगान्मुण्डित इत्यर्थः, तत्र व्यतो मुण्डितो मस्तककेशापनयनयुक्तोः भावतच रागद्वेषापनयनयुक्तो भूत्वा पगारात गृहात् गृहं परित्यज्येत्यर्थः, अनगारितां साधुत्वं मव्रजति प्रकर्षण समस्तममत्वपरित्यागपूर्वकं स्वीकरोति । मत्रज्योत्तरं च यः साधुधर्मस्तं समासेनाह'सर्वे' त्यादि-सर्वस्मात् करणत्रिक-योगत्रिकस्वरूपात माणातिपातात्माणाःस्पर्शनेन्द्रियादयःसन्त्येषामितिप्राणा: एकेन्द्रियादयो जीवास्तेषामतिपातो-वियो मनं हिंसनमित्यर्थस्तस्माद्विरमणं निवर्तनम् ।१। सर्वस्माम्=पागुक्तरूपात् (एवमग्रेऽपि) मृषावादात्-मिथ्याभाषणाद् विरमणमिति माग्वत् , एवमग्रेऽपि । २ ।
१ 'मुडि खण्डने' अस्माद्भावे घम् । २ 'अर्श आदिभ्योऽच' इत्यच ।
३ 'ल्यबलोपे कर्मण्यधिकरणे च' इति पञ्चमी ।। ___ १ इहापि-अर्श आदित्वादेवाच । । का अर्थ 'द्रव्यसे' ऐसा लेना चाहिए और 'सव्वात्ताओ का अर्थ 'भावसे ऐसा लेना चाहिए।
द्रव्यसे मस्तकके केशोंको अगल कर देना भावसे रागावेषको हर करना मुंडन कहलाता है। इस प्रकार मुण्डित होकर गृहका त्याग कर जो साधुपना स्वीकार करता है-प्रव्रज्या धारण करता है, और प्रव्रज्याके पश्चात जिस धर्मका पालन करता है उस साधु-धर्मका संक्षिप्त स्वरूप सत्रकार प्रतिपादन करते है
हे आयुष्मन् ! तीन करण, तीन योगसे एकेन्द्रिय आदि समस्त माणियोंकी हिंसासे निवृत्त हो जाना (१), तीन करण तीन योगसे પણું અને ભાવથી પણ અથવા સદનને અર્થ વ્યથી” એમ કરવું જોઇએ. અને सव्वत्ताओन। अर्थ 'माया' मेम ७२ मे. ૨ દ્રવ્યથી મસ્તકના કેશને દુર કરવા અને ભાવથી રાગદ્વેષને દૂર કરવા, એ મુંડન 'કહેવાય છે. એ પ્રમાણે મુંડિત થઇને ઘરનો ત્યાગ કરી જે સાધુપણું સ્વીકારે છે–પ્રવ્રજના ધારણ કરે છે અને પ્રઢત્યા પછી જે ધર્મનું પાલન કરે છે તે સાધુધર્મનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપે સૂત્રકાર પ્રતિપાદન કરે છે.
હૈ આયુમન ! ત્રા, કરણ, ત્રણ યુગથી એકેન્દ્રિય ખાદિ બધા પ્રાણીઓની હિંસાથી નિવૃત્ત થઈ જવું (૧), ત્રણ કરવું , ગે મૃષાવાદથી નિવૃત્ત થવું (૨), ત્રણ કરણ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशासूत्रे
[ धर्मकथामूलम् ] सव्वाओ राइभोयणाओ वेरमणं। अयमाउसो ! अणगारसामइए धम्मे पण्णते, एयस्य धम्मस्स सिक्खाए उवहिए निग्गंथे वा निग्गंथी वा विहरमाणे आणाए आराहए भवति ॥
[ धर्मकथाछाया ] अयमायुष्मन् ! अनगारसामयिको धर्मः, प्रज्ञप्तः, एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितो निर्ग्रन्थो वा निर्ग्रन्थी वा विहरमाण आज्ञाया आराधको भवति । अदत्तादानात्=न दत्तमदत्तं देवगुरु-भूप-गाथापति-साधर्मिकेरननुज्ञातं तस्याऽऽदानं ग्रहणं तस्मात् ।३। मैथुनात्-मिथुनेन=स्त्रीपुंसाभ्यां निवृत्तं कर्म मैथुनं-कामक्रीडालक्षणं तस्मात् । ४ । परिग्रहात्=परि=सर्वतोभावेन गृह्यते=जन्मजरामरणादिजनितैर्दुःखैर्वेष्टयत आत्मानेनेति, परिगृह्य ते=समूर्छ रवीक्रियत इति वा परिग्रहः धर्मोपकरणभिन्नं समित्यर्थस्तरमात्।५। रात्रिभोजनात् रात्रौ भोजनं -रात्रिभोजनं तस्मात् । ६ ॥ अयम् उपर्युक्तः सर्वविधप्राणातिपातविरमणादिलक्षणः, आयुष्मन् ! हे चिरजीविन् ! अनगारसामयिकः अनगाराणां साधूनां समयेसिद्धान्ते, यद्वा आचारे भवः, धर्मः प्रज्ञप्तः प्रणीतः । एतस्य उक्तलक्षणस्य धर्मस्य मृषावादसे निवृत्त हो जाना (२), तीन करण तीन योगसे देव, गुरु, राजा, गाथापति और साधर्मीके द्वारा न दिये हुए पदार्थको ग्रहण कर नेरूप अदत्तादानसे विरत हो जाना (३), तीन करण तीन योगसे मैथुनसे निवृत्त हो जाना (४), जिसके निमित्तसे आत्मा जन्म जरा मरणादि दुखोंसे व्याप्त होता है, अथवा जिसको जीव ममत्व-परिणाम के द्वारा ग्रहण करता है उसे परिग्रह कहते है। धर्मके उपकरणों के अतिरिक्त सब पदार्थ परिग्रह है। उस परिग्रहसे तीन करण तीन योगसे निवृत्त हो जाना (५), तीन करण तीन योगसे रात्रि भोजनसे विरत -- हो जाना (६), यह सब अनगारधर्म भगवान्ने प्रतिपादन किया है। ત્રણ વેગે દેવ, ગુરૂ, રાજા. ગાથાપાત અને સાધમીંઢારા ન અપાયેલા પદાર્થનું ગ્રહણ કરવું એવા અદત્તાદાનથી વિરત થવું (૩) ત્રણ કરણ ત્રણ ગે મૈથુનથી નિવૃત્ત થવું (૪, જેના નિમિત્તથી આત્મા જન્મ જરા મરણાદિ દુઃખેથી વ્યાપ્ત થાય છે, અથવા જેને જીવ મમત્વ-પરિણામે કરીને ગ્રહણ કરે છે, તેને પરિગ્રહ કહે છે. ધર્મનાં ઉપ કરણે સિવાયના બધા પદાર્થો પરિગ્રહ છે. એ પરિગ્રહથી ત્રણ કિરણ ત્રણ ગે નિવૃ થઈ જવું. (૫), ત્રણ કરણ ત્રણ રાત્રિભોજનથી વિરત થવું (૬), એ બધે અનગાર ધર. ભગવાને પ્રતિપાદન કર્યો છે. જે સાધુ યા સાધ્વી એ ભગવદ્ભણત ધર્મનું પાલન કર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ११ धर्म. अगारधर्मस्वरूपवर्णनम् १५१
[ धर्मकथामूलम् ] भगारधम्म दुवालसविहं आइक्खइ, तंजहा-पंच अणुव्बयाई, तिणि गुणबयाई, चत्तारि सिक्खाबयाई ।।पंच अणुव्वयाई, तंजहा-थूलाओ पाणाइवायामो वेरमणं, थूलाओ मुसावायाओ वेरमणं, थूलाओ अदिभादाणाओ वेरमणं, सदारसंतोसे, इच्छापरिमाणे। तिणि गुणव्वयाई, तंजहा-अणत्यदंडवेरमणं, दिसिब्वयं, उवभोगपरिभोगपरिमाणं । चत्तारि सिक्खावयाई, तंजहा-सामाइयं, देसावगासियं, पोसहोवासे, अतिहिसंविभागे, अपच्छिमा-मारणंतिया-संलेहणा-झूसणा-राहणा, अयमाउसो ! अगारसामइए धम्मे पण्णत्ते, एयस्स धम्मस्स सिक्खाए उवहिए समणोवासए वा समणोवासिया वा विहरमाणे आणाए आराहए भवइ ॥" ।
[ धर्मकथाछाया ] भगारधर्म द्वादशविधमाख्याति, तद्यथा-पश्चाणुव्रतानि, त्रीणि गुणव्रतानि, बस्वारि शिक्षाव्रतानि । पञ्चाणुव्रतानि, तद्यथा स्थूलात्माणातिपाताद्विरमणं, स्थूलान्मृषावादाद्विरमणं, स्थूलाददत्तादानाद्विरमणं, स्वदारसन्तोषः, इच्छापरिमाणः । त्रीणि गुणव्रतानि, तद्यथा-अनर्थदण्डविरमणं,दिग्वतम् , उपभोग-परिभोगपरिमाणम् । चत्वारि शिक्षाव्रतानि, तद्यथा-सामायिकं, देशावकाशिकं, पोषधोपवासः, अतिथिसंविभागः, अपश्चिमा मारणान्तिकी संलेखना-जोषणा-राधना, भयमामुष्मन् ! भगारसामयिको धर्मः प्रज्ञप्तः, एतस्य धर्मस्य शिक्षायामुपस्थितः, श्रमणोपासको वा श्रमणोपासिका वा विहरमाण आज्ञाया आराधको भवति ।" इतिच्छाया । शिक्षायाम् आसेवने उपस्थितः उद्युक्तः, निर्गन्थः साधुः, निर्ग्रन्थी साध्वी, " साध्वीपक्षे च उपस्थितपदार्थों लिङ्गव्यत्ययेन सम्बन्धनीयः" विहरमाणः-विवरन् आज्ञाया:सर्वज्ञोपदेशस्य आराधकः=पालको भवतीति ।
इत्थमनगारधर्ममभिधाय संपत्यगारधर्म दर्शयतिजो साधु या साध्वी इस भगवत्प्रणीत धर्मके पालन करने में सदा उद्योगशील रहता हुआ विचरता है वही (साधु-साध्वी) सर्वज्ञ भगवान्की आज्ञाका आराधक होता है।
इस प्रकार अनगारधर्मका निरूपण करके अब अगारधर्म (श्रावक-धर्म) दिखलाते हैવામાં સદા ઉદ્યોગશીલ રહીને વિચારે છે તે સાધુ-સાધ્વી) સર્વજ્ઞ ભગવાનની આજ્ઞાનાં આરાધક છે.
એ પ્રમાણે અનુગાર ધર્મનું નિરૂપણ કરીને હવે અગાર ધર્મ (શ્રાવક ધર્મ) मताव छ:
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उपासकदशाश्मने सामान्याऽगार-(एहस्थ)-धर्मस्वरूपम्
"मुहूर्ते सर्वार्थसिद्धे, नमस्कारसमन्वितः । नित्यं प्रातः समुत्थाय, धर्मजागरणां चरेत् ॥१॥ सा प___ "अइणिस्सारे विसए, विसोवमे मम कई मणो जाइ । माणुसजम्मं णिच्चा, मए कडं किं च किं च ओसिटुं ॥१॥
'अगारे'-ति अगारधर्मों द्विविधः-सामान्यरूपो विशेषरूपश्च, तत्र सामान्यरूपः स यः सर्वसाधारणजनानुष्ठानोचितः, स यथा
भावार्थ-सर्वार्थसिद्ध मुहूर्त नित्यमुत्थाय नमस्कारमन्त्रोच्चारणपूर्वकं धर्ममागरणां कुर्यात् , सा च
__ " अतिनिस्सारे विषये, विषोपमे मम कथं मनो याति । मानुषजन्मं नीत्वा मया कृतं किञ्च, किश्चावशिष्टम् ॥ १ ॥
अगारधर्म दो प्रकारका है-(१) सामान्यरूप (२) विशेषरूप । सर्वसाधारण लोगोंके अनुष्ठान करने योग्य धर्मको सामान्य धर्म कहते हैं । वह इस प्रकार है
सामान्य अगार (गृहस्थ) धर्मका स्वरूप सर्वार्थसिद्ध मुहूत्त में उठकर नमस्कार-मन्त्रोच्चारण-पूर्वक धर्मजागरणा करे वह इस प्रकार
"अहा ! ये इन्द्रियोंके विषय सर्वथा निस्सार हैं, विषके समान हैं। मेरा मन इनकी ओर क्यों आकर्षित होता है ? यह मनुष्यजन्म पाकर मैंने इसे अकारथ खो दिया । जितना यह शेष रहा है इसमें क्या करना चाहिए ? ॥१॥ | १ सूर्योदयके पूर्व चार घडीमेंसे पहली दो घडी 'सर्वार्थसिद्ध' मुहूर्त है ।
मगार धर्म रे मरने। छ:- (१) सामान्य ३५ भने (२) विशे५३५. સર્વ સાધારણ લોકોને અનુષ્ઠાન કરવા યોગ્ય ધર્મને સામાન્ય ધર્મ કહે છે. તે मा प्रमाणे :
સામાન્ય અગાર (ગ્રહસ્થ) ધર્મનું સ્વરૂપ વસર્વાર્થસિદ્ધ મુહૂર્તમાં ઉઠીને નમસ્કાર મિત્રેચ્ચારણ–પૂર્વક ધર્મજાગરણ १ मा प्रमाणे___"महा! दियोना विषये सब या निस्सार छ विष समा. भार મન તેની તરફ કેમ આકર્ષાય છે? આ મનુષ્યજન્મ પામીને મેં તેને વ્યર્થ ગુમાવી દીધું એટલે એ બાકી રહ્યો છે તેમાં શું કરવું જોઈએ !
* સર્યોદય પહેલાં ચાર ઘડીમાંથી પહેલી બે પડીને સર્વાર્થસિદ્ધ મહર્ત કહે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ धर्म० सामान्यानगारधर्मवर्णनम् १५३
अहुणा किमणुट्ठेयं, एसो कस्सोचिओ तहा कालो ॥ णिचं मच्चू सहओ अणुधावर पुदुलग्गो मे ॥ २ ॥
हि सह गच्छर बंधू, धण-धन- कलत्त पुत्त- मिलाई । णियकयकम्म दुमफलरसस्स संसायओ बला जीवो ॥ ३ ॥ तम्हा एगो अप्पा, सच्चो णिच्चो य सव्वसुहरासी । चिच्चा बाहिर भावे, द्वन्वो नागदंसणाहारो ॥ ४ ॥" इति । प्रातःकृत्यं समास्थाय, मातापित्रभिवन्दन । गुरोश्च दर्शन कुर्याद्भक्तिश्रद्धादिसंयुतः ॥ २ ॥ धर्मोपदेशं शृणुयात्तथा श्रद्धानवान् भवेत् । देवे गुरौ च धर्मे च सर्वदाऽऽलस्यवर्जितः ॥ ३ ॥
5
अधुना किमनुष्ठेयम् एव कस्योतिस्तथा कालः । नित्यं मृत्युः सहजोऽनुधावति पृष्ठलग्न मे ॥ २ ॥
नहि सह गच्छति बन्धुर्धन-धान्य-कलत्र-पुत्र- मित्रादि । निजकृतकर्मद्र मफलरसस्य संस्वादको बलाज्जीवः ॥ ३ ॥ तस्मादेक आत्मा सत्यो नित्यश्च सर्व सुखराशिः । त्यक्त्वा बाह्यभावान् द्रष्टव्यो ज्ञानदर्शनाधारः || ४ ||" इति ।
3
यह समय किस कर्त्तव्य में लगाना चाहिए ? मृत्यु अनिवार्य है और वह सदैव परछाईकी नाई मेरे पीछे-पीछे लगी रहती है ॥२॥
बन्धु बान्धव, धन-धान्य, कलत्र-पुत्र और मित्र, कोई भी साथ जानेवाला नहीं है । जिसने जैसा कर्मरूपी वृक्ष लगाया है, उसे वैसे ही वृक्षके फलका रस (अनुभाग ) भोगना पड़ता है || ३ || इसलिए समस्त बाह्य वस्तुओं का परित्याग कर, सत्य, नित्य, सर्व सुखों के समूह, अनन्त ज्ञान-दर्शनके धारक केवल आत्माको साक्षात् करो || ४ || " (૧) એ સમય કયા કશ્યમાં ગાળવા જોઇએ ! મૃત્યુ અનિવાય છે અને તે સદા પડછાયાની પેઠે મારી પાછળ પાછળ લાગી રહ્યું છે. (૨) બ–માંધવ, ધનધાન્ય, કલત્ર-પુત્ર અને મિત્ર. કેઈ પણ સાથે આવનારૂ નથી. જેણે જેવું ક્રરૂપી વૃક્ષ વાવ્યુ છે, તેને તેવા જ વૃક્ષનાં ફળના રસ ભેગવવે પડે છે. (૩) માટે ઋષી બાદી વસ્તુઓના પરિત્યાગ કરીને મ્રુત્ય, નિત્ય, સર્વ સુખેને સમૂહ, અનંત જ્ઞાન— દનના ધારક કેવળ આત્માને સાક્ષાત્કાર કરો (૪).’
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
ܕܕ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५५
उपासकशास्त्रे दानशीलो भवेत्तद्वत्सतां सङ्गं न हापयेत् । सेवेत व्रतिनः किश्च, वृद्धान् दीनांस्तु रक्षयेत् ॥४॥
भृत्यान् सद्भावयेन्नित्यं, सुपात्रादिप्रदानवान् । आश्रितानात्मवत्पश्येत्समाहितमतिस्तथा ॥५॥
द्रव्यादिभावानालोक्य प्रवत्तेत यथोचितम् । धर्मशालं तथा नीतिग्रन्थांश्च परिलोकयेत् ॥६॥
महतां पुरतस्तद्वद्विनयेन समाचरेत् । विपत्तौ धैर्यशाली स्यात्सम्पद्यनभिमानवान् ॥७॥
सुकार्य परसाहाय्यं, विदध्याद्विजितेन्द्रियः । ___यदन्नायुपलभ्येत, तदद्यात्तुष्टमानसः ॥८॥
इत्येवं धर्मजागरणां समाचरेत् , प्रातःकृत्यानन्तरं मातापितृवन्दनं, गुरुदर्शनं च कुर्यात् , धर्मोपदेशं च श्रृणुयात् , देवगुरुधर्माणामुपरि-श्रीद्दधीत,सर्वदा यथाशक्ति दानशीलो भवेत् , सत्सङ्गतिं कुर्यात् , व्रतधारिणो वृद्धाश्च सेवेत, दीनान् प्राणिनो रक्षेत्, भृत्यान् सद्भावेन पश्येत् , अभयदान-सुपात्रदान-करुणादानानि कुर्यात् , आश्रितानात्मवत्परिपालयेत् , द्रव्य-क्षेत्र-काल-भावान् समीक्ष्य प्रवृत्ति कुर्यात् , धर्मशास्त्रं नीतिग्रन्याश्च समवलोकेत, महतां पुरतो विनयेन व्यवहरेत् , विपदि धैर्य
इस प्रकारकी धर्मजागरणा करे, माता-पिताके चरणोमें मस्तक नमाए, गुरूओं-मुनियों का दर्शन करे, धर्मका उपदेश सुने, देव गुरु और धर्म पर परम प्रतीति रखे, शक्तिके अनुसार सदा दानशील रहे, सत्संगित करे व्रतधारियों और वृद्ध जनोंकी सेवा-शुश्रूषा करें, दीनहीन प्राणियों की रक्षा करें, नौकर-चाकरोंसें प्रेममय व्यवहार करे, अभयदान सुपात्रदान और करूणादान दे, आश्रित जनोंको निजकी नाई पालन-पोषण करें, द्रव्य क्षेत्र काल भावको देखकर प्रवृत्ति करे, धर्म-शास्त्रोंका स्वाध्याय करे, नीति-शास्त्रोंका अवलोकन करे, गुरु
એ પ્રકારની ધર્મજાગરણ કરે, માતાપિતાનાં ચરણોમાં મસ્તક નમાવે ગુરૂઓ-મુનિઓનું દર્શન કરે, ધર્મને ઉપદેશ સાંભળે, દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ પર પરમ પ્રતીતિ રાખે, શકિત પ્રમાણે સદા દાનશીલ રહે, સત્સંગતિ કરે, વ્રતધારીએ અને વૃદ્ધ જનની સેવા–શુશ્રષા કરે, દીન-હીન પ્રાણીઓની રક્ષા કરે, નેકર– ચાકર સાથે પ્રેમમય વ્યવહાર કરે, અભયદાન સુપાત્રદાન અને કરૂણાદાન દે આશ્રિત જનનું પિતાની પેઠે પાલનપોષણ કરે, દ્રવ્ય ક્ષેત્રકાળભાવને જોઈને પ્રવૃત્તિ કરે, ધર્મશાસ્ત્રને સ્વાધ્યાય કરે, નીતિશાસ્ત્રનું અવલોકન કરે, ગુરૂજનની સન્મુખ વિનય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसवनी टीका अ० १ ० ११ धर्म सामान्यानगारधर्मवर्णनम् १५५
पुरादौ साधवो विज्ञ,-श्रावका यत्र संस्थिताः। तत्रैव निवसेन्मार्ग, समालोक्य विलवायेत् ॥९॥
विहायाऽऽडम्बरं वेषं, समनस्कश्चरेत्कृतिम् । सर्वैः सह सदा मैत्री, विदधीत विशेषतः ॥१०॥
दुःखी स्यात्परदुःखेन, सुखेन च सुखी भवेत् । किं भक्ष्यं किमभक्ष्यं च, तद्विशिष्य विचारयेत् ॥११॥
देशस्य धर्म-जात्योश्च, पारम्पर्यक्रमागतो। वेषाऽऽचारौ सदा रक्षेत्सत्कुर्याच गृहागतम् ॥१२॥ १-'श्रावकाच' इति चकारघटितो व्याख्येयः-'गामश्वं परुषं पशु'मित्यादौ तथाश्रते। सम्पदि च निरभिमानतां कुर्यात् , प्रशस्तकार्येषु परेभ्यः साहाय्यं दद्यात् , जितेन्द्रियो भवेत् , यादृशमन्नादिकमुपलभ्येत तदेव प्रसन्नमना भुञ्जीत, यत्र पुरादौ साधवो विशेषज्ञश्रावकाच निवसेयुस्तत्र निवसेत् , दृष्ट्वाऽध्वानं गच्छेत् , आडम्बरवेषं परिवर्जयेत् , मनोयोगेन कर्तव्यमाचरेत् , सर्वैः सह मैत्री विदधीत, परस्य दुःखेन दुःखी मुखेन च सुखी भवेत् , भक्ष्याभक्ष्ये विचारयेत् , देशस्य धर्मस्य जातेश्च पारम्पर्यक्रजनोंके सन्मुख विनय-पूर्वक वर्ताव करे, विपत्ति आने पर धैर्य धरे, संपत्ति होने पर अभिमान न करे, शुभकार्यों में दूसरोंको सहायता दे, इन्द्रियोंको वशमें रखे, जैसा भोजन-पान प्राप्त हो जाय उसीको प्रसन्नचित्त होकर खावे, जिस नगर आदिमें साधु या विशेषज्ञ-विद्वान् श्रावक निवास करते हों उसी नगर आदिमें निवास करे, रास्ता देख कर चले, आडम्बरका वेष (शोकीनोंका ठाट-बाट) न रखे, कर्तव्यका पालन मनसे करे, सबके साथ मित्रता रखे, दूसरे के दुःखमें दुःखी
और सुखमें सुखी हो, भक्ष्य-अभक्ष्य का विचार रखे, अपने देशका પૂર્વક વર્તન કરે, વિપત્તિ આવતાં હૈયે ધારણ કરે, સંપત્તિ પ્રાપ્ત થતાં અભિમાન ન કરે, શુભ કાર્યોમાં બીજાઓને સહાયતા આપે, ઈદ્રિયોને વશ રાખે, જેવું
જન-પાન પ્રાપ્ત થઈ જાય તેને પ્રસન્નચિત્ત થઈને ખાય, જે નગર આદિમાં સાધુ યા વિશેષજ્ઞ–વિદ્વાન શ્રાવકે નિવાસ કરતા હોય તે નગર આદિમાં નિવાસ કરે, રસ્તે જોઈને ચાલે, આડખરને વેશ (ખીનેને ઠાઠમાઠ) ન રાખે, કર્તવ્યનું પાલન મનથી કરે, સૌની સાથે મિત્રના રાખે, બીજાના દુઃખે દુઃખી અને સુરે સુખી થાય. ભય-અભયને વિચાર રાખે, પિતાના દેશને ધર્મને અને પતિને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६
उपासकदशामने अनुव्रजेत्सत्यधर्म, दध्याज्जीवदयां तथा । पवित्रो मृदु भाषेत, कार्पण्यं च परित्यजेत् ॥१३॥
निशायां नैव भोक्तव्यं, भ्रमादपि कदाचन । न केनापि कथां कुर्याद, गर्हितां च तथा वृथा ॥१४॥
नाम्भः पिबेत्पटापूतं, मृषाभाषां च वर्जयेत्। आसन्जेत न च कापि, शयानं न प्रयोधयेत् ॥१५॥
न येत परोन्नत्या, निन्ध कार्याणि नाऽऽचरेत् । अकाले चावुभुक्षायां न भुञ्जीत प्रमादतः ॥१६।।
वीयान्नायाधिकं धर्म,-विरुद्धं नाऽऽचरेत्तथा।। मलमूत्रे नावरुन्ध्या, तत्र ते न समुत्सृजेत् ॥१७॥ १-विशिष्टकारणं विनेति शेषः । २-तत्र=मलमूत्रोपरि । ३-ते मलमूत्रे । मागतं वेषमाददीत, गृहाऽऽगतं सत्कुर्यात् , सत्यं धर्ममनुयायात्, सर्वेषां जीवानां दयेत, पवित्रतया पर्नेत, सर्वदा मृदु भाषेत, कार्पण्यं त्यजेत् , रात्रिभोजनं तथा विगर्हिता वृथा च कथां न कुर्यात् , वस्त्रापूतं जलं न पिवेत , मिथ्या न भाषेत, कस्मिन्नपि वस्तुनि विशिष्टामासक्ति न कुर्यात्, विशिष्ट कारणमन्तरेण शयानं न प्रबोधयेत् , परोन्नतिमालोक्य न येत, निन्द्यानि कार्याणि दूरतः परिहरेत् , अकाले बुभुक्षा विना च भुञ्जीत, आयादधिकं न बीयात् , धर्मविरुद्ध नाऽऽचरेत् , मलमूत्रे नावधर्मका और जातिका प्राचीन वेष धारण करे, जो घर पर आवे उसका सत्कार करे, सत्य धर्मका पालन करे, प्राणी मात्र पर अनुकम्पा रखे, पवित्रता-पूर्वक प्रवृत्ति करे, सदा कोमल वाणी बोले, कृपण (कंजूस) न हो, रात्रि-भोजन न करे, वृथा बकवाद न करे, विना छना पानी न पिए, मिथ्या भाषण न करे, किसी वस्तुमें अत्यन्त आसक्त न हो, विशेष कारण विना सोतेको न जगावे, परका अभ्युदय देख दुःखी न हो, निन्दनीय कार्योंसे दूर रहे, असमयमें और विना भूख के भोजन न करे, आयसे अधिक व्यय न करे, धर्म-विरुद्ध आचरण न પ્રાચીન વેશ ધારણ કરે, જે ઘેર આવે તેને સત્કાર કરે, સત્ય ધર્મનું પાલન કરે, પ્રાણીમાત્ર પર અનુકંપા રાખે, પવિત્રતાપૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરે, સદા કોમળ વાણી બેલે કંજુસ ન બને, રાત્રિભોજન ન કરે, વૃથા બકવાદ ન કરે, અણગળ પાણી ન પીએ મધ્ય ભાષણું ન કરે, કઈ વસ્તુમાં આસકત ન થામ, સૂતેલાને ન જગાડે, પરને અશ્રુદય જોઈ દુઃખી ન થાય, નિંદનીય કાર્યોથી દૂર રહે, અસમયે અને વિનામૂખે ભેજન ન કરે, આવકથી વધારે ખર્ચ ન કરે, ધર્મ વિશ્વ આચાણ ન કરે,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. vaarit टीका अ. १ सू० ११ धर्म० सामान्यानगारधर्मवर्णनम् १५७
मित्रेण सह कापट्यं, न कुर्यां भाविचारितम् । क्रोधाभिमानरूक्षत्वाकर्त्तव्यानि विवर्जयेत् ॥ १८ ॥ सदा निरस्येदालस्यं, स्वकर्त्तव्येषु यत्नवान् । बन्धुभिश्च महद्भिश्च विरुन्ध्याज्जातु न कचित् ॥ १९ ॥ त्यजेदयोग्यमुद्वाह, मभियोग मनागपि । प्रजाहितेच्छुना तद्वद्विद्रोहं च महीक्षिता ||२०|| द्यूतं मां सुरां चौर्य, वेश्याऽऽखेट - परस्त्रियः । रसलोलुपतामह, स्वापं निन्दां परस्य च ॥२१॥
तृष्णामख्यातिना तद्वत्सम्बन्धं कुलरोगिणाः । * 'स्ये जेत? इति विंशतितमश्लोकोक्तया क्रियया सम्बन्धः । रुन्ध्यात्, मलमूत्रोपरि मलमूत्रे नोत्सृजेत्, मित्रेण सह कपटं नाचरेत्, विशिष्टविचारमन्तरेण किमपि कार्ये न कुर्यात्, क्रोधाभिमानरूक्षता अकर्त्तव्यं च दूरतः परिहरेत्, कर्त्तव्येष्वालस्यं निरस्येत्, बन्धुवर्गेण महता च सह न जातु विरुन्ध्यात्, अयोग्य विवाहमभियोगं राजद्रोहं, घृत-मांस-मुरा चौर्य- वेश्या- पापद्वि- परस्त्रीसेवनरूपाणि सप्त व्यसनानि, रसलोलुपतां, दिवास्वापं, कस्यचिनिन्दां परधनतृष्णामपरिचितेन कौलिक रोगिणा च सह विवाहादिसम्बन्धं च परिवर्जयेत्, सत्यमांप समियमेव करे, मल-मूत्रको न रोके, मलमूत्र पर मल-मूत्रत्याग नहीं करे, मित्रके साथ कपट न करें, विशेष विचार किये बिना कोई भी कार्य न करे, क्रोध, मान, रुखाई और अकर्त्तव्य से दूर रहे, करने योग्य कार्य में प्रमाद न करे, वन्धु-वर्ग तथा महान् जनाँसे विरोध न बांधे, अयोग्य विवाह, अपराध, राजद्रोह, जुआ - मांसभक्षण-मदिरापानचोरी - वेश्यागमन - पापद्धि (शिकार खेलना ) - परस्त्रीसेवन - रूप सात व्यसन, चटोरापन, दिनमें नींद लेना, पराई निन्दा, परधनकी तृष्णा, अपरिचित और कौलिक (कुलपरम्परासे आये हुए छूतके) रौगीके साथ विवाहादि सम्बन्धका परित्याग करे । प्रिय ही सत्य बोले, बिना મળમૂત્રને ન રશકે, મળમૂત્ર પર મળમૂત્રના ત્યાગ ન કરે, મિત્રનાં સાથે કપટ ન કરે, વિશેષ વિચાર કર્યા વિના કોઇ પણ કાર્ય ન કરે, ક્રોધ, માન, રૂક્ષતા અને અકવ્યથી દૂર રહે, કરવા ચેાગ્ય કાર્યમાં પ્રમાદ ન કરે, ખ ંવર્ગ તથા મહાન્ જનો સાથે વેર વિરાધ ન બાંધે, અયેાગ્ય વિવાહ, અપરાધ, રાજદ્રોહ જુગાર–માંસભક્ષણુમદિરાપાન -योरी-वेश्यागमन-पायर्धि (शिकार) - परस्त्रीसेवन-३५ सात व्यसन, स्वाही सायशु, દિવસે ઉંધ, પરનિંદા, પરધનની તૃષ્ણા, અપરિચિત અને કૌલિક (કુલપર પરાથી ઉતરેલા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाइस
प्रियमेव वदेत्सत्य,-मपृष्टो नोत्तरं स्पृशेत् ॥२२॥
मध्ये कस्यापि वार्ताया, विच्छेदं न समाचरेत् । न ब्रूयात्स्वगृहच्छिद्रं, पुरतो यस्य कस्यचित् ॥२३॥
नैव वस्तु व्यवहारे-दज्ञातमपरीक्षितम् । न कुर्यात्कस्यचित्कीर्ति,-खण्डं विश्वासघातनम् ॥२४॥ __ योगक्षेमच्छेद-भेदौ, ग्रामादीनां न साधयेत् । न भुञ्जीतावण्टयित्वा, वस्तु किश्चिदपि कचित् ॥२५॥
अनीत्या नार्जयेद्रव्यं, निजमूलधनापहम् । तन्नाऽऽचरेज्जातु यत्स्यादिहाऽमुत्र च गर्हितम् ॥२६॥
परस्त्रिया सहकाकी, न गच्छन्न च संवदेत् । न वा तया महैकान्तवासमासादयेदपि ॥२७॥
१ 'सत्यं चे' त्यर्थः। वदेत् , अपृष्टो नोत्तरं दद्यात् , मध्ये कस्यापि वा याश्छेदं न कुर्यात् , गृहच्छिद्रं कस्मैचिदपि न कथयेत् , किमपि वस्त्वपरीक्ष्यापरिज्ञाय च न व्यवहरेत् , कस्यापि मतिपत्तौ हस्तक्षेपं, विश्वासघातं, ग्रामादेयोंग-क्षेमयोश्छेदभेदीच न कुर्यात् , अवण्टयित्वा किश्चिदपि न जातु भुञ्जीत, अनीतिवृत्या द्रव्यं नार्जयेत् , उभयलोकविरुद्धं पूछे उत्तर न दे, कोई बात-चीत करता हो तो बीचमें न बोले, घरकी बुराई किसीसे न कहे, विना जाने और परीक्षा किये किसी वस्तुका व्यवहार न करे, किसीको प्रतिपत्तिमें हस्तक्षेप न करे, विश्वासघात न करे, ग्राम नगर आदिके योग-क्षेम (अलब्ध वस्तुके लाभ करने
और लब्धकी रक्षा करने) में विघ्न न डाले । विना बांटे (पासमें बैठे हुऔको विना दिये) कभी किसी वस्तुको न खावे, अन्यायसे धनोपाजन न करे, इसलोक परलोकसे प्रतिकूल न करे, परस्त्री के साथ येपना) शेगानी साथ विवाह-समधनी परित्या॥ ४२, प्रिय सत्य बोले, વિના પૂછયે ઉત્તર ન દે. કઈ વાતચીત કરતા હોય તેના વચ્ચે ન બેલે, ઘરના છિદ્રની વાત કોઈને ન કહે, ઓળખ્યા વિના અને પરીક્ષા કર્યા વિના કેઈ વસ્તુને વ્યવહાર ન કરે, કોઇની પ્રતિપત્તિમાં હાથ ન ઘાલે, વિશ્વાસઘાત ન કરે, ગ્રામ નગર આદિના ચાગક્ષેમમાં (અલબ્ધ વસ્તુનો લાભ કરવામાં અને લબ્ધ વસ્તુની રક્ષા કરવામાં) વિન ન નાખે, વહેંચ્યા વિના (પાસે રહેલાઓને ભાગ અપ્યા વિના) કદાપિ કે વસ્તુ ન ખાય, અન્યાયથી ધનપાન ન કરે, ઈહલોક પરલોકથી પ્રતિકૂળ કાર્ય ન કરે, પરસ્ત્રીની સાથે એક ન જાય, ન બેલે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ११ धर्म सामान्यानगारधर्मवर्णनम् १५९
न गृहोयात्तथोत्कोचं, गृहादीनि प्रमार्जयेत् । न व्याप्रियेत प्रमादा,-दल्पमूलधनेन च ॥२८॥
नान्यायमवलम्बेत, जातुचित्लङ्कटेऽपि सन् । महापरिग्रहं किञ्च, महोरम्भं विवर्जयेत् ॥२९॥
अन्यायिनो न पक्षी स्या, नाहेत्वन्यस्य वेश्मगः । न व्रजेदुर्गम मार्ग,-मेकलो मुग्धमानसः ॥३०॥ __ म नदी नापि कासार,-प्रभृति बाहुतस्तरेत् । बालक-प्रवयो-ग्लान, गर्भिणी-चेटका-श्रितान् ॥३१॥
असन्तोष्य न भुञ्जीत, न च कश्चित्कलङ्कयेत् । न द्रुहद् गुरु-देवाय, धर्माय च कथञ्चन ॥३२॥
विटी-तमाल-भङ्गादि,-व्यसनानि विवर्जयेत् । इत्येवमुक्तः सामान्यो,-गारधर्मों जिनेश्वरैः ॥३३॥" इति । नाऽऽचरेत् , परवनितया सहै काकी न गच्छेन्न संभाषेत न चैकान्तवासं कुर्यात् , उत्कोचन गृहोयात, गृहादीनि द्विसन्ध्यं परिमाजयेत् , अल्पेन मूलधनेन नाधिक व्याप्रियेतः सङ्कटापन्नप्राणोऽपि नानीतिमवलम्बेत,महारम्भ-महापरिग्रहयो कर्तव्य नाचरेत् , अन्यायिनः पक्षं नाश्रयेत् , निष्प्रयोजनं कस्यापि गृहं न प्रविशेत् , विकटं मागमेको न गच्छेत, बाहुभ्यां नदीकासारादि न तरेत , बाल-वृद्ध-ग्लान-गर्भवतीभृत्याऽऽश्रितादीनपरितोष्य न भुञ्जीत, कमपि कलङ्कितं न कुर्यात् , गुरवे धर्माय अकेला न जावे, नबोले और न एकान्तमें निवास करे, धूंस (रिश्वत) न ले, सुबह साम धरकी सफाई करे, थोडी पूजीसे बडा व्यापार न करे, प्राणों पर संकट आने पर भी अनीतिका आश्रय न ले, महा आरम्भ महापरिग्रह वाला काम न करे, अन्यायीका पक्ष न ले, विना प्रयोजन किसी के घर में प्रवेश न करें, विकट मार्गमें अकेला न जावे, भुजाओंसे नदी तालाव आदिमें न तेरे, बालक वृद्ध रोगी गर्भवती भृत्य और आश्रितको सन्तुष्ट किये विना भोजन न અને ન એકાંતમાં નિવાસ કરે, લાંચ ન લે, સવાર-સાંજ ઘર સાફ કરે, થોડી પૂછથી મેટે વેપાર ન ખેડે, પ્રાણ પર સંકટ આવતાં પણ અનીતિને આશ્રય ને લે, મહાઆરંભ મહાપરિગ્રહવાળું કામ ન કરે, અન્યાયીને પક્ષ ન લે, પ્રયજન વિના કેઈના ઘરમાં પ્રવેશ ન કરે, વિકટ માર્ગમાં એકલે ન જાય, ભુજાઓથી નદી-તળાવ આદિમાં ન તરે, બાલક વૃદ્ધ રેગી ગભર્વતી ચાકર અને આશ્રિતને સંતુષ્ટ કર્યા વિના ભજન ન કરે, કેઈને કલંકિત ન કરે, ગુરૂ અને ધર્મની સાથે દ્રોહ કરવાની ઈચ્છા પણ ન કરે, બીડી તંબાકુ અને ભાંગ આદિ વ્યસનને સર્વ થા ત્યાગ કરે-ઇત્યાદિ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशास्त्र च मनसाऽपि न द्रुह्येत् , वीटिका-तमाल-विजयादिव्यसनानि च सर्वथा परित्यजेत् " इत्यादि ॥
विशेषोगार-(श्रावक)-धर्मस्वरूपम्. विशेषरूपस्तु-सम्यग्दर्शनाणुव्रतादिलक्षणस्तत्र सम्यग्दर्शन-प्रशम-संवेगादि लक्षण आत्मपरिणामस्तत्वार्थश्रद्धानं वा-नवानां जीवादितत्वानां देवगुरुधर्माणां च यथार्थस्वरूपेषु बुद्धिपूर्वकं श्रद्धानमित्यर्थः, तत्र-जीव: प्राग्व्याख्यातस्वरूप । पुण्यादयो मोक्षान्ता अपि प्रागेव व्याख्याताः । अजीवश्च जीवव्यतिरिक्तः धर्मास्तिकाया-ऽधर्मास्तिकायाऽऽकाशास्तिकाय-काल-पुद्गलास्तिकायलक्षणस्तत्र-धर्मा
१-'अगारधर्मः' इति भूतपूर्वेण (१६१ पृष्ठ गतेन) सम्बन्धः । करे, किसी को कलङ्कित न करे, गुरु और धर्मके साथ द्रोह करनेकी इच्छा तक न करे, बीडी, तमाखु और भांग आदि व्यसनो का सर्वथा त्याग करे, इत्यादि।
सामान्यरूप अगारधर्मका भगवान्ने इस प्रकार वर्णन किया है। अब विशेषरूप आगार-धर्मका वर्णन करते हैं---
विशेषरूप-अगार (श्रावक) धर्म. सम्यद्गर्शन और अणुव्रत आदिको विशेष आगार-धर्म कहते हैं। प्रशम-संवेग-निर्वेद-अनुकम्पा-आस्तिक्यरूप आत्म-परिणामको, अथवा तत्त्वार्थ के अर्थात् जीव आदि नौ तत्त्वोंके तथा सच्चे देव गुरु और धर्म के यथार्थबुद्धिपूर्वक श्रद्धानको सम्यग्दर्शन ( समकित) कहते हैं।
जीवनतत्त्वका व्याख्यान पहले कर चुके हैं, और पुण्यसे लेकर मोक्ष पर्यन्त तत्त्वोंका स्वरूप भी पहले लिखा जा चुका है। रहा अजीवतत्त्व, सो, जीव न हो वह अजीव है। अजीव पांच हैं-(१)
સામાન્યરૂપ અગારધર્મનું ભગવાને એ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું છે. હવે વિશેપરૂપ અગારધમ વર્ણન કરે છે –
विशेष३५-२५॥२ (श्राव) धर्म " સમ્યગ્દર્શન અને અણુવ્રત આદિને વિશેષ અગારધર્મ કહે છે. પ્રશમ–સંવેગનિર્વેદ–અનુક પા–આસ્તિકરૂપ આત્મપરિણામને અથવા તત્ત્વાર્થના અર્થાત્ જીવ આદિ નવ તના તથા સાચા દેવ ગુરૂ અને ધર્મના યથાર્થ બુદ્ધિપૂર્વક શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શન (સમકિત) કહે છે. જીવતત્વનું વ્યાખ્યાન પહેલાં કરી ગયા છીએ, અને પુણ્યથી મોક્ષ સુધીનાં તત્ત્વનું સ્વરૂપ પણ પહેલાં લખી ગયા છીએ, બાકી રહ્યું અજીવ તત્વ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ०१०११धर्म० श्रावकधर्मनिरूपणेजिवादिस्व. १६१
स्तिकायः धर्मद्रव्यं-विचरतो मत्स्या देलमिव गतिमतां जीवानां पुद्गलानां च साहाय्यदानेनाऽऽधारभूत इत्यर्थः, एष ह्यमौर्तिकः सर्वलोकव्यापी जीवपुद्गलगतेनिमित्तकारणम् । अधर्मास्तिकायः अधर्मद्रव्यं-पथिकादीनां वृक्षादिच्छायेव स्थितिमतांजीवानां पुद्गलानां च साहाय्यदानेनाऽऽधारभूत इत्यर्थः, एष हि निजशक्त्याऽवतिष्ठमानानां जीवानां पुद्गलानां च प्रेरणामन्तरेणैवावस्थितिनिमित्तम् । धर्मधर्मास्तिकाय, (२) अधर्मास्तिकाय, (३) आकाशास्तिकाय, (४) काल और (२) पुद्गलास्तिकाय ।
(१) धर्मास्तिकाय-चलनेवाले जीवों और पुद्गलोंको जो चलने में सहायता पहुँचाता है उसे धर्मास्तिकाय या धर्मद्रव्य कहते है, जैसे जलमें चलनेवाली मछलीके चलने-फिरने में जल सहायक होता है। धर्मास्तिकाय-अरूपी (अमूर्तिक) और समस्त लोकाकाशमें व्यापक है, और जीव-पुद्गलोकी गतिमें निमित्त-कारण है। ____ (२) अधर्मास्तिकाय--जैसे चलता हुआ मुसाफिर यदि ठहरना चाहे तो वृक्षकी छाया उसके ठहरने में उदासीन कारण होती है उसी प्रकार स्थितिमान् जीवों और पुद्गलोंकी स्थितिमें जो सहायक होता है उसे अधर्मास्तिकाय या अधर्मद्रव्य कहते हैं। अधर्मद्रव्य ठहरते हुए को ठहरनेमें सहायक मात्र होता है, प्रेरणा करके ठहराता नहीं है। यह भी धर्मास्तिकायकी ही तरह अरूपी और समस्त लोकाकाशव्यापी જેમાં જીવ ન હોય તે અજીવ છે અજીવ પાંચ પ્રકારના છેઃ (૧) ધર્માસ્તિકાય, (२) अयामितीय, (3) मशस्तिय, (४) स भने (4) पुदवास्तिय..
(१) घस्तिय-यासना छ भने पुगतान रे यासामi A1યતા કરે છે તેને ધમસ્તિકાય અથવા ધર્મદ્રવ્ય કહે છે, જેમકે જળમાં ચાલનારી માછલીને ચાલવા–ફરવામાં જળ સહાયક થાય છે. ધર્માસ્તિકાયઅરૂપી (અમૂર્તિક) અને સમસ્ત કાકાશમાં વ્યાપક છે, અને જીવ-પુદ્ગલેની ગતિમાં નિમિત્ત-કારણ છે.
અધમસ્તિકાય–જેમ ચલતે મુસાફર જે થોભવા ઇરછે તે વૃક્ષની છાયા તેના થોભવામાં ઉદાસીન કારણ બને છે, તેમ સ્થિતિમાન છે અને પુદગલેની સ્થિતિમાં જે સહાયક બને છે તેને અધર્માસ્તિકાય અથવા અધર્મ દ્રવ્ય કહે છે. અધમ દ્રવ્ય થોભનારને ભવામાં સહાયકમાત્ર બને છે. પ્રેરણા કરીને થોભાવતુ નથી. એ પણ ધમસ્તિકાયની પેઠે અરૂપી અને સમસ્ત કાશવ્યાપી છે. ધર્મદ્રવ્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
द्रव्याऽधर्मद्रव्ये च लोकालोकमर्यादयोरसाधारणे कारणे स्तः, एतद्वयाभावे चालोकसत्तेति यथाक्रममन्वयव्यतिरेकावत्र बोद्धव्यौ । आकाशस्तिकायः आकाशद्रव्यं -जीवादिसर्वपदार्थस्यावकाशदानेन निमित्तमनन्तोऽमौर्तिको लोकालोकव्यापी चेत्यर्थः। काल:-अमौर्तिकः सन् द्रव्यावस्थापरिवृत्तिनिदानम्-एकस्मिन्नेव मनुध्यादौ बाल-यौवन-वार्द्धकावस्थापरिणामहेतुर्नव्यानि जीर्णयन् जीर्णानि च नव्ययनमौत्तिकोऽप्रदेशी द्रव्यविशेष इत्यर्थः । पुद्गलास्तिकायः पुद्गलद्रव्यम्-परमाणुमारभ्य यावद्धटपटादिपदार्थसार्थ इत्यर्थः, एतल्लक्षणं च वर्णस्पर्शरसगन्धवत्त्वम् , है। धर्मद्रव्य और अधर्मद्रव्य, लोकाकाश और अलोकाकाश की मर्यादाके कारण हैं। जहां ये द्रव्य हैं वह लोकाकाश और जहां इनका सद्भाव नहीं है वह अलोकाकाश कहलाता है।
(३) आकाशास्तिकाय--जीव आदि द्रव्योंको जो अवकाश देता है वह आकाशास्तिकाय या आकाशद्रव्य, है। आकाशद्रव्य अनन्तप्रदेशी है, अमूर्तिक है और लोक तथा अलोक में व्याप्त है।
(४) काल-कालद्रव्य अमूर्तिक है और द्रव्यकी पर्यायोंकी परिवर्तन का कारण है । मनुष्य आदिमें बालक, युवा और वृद्ध अवस्था कालही के प्रभावसे होती है। यह पुरानेको नया और नये को पुराना करता है, और अप्रदेशी द्रव्य है--इसके प्रदेश नहीं होते।
(५) पुद्गलास्तिकाय -परमाणुसे लेकर घट पट आदि सभी दिखाई देने वाला पदार्थ पुद्गलास्तिकाय या पुद्गलद्रव्य ही है। जिसमें रूप, અને અધર્મદ્રવ્ય, લેકાકાશ અને અલેકાકાશની મર્યાદાના કારણ છે. જ્યાં એ દ્રવ્ય છે, તે લોકકાશ અને જ્યાં એનો સદ્દભાવ નથી તે અલકકાશ કહેવાય છે. •
(૩) આકાશાસ્તિકાય–જીવ આદિ દ્રવ્યને જે અવકાશ આપે છે તે આકાશાસ્તિકાય અથવા આકાશ દ્રવ્ય છે આકાશદ્રવ્ય અનંતપ્રદેશ છે, અમૂર્તિક છે અને લોક તથા અલેકમાં વ્યાપ્ત છે
(૪) કાલ-કાલદ્રવ્ય અમૂતિક છે અને દ્રવ્યની પર્યાયેના પરિવર્તનનું કારણ છે. મનુષ્ય આદિમાં બાળક, યુવા અને વૃદ્ધ અવસ્થા કાલના જ પ્રભાવથી થાય છે. એ જૂનને નવું અને નવાને જૂનું કરે છે, અને અપ્રદેશી દ્રવ્ય છે. એના પ્રદેશે થતા નથી. : (૫) પુદગલાસ્તિકાય–પરમાણુથી લઈને ઘટ પટ આદિ બધા દેખતા પદાથે પુદગલાસ્તિકાય અથવા પુદ્ગલ દ્રવ્ય જ છે. જેમાં રૂપ, સ્પર્શ રસ. ગંધ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ११ धर्म० श्रावकधर्मनिरूपणे जीवादिस्व० १६३ एकस्मात्स्थानानिर्गत्य (विघटय) स्थानान्तरपूरणं पुद्गलपदार्थः, पुद्गलस्य निरंशो भागः परमाणुः; यावदेकः परमाणुरपरेण परमाणुना सह सम्मिलितो वर्तते तावत्स 'प्रदेश'-इति व्यवहियते, द्वित्रादिभिः परमाणुपदेशैश्च स्कन्धो भवतीति । धर्माऽधर्माऽऽकाशजीवानां प्रदेशाः प्रदेशान्तरविलक्षणा घनीभूततया स्वेभ्यः सर्वथैवाऽपृथग्भूता न तु पटात्पटप्रदेशवद्भिन्नाः । आह-ननु किमिदं धर्मादीनामम्तिकायत्वं ? कथं च कालस्तच्छून्यो व्यवहिय ते ? इति, उच्यते-अस्तयः प्रदेशाः, कायःसमुदायस्ततश्चाऽस्तीनांप्रदेशानां कायः समुदायोऽस्तिकायः, एवं च धर्मरूपोऽस्पर्श, रस, गंध पाये जाएँ वही पुद्गल है । एक पदार्थसे विभक्त होकर दूसरे पदार्थकी पूर्ति करनेसे इसे पुद्गल कहते हैं।
जिसका दूसरा अंश न हो सके ऐसे, पुद्गलके सबसे सूक्ष्म अंश को परमाणु कहते हैं। एक परमाणु जब तक दूसरे परमाणुके साथ मिला रहता है, तब तक उसे प्रदेश कहते हैं। जब वह दो, तीन, चार
आदि अधिक परमाणुओं या प्रदेशोंके साथ मिल जाता है तब स्कन्ध कहलाता हैं।
जैसे पटके प्रदेश पट (वस्त्र) से पृथक होते हैं वैसे धर्मद्रव्य अधर्मद्रव्य आकाशद्रव्य और जीवद्रव्यके प्रदेश पृथक नहीं किये जा सकते। वे अत्यन्त घनीभूत-अखण्डपिण्डरूप-होकर रहते हैं।
प्रश्न-धर्म आदिके साथ जो 'अस्तिकाय' लगाया है, उसका अभिप्राय क्या है ? और कालके साथ 'अस्तिकाय' क्यों नहीं लगाया गया है ? ___ उत्तर–'अस्ति'का अर्थ है प्रदेश और 'काय' का अर्थ है समूह, માલુમ પડે તે પુદગલ છે, એક પદાર્થથી વિભકત થઈને બીજા પદાર્થની પૂર્તિ કરતા હેવાથી એને પુગલ કહે છે.
જેને બીજો અંશ ન થઈ શકે એવા, પુદગલના સૌથી સૂક્ષ્મ અંશને પરમાણુ કહે છે. એક પરમાણુ જ્યાં સુધી બીજા પરમાણુની સાથે મળી રહે છે, ત્યાં સુધી તેને પ્રદેશ કહે છે. જ્યારે તે બે, ત્રણ, ચાર આદિ અધિક પરમાણુઓ યા પ્રદેશની સાથે મળી જાય છે, ત્યારે સ્કન્ધ કહેવાય છે.
જેમ પટના પ્રદેશ પટ (વસ્ત્ર)થી પૃથફ હોય છે, તેમ ધર્મદ્રવ્ય અધર્મદ્રવ્ય આકાશદ્રણ અને જીવદ્રવ્યના પ્રદેશ પૃથફ કરી શકાતા નથી તે અત્યંત ઘનીભૂતઅખંડપિંડરૂપ થઈને રહે છે.
પ્રશ્નધર્મ આદિની સાથે જે “અસ્તિકાય લગાડે છે તેને અભિપ્રાય શું છે? અને કાલની સાથે “અસ્તિકાય કેમ નથી લગાડ?
ઉત્તર–“અસ્તિને અર્થ છે પ્રદેશ, અને “કાય’ને અર્થ છે સમૂહ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
उपासकदशाङ्गमूत्रे
स्तिकायो धर्मद्रव्यमिति फलति, एवमधर्मास्तिकायादिष्वपि बोध्यम् , कालस्य तु भूतस्य नष्टत्वाद् भविष्यतश्चेदानीमसत्त्वाद्वर्तमानतामात्रमवशिष्यत इति नास्त्यस्तिकायत्वव्यपदेशः। एषु धर्माधर्मजीवा असङ्ख्यातप्रदेशात्मकाः, आकाशश्वानन्तप्रदेशात्मकः, इयास्तु विशेषः- यल्लोकाकोशोऽसंख्यातप्रदेशात्मकोऽलोकाकाशश्चानन्तपदेशात्मक इति !
देवस्वरूपम् ! देवः स यो दोषवर्जितो ज्ञानाधनन्तचतुष्टयवान् , लोकालोकयथावस्थितस्वरूपोपदेशकः, प्रमाण-नय-स्याद्वाद-प्ररूपको वीतरागस्त्यागी च, इसलिए अस्तिकाय का अर्थ 'प्रदेशोंका समूह' ऐसा हुआ। धर्मास्तिकायका अर्थ निकला-धमरूप प्रदेशोंका समूह । इसी प्रकार अधर्मास्तिकाय आदिके विषयमें भी समझना चाहिए। किन्तु कालके प्रदेश नहीं हैं, क्योंकि अतीत (बीता हुआ) काल नष्ट हो चुका है और भविष्य काल इस समय विद्यमान नहीं है। सिर्फ वर्तमान काल समयमात्र शेष रह जाता है इसलिए उसे अस्तिकाय नहीं कहते। इनमेसे धर्म अधर्म और जीवद्रव्य ये असंख्यात प्रदेशवाले हैं,
और आकाश अनन्तप्रदेशी हैं। विशेषता यह है कि आकाशमें भी लोकाकाश तो असंख्यातप्रदेशी है पर अलोकाकाश अनन्तप्रदेशी है।
देवका स्वरूप । देव-जो दोषोंसे सर्वथा मुक्त हो, अनन्त चतुष्टदसे युक्त हो लोक अलोकके यथार्थ स्वरूपका उपदेशक हो, प्रमाण नय स्याद्वादकी તેથી અસ્તિકાયને અર્થ “પ્રદેશને સમૂહ એ થે. ધર્માસ્તિકાયનો અર્થ નીકળે ધર્મરૂપ પ્રદેશને સમૂહે એ પ્રમાણે અધમસ્તિકાય આદિના વિષયમાં પણ સમજી લેવું. પરંતુ કાલના પ્રદેશ નથી, કારણ કે અતીત (વીતી ગએલે) કાલ નષ્ટ થઈ ચૂક્યું છે અને ભવિષ્યકાળ અત્યારે વિદ્યમાન નથી. માત્ર વર્તમાનકાળ સમયમાત્ર શેષ રહી જાય છે, તેથી તેને અસ્તિકાય નથી કહેતા, એમાંથી ધમ, અધર્મ અને એક છવદ્રવ્ય એ અસંખ્યાત પ્રદેશવાળા છે, અને આકાશ અનંતપ્રદેશી છે. વિશેષતા એ છે કે આકાશમાં પણ કાકાશ તે અસંખ્યાતપ્રદેશી છે, પરંતુ અલકાકાશ અનંતપ્રદેશ છે.
वर्नु २५३५. દેવ—જે દેથી સર્વથા મુકત હોય, અનંત ચતુષ્ટયથી યુકત હોય, લેક અલકના યથાર્થ સ્વરૂપને ઈપદેશક હાય, પ્રમાણ નય સ્યાદ્વાદની પ્રરૂપણ કરનારે હોય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
arraferrett टीका अ. १ स. ११ धर्म. श्रावकधर्मनिरूपणेदेवस्व. १६५
तदुक्तम्
“णिद्दोसो संजुत्तो, चउहिं णाणाइहिं अनंतेहिं । लोयालोयजहडिय - सरूवणिद्देसगो य जो होई ॥ १ ॥
एवं पमाण - णय- सियवाय- प्पन्नावगो विगयराओ । अवि जो परमच्चाई सो देवो जेणसासणे वृत्तो ||२||" इति ।
एतच्छाया च-
निर्दोषः संयुक्तश्चतुर्भिर्ज्ञानादिभिरनन्तैः ।
लोकालोकयथास्थित, -स्वरूपनिर्देशकञ्च यो भवति ॥ १ ॥
एवं प्रमाण-नय- स्याद्वाद - प्रज्ञापको विगतरागः ।
अपि यः परमत्यागी, स देवो जैनशासने उक्तः ॥ २ ॥” इति ।
66
१
तत्र - दोषाः = दानान्तरायादयोऽष्टादश मत्कृता-तत्त्वप्रदीपा - दवसेयाः । ज्ञानाधनन्तचतुष्टयं चानन्तज्ञानानन्तदर्शनानन्तसुखानन्तवीर्यरूपम् । लोकालोकौ च प्रा
१ अन्तराया दानलाभ, वीर्य भोगोपभोगगाः । हास्यं रत्यरती भीति, र्जुगुप्सा शोक एव च ॥ १॥ कामो मिथ्यात्वमज्ञानं, निद्रा चाविरतिस्तथा । रागद्वेषौ प्रभुप्रोक्ता, दोषा अष्टादश स्वमी || २ ||" इति ।
प्ररूपणा करने वाला हो, वीतराग और त्यागी हो वही सच्चा देव है । कहा भी है
" जो निर्दोष, अनन्त चतुष्टयसे युक्त, लोकालोकके यथार्थ स्वरूप का प्ररूपक, प्रमाण नय स्याद्वादका उपदेशक, वीतराग और परम त्यागी हो, वही जैन - शासन में देव माना गया है || २ || "
यहां दोषसे दानान्तराय आदि अठारह दोषोंका ग्रहण है । उनका कथन मेरे द्वारा निर्मित 'तत्वप्रदीप' नामक ग्रन्थ में देखना चाहिए । अनन्तचतुष्टयका अर्थ अनन्त ज्ञान, अनन्त दर्शन, अनन्त सुख और अनन्त वीर्य है । लोक और अलोकका स्वरूप पहले बता चुके हैं। વીતરાગ અને ત્યાગી હાય તે સાચા દેવ છે. કહ્યું છે કે—
" निर्दोष, अनंत चतुष्टथी युक्त, बोझोउना यथार्थ स्व३पना ३५, પ્રમાણ નય સ્યાદ્વાદને ઉપદેશક, વીતરાગ અને પરમત્યાગી તેને જૈનશાસનમાં દેવ भानेलो छे. (१)
અહીં દોષથી દાનાન્તરાય આદિ અઢાર દોષાનું ગ્રહણ છે. એનું કથન भारा रथेला 'तत्व प्रदीप' નામના ગ્રંથમાં જોવું. અનત ચતુષ્ટયનો અર્થ અનંત જ્ઞાન, અન ંતદન, અનત સુખ અને અનત શકિત છે. લેાક અને અલેકનું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
ग्व्याख्यातस्वरूपौ । प्रमाणं च तद येन पदार्थाः प्रमीयन्ते, संशय-विपर्ययानध्यवसायभिन्नं, सम्यग्ज्ञानमिति यावत्, एतच्च मति श्रुताऽवधि- मनः पर्यत्र - केवलज्ञानभेदात्पञ्चविधम् मत्यादिस्वरूपं च मत्कृते तत्रप्रदीपे प्रपञ्चितम् ।
१६६
"
[ नयप्ररूपणम् ]
नयति नानांशात्मकं पदार्थमेकांशावलम्बनेन प्रतीतिविषयं प्रापयतीति यद्वा नीयते = परिच्छिद्यते पदार्थों येन यस्माद्वेति नयः = नानाधर्मात्मकस्य वस्तुन एकांशपरिच्छेद इत्यर्थः यद्वा सर्वे घट-पट कट- करट- बरटादयः पदार्थों निज- निज
२- प्रमा - ( ज्ञान ) - विषय क्रियन्ते - बोध्यन्त इत्यर्थः ।
जिससे पदर्थोका यथार्थ ज्ञान हो उसे प्रमाण कहते हैं, अर्थात् संशय विपर्यय और अनध्यवसायसे भिन्न ज्ञान अथवा सम्यग्ज्ञान ही प्रमाण है । सम्यग्यज्ञान (प्रमाण) मति, श्रुत, अवधि, मनःपर्यव और केवल - ज्ञानके भेदसे पांच प्रकारका है । इसका विस्तृत वर्णन 'तत्त्वप्रदीप' में किया गया है ।
(७) नयोंका प्ररूपण ।
पदार्थ में अनन्त धर्म पाये जाते हैं उन सब धर्मो का समुदाय वह पदार्थ है । उन अनन्त धर्मोंमें से किसी एक विवक्षित धर्मको मुख्य करके और शेष धर्मोको गौण करके अर्थात् उस मुख्य धर्मका आलंबन लेकर जो पदार्थका ज्ञान करावे उसे नय कहते हैं । अथवा जिसके द्वारा अनन्तधर्मात्मक पदार्थका एक धर्म जाना जाय उसे नय कहते हैं अथवा घट पट आदि समस्त पदार्थ अपने-अपने मूल द्रव्य સ્વરૂપ પહેલાં બતાવી ગયા છીએ. જેથી કરીને પર્થીનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય તેને પ્રમાણ કહે છે, અર્થાત્ સંશય વિષય અને અધ્યવસાયથી ભિન્ન જ્ઞાન અથવા સમ્યજ્ઞાન જ प्रभाणु छे. सभ्यग्ज्ञान (प्रमाणु) मति, श्रुत, अवधि, મન:પ`વ અને કેવળજ્ઞાનના ભેž કરીને પાંચ પ્રકારનું છે. એનું વિસ્તૃતવર્ણન ‘તત્ત્વપ્રદી’માં કરેલું છે.
(७) नयोनुं अइयाशु.
પદાર્થોમાં અનંતધર્મ માલુમ પડે છે, એ સર્વ ધર્મના સમુદાય એ પટ્ટાથ છે. એ અનંત ધર્મોમાંથી કેઇ એક વિવક્ષિત ધમ ને મુખ્યત્વે કરીને અને શેષ ધર્માંને ગૌણત્વે કરીને અર્થાત્ એ મુખ્ય ધનું આલંબન લઇને જે પદ્માનું જ્ઞાન કરાવે તેને ‘નય' કહે છે. અથવા જેની દ્વારા અન તધર્માંત્મક પદાર્થોના એકધ જાણવામાં આવે તેને નય કહે છે. અથવા ઘટ પટ આદિ બધા પદાર્થŕ પોતપોતાના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० टीका अ. १ सू. ११ धर्म० श्रावकधर्मेनिरूपणे नयप्ररूपणम् १६७ मूलद्रव्याण्यपेक्ष्य नित्याः सन्तोऽपि तत्तद्धटपटाद्याकारपरिणतिमपेक्ष्यानित्या इति पदार्थमात्रमंशतो नित्यमंशतश्चानित्यं यन्मन्यते सोऽयं नय उच्यते ।
अयं च तावद्विविधः द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकत्वाभ्याम् । तत्र तत्तत्पर्यायानदुद्रवति द्रोण्यति वेति द्रव्यं, स एवार्थे द्रव्यार्थः, सोऽस्त्यस्मिन्निति द्रव्यार्थिकः १ । की अपेक्षासे नित्य हैं किन्तु घट पट आदि पर्यायोंकी अपेक्षा अनित्य भी हैं । अर्थात् घट (घड़ा) पुद्गलरूप हैं । जब घटके पुद्गल, घट बनने से पहले मिट्टी के रूपमें थे, तब भी पुद्गल थे, जब घटकी आकृति ( शकल) में आये तब भी पुद्गल ही हैं, अगर कोई घटको पटक कर टुकड़े-टुकड़े कर डाले तब भी वे टुकडे पुद्गल ही रहेंगे, यदि कोई उन टुकड़ोंको पिसकर मिट्टी में मिला कर फिर उनसे घट बनाए तब भी वे पुद्गल ही रहेंगे । इस प्रकार उन उन पुदगलोंका पुद्गलपन कदापि नष्ट नहीं होता, इसी कारण वे द्रव्य-दृष्टिसे नित्य है । परन्तु वे सदा एक ही अवस्थामें नहीं रहते - कभी मिट्टीके रूपमें, कभी घटके रूप में, कभी टुकडे के रूपमें और कभी सूक्ष्म रजके रूप में आते हैं। ये सब रूप द्रव्य के पर्याय - दृष्टिसे पदार्थ अनित्य हैं । जो किसी अपेक्षा नित्य और किसी अपेक्षा अनित्य मानता है उसको नय कहते हैं ।
नय दो प्रकारका है - (१) द्रव्यार्थिक और ( २ ) पर्यायार्थिक | जो भूत कालमें था । वर्तमान में है और भविष्य में भी रहेगा મૂદ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય છે, પરન્તુ ઘટપટ આદિ પર્યાયની અપેક્ષાએ અનિત્ય पशु छे. अर्थात् घट (घडा) युगस३प है. न्यारे घटना पुछ्गलो, घट मन्या पडेलां માટીના રૂપમાં હતાં, ત્યારે પણ એ પુદ્ગલા હતા. જ્યારે તે ઘટની આકૃતિમાં આવ્યા ત્યારે પણ પુદ્ગલ જ છે; અગર જો કોઇ ઘટને પછાડીને ટુકડે-ટુકડા કરી નાંખે ત્યારે પણ તે ટુકડ પુદ્ગલ જ રહેશે; જો કોઇ એ ટુકડાને ખાંડી-દળીને માટીમાં મેળવી દઇ ફ્રી એમાંથી ઘટ મનાવે ત્યારે પણ એ પુદ્ગલ જ રહેશે, એ પ્રમાણે એ પુદ્દગલાનું પુદ્દગલપણું કદાપિ નષ્ટ થતું નથી, તે કારણથી તે દ્રવ્યદૃષ્ટિએ કરીને નિત્ય છે. પરન્તુ તે સદા એક જ અવસ્થામાં રહેતા નથી-કેઇવાર માટીના રૂપમાં, કોઇવાર ઘટના રૂપમાં કાઇવાર ટુકડાના રૂપમાં અને કોઇવાર સૂક્ષ્મ રજના રૂપમાં આવે છે. એ બધાં રૂપ દ્રવ્યના પર્યાય-દ્રષ્ટિએ કરીને પદાર્થ અનિત્ય છે. જે કાઈ અપેક્ષાએ નિત્ય અને કઇ અપેક્ષાએ અનિત્ય માને છે, તેને નય કહે છે નય એ अहारनो छे: (१) द्रव्यार्थि मने (२) पर्यायार्थि४.
જે ભૂતકાળમાં હતું, વર્તમાનમાં છે અને ભવિષ્યમાં હશે, તેને દ્રવ્ય કહે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
उपासकदशासूत्रे पर्येति-प्राप्नोत्युत्पत्ति-नाशाविति पर्यायः, स एवार्थः पर्यायार्थः, सोऽस्त्यस्मिन्निति पर्यायाथिकः (२)।।
तयोर्द्रव्यार्थिकस्य नयस्य नैगम-संग्रह-व्यवहाररूपास्त्रयो भेदास्तत्र
नके बहुविधाः गमा: बोधमार्गा यस्य, यद्वा नि=नितरां सर्व थेत्यर्थः गमा:= बोधा यस्य स निगमस्तत्र भवः कुशलो वा नैगमः-सार्वकालिक-वार्तावगमोपायभूत इत्यर्थः, यथा कश्चिद्भूतकालं लक्ष्यीकृत्योच्यते लोके–'अद्यामुकस्य जन्मोत्सवः' इत्यादि (१ )।
१-इत्यादि-एवं वर्तमान-भविष्यतोरपि बोध्यम् । उसे द्रव्य कहते हैं । जो नय द्रव्यको अर्थ (विषय) करे उसे द्रव्यार्थिक नय कहते है।
जो उत्पत्ति और बिनाशको प्राप्त होता है उसे पर्याय कहते हैं। जो नय पर्यायको विषय करता है उसे पर्यायाथिक नय कहते हैं ।
द्रव्यार्थिक नयके तीन भेद है-(१) नैगम, (२) संग्रह, (३) व्यवहार । जो अनेक प्रकारोंसे ज्ञान कराता है, अथवा जो सर्वदा (त्रिकालसम्बन्धी) बातको जानने में कुशल हो उसे नैगम नय कहते हैं। जैसे-यद्यपि भगवान महावीरस्वामो निर्माणको प्राप्त हो चुके हैं तथापि यह नय भूतकी विवक्षासे प्रत्येक वर्ष की चैत्र शुक्ला त्रयोदशी को महावीर स्वामीके जन्मको तिथि मानता है, और इसीको प्रधान करके लोग कहते हैं कि-'आज भगवानकी जयन्ती है।' इसी प्रकार वर्तमान और भविष्य कालके उदाहरण स्वयं समझ लेने चाहिए। छ. २ नय दयने म (विषय) ४२ तेने व्यर्थि नय हे छे.
જે ઉત્પત્તિ અને વિનાશને પ્રાપ્ત થાય છે તેને પર્યાય કહે છે. જે નય પર્યાય યને વિષય કરે છે તેને પર્યાયર્થિક નય કહે છે.
या नयना ऋण लेहो छ:-(१) नेगम, (२) सह, (3) २५१६२. रे અનેક પ્રકારે જ્ઞાન કરાવે છે, અથવા જે સર્વદા (ત્રિકાળ સંબંધી) વાતને જાણવામાં કુશળ હોય તેને નૈગમન કહે છે. જેમકે-જે કે ભગવાન મહાવીર સ્વામી નિર્વાણ પામી ચૂક્યા છે તથાપિ એ નય ભૂતની વિવક્ષાએ કરીને પ્રત્યેક વર્ષની પૌત્ર સુદ તેરશે મહાવીર સ્વામીના જન્મની તિથિ માને છે, અને તેના પ્રધાન કરીને લોકે કહે છે કે “આજે ભગવાનની જયંતી છે. એ જ રીતે વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળનાં ઉદાહરણે પણ સમજી લેવાં.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ११ श्रावकधर्म• नयपरूपणम् १६९
विशेषनरपेक्ष्येण सत्त्व-द्रव्यत्वादिरूपं सामान्यमानं संगृह्णाति एकरूपतया क्रोडीकरोतीति सङ्ग्रहः-सामान्योक्त्या तद्धर्मावच्छिमानां विशिष्टानां सर्वेषां सम्यग्राहक इत्यर्थः, यथा-'जीवश्चेतनालक्षण इत्युक्ते सर्वेषां जीवानां प्रतीतिर्भवतीति(२)। __ सच्च-द्रव्यत्वादीन पदार्थानुक्तस्वरूपेण सङ्ग्रहनयेन गृहीत्वा यदवान्तर-धर्मावच्छिन्नतया विभज्य व्यवहरणं स व्यवहारः, यथा-'जीवो द्विविधः-संसारी मुक्तश्चे-त्यादि (३)। ___जो नय विशेष की अपेक्षा न कर सामान्यको ग्रहण करता है वह संग्रह नय है, अर्थात् सामान्यके कथनसे उस सामान्य धर्म वाले समस्त पदार्थीका सम्यक् प्रकारसे ग्रहण करने वाला संग्रह नय है। जैसे'जीवका लक्षण चेतना है' ऐसा कहनेसे समस्त जीवोका ग्रहण होता है। ___ सत्त्व, द्रव्यत्व आदि सामान्य धर्म के कारण संग्रह नयके द्वारा संग्रहरूपसे ग्रहण किये हुए पदार्थों में विशेष धर्मों के द्वारा विभाग करके जो ग्रहण करता है वह व्यवहार नय है।
तात्पर्य यह है कि-पदार्थो में सामान्य धर्म भी है और विशेष धर्म भी हैं। दूध और जल दोनों में द्रवत्व (पतलापन) समान है किन्तु उनके अन्य गुणोमें भेद है । 'सत्व' गुण समस्त पदार्थों में है, अतः संग्रह नय इस गुणकी अपेक्षा समस्त पदार्थोंको एक मानता है। किन्तु व्यवहार नय कहता है-सब पदार्थ एक नहीं हो सकते, क्योंकी किसी-किसी में जीवत्व गुण है। किसी-किसी में जीवत्व गुण
જે નય વિશેષની અપેક્ષા ન કરતાં સામાન્યને ગ્રહણ કરે છે તે સંગ્રહાય છે, અર્થાત્ સામાન્યના કથન કરીને એ સામાન્ય ધર્મવાળા બધા પદાર્થોનું સભ્ય પ્રકારે ગ્રહણ કરનાર સંગઠનય છે. જેમકે–જીવનું લક્ષણ ચેતના છે, એમ કહેવાથી બધા જીનું ગ્રહણ થાય છે.
સત્ત્વ, દ્રવ્ય આદિ સામાન્ય ધર્મોને કારણે સંગ્રહ નયની દ્વારા સંગ્રહરૂપે ગ્રહણ કરેલા પદાર્થોમાં વિશેષ ધર્મો દ્વારા વિભાગ કરીને જે ગ્રહણ કરે છે તે વ્યવહા૨નય છે
તાત્પર્ય એ છે કે પદાર્થોમાં સામાન્ય ધર્મ પણું છે, અને વિશેષ ધર્મ પણ છે. દૂધ અને જલ બેઉમાં દ્રવત્વ (પ્રવાહિત્ય) સમાન છે, પરંતુ તેના બીજા ગુણેમાં ભેદ છે. “સર્વ” ગુણ બધા પદાર્થોમાં છે, તેથી સંગ્રહ નય એ ગુણની અપેક્ષાએ બધા પદાર્થોને એક માને છે. પરંતુ વ્યવહાર નય કહે છે કે બધા પદાર્થો એક નથી હોઈ શકતા, કારણ કે કઈ-કઈમાં જીવત્વ ગુણ છે, મઈ-કઈમાં જીવત્વ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७०
उपासकदशाङ्गसूत्रे
नहीं है, अतः दोनों एक कैसे हो सकते हैं? संग्रह कहता है-जीवत्व गुण एक है और वह गुण जिन-जिनमें पाया जाता है वे सब एक द्रव्य हैं। व्यवहार नय कहता है - कोइ जीव संसारी है, कोइ मुक्त है, अतः दोनों भिन्न-भिन्न हैं। संग्रह कहता है-- जिन-जिनमें संसारीपन पाया जाय वे सब एक हैं । व्यवहार कहता है-- कोई स है कोई स्थावर, दोनों एक नहीं हैं । संग्रह कहता है - जिन-जिनमें
सपन हो वे सब एक हैं । व्यवहार कहता है-- कोई द्विन्द्रिय, कोई श्रीन्द्रिय, कोई चतुरिन्द्रिय और कोई पंचेन्द्रिय होते हैं, अतः भिन्न-भिन्न है। तात्पर्य यह है कि संग्रह नय सामान्य धर्म पर दृष्टि रखता है और व्यवहार विशेष (भिन्न धर्मों पर |
एक नय दुसरे का विरोध नहीं करता है । नय, तब तक ही सुनय है जब तक वे दूसरे नयका विरोध न करके दूसरे नयको उदासीनतापूर्वक देखते हुए अपने विषयको जानते है। जब कोई नय अन्य नयकी अपेक्षा न रख स्वतंत्र बन जाता है तब वह अनेकांतवाद से विपरीत एकान्त-वादको आश्रय देनेके कारण मिथ्या नय हो जाता हैं । सौगतोंका अनीत्यतावाद ऋजुसूत्र नयसे संगत
ગુણુ નથી, તેા મેઉ એક કેવી રીતે હોઇ શકે ? સગ્રહ કહે છે કે જીવત્વ ગુણુ એક છે અને એ ગુણુ જેમાં જેમાં માલૂમ પડે તે બધા એક દ્રવ્ય છે. વ્યવહાર નય કહે છે કે કોઇ જીવ સંસારી છે, કોઇ મુકત છે, માટે બેઉ ભિન્ન ભિન્ન છે. સ ંગ્રહ કહે છે કે જેમાં જેમાં સંસારીપણું માલૂમ પડે તે અધા એક છે. વ્યવહાર કહે છે ક કોઇ ત્રસ છે કાઇ સ્થાવર છે, માટે બેઉ એક નથી. સંગ્રહ કહે છે કે જેમાં જેમાં ત્રસપણું હાય તે બધા એક છે. વ્યવહાર કહે છે કે કોષ એઇ દ્રિય, કોઈ ત્રીન્દ્રિય, કોઈ ચતુરિન્દ્રિય અને કોઈ પ ંચેન્દ્રિય હોય છે, માટે તે ભિન્ન છે. તાત્પર્ય એ છે કે સંગ્રહનય સામાન્ય ધર્મ પર દ્રષ્ટિ રાખે છે અન વ્યવહાર નય વિશેષ (ભિન્ન) ધર્માં પર દ્રષ્ટિ રાખે છે.
એક નય ખીજાના વિરોધ નથી કરતા. નય એ ત્યાં સુધી જ સુનય છે કે જ્યાં સુધી તે ખીજા નયના વિરોધ ન કરતા બીજા નયને ઉદાસીનતા પૂર્વક જોઇ રહી પેાતાના વિષયને જાણે છે. જ્યારે કાઇ નચ અન્ય નયની અપેક્ષા ન રાખતાં સ્વતંત્ર અની જાય છે ત્યારે તે અનેકાંતવાદથી વિપરીત એકાન્તાવાદને આશ્રય આપવાને કારણે મિથ્યાનય બની જાય છે. સૌગતાના અનિત્યતાવાદ ઋસુત્ર નયે કરીને સંગત છે,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसज्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ श्रावकधर्म० नयप्ररूपणम् १७१ पर्यायार्थिकस्य च नयस्य ऋजुसूत्र-शब्द-समभिरूढ़-वम्भूतरूपाश्चत्वारो भेदास्तत्रसदपि द्रव्यं गुणीभावादपरिबोधयन् ऋजु वर्तमानक्षणस्थायिपर्यायमानं प्रधानतया मूत्रयन्नभिप्रायविशेष ऋजुमूत्रनयः, यथा-'संपति सुखमस्ती'-त्यादि, है किन्तु वह बौद्धसिद्धान्तमें अन्य नयोंसे निरपेक्ष होनेके कारण मिथ्याऋजुसूत्र हो गया है। यही वात अन्य नयोंके विषयमें भी जान लेनी चाहिए। संग्रह और व्यवहारकी जो विषय-विभिन्नता ऊपर दिखलाई गई हैं वह भी इसोके अनुसार समझनी चाहिए, अर्थात् संग्रह नय सामान्यका प्रतिपादन करता है और विशेषको गौण करके उसकी विवक्षा नहीं करता, किन्तु विरोध भी नहीं करता। इसी प्रकार व्यवहार नय अपने विषयका प्रतिपादन ही करता है संग्रहके विषयका विरोध नहीं करता । संक्षेपमें यह कह सकते हैं कि नय, सहेलियों की तरह रहते हैं, ईर्ष्यालु सौतों (सपत्नियों) की तरह नहीं ।
पर्यायार्थिक नयके चार भेद हैं—(१) ऋजु-सूत्र, (२) शब्द, (३) समभिरूढ, (४) एवंभूत ।
(१) द्रव्य यथपि विद्यमान है तो भी उसे गौण (अप्रधान) करके उसकी विवक्षा न करता हुआ जो नय वर्तमान क्षणमें विद्यमान पर्याय को ही प्रधानतासे बोध करता है, वह ऋजु-सूत्र नय है । जैसे-'इस समय सुख है'। इस प्रकार यह नय विद्यमान द्रव्यको પરન્તુ એ બૌદ્ધ સિદ્ધાન્તમાં અન્ય નાએ કરીને નિરપેક્ષ હોવાને કારણે મિથ્યા ત્રાજુસૂત્ર થઈ ગયું છે. એજ વાત અન્ય નાની બાબતમાં પણ જાણી લેવી. સંગ્રહ અને વ્યવહારની જે વિષય-વિભિન્નતા ઉપર બતાવવામાં આવી છે તે પણ એ પ્રમાણે જ સમજવી, અર્થાત્ સંગ્રહ નય સામાન્યનું પ્રતિવાદન કરે છે અને વિશેષને ગૌણ કરીને એની વિરક્ષા કરતું નથી, પરંતુ વિરોધ પણ કરતો નથી, એજ પ્રમાણે વ્યવહાર નય પિતાના વિષયનું પ્રતિવાદન કરે છે, સંગ્રહના વિષયને વિરોધ કરતો નથી. સંક્ષેપમાં કહી શકાય કે નય સાહેલીઓની પેઠે રહે છે, ઈર્ષ્યાળુ શોક્યની પેઠે નહિ.
पर्यायाथि नयना यार से छ:-(१) सूत्र, (२) शण्ट, (3) सममि३०, (४) मे भूत.
(૧) દ્રવ્ય છે કે વિદ્યમાન છે, તે પણ તેને ગૌણ (અપ્રધાન) કરીને એની વિવેક્ષા ન કરતાં જે નય વર્તમાન ક્ષણમાં વિદ્યમાન પર્યાયને જ પ્રધાનતાએ કરીને બધ કરાવે છે, ત્રાજુસૂત્ર નય છે. જેમકે આ સમયે સુખ છે.” આ પ્રમાણે આ નય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२
उपासकदशाासने एवमादिभिर्हि चाक्यरात्मादीनि द्रव्याणि गुणीभूतत्वेनापरिबोध्य क्षणावस्थायिसुखात्मकं पर्यायमा प्रधानतया मृत्रितं भवतीति (१)।
शन्दयते-उच्चायेंत इति शब्द:-लिङ्ग-संख्या-कारक-काल-पुरुषो-पसर्गभेदेनार्थाऽभेदस्तत्प्रधानो नयः-शब्दनया-पर्यायनानात्वेऽप्यर्थाभेदक इत्यर्थः, यथामुनासीर-वासवे-न्द्र-पुरुहूत-पुरन्दरादिभिः पर्यायै-रेकस्यैव सुरपतिरूपस्यार्थस्य प्रतिपत्तिरिति (२)।
प्रतिवाचकशब्दमर्थभेद इति यः समभिरोहति समाश्रयति स समभिरुढः, अयमभिमायः-यदा पुरन्दरादिरूपां सज्ञां वक्ता विवक्षति, तदा तदितरवासवादिगौण कर देता है-उसका बोध नहीं कराता किन्तु क्षणस्थायि वर्तमानकालीन सुख-पर्यायको ही प्रधान करके उसका सूचन करता है। __ (२) जो बोला जाता है उसे शब्द कहते हैं । अर्थात् लिंग, कारक काल, पुरुष और उपसर्ग (प्र, वि, आदि) आदिका भेद होने पर भी जो पदार्थ में भेद नहीं मानता वह शब्द-नय है। जैसे-शुनासीर, वासव, इन्द्र, पुरुहूत, पुरन्दर-इत्यादि पर्यायवाची शब्दोंसे एक इन्द्र अर्थका बोध होता हैं। तात्पर्य यह है कि -चाहे शुनासीर कहिए चाहे वासव या इन्द्र कह लीजिए- चाहे पुरुहूत बोलिए या पुरन्दर बोलिए, शब्द नय की दृष्टिमें इनका भिन्न भिन्न अथ नहीं ह, क्योंकि इन सबसे इन्द्र अर्थ ही प्रतीत होता है।
(३) जो नय प्रत्येक शब्द का अर्थ भिन्न-भिन्न मानता है वह समभिरुढ नय है। तात्पर्य यह कि शब्द धातुसे बनते हैं और વિદ્યામાન દ્રવ્યને ગૌણ કરી દે છે–તેને બંધ નથી કરાવતે, પરંતુ ક્ષણસ્થાયી વર્તમાનકાલીન સુખ-પર્યાયને જ પ્રધાન કરીને એનું સુચત કરે છે.
(૨) જે બોલાવવામાં આવે છે એને શબ્દ કહે છે. અર્થાત્ લિંગ, કારક, કાલ, પુરૂષ અને ઉપસર્ગ (પ્ર, વિ, આદિ ) આદિને ભેદ હોવા છતાં પણ જે પદાર્થમાં मह नथी भानतो त नय छ. रेभ, शुनासीर, पास१, , ५३कृत, पुर।२, ઇત્યાદિ પર્યાયવાચક શબ્દ એ કરીને એક જ ઈદ્ર અર્થને બંધ થાય છે તાત્પર્ય એ છે કે ચાહે શુનાસીર કહે ચાહે વાસન યા ઈદ્ર કહો ચાહે પુરૂહૂત બેલ કે પુરંદર બેલે, શબ્દનયની દ્રષ્ટિમાં એના ભિન્ન ભિન્ન અર્થે નથી, કારણ કે એ બધા શબ્દથી ઈ% અર્થ જ પ્રતીત થાય છે.
(૩) જે નય પ્રત્યેક શબ્દનો અર્થ ભિન્ન ભિન્ન માને છે તે શમભિરૂઢ નય છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ श्रावकधर्म नयमरूपणम् १७३ सज्ञानिरपेक्षत्वेम कादाचित्क-पुरदारणादिक्रियायोगेन तामेव पुरन्दरादिरूपा सज्ञामर्थबोधकतया विषयीकारयति यः स तत्तदर्थसमभिरोहणक्रियाभिसम्बन्धात्समभिरूढः, एतस्मिन्नये हि पुरन्दरादिशब्दवाच्यस्तत्पर्याय-वासबादिशब्दवाच्येभ्यो ऽपि कादाचित्कतत्तद्गुणक्रियाभिसम्बन्धाद्भिन्न एवात एव घटपटादीनामर्थानां पर स्परं भेदः, तथाच पुरन्दरत्वादिप्रवृत्तिनिमित्तभेदाद्भिन्नार्थकत्वकल्पनया स स शब्दएक धातुमें एक ही गुणके बोध करानेकी शक्ति होती है अतः उससे बना हुआ शब्द भी एक ही गुणका प्रतिपादन करता है इसलिए शब्दों का अर्थ एक यहीं हो सकता। जैसे पुरन्दरका अर्थ है-पुरको दारण करने वाला, और इन्द्रका अर्थ है-परम ऐश्वर्यसे दीपने वाला । जब कोइ वक्ता पुरन्दररूप संज्ञाकी विवक्षा करता है तब इन्द्र आदि सञ्ज्ञाकी अपेक्षा न रख कर, कभी-कभी होनेवाली पुरदारणरूप क्रियाके योगसे पुरन्दररूप सज्ञाका बोध कराता है, यही समभिरूड नय है। इसी नयकी अपेक्षासे 'शब्दभेदादर्थभेदोऽर्थभेदाच्छब्दभेद:' अर्थात् शब्दके भेदसे अर्थका भेद और अर्थके भेदसे शब्दका भेद होता है, यह नियम संगत बैठता है। इस नयकी अपेक्षा 'पुरन्दर' शब्दका वाच्य पुरन्दरके पर्यायवाची 'इन्द्र' शब्दके वाच्यसे भिन्न है । क्योंकि शब्दोंका सम्बन्ध कभी-कभी होनेवाले गुण और क्रियासे है। जैसे पुरको दारण करनेके निमित्तसे पुरन्दर कहलाता है। इसी कारण घट और पट आदि पदार्थों में परस्पर भेद होता है। यदि गुण તાત્પર્ય એ છે કે-શબ્દ ધાતુમાંથી બને છે અને એક ધાતુમાં એક જ ગુણને બોધ કરાવવાની શક્તિ હોય છે, તેથી તેમાંથી બનેલ શબ્દ પણ એક જ ગુણનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેથી કરીને શબ્દનો અર્થ એક નથી થઈ શકતો, જેમકે પુરંદરને અર્થ છે પુરનું દારણ કરનારે, અને ઈદ્રનો અર્થ છે પરમ એશ્વર્યથી દીપાયમાન થનારે, જ્યારે કઈ વકતા પુરંદરરૂપ સંજ્ઞાની વિવક્ષા કરે છે, ત્યારે ઈદ્ર આદિ સંજ્ઞાની અપેક્ષા ન રાખતા કેઈ—કોઈવાર થનારી પુરદારણરૂપી ક્રિયાના વેગથી પુરંદરરૂપ સંજ્ઞાને બંધ ४२रावे छे. मे सममि३० नय छे. नयनी अपेक्षा शने शब्दभेदादर्थेदोऽथे भेदाच्छब्दभेद:' अर्थात शहना था मर्थन मे भने अर्थना सेहथी शहना न થાય છે, એ નિયમ સંગત બને છે. આ નયની અપેક્ષાએ “પુરંદર શબ્દને વાગ્યે પુરંદરના પર્યાયવાચક ‘ઈ’ શબ્દના વાયથી ભિન્ન છે, કારણકે શબ્દને સંબંધ કઈ-કઈવાર થનારા ગુણ ક્રિયાની સાથે હોય છે, જેમકે પુરતું ધારણ કરવાના નિમિત્તે કરીને પુરંદર કહેવાય છે, તે જ કારણે ઘટ અને પટ આદિ પદાર્થોમાં પરસ્પર પ્રદ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
उपासकदशाङ्गसूत्रे स्तं तमेवार्थमभिधत्ते नेतरमितरमिति न मिथो घट-पटादिषु संशयो, न वा विपर्ययोनापि संक्रमो, नापि चैकत्वमिति । प्रवृत्तिनिमित्तत्वं तु-'वाच्यत्वे सति वाच्यत्तित्वे च सति वाच्योपस्थितीयप्रकारताऽऽश्रयत्वम्' भवति च पुरन्दरत्वादिविशिष्टे
और क्रियासे पदार्थों के भेदकी कल्पना न की जाय तो पदार्थों में परस्पर भेद न रहे । तात्पर्य यह है कि जल धारण करने आदिकी शक्ति जिसमें होती है उसे घट कहते हैं, और शीत-निवारण आदिकी शक्ति जिसमें होती है उसे पट कहते हैं । यदि इन दोनों की इस भिन्न शक्ति (गुण) का ख्याल न किया जाय तो दोनों (घट-पट)में भेद ही क्या रहेगा ?, इसीसे गुण और क्रियासे भेदसे वाच्य पदार्थों में भी भेद किया जाता है। बस, इसी नियमके अनुसार पुरन्दर शब्द में जो शक्ति है और उससे जिस क्रियाका भान होता है, वह शक्ति (गुण) और क्रिया जिसमें पाई जाती है उसे पुरन्दर शब्दका वाच्य कहते हैं। तथा इन्द्र शब्द में जो शक्ति पाई जाती है और उससे जिस क्रियाका भान होता है वह शक्ति और क्रिया जिसमें पाई जाती है उसे इन्द्र शब्दका वाच्य कहते हैं। इससे यह मालूम हुआ कि 'पुरन्दर' शब्दका वाच्य और इन्द्र शब्दका वाच्य एक नहीं है—अलग-अलग है, क्योंकि दोनों शब्दोंकी शक्ती और उससे भासित होनेवाली क्रिया अलग-अलग है, प्रवृत्तिनिमित्त का भेद है। इसी प्रकार अन्य
હોય છે. જે ગુણ અને ક્રિયાઓ કરીને પદાર્થોનાં ભેદની કલ્પના ન કરવામાં આવે તે પદાર્થોમાં પરસ્પર ભેદ ન રહે. તાત્પર્ય એ છે કે જળ ધારણ કરવું આદિની શકિત જેમાં હોય છે તેને ઘટ કહે છે, અને ટાઢ નિવારવા વગેરેની શક્તિ જેમાં હોય છે તેને પટ કહે છે. જે એ બેઉની આ ભિન્ન શકિત (ગુણ) ને ખ્યાલ ન કરવામાં આવે તે ઘટ અને પટ એ બેઉમાં ભેદ જ શે રહે? તેથી ગુણ અને ક્રિયાના ભેદે કરીને વાચ્ય પદાર્થોમાં પણ ભેદ કરવામાં આવે છે. બસ, એજ નિયમાનુસાર પુરદર શબ્દમાં જે શકિત છે અને તેથી જે ક્રિયાનું ભાન થાય છે, તે શક્તિ (ગુણ) અને ક્રિયા જેમાં માલુમ પડે છે તેને પુરંદર શબ્દને વાચ કહે છે તેમજ, ઈદ્ર શબ્દમાં જે શકિત માલુમ પડે છે અને તેથી જે ક્રિયાનું ભાન થાય છે, તે શકિત અને ક્રિયા જેમાં માલુમ પડે છે તેને ઈદ્ર શબ્દને વચ્ચે કહે છે. એથી એમ માલુમ પડે છે કે 'पुर ४२' शहनी वारय (अर्थ)भने ' ' शहनवा-य मे नथी-गह नहा छ, ४।२९ બેઉ શબ્દોની શકિત અને તેથી ભાસિત થનારી ક્રિયા જૂદી જૂદી છે, પ્રવૃત્તિનિમિત્તને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसजीवनी टीका अ० १ ० ११ श्रावकधर्म नयनरूपणम् १७५ पुरन्दरादिशब्दवाच्ये पुरदारणकर्तृरूपेऽर्थे पुरन्दरत्वादेर्वाच्यत्वं पुरदारणकर्तरूपो यो वाच्यस्तद्वृत्तित्वं, तथा पुग्न्दरत्वविशिष्टे पुरदारणरूपे वाच्ये योपस्थितीयापकारता पुरदारणकत्तनिष्ठविशेष्यतानिरूपिता तदाश्रयत्वम् । एवं वासवत्वेन्द्रत्व-घटत्वपटत्वादीनामपि प्रवृत्तिनिमित्तत्वं संगमनीयमिति सर्वमवदातम् , एतदुदाहरणं च निरूढतयोपन्यस्तम् , तुरग-विहग-भुजग-पङ्कज-गवादिकं स्वयमूहनीयम् । ३ । शब्दों को शाक्त और क्रियामें भी भेद होता है, इसलिए वे सब वास्तव में भिन्न अर्थके बोधक हैं । इस नियम को स्वीकार कर लेनेसे न घट-पट आदि में संशय होता है, न विपर्यय होता है, न संक्रम होता है और न दोनों एक होते हैं। शब्दों की प्रवृत्ति का निमित्त वह है जो वाच्य (शब्दार्थ) हो और उसमें रहनेवाला हो, तथा प्रत्येक शब्द के अपने-अपने जितने अर्थ होते हैं उनमें विशेषण होके रहे। उक्त स्थलमें पुरन्दर शब्दका अर्थ है 'पुरन्दरत्व धर्म वाला' उसमें पुरन्दरत्व प्रवृत्तिनिमित्त है अर्थात् जिसमें पुरन्दरत्व धर्म देखा जायगा उसको कथन करने के लिये पुरन्दर शब्दकी प्रवृत्ति होगी, क्योंकि 'पुरन्दरत्व' पुरन्दर शब्दका वाच्य (अर्थ) भी है और 'पुरन्दरत्व धर्म वाला' इतना जो वाच्य (अर्थ) उसमें रहनेवाला भी है, तथा उक्त शब्दार्थ में विशेषणरूपसे भी है। इसी प्रकार से वासव शब्द में वासवत्व, इन्द्र शब्द में उन्द्रत्व, घटमें घटत्व, पटमें पटत्व, आदिको प्रवृत्तिनिमित्त समझना चाहिए । उक्त उदाहरण, अधिक प्रसिद्ध होनेके कारण
ભેદ છે. એ પ્રમાણે બીજા શબ્દની શકિત અને ક્રિયાઓમાં પણ ભેદ હોય છે, તેથી એ બધા વસ્તુતઃ ભિન્ન અર્થના બેધક છે. આ નિયમને સ્વીકાર કરવાથી ઘટ-પટ આદિમાં સંશય થતું નથી, વિપર્યય થતું નથી, સંક્રમ થતો નથી અને બેઉ એક થતા નથી. શબ્દોની પ્રવૃત્તિનું નિમિત્ત એ છે કે જે વા (શબ્દાર્થ) હોય અને એમાં રહેનાર હોય તથા પ્રત્યેક શબ્દના પિતાપિતાના જેટલા અર્થો થતા હોય તેમાં વિશેષણ થઈને રહે. ઉકત સ્થળે પુરંદર શબ્દનો અર્થ છે “પુરંદરત્વ ધર્મવાળા’, તેમાં પુરંદરત્વ પ્રવૃત્તિનિમિત્ત છે, અર્થાત્ જેમાં પુરંદરત્વ ધર્મ જોવામાં આવશે તેને કથન કરવાને માટે પુરંદર શબ્દની પ્રવૃત્તિ થશે, કારણકે “પુરંદરત્વ પુરંદર શબ્દને વાચ્ય (અર્થ) પણું છે, અને “પુરંદરત્વ ધર્મવાળ” એટલે જે વાચ્ય (અર્થ) એમાં રહેનારે પણ છે, તથા ઉકત શબ્દાર્થમાં વિશેષણ રૂપે કરીને પણ છે. આ પ્રમાણે વાસવ શબ્દમાં વાસવત્વ ઈદ્ર શબ્દમાં ઈન્દ્રવ, ઘટમાં ઘટત્વ, પટમાં પટત્વ, આદિને પ્રવૃત્તિનિમિત્ત સમજવા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
उपासकदशाङ्गसूत्रे दिया गया है और तुरग, विहग, भुजग, पंकज, गो आदि स्वयं जान लेना चाहिए।
समभिरूढ नय को ठीक-ठीक समझने के लिए एक और उदाहरण लीजिए__ महीरुह और पादप इन दोनों शब्दोंका अर्थ वृक्ष समझा जाता है, पर समभिरूढ नय कहता है-महीरुह का असली अर्थ हैं मही (पृथ्वी) पर उगने वाला और पादप का अर्थ है पाद (पैरों अर्थात् जडों) से पानी आदि अपना खुराक चूसने वाला। कहां पृथ्वी पर उगने वाला और कहां अपनी जडों से खुराक ग्रहण करने वाला ? यदि इन दोनों शब्दोंका वाच्य (अर्थ) एक मान लिया जाय तो बड़ा भारी वैषम्य (घोटाला) हो जायगा। भिन्न-भिन्न भाषाओमें जितने भी शब्द उपलब्ध होते हैं उन सबका अर्थ एक ही मानना पड़ेगा। ऐसी हालत में अगर कोई दीपक मांगेगा तो दूसरा तुरन्त उसके आगे लेखनी (कलम) रख देगा। और कोई लेखनी मांगेगा तो दूसरा उसके सामने दीपक रख देगा। जब पृथ्वी पर उगना और जड़से खुराक लेना एक ही हो गया तो दीपक और लेखनी का एक हो जाना क्यों अनुचित है ? ___ यदि आशंका उठाई जाय कि लेखनी ओर दीपक में तो आकाशજોઈએ. ઉકત ઉદાહરણ ખૂબ પ્રસિદ્ધ હેવાને કારણે આપવામાં આવ્યું છે, અને તુરગ વિહગ, ભુજગ, પંકજ, ગે આદિ પિતાની મેળે જાણી લેવા.
સમભિરૂઢ નયને બરાબર સમજવા માટે એક વધુ ઉદાહરણ લઈએઃ
મહાગ્રહ અને પાદપ એ બે શબ્દને અર્થ વૃક્ષ સમજવામાં આવે છે. પરંતુ સમભિરૂઢ નય કહે છે કે–મહીરહનો ખરો અર્થ છે મહી (પૃથ્વી) પર ઉગરનારું અને પાદપને અર્થ છે પાદ (પગ અર્થાત્ મૂળ) થી પાણી આદિ પિતાને ખેરાક ચૂમનારૂં. કયાં પૃથ્વી પર ઉગનારું અને કયાં પિતાના મૂળદ્વારા ખોરાક ગ્રહમ કરનારૂં! જે આ બેઉ શબ્દને વાચ્ય (અર્થ) એક જ માની લેવામાં આવે તે માટે ટાળે (વૈષમ્ય) થઈ જાય. જૂદી જૂદી ભાષાઓમાં જેટલા શબ્દો ઉપલબ્ધ થાય છે તે બધાને અર્થ એક જ માનવે પડશે, એવી સ્થિતિમાં જે કંઈ દીપક માંગશે તે બીજે તરત તેની પાસે કલમ લાવી મૂકશે, અને કઈ કલમ માંગશે બીજો તેની સામે દીવે, લાવીને મૂકશે. જે પૃથ્વી પર ઊગવું અને મળદ્વારા ખોરાક લે એ બેઉ એક થઈ જાય તે ६.५४ भने ४६मनु मे४. २४. rj | अनुथित छ.!
જે. એવી શંકા ઉઠાવવામાં આવે કે કલમ અને દીપમાં તે આકાશ પાતાળ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ मू० ११ धर्म० श्रावकधर्म० नयप्ररूपणम् १७७ पातालका-सा अन्तर है। लेखनी लिखने के काममें आती है और दीपक प्रकाशके लिए उपयोग में आता है। अतः दोनों एक नहीं हैं। ___ समभिरूढ नय कहता है-बिलकुल ठीक। यही तो हम कहते हैंमहीरुह पृथ्वी पर उगता है और पादप जड़ोंसे खुराक लेता है। दोनों में आकाश-पातालका-सा अन्तर है, फिर इन दोनों शब्दों का अर्थ एक कैसे हो सकता है ?, आखिर गुण और क्रियासे पदार्थों (वाच्यों) में भेद मानना ही पड़ेगा, और जब ऐसा माने बिना छुटकारा नहीं तो गुण और क्रियाके भेदको पर्यायवाची शब्दोंके अर्थमें भी लागू करना चाहिए। लेखनी और दीपक में जब गड़बड़ी पडती है तब तो गुण और क्रियाके आगे ले जाते हो, और जब पर्यायवाची शब्दों की बारी आती है तो गुण और कियाको छुपा लेते हो, यह कहाँ का न्याय है ? जब गुण-क्रियाके भेदसे शब्दके वाच्य में भेद माना तो पर्यायवाची शब्दों में भी गुण क्रियाके भेदसे भेद मानिए। ___यही समभिरूढ का मत है । वह नहीं चाहता कि-भूपति (धरती के मालिक) और नरपति (मनुष्यों के मालिक) का एक ही अर्थ माना जाय । वह कहता है यदि भूपति और नरपति एक हैं तो भूपति, જેટલું અંતર છે. કલમ લખવાના કામમાં આવે છે અને દીપક પ્રકાશને માટે ઉપયેગમાં આવે છે, માટે તે બેઉ એક નથી.
સમાભિરૂઢ નય કહે છે કે-ઠીક કહે છે. અમે પણ એજ કહીએ છીએમહીરહ પૃથ્વી પર ઉગે છે અને પાદપ મૂળ વડે ખેરાક લે છે, બેઉમાં આકાશપાતાલ જેટલું અંતર છે, તે પછી એ બેઉ શબ્દનો અર્થ એક જ કેવી રીતે થઈ શકે ? છેવટે ગુણ અને ક્રિયાએ કરીને પદાર્થો (વાયો)માં ભેદ માન જ પડશે, અને જે એમ માન્યા વિના છૂટકે નથી, તે ગુણ અને ક્રિયાના ભેદને પર્યાયવાચક શબ્દોના અર્થોમાં પણ લાગુ કરવા જશે. કલમ અને દીપકમાં જ્યારે ગરબડ થાય છે, ત્યારે તે ગુણ અને ક્રિયાને આગળ લઈ આવે છે, અને જ્યારે પર્યાયવાચક શબ્દોને વારે આવે છે ત્યારે ગુણ અને ક્રિયાને છુપાવી દે છે, એ કયાંને ન્યાય ? જે ગુણ–ક્રિયાના ભેદે કરીને શબ્દના વયમાં ભેદ માને, તે પર્યાયવાચક શબ્દમાં પણ ગુણ-ક્રિયાના ભેદે કરીને ભેદ માને.
मेव सममि३८।। भत छ. ते नथी । -भूति (प.तीन मालिस) અને નરપતિ (મનુષ્યને માલિક)ને એકજ અર્થ મનાય. તે કહે છે કે-એ ભૂપતિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
उपासकदशासूत्रे
-
-
-
एवम् शकन-पुरदारणा-ऽऽखण्डनादि क्रियां वासवत्वादि गुणं च प्रकारमात्रमिति यावत् , यद्वा एवम्-तत्कालोपलभ्यमानगुणक्रियान्यतरप्रकारबद्स्तुभूतःप्राप्तः-एवम्भूतः। एतन्मयस्यायमाशयः-शब्दार्थया मिथोऽन्वयव्यतिरेकसद्भावाद् यत्रैव शकनादिक्रियाभिसम्बन्धः प्रयोगकाल उपलभ्यमानो दृश्यते तत्रैव शक्रादिशब्दप्रयोगो नेतरत्र । एवं प्रयोगकाले जलाहरण-वनिताशिरोऽवस्थित्यादिरूपघटन (चेष्टन) क्रियादेरुपलभ्यमानत्वे सत्येव घटादिशब्दप्रयोग इति । एतदुदाहरणं चैतेनेवोपलक्षितमित्यन्यत्र प्रपश्चितम् ॥४॥ खगपति (गरुड), सुरपति (इन्द्र), पशुपति (महादेव), लखपति, करोडपति, सबके सब एक ही होने चाहिए। यदि ये सब एक नहीं तो भूपति और नरपति भी एक नहीं ।
(४) एवम्भूत-शकन, पुरदारण और आखण्डन आदि क्रियाओं तथा वासवत्व आदि गुणोंको अथवा वर्तमान क्षणमें पाई जानेवाली क्रिया और गुणको जो प्राप्त हो वह एवंभूत नय है। इस नयका आशय इस प्रकार है-शब्द का और अर्थका परस्पर अन्वय-व्यतिरेक है, अतः 'शक' आदि सब्द बोलनेके कारण जिस क्षण जिस पदार्थ में शकन क्रिया पाई जाय उसी क्षण उसको शक्र शब्द का वाच्य मानना चाहिए, दूसरे समय नहीं। अतएव इस नयकी अपेक्षासे घट जब जलको धारण कर रहा हो, पनिहारीके सिर पर रखा हो-इस प्रकार की घटना (चेष्टा) से युक्त हो तब ही वह घट कहा जा सकता है। इसका उदाहरण भी यही है। અને નરપતિ એક છે તે ભૂપતિ, ખગપતિ ( ગરૂડ), સુરપતિ (ઈ), પશુપતિ (મહાદેવ), લખપતિ, કરોડપતિ, એ બધા એક જ હોવા જોઈએ. જે એ બધા એક નથી, તે ભૂપતિ અને નરપતિ પણ એક નથી.
(૪) એવભૂત–શકન, પુરદારણ અને આખંડન આ ક્રિયાઓ તથા વાસત્વ આદિ ગુણેને, અથવા વર્તમાન ક્ષણમાં માલુમ પડતી ક્રિયા અને ગુણને જે પ્રાપ્ત થાય, તે એવદ્ભુત નય છે એ નયને આશય આ પ્રમાણે છે –શબ્દને અને અર્થને પરસ્પર અન્વય-વ્યતિરેક છે, માટે શક્ર” આદિ શબ્દ બલવાની ક્ષણે જે પદાર્થમાં શકન કિયા માલુમ પડે, એ ક્ષણે એને શક શબ્દને વાગ્યે માન જોઈએ, બીજે સમયે નહીં. માટે આ નયની અપેક્ષાએ કરીને ઘટ જ્યારે જળને ધારણ કરી રહ્યો હોય, પણહારીના માથા પર રહયે હેય. એ પ્રકારની ઘટના (ચેષ્ટા)થી યુક્ત હોય, ત્યારે જ એને ઘટ કહી શકાય છે. એનું ઉદાહરણ પણ એજ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
पगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ११ धर्म० श्रावकधर्म स्याद्वाय प्ररूपणम् १७९
[स्याबदप्ररूपणम् ।] स्याद्वादोऽनेकान्तवादः-स्यादिति ह्यनेकान्तार्थद्योतकमव्ययं तेन स्यात्अनेकान्तस्य-अनेकान्तपक्षस्येति यावत् , वाद: अभ्युपगमः-स्याद्वादः,-प्रत्येक घटपटादिरूपं वस्तु नित्यत्वानित्यत्वोभयधर्मसमन्वितं न त्वेकान्ततो ___ तात्पर्य यह है-समभिरूढ नय के मत से शकन क्रियासे युक्त पदार्थ को शक्र कह सकते हैं, चाहे वह उस क्रिया से किसी समय युक्त हो या किसी समय रहित हो, दोनों अवस्थाओं में वह शक शब्द का वाच्य है, परन्तु एवम्भूत नय इससे भी अधिक सूक्ष्म है। उसके मतसे शकन शक्ति मौजूद होनेसे ही किसीको शक्र नहीं कह सकते बल्कि जिस समय शकन क्रियाका उपयोग कर रहा हो उसी समय वह शक्र शब्द का वाच्य है-अन्य क्षणों में नहीं। अतएव अध्यापक जिस समय अध्यापन कर रहा हो तभी अध्यापक कहा जा सकता है। कृषकको कृषक तब ही कह सकते हैं जब वह खेती कर रहा हो, जिस क्षणमें वह खेती नहीं कर रहा हो उस क्षणमें उसे कृषक नहीं कह सकते।
[स्याद्वादका निरूपण ] 'स्याद्वाद' शब्दके दो भाग हैं--एक स्यात् दूसरा वाद । 'स्यात् अव्यय है और अनेकान्त (कथञ्चित् ) अर्थका द्योतन करता है । 'बाद' का अर्थ स्वीकार करना या कहना। अर्थात् घट-घट आदि समस्त
તાત્પર્ય એ છે કે સમભિરૂઢ નયને મતે શકન ક્રિયાથી યુકત પદાર્થને શક કહી શકાય છે, ચાહે તે એ ક્રિયાથી કઈ સમયે યુક્ત હોય યા કેઈ સમયે રહિત હોય, બેઉ અવસ્થાઓમાં એક શક શબ્દને વાચ્ય છે, પરંતુ એવભૂત નય તેથી પણ વધારે સૂક્ષમ છે. એને મતે શકન શકિત મજૂદ હેવાથી જ કેઈને પણ શક ન કહી શકાય, બકે જે સમયે શકન કિયાને ઉપયોગ કરી રહયે હય, તે સમયે એ શક શબ્દને વાય છે. અન્ય ક્ષણે નહીં માટે અધ્યાપક જે સમયે અધ્યાપન કરાવી રહ્યા હોય, ત્યારે જ તેને અધ્યાપક કહી શકાય છે. ખેડૂતને ખેડૂત ત્યારે જ કહી શકાય છે કે જ્યારે તે ખેતી કરી રહી હોય, જે ક્ષણે તે ખેતી ન કરતે હેય તે ક્ષણે તેને ખેડુત ન કહી શકાય.
[ स्याहार्नु नि३५ ] स्याह' शहना मे भाग छ. ये स्यात्' भने माने 'वाह' स्यात्' अ०यय છે અને અનેકાન્ત (કથંચિત્ ) અર્થને ઘાતક છે. “વાદને અર્થ સ્વીકાર કરે યા કહેવું. અર્થાત ઘટ-પટ આદિ બધા પદાર્થ દ્રવ્ય-પર્યાયરૂપ હોવાથી કથંચિત્ નિત્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८०
उपासकदशाङ्गसूत्रे नित्यमेवाऽनित्यमेवेत्येवमनेकान्तपक्षाऽऽश्रयणमित्यर्थः । इत्थमत्राकूतम्-सर्वमेव वस्तुजातं द्रव्य-पर्यायात्मकतया, द्रव्यार्थिकनयापेक्षया नित्यरूपं, पर्यायाथिंकनयापेक्षया चानित्यरूपमिति नित्यानित्योभयात्मकं, तथाहि- सुवर्णरूपमेकं वस्तु पुद्गलद्रव्यरूपत्वेन नित्यं, कटककुण्डलादिरूपपर्यायात्मकत्वेन चानित्यमिति न 'सर्वथा नित्यमेवेदं सुवर्ण-' मिति, न वा 'सर्वथाऽनित्यमेवेदं सुवर्ण-' मित्येकान्ततो नित्यत्वमनित्यत्वं वा सुवर्णं, उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यात्मकं सत् ' इति सिद्धान्ताद्वस्तुमात्रस्य पर्यायाथिकन्यमपेक्ष्योत्पादव्ययशीलत्वेन द्रव्यार्थिकनयमपेक्ष्य ध्रौव्यशीलत्वेन च पाक प्रदर्शितत्वात् , अन्यथा वस्तुस्वरूपानुपल
ध्यापत्तेः। उक्तश्चान्यत्र-'सुवर्ण कादचिदाकृत्या युक्तं पिण्डो भवति, पिण्डाकृति मुपमद्य रुचकाः क्रियन्ते, रुचकाकृतिमुपमर्घ स्वस्तिकाः क्रियन्ते, स्वस्तिकाऽऽकृ. पदार्थ, द्रव्य-पर्याय-रूप होने से कथश्चित् नित्य हैं, कथश्चित् अनित्य हैं, कथञ्चित् नित्यानित्य हैं, इस प्रकारके सिद्धान्तको स्यावाद कहते हैं।
तात्पर्य यह है कि--प्रत्येक पदार्थ द्रव्यरूप भी है और पर्यायरूप भी है । द्रव्यरूप होनेसे प्रत्येक पदार्थ नित्य है, पर्यायरूप होनेसे अनित्य है, और उभयरूप होनेसे नित्यानित्य है। पदार्थ की नित्यता और अनित्यता को नयके प्रकरणमें उदाहरण देकर स्पष्ट कर चुके हैं तथापि ठीक-ठीक समझानेके लिए दूसरा उदाहरण इस प्रकार है, सोना पुद्गलद्रव्य है, वह द्रव्य रूपसे सदा पुद्गल ही बना रहता है और बना रहेगा, इसलिए नित्य है परन्तु वह सोना सदा समान अवस्था में नहीं रहता, कभी वह कडारूप पर्याय धारण करता है, कभी कुण्डलरूप पर्याय धारण करता है इसलिए पर्याय की अपेक्षा છે. કથ ચિત્ અનિત્ય છે. કથંચિત્ નિત્યનિય છે, એ પ્રકારના સિદ્ધાન્તને સ્વાદ્ધ કહે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે–પ્રત્યેક પદાથે દ્રવ્યરૂપ પણ છે અને પર્યાવરૂપ પણ છે. દ્રવ્યરૂપ હોવાથી પ્રત્યેક પદાથ નિત્ય છે, પર્યાયરૂપ હોવાથી અનિત્ય છે અને ઊભયરૂપ હોવાથી નિત્યનિત્ય તે. પદાર્થની નિત્યતા અને અનિત્યતાને નયના પ્રકરણમાં ઉદાહરણ આપીને સ્પષ્ટ કરી ચૂકયા છીએ, તે પણ બરાબર સમજાવવા માટે બીજી ઉદાહરણ આ પ્રમાણે છે –
સેનું પુદ્ગલ દ્રવ્ય છે, એ દ્રવ્યરૂપે સદા પુદ્ગલ જ બની રહે છે, અને બની રહેશે, માટે નિત્ય છે. પરંતુ એ સેનું સદા સમાન અવસ્થામાં રહેતુ નથી, કેઈવાર તે કડીરૂપ પર્યાય ધારણ કરે છે, કેઈવાર કુંડલરૂપ પર્યાય ધારણ કરે છે, માટે પર્યાયની અપેક્ષાએ તે અનિત્ય પણ છે. તેથી એમ નથી કહી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० टीका अ.१ सू.११ धर्म० श्रावकधर्मनिरूपणे स्याद्वाय प्ररूपणम् १८१ तिमुपमर्य कर्णिकाः क्रियन्ते, पुनरपरयाऽऽकृत्या युक्तः सुवर्णापण्डः खदिराङ्गारसवणे कुण्डले भवतो द्रव्यं पुनस्तदेव, आकृतिरन्या चान्या च भवति, आकृत्युपमर्दैन द्रव्यमेवावशिष्यते' इति । आह चवह अनित्य भी है। अतः यह नहीं कह सकते कि यह सुवर्ण-द्रव्य सर्वथा नित्य है, और न यही कहना युक्त है कि वह सर्वथा अनित्य है । सिद्धान्त यह है कि जो सत् (अस्तित्ववान् ) है वह उत्पाद व्यय
और ध्रौव्य स्वरूप अवश्य होता है। और उत्पाद तथा व्यय पर्यायदृष्टिसे होते हैं, अतः उस दृष्टिसे पदार्थ अनित्य है, तथा ध्रौव्य द्रव्यदृष्टिसे होता है, अतः उस दृष्टिसे पदार्थ नित्य है। यह बात पहले बता चुके हैं। अन्यत्र भी कहा है कि-सुवर्ण पहले डलीके आकारमें रहता है, फिर डलीके रूपसे परिवर्तित (व्यय) होकर रुचक (कंठका गहना) के रूपमें उत्पन्न होता है, फिर रुचकसे परिवर्तित होकर स्वस्तिकरूपमें उत्पन्न होता है, स्वस्तिकरूपसे बदल कर कर्णिका (कर्णफूल) के रूपमें उत्पन्न होता है, फिर वही सुवर्ण अनेकानेक आकारों को धारण करते-करते चम. कीले कुण्डलोंके रूपमें आ जाता है, किन्तु इन सब अवस्थाओंमें सुवर्ण वहो रहता है जो पहले डलीके रूपमें था। सिर्फ आकार ही आकार बदलते रहते हैं। यदि वह सुवर्ण किसी भी आकृतिके रूपमें न देखकर शुद्धरूपसे देखा जाय तो वह सिर्फ द्रव्य ही है । और भी कहा हैશકતું કે એ સુવર્ણ દ્રવ્ય સર્વથા નિત્ય છે, અને એમ કહેવું પણ યુકત નથી કે એ સર્વથા અનિત્ય છે, સિદ્ધાન્ત એ છે કે સત્ (અસ્તિત્વવાની છે તે ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રાવ્ય સ્વરૂપ અવશ્ય થાય છે. અને ઉત્પાદ તથા વ્યય પર્યાયષ્ટિએ કરીને થાય છે, માટે એ દૃષ્ટિએ પદાર્થ અનિત્ય તથા ધ્રૌવ્ય દ્રવ્યદૃષ્ટિએ કરીને થાય છે, માટે એ દૃષ્ટિએ પદાર્થ નિત્ય છે. એ વાત પહેલાં બતાવી ચૂક્યા છીએ. અન્યત્ર પણ કહ્યુ છે કે સુવર્ણ પહેલાં લગડીના આકારમાં રહે છે, પછી લગડીના રૂપમાંથી પરિવર્તિત (વ્યય) થઈને હાર (ક ઠના ઘરેણા)ના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, પછી હારમાંથી પરિવર્તિત થઈને સ્વસ્તિકના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, સ્વસ્તિક રૂપમાંથી બદલાઈને તે કર્ણફૂલના રૂપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, પછી એજ સુવર્ણ અનેકાનેક આકારેને ધારણ કરતાં કરતાં ચમકતાં કંડલના રૂપમાં આવી જાય છે, પરંતુ એ બધી અવસ્થામાં સુવર્ણ એજ રહે છે કે જે પહેલાં લગડીના રૂપમાં હતું. માત્ર આકાર જ બદલાતું રહે છે. જો એ સુવર્ણને કેઇપણ અકૃતિના રૂપમાં ન જોતાં શુદ્ધ રૂપથી જોવામાં આવે, તે એ માત્ર દ્રવ્ય જ છે. વળી કહ્યું છે કે –
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२
उपासकदशाङ्गसूत्रे "णियपुत्तीकीडणगं, कणगधडं भंजिऊण नरवालो । णियपुत्तगस्स तेणं, तयत्थिओ गेंदुयं कुणावेइ ॥१॥ पुत्ती सोयइ, पुत्तो गेंदुयलाहेण हस्सिओ जाओ । कणगत्तर्ण जहटिय,-मत्थि त्ति ण हरिस-विम्हया रन्नो',॥२॥इति । एतच्छाया च" निजपुत्रीक्रीडनकं, कनकघटं भङ्क्त्वा नरपालः । निजपुत्रकाय तेन तदर्थितो गेन्दुकं कारयति ॥१॥ पुत्री शोचति, पुत्रो गेन्दुकलाभेन हर्षितो जातः कनकत्वं यथास्थितमस्तीति न हर्ष-विस्मयौ राज्ञः" ॥२॥ इति । एवं घटपटाकाशादिद्रव्यान्तरेष्वपि बोध्यम् । ननु केवलध्रौव्यधर्मकत्वेनो
"एक राजा अपनी पुत्रीके खेलनेके सुवर्ण-घटको तुडवा कर पुत्र के खेलने के लिए गेंद बनवा देता है ।। यह देख कर पुत्री शोक करतो हैं और पुत्र गेंद मिलनेसे हर्ष मनाता है। सोनेका घडा मिटा, गेंद बन गई, पर सोना ज्यों का त्यों बना हुआ है, यह देखकर राजा को न हर्ष होता है न विषाद ॥ २॥"
यही बात घटाकाश पटाकाश आदि में समझनी चाहिए । अर्थात कल तक किसी स्थान पर घट रखा था, आज घट हटा लिया और उस स्थान पर पट (वस्त्र) रख दिया। जब तक घट रखा था तब तक वहां का आकाश घटाकाश था, अब पट रख देने पर पटाकाश हो गया। इस प्रकार घटकाशका नाश हो गया, पटाकाशका उत्पाद हो गया पर आकाश ध्रुव हैं (ज्यों का त्यों हैं।)
“એક રાજા પોતાની પુત્રીને રમવાનો સુવર્ણને ઘડે તેડાવીને પુત્રને માટે રમવાને દડે બનાવરાવી આપે છે. એ જોઈને પુત્રી શેક કરે છે અને પુત્ર દડે મલવાથી હર્ષ પામે છે. સેનાને ઘડો નાશ પામે અને દડે બન્ય, પણ સેનું તે જેમનું તેમ રહ્યું છે, તે જોઈને રાજાને નથી હર્ષ થતું કે नथा विषाह थतो. (२)"
એજ વાત ઘટાકાશ-પટાકાશ આદિમાં સમજવાની છે. અર્થાત્ કાલ સુધી કઈ સ્થાને ઘટ રાખ્યો હતો. આજે તે સ્થળેથી ઘટ ઉઠાવી લીધું અને એ સ્થાને પટ (વસ્ત્ર) મૂકી દીધું. જ્યાં સુધી ઘટ રાખ્યું હતું ત્યાં સુધી ત્યાંનું આકાશ ઘટાશ હતું, હવે પટ રાખવાથી પટાકાશ બની ગયું. એ પ્રમાણે ઘટાશને નાશ થઈ गयो, ५॥शन पा६ गयो, ५५ मा अव छे. (भनु तभा छे.)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० टीका अ.१ मू. ११ धर्म. श्रावकधर्मनिरूपणे स्याद्वाय प्ररूपणम् १८३ पलभ्यमान आकाशादिरूपे वस्तुन्युत्पादव्ययाभावामित्यत्वानित्यत्वे कथं संगच्छे. ताम् ? इति चेदुच्यते-आकाशमवगाहमाना जीवपुद्गला यदैकस्मादाकाशस्य प्रदेशात्पदेशान्तरमुपसंक्रामन्ति तदानीं प्राकूप्रदेशपविभागपूर्वकमग्रिमप्रदेशसंयोगोत्पत्या तस्मिन्नेकस्मिन्नप्याकाशे विभागसंयोगरूपस्य मिथो विरुद्धस्य धर्मद्वयस्योपलब्धेः प्राक्प्रदेशादपरः प्रदेशो भिन्न इति मन्तव्यं, 'भेदहेतुविरुद्धधर्माध्यासः' इति भवताऽपि स्वीकृतत्वात् , ततश्च प्रासंयोगविनाशाद्विनष्टमिति, उत्तरसंयोगो
प्रश्न-आकाश आदि पदार्थो में ध्रौव्य ही उपलब्ध होता है-न तो उत्पाद मालूम होता है न व्यय ही । फिर आप प्रत्येक पदार्थको नित्य और अनित्य कैसे कहते हैं ?
उत्तर-सुनिये । जीव या पुगल आकाश में रहते हैं । जब कोई जीव या पुदल एक आकाशप्रदेशमें चलकर दूसरे आकाशप्रदेश में चला गया तो पहले आकाशप्रदेशसे उसका विभाग हुआ, और दूसरे आकाशप्रदेश से उसका संयोग हुआ, अर्थात् अब तक जिस प्रदेश में संयोग था उसमें विभाग होगया, और जिसमें विभाग था उसमें संयोग हो गया, इस प्रकार दोनों प्रदेश में संयोग-विभाग हुए। संयोग और विभाग आपसमें विरोधी धर्म हैं। तात्पर्य यह हुआ किसंयोग-विशिष्ट आकाश नष्ट हो गया और विभाग-विशिष्ट आकाश उत्पन्न हुआ। इसी प्रकार दूसरा विभाग-विशिष्ट आकाश नष्ट हुआ
और संयोग-विशिष्ट आकाश उत्पन्न हुआ। आपने स्वयं माना है कि विरोधी धर्मका पाया जाना ही भेद का कारण है। हॉ, आकाशरूपसे
પ્રશ્ન–આકાશ આદિ પદાર્થોમાં ધ્રૌવ્ય જ ઉપલબ્ધ થાય છે–નથી ઉત્પાદ માલુમ પડતે કે નથી વ્યય પણ માલુમ પડતું. તે પછી આપ પ્રત્યેક પદાર્થ ને નિત્ય અને અનિત્ય કેમ કહે છે!
ઉત્તર–સાંભળે જીવ યા પુદગલ આકાશમાં રહે છે, જ્યારે કે જીવ યા પુદ્ગલ એક આકાશ-પ્રદેશથી નીકળીને બીજા આકાશ પ્રદેશમાં ચાલ્યા ગયે, ત્યારે પહેલાં આકાશ પ્રદેશથી તેને વિભાગ થયે, અને બીજા આકાશ પ્રદેશ સાથે તેને સંગ થયે, અર્થાત્ અત્યાર સુધી જે પ્રદેશમાં સંગ હતા તેમાં વિભાગ થઈ ગયે અને જેમાં વિભાગ હવે તેમાં સંગ થઈ ગયે. એ પ્રમાણે બેઉ પ્રદેશમાં સંગ–વિભાગ થયા. સંગ અને વિભાગ આપસ-આપસમાં વિધી ધર્મ છે. તાત્પર્ય એ છે કે-સંગ-વિશિષ્ટ આકાશ નષ્ટ થયું અને વિભાગ–વિશિષ્ટ આકાશ ઉત્પન્ન થયું. એ પ્રમાણે બીજું વિભાગ–વિશિષ્ટ આકાશ નષ્ટ થયું અને સંગ–વિશિષ્ટ આકાશ ઉત્પન્ન થયું. આપે પોતે માન્યું છે કે વિરોધી ધર્મને પ્રાપ્ત થવું એ જ ભેદનું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४
उपासकदशाङ्गसूत्रे त्पत्या चोत्पन्नमित्याकाशादिकमप्यस्त्येवोत्पादव्ययधर्मवदिति नित्यत्वानित्यत्वे इहाप्यक्षते, अतएवानित्यत्वाभिप्रायेणोच्यतेऽपि लोके-'घटाकाशं पटाकाश'-मिस्यादि, आकाशद्रव्यत्वेन तु नित्यत्वमक्षतमेव, 'उत्पत्ति विनाशसत्वेऽप्यन्वयितापच्छेदकसम्बन्धेनावस्थितत्वं नित्यत्व'-मिति तल्लक्षगात् । न चैकस्मिन् धर्मिणि मिथो विरुद्धधर्मद्वयसमावेशो न कचिदृष्ट इति वाच्यम , नरसिंहादौ तथादृष्टत्वात । ध्रुव रहा-न नष्ट हुआ न उत्पन्न हुआ, अतः सिद्ध हुआ कि आकाश आदि पदार्थ, उत्पाद, व्यय रूप भी हैं, इसलिए वे कथञ्चित् अनित्य भी हैं। अनित्यताके अभिप्रायसे ही पटाकाश घटाकाश आदि लोकव्यवहार होता है, और आकाशकी द्रव्यकी अपेक्षा नित्यता मानना निर्दोष ही है, क्योंकी उत्पत्ति विनाश (अवस्थाओं में) होते रहने पर भी अन्वितरूपसे पदार्थ का स्थित रहना नित्यताका लक्षण है, वह आकाश-द्रव्य में घटता है।
प्रश्न-एक पदार्थ में परस्परविरोधी धर्मोंका होना कहीं नहीं देखा गया, फिर आप नित्यता और अनित्यता जैसे विरोधी धर्मों (गुणों) को एक ही पदार्थ में कैसे घटाते हैं ?
उत्तर-ऐसा न कहिए । शेरका आकार और नरका आकार दोनों परस्पर विरोधी हैं, तथापि वे एक ही नरसिंहमें देखे जाते हैं । जब एक जगह विरोधी धर्म पाये जा सकते हैं तो दूसरी जगह क्यों न पाये आएँगे? यदि कहो कि विरोधी धर्म वे होते है जो एक કારણ છે. હા, આકાશ રૂપે કરીને ધ્રુવ રહ્યું, ન નષ્ટ થયું કે ન ઉત્પન્ન થયું; તેથી સિદ્ધ થયું કે આકાશ આદિ પદાર્થ, ઉત્પાદ, વ્યય રૂપ પણ છે. તેથી કરીને તે કથંચિત અનિત્ય પણ છે. અનિત્યતાના અભિપ્રાયે કરીને જ પટાકાશ ઘટાકાશ આદિ લેકવ્યવહાર થાય છે. અને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આકાશની નિત્યતા માનવી નિર્દોષ જ છે, કારણ કે ઉત્પત્તિ વિનાશ (અવસ્થાઓમાં) થતા રહેવા છતાં પણ અન્વિત રૂપે પદાર્થનું સ્થિત રહેવું એ નિત્યતાનું લક્ષણ છે, તે આકાશ દ્રવ્યમાં ઘટે છે.
પ્રશ્ન-એક પદાર્થમાં પરસ્પર-વિરોધી ધર્મોનું હોવું કયાંય જોવામાં આવ્યું નથી, તે પછી આ૫ નિત્યતા અને અનિત્યતા જેવા વિરોધી ધર્મો (ગુણે)ને એકજ પદાર્થમાં કેવી રીતે ઘટાડે છે ?
ઉત્તર–એમ ન કહે. સિંહને આકાર અને નરને આકાર બેઉ પરસ્પર વિરોધી છે, તે પણ તે એક જ નરસિંહમાં જોવામાં આવે છે. જે એક જગ્યાએ વિધી ધર્મ માલુમ પડી શકે છે તે બીજી જગ્યાએ કેમ ન માલુમ પડે ?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० टीका अ. १ सु. ११ धर्म० श्रावकधर्मनिरूपणे स्याद्वादप्ररूपणम्
१८५
ननु यन्नित्यं तत्परमाणुरूपं द्रव्यं यच्चानित्यं तत्कार्यरूपं द्रव्यमिति परमाणुद्रव्यस्त्र कार्यद्रव्यत्वभेदाभ्यां धर्मिभेदादेकस्मिन् धर्मिणि नित्यत्वानित्यत्वे वस्तुतो न स्तः ? इति चेतन्मन्दम् प्राक्पतिपादितदिशा सुवर्णस्वाकाशत्वादिना धर्मिणस्तत्र तत्रैकस्वेन स्फुटं प्रतिभासात् पूर्वपूर्वपर्यायनाशपूर्वकोत्तरोत्तरपर्याया
,
वस्तु में न पाए जाएँ । 'अनुपलम्भसाध्यो हि विरोधः' अर्थात् जिनकी एकत्र उपलब्धि न हो वे ही विरोधी समझे जाते है । नर और सिंह के आकार की एक स्थान पर उपलब्धि है अतः उनमें विरोध नहीं है, तो इसका समाधान यह है कि विरोध के इसी लक्षणसे नित्यता- अनित्यता आदि वस्तुगत धर्मों में परस्पर विरोध नहीं घटता, क्योंकि ये धर्म अपेक्षासे एक ही वस्तु में पाये जाते हैं । यदि इनमें विरोध होता तो ये एकत्र उपलब्ध ही न होते ।
प्रश्न- जो द्रव्य नित्य होता है वह परमाणुरूप है और जो अनित्य होता है वह कार्यरूप द्रव्य ( स्कन्ध) है । अर्थात् परमाणुद्रव्य में नित्यता और कार्य द्रव्य में अनित्यता पाई जाती है। दोनों गुणोंके आधारभूत द्रव्य भिन्न-भिन्न हैं, फिर आप एक ही द्रव्य (धर्मी) में नित्यता और अनित्यता क्यों कहते हैं ?
उत्तर - पहले हम आकाश और सुवर्ण का उदाहरण देकर बता चुके हैं कि - भिन्न-भिन्न पर्यायोंमें एक ही द्रव्य रहता है । यह बात स्पष्ट प्रतीत होती है । यदि पूर्व२ पर्यायके नाश और उत्तर - उत्तर જો એમ કહેા કે—વિરાધી ધમ એ હોય છે કે જે એક વસ્તુમાં ન હોય. 'अनुपलम्भसाध्यो हि विरोध : ' अर्थात् नेनी पुत्र उपलब्धि न थाय ते ४ विरोधी ગણાય છે. નર અને સિંહના આકારની એક સ્થાને ઉપલબ્ધિ છે માટે તેમાં વિધ નથી, તે એનું સમાધાન એ છે કે—વિરાધના એ લક્ષણે કરીને નિત્યતા—અનિત્યતા આદિ વસ્તુગત ધર્માંમાં પરસ્પર વિરાધ ઘટતા નથી, કારણકે એ ધર્માં અપેક્ષાએ કરીને એકજ વસ્તુમાં માલૂમ પડે છે. જો એમાં વિરોધ હાતા એ એકત્ર ઉપલબ્ધ જ ન થાત. પ્રશ્ન—જે દ્રશ્ય નિત્ય હોય છે તે પરમાણુરૂપ છે અને જે અનિત્ય હૈાય છે તે કારૂપ દ્રવ્ય ( સ્કંધ ) છે. અર્થાત-પરમાણુદ્રવ્યમાં નિત્યતા અને કાર્ય દ્રવ્યમાં અનિત્યતા માલુમ પડે છે. બેઉ ગુણેાનાં આધારભૂત દ્રશ્ય ભિન્ન ભિન્ન છે. તેા પછી આપ એકજ દ્રવ્ય ( ધી)માં નિત્ય અને અનિત્યતા કેમ બતાવે છે ?
ઉત્તર—પહેલાં અમે આકાશ અને સુવર્ણનું ઉદાહરણ આપીને બતાવી ગયા છીએ કે-ભિન્ન ભિન્ન પર્યાયામાં એક જ દ્રવ્ય રહે છે. એ વાત સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે. જો પુ પૂ પર્યાયના નાશ અને ઉત્તર ઉત્તર પર્યાયના ઉત્પાદને કારણે જ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
उपासक दशाङ्गसूत्रे
पत्तिमात्रेण धर्मिभेदाङ्गीकारे बाल्य-यौवन- वार्द्धक भेदादेकस्मिन पुरुषादावपि व्यक्तिभेदाऽऽपत्तेदुर्निवारत्वादित्यास्तां विस्तरः । एतस्य सप्तभङ्गी भवति --
पर्याय के उत्पादके कारण ही द्रव्यमें भेद मानोगे तो एक मनुष्य जब बाल्यावस्थाको त्याग कर युवावस्था में आएगा तब उसे भी दूसरा मनुष्य मानना पडेगा, और जब युवावस्थाका परित्याग कर वृद्धावस्था में आएगा तो उसे तीसरा ही मनुष्य मानना पडेगा । ऐसा मानने से समस्त लोकव्यवहार नष्ट हो जायगा । (यज्ञदत्तका पुत्र देवदत्त बालक अवस्थाको लाँघ कर जब जवान होगा तो वह उसका पुत्र नहीं रहेगा - दूसरा ही हो जायगा और न यज्ञदन्त, देवदत्त का पिता रहेगा । जवानी भर नौकरी करनेके बाद बुढापे में जब पेंशन पानेका अवसर आएगा तो गवर्नमेंट कहेगी - नौकरी करने वाला दूसरा था, तुम्हारी अवस्था बदल गई है, अतः तुम नौकरी करनेवाले नहीं रहे, अब तुम्हें पेंशन किस बात की दें ? बेचारे यज्ञदत्त की कैसी दुर्दशा होगी ? इधर तो उसका पितापन नष्ट हो गया और उधर पेंशन पर रुक पड़ गया ।
-
एक आदमी युवावस्थामें लाखों का ऋण लेगा और जब बुढापेमें उस पर कोई नालिश करेगा तो न्यायालय में जाकर कह देगा — ऋण लेने वाला दूसरा था, मैं दूसरा हूँ। मेरी अवस्था बदल गई है, इसलिए દ્રવ્યમાં ભેદ માનશે। તા એક મનુષ્ય જ્યારે ખાલ્યાવસ્થાને ત્યજીને ચુવાવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તેને પણ બીજો મનુષ્ય માનવા પડશે, અને જ્યારે યુવાવસ્થાના પરિત્યાગ કરીને વૃદ્ધવસ્થામાં આવશે, ત્યારે તેને જ ત્રીજો મનુષ્ય માનવા પડશે. એમ માનવાથી બધા લેાકવ્યવહાર નષ્ટ થઇ જશે. (યજ્ઞદત્તના પુત્ર દેવદત્ત ખાલ્યાવસ્થાને ઉલ્લંધીને જ્યારે જુવાન થશે ત્યારે તે તેના પુત્ર નહિ રહે, ખીજો જ થઇ જશે અને યજ્ઞદત્ત દેવદત્તના પિતા પણ રહેશે નહિ. જુવાનીમાં નાકરી કર્યાં ખાદ ઘડપણમાં જ્યારે પેન્શન લેવાના વખત આવશે ત્યારે સરકાર કહેશે કે નાકરી કરનાર બીજો હતા, તમારી અવસ્થા બદલાઇ ગઇ છે, માટે તમે નેાકરી કરનાર રહ્યા નથી, તેા તમને પેન્શન શા માટે આપીએ ? બિચારા યજ્ઞદત્તની કેવી દુર્દશા થશે ? આ ખાજીએ તેનું પિતાપશુ નષ્ટ થઈ ગયું અને પેલી બાજુએ પેન્શન પર ધાડ આવી !
એક માણસ જુવાનીમાં લાખાનું કરજ કરશે અને જ્યારે ઘડપણમાં તેની ઉપર કાઈ દાવા કરશે ત્યારે ન્યાયાલયમાં જઈને કહી દેશે કે કરજ લેનાર ખીજે હતા, હું બીજો છું. મારી અવસ્થા ખદલાઇ ગઇ છે માટે કરજ લેનાર હું નથી. જેણે રજ લીધુ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ मू०११ धर्म० सप्तभङ्गी०
१८७ [सप्तभङ्गी ] भज्यन्ते=विभिद्यन्तेऽर्था यैस्ते भङ्गोः वाक्प्रकारः, सप्तानां भङ्गानां समाहारः सप्तभङ्गी-प्रत्यक्षादिबाधापरिहारपूर्वकमेकस्मिन्नेव पदार्थ एकैकधर्मविषयक-प्रश्नबन पृथग्भूतयोरपृथग्भूतयोश्च विधिनिषेधयोः कल्पनया स्याच्छब्दसहितः सप्तभिः प्रकारैकिपयोग इत्यर्थस्तद्यथाऋण लेने वाला मैं नहीं हूँ। जिसने ऋण लिया हो उसीसे वसूल करो । तात्पर्य यह है कि अवस्था (पर्याय) के परिवर्त मात्रसे यदि अवस्थावान् (द्रव्य) में परिवर्तन होना स्वीकार किया जाय तो समस्त व्यवहार नष्ट हो जाएँगे। अतः पर्यायोंके परिवर्तन होने पर भी द्रव्यमें परिवर्तन मानना अयुक्त तो है ही, साथ ही व्यवहारका लोपक भी है।
[सप्तभंगी ] वस्तुमें जो अनन्त धर्म पाये जाते हैं, उन सब धर्मोंकी अनन्त सप्त-भंगियां बनती हैं। अर्थात् अनेकात सिद्धान्तके अनुसार वस्तुके धोका विश्लेषण करनेसे प्रत्येक धर्मके सात भंग होते हैं। उन धर्मों में प्रत्यक्ष आदि किसी प्रमाणसे बाधा नहीं आती। कहीं केवल विधि होती है, कहीं केवल निषेध होता है, और कहीं दोनों क्रमशः सम्मिलित होते हैं, कहीं युगपत्-एक साथ सम्मिलित होते हैं। उन सातो भंगोंके पहले स्पष्टताके लिए 'स्यात्' अव्यय लगाया जाता है। अस्तित्व धर्मके सात भंग इस प्रकार हैंહોય તેની પાસેથી વસૂલ કરે. તાત્પર્ય એ છે કે અવસ્થા (પર્યાય )ને પરિવર્તનથી જે અવસ્થાવાન (દ્રવ્ય)માં પરિવર્તન થવાનું સ્વીકારવામાં આવે તે બધે વ્યવહાર નષ્ટ થઈ જાય. માટે પર્યાનું પરિવર્તન થવા છતાં પણ દ્રવ્યમાં પરિવર્તન માનવું અયુક્ત તે છે જ, તે સાથે વ્યવહારનું લેપક પણ છે.)
[सती ] વસ્તુમાં જે અનન્ત ધર્મો માલુમ પડે છે, એ બધા ધર્મોની અનન્ત સપ્તભંગીઓ બને છે. અર્થાત્ અનેકાન્ત સિદ્ધાન્તને અનુસરી વસ્તુના ધર્મોનું વિશ્લેષણ કરવાથી પ્રત્યેક ધર્મના સાત ભંગ (ભાંગા) થાય છે. એ ધર્મોમાં પ્રત્યક્ષ આદિ કઈ પ્રમાણથી બાધા આવતી નથી. કયાંક કેવળ વિધિ થાય છે, કયાંય કેવળ નિષેધ થાય छ, भने ध्याय में अभश: समितित थाय छे, ज्यां युगपत् (सही साथे) समिલિત થાય છે. એ સાતે ભાંગાની પહેલાં, સ્પષ્ટતાને માટે પ્રાયઃ “સ્યા અવ્યય લગાહવામાં આવે છે. અસ્તિત્વ ધર્મના સાત ભાંગા આ પ્રમાણે છે –
(१) स्मदस्त्येव सर्वम्-मर्थात प्रत्येपहाथ, स्वद्रव्य, स्वक्षेत्र, स्वta मने. • સ્વભાવની અપેક્ષાએ છે. આ ભાંગામાં કેવળ વિધિની ક૯પના કરવામાં આવી છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८८
उपासकदशागसूत्रे ___ 'स्यादस्त्येव सर्व'-मिति केवलं विधि प्रकल्प्य प्रथमः (१)। 'स्यान्नास्त्येव सर्व-मिति केवलं निषेधं प्रकल्प्य द्वितीयः (२) । 'स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येवे' ति क्रमिकौ विधिनिषेधौ प्रकल्प्य तृतीयः (२) । 'स्यादवक्तत्यमेवे'-ति यौगपद्येन विधि-निषेधौ प्रकल्प्य चतुर्थः (४)। स्यादस्त्येवे '-ति केवलं विधि
(१) 'स्यादस्येव सर्वम्' अर्थात् प्रत्येक पदार्थ, स्वद्रव्य, स्वक्षेत्र, स्वकाल और स्वभाव की अपेक्षासे है। इस भंगमें सिर्फ विधिकी कल्पना की गई है।
(२) 'स्यानास्त्येव सर्वम्'-अर्थात् प्रत्येक पदार्थ, पर द्रव्य, पर क्षेत्र, पर काल और पर भाव की अपेक्षा नहीं है । इस भंगमें सिर्फ निषेधकी कल्पना है। . (३) 'स्यादस्त्येव स्यान्नास्त्येव सर्वम्'--अर्थात् प्रत्येक पदार्थ, स्वद्रव्यादिचतुष्टयकी अपेक्षा है, परद्रव्यादिचतुष्टयकी अपेक्षा नहीं है। इस भंगमें विधि और निषेध दोनोंकी क्रमशः कल्पना की गई है।
(४) 'स्यादवक्तव्यमेव सर्वम्'--अर्थात् प्रत्येक पदार्थ किसी अपेक्षा अवक्तव्य (वचन के अगोचर) है। यहां विधि और निषेधकी युगपत् (एकही साथ) कल्पना है। एक समयमें एक ही धर्मका कथन हो सकता है, अनेक धर्मों का नहीं हो सकता । यहां एक ही साथ दो धर्मों की विवक्षा है, और दोनों का युगपत् कथन नहीं हो सकता, अतः इस अपेक्षा से पदार्थ अवक्तव्य है ।
(२) स्यानास्त्येव सर्वम्-अर्थात् प्रत्ये: यहाथ ५२व्य, ५२क्षेत्र, ५२४ અને પરભાવની અપેક્ષાઓ નથી. આ ભાંગામાં માત્ર નિષેધની કલ્પના છે.
(3) स्यादस्त्येव स्यानास्त्येव सर्वम् अर्थात् प्रत्ये: पहाण, स्वव्याચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ છે, પ૨દ્રવ્યાદિ-ચતુષ્ટયની અપેક્ષાઓ નથી. આ ભાંગામાં વિધિ અને નિષેધ એ બેઉની ક્રમશઃ કલ્પના કરી છે.
(४) स्यादवकत्यमेव सर्वम्-अर्थात् प्रत्ये४ पहा अपेक्षा अवतव्य ( વચનને અગેચર) છે. અહીં વિધિ અને નિષેધની એકી સાથે કલ્પના કરી છે, એક સમયે એક જ ધર્મનું કથન થઈ શકે છે, અનેક ધર્મોનું નથી થઈ શકતું. અહીં એકી સાથે બે ધર્મોની વિવક્ષા છે, અને બેઉનુ એકી સાથે કથન નથી થઈ શકતું, માટે એ અપેક્ષાએ પદાર્થ અવકતવ્ય છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसज्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ धर्म० सप्तभङ्गी
१८९
'स्यादवक्तत्य मेवे ' - ति विधि-निषेधौ च प्रकल्प्य पञ्चमः (५) । 'स्यान्नास्त्येवे'ति केवलं निषेधं ' स्यादवक्तत्यमेवे - ति यौगपद्येन विधिनिषेधौ च प्रकल्प्य षष्ठः (६)। 'स्यादस्त्येवे' - ति केवलं विधि 'स्यान्नास्त्येवे' - ति केवलं निषेधं 'स्यादवक्तव्यमेवे' - ति यौगपद्येन विधिनिषेधौ च प्रकल्प्य सप्तमः (७) । [ भङ्गानां स्पष्टीकरणम् ]
तत्र - स्यात् = कथञ्चित् परकीयद्रव्य क्षेत्र काल-भावानपेक्षतया केवलं स्वकीय(५) 'स्यादस्त्यवक्तव्यमेव सर्वम्, - - अर्थात् प्रत्येक पदार्थ अस्तित्ववान् होता हुआ अवक्तव्य है । यह भंग, पहले और चौथे भंगके सम्मेलन से बना है, इसमें केवल विधि और युगपद् विधि-निषेध की विवक्षा है ।
(६) 'स्यान्नास्त्य वक्तव्यमेव सर्वम्'- अर्थात् प्रत्येक पदार्थ नास्तित्ववान् होता हुआ अवक्तव्य है । यह भंग, दूसरे और चौथे भंगके मिश्रण से बना है । इसमें केवल निषेध और युगपद् विधि-निषेध की विवाक्षा है ।
(७) 'स्यादस्ति नास्ति- अवक्तव्यमेव सर्वम्'- प्रत्येक पदार्थ अस्तिस्ववान् तथा नास्तित्ववान् होता हुआ अवक्तव्य है । यह भंग तीसरे और चौथे भंगको मिलाने से बना है । इसमें क्रमशः विधि - निषेध और युगपद् विधि-निषेधको विवक्षा है ।
( सातों भंगों का स्पष्टीकरण )
(१) जब हम कहते हैं - 'घड़ा है' तो घटविषयक द्रव्यादिचतुष्टय (4) स्यादस्त्यवक्तव्यमेव सर्वम् अर्थात् प्रत्येक पहार्थ अस्तित्ववान् होवा સાથે અવકતવ્ય છે. આ ભાંગે પહેલા અને ચાથા ભાંગાના સંમેલનથી ખન્યા છે, એમાં કેવળ વિધિ અને યુગપત્ વિધિ–નિષેધની વિવક્ષા છે.
(९) स्यान्नास्त्यवक्तव्यमेव सर्वम्--र्थात् प्रत्येक पार्थ नास्तित्ववान् डोवा સાથે; અવકતવ્ય છે. આ ભાંગા ખીજા અને ચેાથા ભાંગાના મિશ્રણથી બન્યા છે. એમાં ... કેવળ નિષેધ અને યુગપદ્ વિધિ-નિષેધની વિવાક્ષા છે.
(७) स्यादस्ति नास्ति - अवक्तव्यमेव सर्वम्--र्थात् प्रत्येक पहार्थ अस्तित्ववान् તથા નાસ્તિત્વવાન્ હાવા સાથે અવકતવ્ય છે. આ ભાંગે ત્રીજા અને ચાથા ભાંગાના મિશ્રણથી બન્યા છે. એમાં ક્રમશઃ વિધિ-નિષેધ અને યુગપદ્ વિધિ-નિષેધની વિવાક્ષા છે. [ साते सांगा स्पष्टी४२ ]
."
(૧) જ્યારે આપણે કહીએ છીએ કે ' घडो छे", त्यारे घटविषय
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे द्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षयाऽस्त्येव वर्तत एव सर्व घट-पटादि तथाहि-घटः-पार्थिवत्वावच्छेदेन द्रव्यतः, वाराणसेयत्वावच्छेदेन क्षेत्रतः, ग्रेप्मत्वावच्छेदेन कालतः, रक्तत्वावच्छेदेन च भावतो वर्तते । तदेतद् घटस्य वर्तन जलीयत्व-पाटलिपुत्रत्वशारदत्व-नीलत्वादिरूपां परकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावापेक्षामन्तरेणैवास्ति । इतरथा रूपान्तरापादनेन स्वस्वरूपप्रच्यप्रसक्तेः। अस्त्येवेत्येवकारश्च नास्तीत्यन्ययोगव्यवच्छेदार्थः। इति प्रथमभङ्गोशयः (१)।
स्यात्-कथञ्चित्-परकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावानपेक्ष्य नास्त्येव घट इत्यापेक्षिको घटसत्वाभावः, एवं पटादिष्वपि योज्यमिति द्वीतीयभङ्गाऽऽशयः (२) । की अपेक्षा ही कहते हैं। अर्थात् घड़ा यदि मृत्तिकाद्रव्य का बना है तो वह मृत्तिकाद्रव्यकी अपेक्षासे ही है। यदि बनारसका है तो बनारस क्षेत्रकी अपेक्षा है। ग्रीष्म आदि जिस काल में है उसी काल की अपेक्षा है। ललाई आदि जो-जो गुण उसमें पाये जाते हैं, उन्हीं गुणों (भावों)की अपेक्षा है। तात्पर्य (मतलब) यह है कि 'घड़ा है। इस कथन का आशय यही है कि घड़ा अपने नियत द्रव्य आदि की अपेक्षा है। यदि अपने द्रव्य आदि चतुष्टयसे घड़ेका अस्तित्व न माना जाय तो वह गधेके सींगकी नाई असत हो जायगा, अतः स्वचतुष्टयसे प्रत्येक पदार्थमें अस्तित्व अवश्य मानना चाहिए।
(२) जब हम कहते हैं-'घड़ा नहीं है तो घटसे भिन्न द्रव्य आदि की अपेक्षासे कहते हैं । अर्थात् । घड़ा यदि मिट्टी का बना है तो वह जल द्रव्यकी अपेक्षा नहीं है, बनारसमें है तो पटना-क्षेत्रकी अपेक्षा દ્રવ્યાદિ-ચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ જ કહીએ છીએ. અર્થાત-જે ઘડે માટીરૂપ દ્રવ્યને બને છે તે એ માટીરૂપ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ કરીને જ છે, જે બનારસને છે તે બનારસ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ કરીને છે, ગ્રીષ્મ આદિ જે કાળમાં છે એ કાળની અપેક્ષાએ કરીને છે, લાલાશ આદિ જે જે ગુણ એમાં માલૂમ પડે છે, એ ગુણે (ભા)ની અપેક્ષાએ કરીને છેતાત્પર્ય (મતલબ) એ છે કે “ઘડે છે” એ કથનને આશય એ છે કે ઘડો પિતાના નિયત દ્રવ્ય આદિની અપેક્ષાએ કરીને છે. જે પિતાના દ્રવ્યાદિચતુષ્ટયે કરીને ઘડાનું અસ્તિત્વ ન માનવામાં આવે તે તે ગધેડાનાં શીંગડાની પેઠે અસત થઈ જશે, માટે સ્વચતુષ્ટયે કરીને પ્રત્યેક પદાર્થમાં અસ્તિત્વ અવશ્ય માનવું જોઈએ.
(२) न्यारे माप डी छीमे है “घडी नथी', त्यारे घटथी भिन्न व्य આદિની અપેક્ષાએ કરીને કહીએ છીએ. અર્થાત્ ઘડે જે માટીને બને છે તે તે જલદ્રવ્યની અપેક્ષાએ કરીને નથી, બનારસમાં છે તે તે પટણાક્ષેત્રની અપેક્ષાએ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ धर्म० सप्तभङ्गी० १९१
घटः स्वद्रव्यक्षेत्राद्यपेक्षयाऽस्ति, परद्रव्यक्षेत्राधपेक्षया च नास्तीत्यस्त्वेवाऽऽपेसिकं घटेऽस्तित्वं नास्तित्वं चेति धर्मद्वदमित्येवं यः क्रमिको वचनप्रकारः स तृतीयो भङ्गः (३)। ____ आपेक्षिकं घटेऽस्तित्वं नास्तित्वं च तृतीये भङ्गे यदुक्त तत्क्रमिकरूपतया वक्तुं सुशकं, क्रममपहाय तु यौगपधेनैकस्मिन् घटादावस्तित्वं नास्तित्वं चापेक्षाकृतं नहीं है, ग्रीष्म आदि जिस कालमें है उससे भिन्न कालमें नहीं है, रक्तता आदि गुण यदि उसमें पाये जाते है तो नोलता आदि भावोंकी अपेक्षा नहीं है । यदि दूसरे द्रव्य आदिकी भी अपेक्षा घटका अस्तित्व माना जाय तो घटका नियत स्वरूपादि नहीं बन सकता। अर्थात् घटमें यदि अन्य स्वरूपादिसे नास्तित्व न माना जाय तो घट-पट आदि भेद ही पदार्थोंमें न रहे । अतः घटमें परचतुष्टयसे नास्तित्व रहता है यह दूसरे भंगका आशय है । ___(३) जब हम कहते हैं-घट है भी और नहीं भी है, तो उल्लिखित प्रथम और द्वितीय भंगमें बताये हुए स्वद्रव्य क्षेत्र आदि, तथा पर द्रव्य आदि दोनों की क्रमशः विवक्षासे कहते हैं । यह क्रमवार वचनप्रकार तीसरा भंग है।
(४) जैसा कि पहले कह चुके हैं, कि घट में आपेक्षिक अस्तित्व नास्तित्वका कथन क्रमिक कर सकते हैं, परंतु एक ही साथ अस्तित्व नास्तित्व, કરીને નથી. ગ્રીષ્મ આદિ જે કાળમાં છે તે તેથી ભિન્ન કાળમાં નથી, લાલાશ આદિ ગુણ જો એમાં માલુમ પડે છે તે લીલાશ આદિ ભાવની અપેક્ષાએ નથી. જે બીજા દ્રવ્ય આદિની પણ અપેક્ષાએ ઘટનું અસ્તિત્વ માનવામાં આવે તે ઘટનું નિયત સ્વરૂપ નથી બની શકતું. અર્થાત્ ઘટમાં જે અન્ય સ્વરૂપાદિએ કરીને નાસ્તિત્વ ન માનવામાં આવે તે ઘટ-પટ આદિ ભેદ જ પદાર્થોમાં ન રહે. માટે ઘટમાં પરચતુષ્ટયે કરીને નાસ્તિત્વ રહેલું છે. આ બીજા ભાંગાને આશય છે.
(૩) જ્યારે આપણે કહીએ છીએ કે ઘટ છે પણ ખરે અને નથી પણ ખરે, ત્યારે ઉપર કહેલા પહેલા અને બીજા ભાગમાં બતાવેલા સ્વદ્રવ્ય ક્ષેત્ર આદિ તથા પદ્રવ્ય આદિ બેઉની ક્રમશઃ વિવાક્ષાએ કરીને કહીએ છીએ. એ ક્રમવાર વચનપ્રકાર ત્રીજો ભાગે છે.
(૪) જેમકે પહેલાં કહી ગયા છીએ કે, ઘટમાં આપેક્ષિક અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વનું કથન ક્રમિક થઈ શકે છે. પરંતુ એકી સાથે અસ્તિત્વ નાસ્તિત્વ બેઉ ધર્મો વચન દ્વારા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे सद्रूपमपि सर्वथा वक्तुमशक्यं, विधिमुखेन प्रतिपादने निषेधस्य निषेधमुखेन प्रतिपादने च विधेरवगमाभावमसङ्गात्तस्मादेवंविधस्थले 'अवक्तव्य'-शब्दप्रयोग एव वृद्धसिद्धान्त इत्यतः 'कथञ्चिदवक्तव्य एवायं घटः' इत्यादिरूपो यो वचनप्रकारः स चतुर्थो भङ्गः (४)।
एषु चतुर्यु भङ्गेषु मूलभूतो केवलविधिगर्भकेवलनिषेधगौं प्रथम-द्वितीयौ, शेषौ तु द्वौ तदुभयभङ्गसम्बन्धादेव स्तः, इयास्तु विशेषः-यत्तृतीयो भङ्गः-प्रथमद्वितीयभङ्गोक्तौ विधि-निषेधौ क्रमेणाऽऽश्रित्य प्रवर्त्तते, चतुर्थस्तु यौगपद्येनैवेति॥
स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावावपेक्ष्य सद्पं (घटपटादिरूपं ) सर्व वस्तु योगपद्येन विधि-निषेधौ परिकल्प्यावक्तव्यमपीत्येवं वाकप्रयोगः पञ्चमो भङ्गः (५) । दोनों धर्मोंको वचन द्वारा नहीं कह सकते। 'हैं' कहें तो उससे 'नहीं' का कथन नहीं होता, और 'नहीं' कहें तो उससे 'है' का कथन नहीं होता। इसके अतिरिक्त ऐसा कोई भी शब्द नहीं है जिससे अनेक धर्मोंका एक साथ प्रतिपादन किया जा सके, इस अपेक्षासे घटको अवक्तव्य कहा है। यहां अस्तित्व और नास्तित्व दोनो धर्मोंकी युगपत् विवक्षा है। यही चौथे भंगका आशय है। ... इन चार भंगोंमेसे केवल विधि-प्रतिपादक पहला, और केवल निषेध-प्रतिपादक दूसर। भंग ही मूल भंग है। तीसरा और चौथा भंग इन्हीं को क्रमशः और युगपत् मिलाने से बना है।
(५) स्व-द्रव्य क्षेत्र काल भावसे वस्तु (घट) सत् और युगपत् विधि-निषेध के साथ विवक्षित होने पर अवक्तव्य रूप होती है। यह पांचवा भंग है। नथी ही शाdi. 'छ' ही तो तथा नथी' नुं थन नथी तु. मने नथी' કહીએ તે તેથી “છે નું કથન નથી થતું. તે સિવાયને એ કઈ પણ શબ્દ નથી કે જેનાથી અનેક ધર્મોનું એકી સાથે પ્રતિપાદન કરી શકાય, એ અપેક્ષાએ ઘટને અવકતવ્ય કહ્યો છે. અહીં અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વ એ બેઉ ધર્મની યુગપત વિવક્ષા छ. से यथा मांगना भाशय छे.
આ ચાર ભાંગામાંથી કેવળ વિધિ-પ્રતિપાદક પટેલે અને કેવળ નિષેધ-પ્રતિપાદક બીજો ભાગ જ મૂળ ભાંગા છે. ત્રીજે અને એથે ભાગે એ બેઉને ક્રમશ: અને યુગપત મેળવવાથી બન્યા છે.
(५) २१-०यक्षेत्रासावी वस्तु (३८) सत छ भने युगपत विधि-निषेधनी સાથે વિવક્ષિત થવાથી અવકતવ્ય રૂપ થાય છે. આ પાંચમે ભાંગે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९३
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ११ सप्तभङ्गी
द्वितीयभङ्गोक्तं परकीयद्रव्यादपेक्षयाऽसद्रूपं सर्व (घटपटादिरूपं) वस्तु यौगपद्येन विधिनिषेधौ परिकल्प्य, 'अवक्तव्यमपी'-त्येवं यो वाक्प्रकारः स पष्ठो भङ्गः (६)। ___स्वद्रव्याद्यपेक्षया सद्रूपं परकीयद्रव्याद्यपेक्षया चासद्रूपं सर्व (घटपटादिरूपं) वस्तु यौ गपधेनाऽस्तित्व नास्तित्वाभ्यामवक्तव्यमपीत्येवंविधो वाकूपयोगः सप्तमो भङ्ग इति दिकू (७) एतत्परूपकः। पुनश्च---
वीतः विनष्टः, रागः आसक्तिर्यस्य स वीतरागः, रागपदेन द्वेषस्याप्युपलक्षणार्क्सवथा रागद्वेषरहित इयर्थः, देवो भवति । ननु यदि देवो रागद्वेषरहितम्तदा (६) द्वितीय भंगमें परद्रव्यादि-चतुष्टयकी अपेक्षा पदार्थमें नास्तित्व कहा गया है, उसके माथ ही युगपत् विधि-निषेध को कल्पना करनेसे अवक्तव्यता भी पाई जाती है। यही 'नास्ति-अवक्तव्य' रूप छठा भंग है।
(७) स्व-दव्य आदि की अपेक्षा सत् और परद्रव्यादिकी अपेक्षा असत् वस्तु युगपत् विधि-निषेधकी कल्पना करनेसे अवक्तव्य भी है। यही 'अस्ति-नास्ति-अवक्तव्य रूप सातवें भंग का आशय है।
यहां दिशासूचन के लिए केवल 'अस्तित्व' धर्मको उदाहरण बना कर सात भंग घटाये है। इसी प्रकार नित्यत्व आदि प्रत्येक धर्म पर सात-सात भंग स्वयं घटा लेने चाहिए । इन सबकी प्ररूपणा करने वाले को, तथा-जिसका राग नष्ट हो गया हो अर्थात् वीतराग हो
उसे देव कहते है। 'राग' पद 'द्वेष' का उपलक्षण है, इससे 'द्वेष' का नाश भी समझना चाहिए ।
(૬) બીજા ભાગમાં પર દ્રવ્યાદિચતુષ્ટયની અપેક્ષાએ પદાર્થમાં નાસ્તવ બતાવ્યું છે, એની સાથે જ યુગનૂ વિધિ-નિષેધની કલ્પના કરવાથી અવકતવ્યતા પણ મેળવી શકાય છે એ નાસ્તિ-અવકતવ્ય” રૂપ છઠ્ઠો ભાંગે છે.
(૭) સ્વ-દ્રવ્ય આદિની અપેક્ષાએ સત અને પર-દ્રવ્યાદિની અપેક્ષાએ અસત, વસ્તુ, યુગપત વિધિનિષેધની કલ્પના કરવાથી અવકતવ્ય પણ છે. એ “અસ્તિનાસ્તિ-અવકતવ્ય રૂપ સાતમા ભાંગનો આશય છે.
અહીં દિશાસૂચનને માટે કેવળ “અસ્તિત્વ ધર્મને જ ઉદાહરણ બનાવી સાત ભાંગ ઘટાગ્યા છે એ પ્રમાણે નિત્યસ્વ આદિ પ્રત્યેક ધર્મ પર સાત-સાત ભાંગા પિતાની મેળે ઘટાવી લેવા આ બધાંની પ્રરૂપણ કરવાવાળે, અને–જેનો રાગ નષ્ટ થઈ ગયું હોય એટલે વીતરાગ હોય તે દેવ કહેવાય છે. “રાગ” પદ દૈષનું ઉપલક્ષણ છે, માટે તે વડે દ્વેષને નાશ પણ સમજવે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९४
उपासकदशाङ्गसूत्रे तदुपासनमकिश्चित्करं, यतो भवदुक्तरीत्या तस्योपासनारहितं प्रति न द्वेषो न वाउपासीनं प्रति राग इत्युपासनायां कृतायामपि भगवत्कर्त्तकप्रसादासम्भवाद व्यथैव सा ? इति चेद भ्रान्तोऽसि नहि वयं प्रसादयितुं भगवन्तमुपास्महेऽपितु स्वस्वात्मानं परिशोध्य निष्कलङ्कीकर्तुमेव । आत्मकलङ्कश्च मोहादिजनितं विषयभोगलोलुपत्वं, तच्च रागद्वेषप्रहाणमन्तरेणोपशमितुं न संभवति, प्रत्युत-यथा-नील-पीत-रक्तादिसम्बन्धात्पङ्कादिसम्बन्धाद्वा सलिलं, निजं स्वच्छत्वगुणमपहाय तत्तद्गुणान्तरं धृत्वोत्तरोत्तरं मालिन्यबाहुल्यमुपयाति भेकोपभोगयोग्यं च पर्यवस्थति-तथा
शंका-यदि देव, राग ओर द्वेषसे रहित हैं तो उनकी उपासना करना वृथा है-उनकी उपासना करनेसे कोई प्रयोजन नहीं सिद्ध हो सकता। क्योंकि आपके कथनानुसार वे (देव) अपनी उपासना करने वाले पर राग नहीं करेगे और उपासना न करनेवाले पर द्वेष नहीं करेंगे। ऐसी अवस्था में उपासना करने पर भी उनकी प्रसन्नता प्राप्त नहीं की जा सकती, अत एव ऐसे देवकी उपासना करना व्यर्थ है। ___ समाधान-यह तुम्हारी भूल है। हमारी उपासना भगवान् को प्रसन्न (खुश) करने के लीए नही किन्तु अपनी अपनी आत्माको शुद्ध करके सर्वथा निर्विकार बनाने के लिए है। मोह आदिसे उत्पन्न होने वाली विषय-भोगकी लोलुपता ही आत्माका विकार (कलंक) है। उसका नाश राग-द्वेषके नाश हुए विना नहीं हो सकता। जल-नील, पीत और रक्त आदि वर्ण के संयोगसे अपने स्वच्छतागुणको त्याग कर, नीला पीला या लाल हो जाता है। धीरे-धीरे उसकी मलिनता
શંકાજે દેવ, રાગ અને દ્વેષથી રહિત છે, તે તેની ઉપાસના કરવી વૃથા છે. તેની ઉપાસના કરવાથી કેઈ પ્રયજન સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, કારણકે આપના કથનાનુસાર એ (દેવી પિતાની ઉપાસના કરનારાઓ પર રાગ નહીં કરે અને ઉપાસના ન કરનાર પર દ્વેષ નહિ કરે. એવી સ્થિતિમાં ઉપાસના કરવાથી પણ તેની પ્રસન્નતા પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી, માટે તેની ઉપાસના કરવી વ્યર્થ છે.
સમાધાન–એ તમારી ભૂલ છે. અમારી ઉપાસના ભગવાનને પ્રસન્ન (ખુશ) કરવાને માટે નથી પરન્ત પિતપોતાના આત્માને શુદ્ધ કરીને સર્વથા નિવિકાર બનાવવા માટે છે. મેહ આદિથી ઉત્પન્ન થનારી વિષયભેગની લેલુપતા જ આત્માને વિકાર (કલંક) છે. તેને નાશ રાગદ્વેષને નાશ થયા વિના થઈ શકતું નથી. જળ લીલા, પીળા અને રાતા વર્ણ આદિન સગથી પિતાની સ્વચ્છતાને ગુણ ત્યજીને લીલું પડ્યું કે લાલ થઈ જાય છે. ધીરે ધીરે એની મલિનતા એટલી વધી જાય છે કે તે માત્ર દેડકાંઓના કામનું જ રહે છે, એ પ્રમાણે રાગ-દ્વેષવાળે આત્મા,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सु. ११ धर्म. देवस्वरूपवर्णनाम्
१९५
रागद्वेषवानात्माऽपि स्फटिकोपमं निजं नैर्मल्यगुणं परित्यज्य तत्तदुपरञ्जक विषयसंपर्क शादुत्तरोत्तरं मलिनीभवत्यन्ततश्च दुर्गतिमात्रफलकं भवति तस्मात्सर्वदुर्गतिमूलभूतौ राग-द्वेषौ भव्येन प्रयत्नतोऽपनेयौ, तदपनयनार्थमेवामौ रागद्वेषविनिर्मुयो देव उपासितव्यः । तथाहि दृश्यते लोके - यो रोगाक्रान्तः स नीरोगमगदङ्कारं, यो वैकृतपराभवापन दुर्बलः स प्रबलं राजादि, योऽल्पद्विकानवान् स महाद्विकानिंनं श्रेष्ठिप्रभृतिं, यश्च शीतार्त्तः स तेजोमयं सूर्यादिं समुपास्य कृतकृत्यो भवतीति । एवं चानन्तशान्तिनिधानस्य सर्वथा निष्कलङ्कस्य भगवतो निरवद्योपासनया चित्तैइतनी बढ जाती है कि वह सिर्फ मेंढकोके कामका रह जाता है ।
इसी प्रकार राग-द्वेष वाली आत्मा, अपनी स्फटिक के समान निर्मलताको त्याग कर मलिन बनाने वाले विषयोंके संसर्ग से क्रमशः अधिकाधिक मलिन होती हुई, अन्तमें दुर्गतिका पात्र बनती है । इसलिए समस्त दुर्गति के मूल कारण राग-द्वेष हैं । भव्य जीवको प्रयत्न करके इन्हें दूर कर देना चाहिए। इन्हें दूर करने ( नष्ट करने) के ही लिए राग-द्वेष रहित देवकी उपासना करनी चाहिए । यही बात लोकमें देखी जाती है। रोगी नीरोग करने वाले वैद्यकी उपासना करता है, वैरियों के द्वारा तिरस्कार पाया हुआ निर्बल व्यक्ति सबल राजा आदिकी उपासना करता है, छोटी द्विकान (दुकान) वाला वडी दुकान वाले सेठ आदिका आश्रय लेता हैं, और शीतसे ठिठुरा हुआ मनुष्य सूर्य आदि गर्म वस्तुओंकी शरण लेता है और सफल होता है । इस प्रकार अनन्त शक्तिके आगर, सर्वथा निष्कलंक भगवान् की निर्दोष उपासनांसे चित्तमें एकाग्रता उत्पन्न होती है, और उस પોતાની સ્ફટિક સરખી નિર્મૂળતાને ત્યજીને મલીન બનાવનારા વિષયેાના સ સગથી ક્રમશઃ આધિકાધિક મલીન થતાં છેવટે દુર્ગતિનું પાત્ર બની જાય છે. માટે સમસ્ત કૃતિનાં મૂળ કારણુ રાગ-દ્વેષ છે. ભવ્ય જીવેએ પ્રયત્ન કરીને તેમને દૂર કરવાં જોઇએ. એને દૂર (નષ્ટ) કરવાને માટે રાગદ્વેષ રહિત દેવની ઉપાસના કરવી જોઇએ. એ વાત લેાકમાં જોવામાં આવે છે. રાગી નીરંગ કરનાર વૈદ્યની ઉપાસના કરે છે. શત્રુઓથી તિરસ્કાર પામનારી નિર્બળ વ્યકિત સબળ રાજા આદિની ઉપાસના કરે છે, નાની દુકાનવાળા મેટી દુકાનવાળા શેઠ આદિને આશ્રય લૈ છે, અને ટાઢથી થરથરતા માણુસ સૂર્ય આદિ ગરમ વસ્તુએનું શરણુ લે છે અને સફળ થાય છે. એ પ્રમાણે અનત શકિતના આગર, સર્વથા નિષ્કલંક ભગવાનૂની નિર્દોષ ઉપાસનાથી ચિત્તમાં એકાગ્રતા ઉત્પન્ન થાય છે, અને એ એકાગ્રતાથી આત્માનું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६
उपासकदशाङ्गसूत्रे काग्रतोत्पद्यते, नया वीतरागतायामात्मपरिणनं तेन रागद्वेषप्रहाणं, ततश्च परिशुद्धिः, तया चास्य स्वरूपेऽवस्थानम् । नह्यात्मनः म्वरूपावस्थानात्परं किमप्यक्षय्यं सुखमस्तीति रागद्वेषप्रहाणमेव नित्यनिरतिशय सुख निदानम् । तदर्थं च वीतरागदेवोपासनमतीवाऽऽवश्यकं, किन्तु नात्र देवस्य रागो नवा द्वेषोऽपितु यो राग-द्वेषौप्रजिहासति स एनमुपास्य फलिताभिलाषो भवति,-रथाऽन्धकारमपनिन षुः स्वयमेव प्रकाशं शरणीकृत्य पूर्णकामो भवन् दृश्य ते लोके नतु तत्र प्रकाश उपसरतीति । एतेन सावद्योपासना प्रत्युक्ता यत एतया जीवहिंसायामारम्भस्तेन कर्मबन्धस्तस्माच संसारपरिभ्रमणमिति, यथोक्तम्-- एकाग्रतासे आत्माका वीतराग अवस्थामें परिणमन होता है। जब आत्मा वीतराग अवस्था में आता है तो राग वेषका विनाश हो जातो है। राग-द्वेषका विनाश होनेसे शुद्धि होती है। आत्म शुद्धि होने से वह अपने शुद्ध सहज स्वभाव में स्थिर हो जाता है । आत्माका शुद्ध स्वभावमें स्थिर हो जाना ही सर्वोत्कृष्ट सुख है । वहो सुख अविनाशी है। अतः राग-द्वेषका विनाश ही सर्वश्रेष्ठ शाश्वत सुखका साधन है, और इसी सुखको प्राप्ति के लिए वीतराग देवकी उपासना करना नितान्त आवश्यक है। यहाँ (इस उपासने में ) देवका न तो राग है और न द्वेष, किन्तु जो राग-द्वेषका त्याग करना चाहता है वह इसकी उपासना करके सफलं-मनोरथ होता है । जैसे-लोकमें जो अन्धकारको दूर करना चाहता है वह स्वयं प्रकाशकी शरण लेनेसे ही सफल होता है, न कि प्रकाश स्वयं ही उसके पासं दौडा जाता है। વીતરાગ અવસ્થામાં પરિણમન થાય છે. જ્યારે માત્મા વીતરાગ અવસ્થામાં આવે છે, ત્યારે રાગદ્વેષને વિનાશ થઈ જાય છે. રાગ દ્વેષને વિનાશ થવાથી શુદ્ધિ થાય છે. આત્મશુદ્ધિ થવાથી તે પોતાના શુદ્ધ સહજ સ્વભાવમાં સ્થિર થઈ જાય છે. આત્માનું શુદ્ધ સ્વભાવમાં સ્થિર થઈ જવું એજ સ કૃષ્ટ સુખ છે. એજ સુખ અવિનાશી છે. માટે રાગદ્વેષને વિનાશજ સર્વશ્રેષ્ઠ શાશ્વત સુખનું સાધન છે, અને એ સુખની પ્રાપ્તિને માટે વીતરાગ દેવની ઉપાસના કરવી તાન્ત આવશ્યક છે. અહીં (આ ઉપાસનામાં) દેવને રાગ નથી કે દ્વેષ નથી. પરંતુ જે રાગદ્વેષને ત્યાગ કરવા
છે તે એની ઉપાસના કરીને સફળ–અનેરથે થાય છે. જેમકે-લેકમાં જે અંધકારને દૂર કરવા ઈચ્છે છે તે પિતે પ્રકાશનું શરણુ લેવાથી જ સફળ થાય છે, નહિ કે પ્રકાશ પિતે તેની પાસે દેડી જાય છે. એથી સાવધ ઉપાસનાનું ખંડન થઈ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ मू० ११, धर्म० गुरुस्वरूपनिरूपणम् १९७ " सावज्जसपजाए, समुन्भवइ जीवहिंसणारंभो।
तम्हा बज्झइ कम्मं, तेण य संसारचकसंपाओ ॥ १॥" इति । एतच्छाया-- " सावद्यसपर्यया समुद्भवति जीवहिंसनाऽऽरंभः । तस्माद्बध्यते कर्म, तेन च संसारचक्रसम्पातः ॥ १ ॥” इति । दोषान्तराणि च प्राक्प्रतिपादितान्ये वेत्यलमानेडितेन ॥
गुरुस्वरूपम् । गृणात्युपदिशति मोक्षमार्गमिति गुरुः, स चाहिंसा-सत्याऽस्तेय-ब्रह्मचर्याऽपरिग्रहरूपमहाव्रतपञ्चकधारी, रात्रिभोजनपरिहारी, पञ्चानामास्रवाणां निवारकः, संवरपञ्चकाराधकः, पत्रेन्द्रियनिग्राहकः, पञ्चानां समितीनां तिसृणां गुप्तीनां च इससे सावद्य-उपासनाका खण्डन हो गया, क्योंकि सावद्य उपासना से जीवहिंसामें आरंभ होता है, आरंभसे कर्मबन्ध होता है और कर्मबन्धसे संसारमें परिभ्रमण करना पड़ता है। कहा भी है
"सावध उपासनासे जीवहिंसारूप आरंभ होता है, उससे कर्मबन्ध होता है ओर कर्मवन्धसे संसाररूपो चक्रमें घूमना पडता है ॥१॥"
अन्यान्य दोषोंका पहले प्रतिपादन किया जा चुका है अतः यहा इतना कहना ही बस (पर्याप्त) है ।।
गुरुका स्वरूप जो मोक्षमार्ग का उपदेश देते हैं वे गुरु हैं । वे अहिंसा, सत्य, अस्तेय, ब्रह्मचर्य और अपरिग्रह रूप पांच महाव्रतोंके धारी, रात्रि. भोजनके त्यागी, पांच आस्रवोंके निवारक, पांच संवरोंके आराधक, ગયું, કારણકે સાવધ ઉપાસનાથી જીવહિંસારૂપ આર ભ થાય છે, અ ર ભદી કર્મબંધ થાય છે અને કર્મબંધથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવું પડે છે. કહ્યું છે કે
સાવદ્ય ઉપાસનાથી જીવહિંસારૂપ આરંભ થાય છે, તેથી કર્મબંધ થાય છે અને કર્મબંધથી સંસારરૂપી ચક્રમાં ઘૂમવું પડે છે” (૧) - બીજા દેનું પ્રતિપાદન પહેલાં કરવામાં આવ્યું છે, એટલે અહીં આટલું કથન જ પૂરતું છે.
ગુરનું સ્વરૂપ જે ક્ષમાર્ગને ઉપદેશ આપે છે તે ગુરૂ છે. એ અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહાચર્ય અને અપરિગ્રહરૂપ પાંચ મહાવ્રતના ધારણ કરનારા, રાત્રિોજનના ત્યાગી પાંચ આના નિવારક, પાંચ સંવરોના આરાધક, પાંચે ઈદ્રિયેને નિગ્રહ કરનારા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९८
उपासक दशाङ्गसूत्रे
धारकः, षट्कायरक्षकः, व्यसनसप्तकस्य मदाष्टकस्य च परिहारवान, गुप्तब्रह्मचारी, दशानां यतिधर्माणां धारकः, तपः- संयमादिविविधगुणवान, गज-हय-गाडी-पाल्यङ्कीवह्नियान- पादयान - मुष्टिल - ( यान ) वायुयान विद्युद्यान ताम्रयान-शिविकादिवाहनमात्रानारोही, पादविहारी, परित्यक्तच्छत्र- पादुकोपानत्पादत्राणश्च भवति, निर्दोषानादिग्राहकः, सचित्तजलत्यागी स्वार्थ संपादिते सेवार्थे साथै गच्छतो गृहस्थस्य चान्नपाने न गृह्णाति, न वा ते स्वार्थ निर्मापयते, शिरः केशान्निर्लुश्चयति, वायुकायादिरक्षणायें मुखोपरि सदा सदरमुखवत्रिक निबध्नाति, जीवरक्षणार्थं चरजोहरण प्रमार्जिके धारयति, स्त्रियो न स्पृशति न वा तत्संपृक्तो स्थाने रात्रिषु, १ पालखी- रेल-साइकिल मोटर हवाईजहाज ट्रामवे तामजान खड़खड़िया(ताँगा - घोड़ागाड़ी ) इति भाषा | २ ते = अन्नपाने |
पांचो इन्द्रियोंके निग्रह करने वाले पांच समिति तीन गुप्तिके पालक, षट्का के रक्षक, सप्त व्यसन और आठ मदोंके त्यागी, गुप्तब्रह्मचारी, दस यति-धर्मो के धारी, तप संयम आदि विविध गुणोंसे युक्त, हाथी घोडा, गाडी, पालकी, रेल, साइकिल, मोटर, हवाइजहाज, ट्राम्बे, तामजान आदि किसी भी सवारी पर सवार न होने वाले, पैदल विहार करने वाले, छत्र, पादुका, जूता, मोजा आदि के त्यागी, निर्दोष आहार के ग्राहक, सचित्त जलके त्यागी, भक्ति-भाव से साथ चलने वाले गृहस्थ का तथा अपने लिए बनाया हुआ - आहार न लेनेवाले होते हैं। वे अपने लिए भोजन नहीं बनवाते, सिरके केशोंकों लोंच करते हैं, वायुकाय आदि की रक्षा के लिए मुख पर सदैव डेरा सहित मुखवत्रिक बांधे रहते हैं, जीवो की रक्षा के लीए रजाहरण और પાંચ સમિતિ ત્રણ ગુપ્તિના પાલક, ષટ્કાયના રક્ષક, સસ વ્યસન અને આઠ મદાના ત્યાગી ગુપ્તપ્રાચારી, દસ યતિધર્માંના ધાર, તપ સંયમ આદિ વિવિધ શુભેાથી युक्त हाथी, घोडा, गाडी, पाहाणी, रेल, सायम्स, भोटर, हवाई विमान, दावे આદિ કેઇ પણ વાહનપર સવાર ન થનારા, પગપાળા વિહાર કરનારા, છત્ર, પાદુકા, लेडा, भोल' वगेरेना त्यागी, निर्दोष साहारना थाहुए, सचित्त भजना त्यागी, ભકિતભાવે સાથે ચાલનાકા ગૃહસ્થાના અને પેાતાને માટે બનાવવામાં આવેલે આહાર ન લેનારા હોય છે. તેઓ પેાતાને માટે ભેજન બનાવરાવતા નથી, માથા પરના કૈશના લેાચ કરે છે, વાયુકાય આદિની રક્ષાને માટે સુખપર સદેવ દ્વારા સાથેની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ धर्म गुरुस्वरूपनिरूपणम्
१९९
नापि वा स्त्री-पशु-पण्डकाकुलायां वसताववतिष्ठते, नापि च स्त्रीसभे समुपदिशति, बुद्धस्तच सनसाधर्ममुपदिशति ॥
एतद्विषयसङ्ग्राहिका गाथाश्वेमाः --
१२
१७
२२
जो गरह मोक्खमग्गं, होह समिहगुप्तिधारओ संता । संता दंता चाई, सरणं मे सो गुरू होउ ॥ १ ॥ अट्टमय विप्पमुक्को, - Sणारंभो गुत्तबंभयारी जो । सावज्जजोगविरओ, सरणं मे से गुरू होउ ॥ २ ॥ जहधम्मधारओ जो, तबसंजमवं परीसहं जिण्णू । सत्ताविसा गुणवं सरणं मे से गुरू होउ ॥ ३ ॥ जयणडुं मुहपति, सदोरगं बंधए मुहे निच्चं । जो मुक्करागदासो, सरण मे सो गुरु होउ ॥ ४ ॥ रयहरणगोच्छ - परिमिय- वत्थापत्ताइधारओ जो य । छत्तोपाणहवज्जी, सरणं मे से गुरू होउ ॥ ५ ॥ जिणवणामियसिंधू, पचणविहारी थिरा य मेरुच्व । भविणकुमुयससी जो, सरणं मे सो गुरू है।उ ॥ ६ ॥ पंचमहव्वयधारी, जो उण छक्कायरक्खओ होइ । जो य विस्रुद्धाहारी, सरणं मे सो गुरू होउ ॥ ७ ॥ पज्जुमिय-तकमीसिय-चणाइअन्नं य मायगं जो उ । समभावेण भुंजइ, सरणं मे से गुरू होउ ॥ ८ ॥ मियमाणजीवरक्खा - वएसगे। धम्मकंजमतंडो । हवह य पायविहारी, सरणं मे सो गुरू हाउ ॥ ९ ॥
१ ' अशाला च ' इति नपुंसकमत्र ।
पूंजनी रखते हैं, स्त्रीयोंका स्पर्श नहीं करते, स्त्रीयोंके संपर्क वाले स्थानमें रात्रि के समय निवास नहीं करते, स्त्री-पशु-पण्डक वाली वसतिमें नहीं ठहरते, स्त्रियोंकी सभा में उपदेश नहीं देते, बोधवान् और तत्वज्ञाता होते हुए अहिंसा-धर्मका उपदेश देते हैं । इस विषय की संग्रह गाथाएँ इस प्रकार है
મુખવસ્તિકા બાંધી રાખે છે જીવાની રક્ષાને માટે રજોહરણ અને પૂજણી રાખે છે, સ્ત્રીઓના સ્પર્શ કરતા નથી, સ્ત્રીઓના સંપર્ક વાળા સ્થાનમાં રાત્રીને સમય નિવાસ કરતા નથી, સ્ત્રી-પશુ–પડકવાળી વસ્તીમાં રહેતા નથી, સ્ત્રીઓની સભામાં ઉપદેશ આપતા નથી, એધવાન અને તત્ત્વજ્ઞાતા થઇને અહિંસા ધર્મના ઉપદેશ આપે છે. આ વિષયને સંગ્રહ કરવાવાળી ગાથાઓ આ પ્રમાણે છે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
उपासक दशाङ्गसूत्रे
झागि अप्पत्त, स्सरमल संसोहणे गणिण्हाओ । सव्वष्पभावपुण्णो, सरणं मे सो गुरु होउ || १० || जो विसयजालवेढिय, भवियणहत्थावलंबणं निच्चं । करुणानिही सरणओ, सरणं मे सो गुरू होउ ॥ ११ ॥ वाइत्तमुत्तमपि ण, जह सोहइ वायगं विणा जाउ । तह जं विणा सुभव्वो, सरणं मे सो गुरू होउ ॥ १२ ॥ छाया - " यो गृणाति मोक्षमार्गे, भवति समितिगुप्तिधारकः शान्तः । क्षान्तो दान्तस्त्यागी, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ १ ॥ अष्टमदविमुक्तोऽनारम्भी गुप्तब्रह्मचारी यः । सावद्ययोगविरतः, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ २ ॥ यतिधर्मधारको यस्तपःसंयमवान् परीषहजिष्णुः । सप्तविंशतिगुणवान, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ ३ ॥ यतनार्थ मुखपत्र, सदोरकां वध्नाति मुखे नित्यम् । यो मुक्तरागद्वेषः, शरण मे स गुरुर्भवतु ॥ ४ रजोहरण-गोच्छक परिमित वस्त्र पात्र धारको यश्च । छत्रोपानहवर्जी, शरणं मे स गुरुर्भवतु ।। ५ ।। जिनवचनामृतसिन्धुः पवनविहारी स्थिरश्व मेरुवत् । भविजन कुमुदशशी यः शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ ६ ॥ पञ्च महाव्रतधारी, यः पुनः षट्कारक्षको भवति । यश्व विशुद्वाहारी, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ ७ ॥ पर्युषित-तक्रमिश्रित, - चणकान्नं च मोदकं यस्तु | समभावेन भुङ्क्ते शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ ८ ॥ म्रियमाणजीवरक्षोपदेशको धर्मकञ्जमार्त्तण्डः । भवति च पादविहारी, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥९॥ ध्यानाग्न्यात्म - कार्त्तस्वर-मलसंशोधनैक निष्णातः । सर्वात्मभावपूर्णः शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ १० ॥ यो विषयजालवेष्टित, भविजन हस्तावलम्बनं नित्यम् । करुणानिधिः शरणदः, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ ११ ॥ वादित्रमुत्तममपि न यथा शोभते वादकं विना जातु । तथा यं विना सुभव्यः, शरणं मे स गुरुर्भवतु ॥ १२ ॥ " इति ।
एतद्वयाख्याच माकपतिपादितस्त्ररूपैत्र ।
इनका अर्थ पूर्वोक्त प्रकार ही है આનો અર્થ પૂર્વોકત પ્રમાણેજ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ११ अहिंसाव्रतवर्णनम्
धर्मस्वरूपम्। धर्मः भाग्-व्याख्यातस्वरूपः पूर्णदयामयमप्रवृत्तिरूपत्वादहिंसा मूलस्तीर्थकरोपदिष्टः॥
द्वादशवतानि. (१-अणुव्रतम्-स्थूलमाणातिपातविरमणम् ) हवए थूलप्पाणाइवायओ विरमणं वयं पढमं । दुविहा थूला हिंसा, संकप्पाऽऽरंभयाभेया ॥ १ ॥
एतच्छाया च
" भवति स्थूलमाणातिपाततो विरमणं व्रतं प्रथमम् ।
द्विविधा स्थूला हिंसा, संकल्पाऽऽरम्भजाभेदात् ॥ १॥ 'द्वादशे'-ति,-द्वादश विधाः प्रकारा यस्य तम् , तदेव दर्शयति-'तद्यथे' -त्यादिना-वियते-माप्यते सद्गतिरनेनेति व्रतं नियम इत्यर्थः, पञ्चत्वादत्र व्रतानीति बहुवचनम् । अणूति लघूनि च तानि व्रतान्यणुव्रतानि, अणुत्वं च महाव्रता
धर्मका स्वरूप. धर्मका पहले व्याख्यान कर चुके हैं । जो पूर्ण दयामय प्रवृत्तिरूप होनेसे अहिंसा-मूलक और तीर्थकर भगवान् द्वारा उपदिष्ट हो, वही धर्म है। __वह धर्म बारह प्रकार का है। जिससे सद्गतिकी प्राप्ति हो वह व्रत कहलाता हैं । जो महावतों से छोटा व्रत हो उसे अणुव्रत कहते हैं। अणुव्रत पांच हैं, वे इस प्रकार है
धनु २१३५ પહેલાં ધર્મનું વ્યાખ્યાન કરી ગયા છીએ. જે પૂર્ણ દયામય પ્રવૃત્તિરૂપ ઈને અહિંસામૂલક અને તીર્થકર ભગવાન દ્વારા ઉપદિષ્ટ છે, તેજ ધર્મ છે.
એ ધર્મ બાર પ્રકારનું છે. જેથી સગતિની પ્રાપ્તિ થાય તે વ્રત કહેવાય છે. જે મહાવ્રતોથી નાનું વ્રત હેય તેને અણુવ્રત કહે છે. અણુવ્રતે પાંચ છે, તે A प्रमाणे:
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
पढमा मंसाइकए, इच्छाए णिरवराहिणो हिंसा। षीया तसजीवाणं, पुढवीखणणाइहिं अणिच्छाए ॥ १ ॥ प्रथमा मांसादिकृते, इच्छया निरपराधिनो हिंसा ।
द्वितीया त्रसजीवानां, पृथिवीखननादिभिरनिच्छया ॥ २॥ पेक्षया। तेषु प्रथममाह-' स्थूला'-दिति-प्राणातिपातात्-माणिप्राणनाशनाद् विरमणं-निवृत्तिः इत्थमत्राशयः-स्थूल-सूक्ष्मभेदाद्विविधा जीवाः सन्ति, तत्र स्थूलाः द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पश्चेन्द्रियरूपाः, सूक्ष्माः एकेन्द्रिया-केवलं तत्वदर्शिभिः शास्त्रमर्मज्ञैश्च सुज्ञानाः अत एव गृहस्थैः परिहर्नु दुःशकत्वात्साधुभिरेव परिहरणीयास्तेषां हिंसा । स्थूलः प्राणांतिपातो द्वीन्द्रियादीनां हिंसनं सूक्ष्मश्चैकेन्द्रियाणाम् । स्थूलहिसा च संकल्पनाऽऽरम्भजाभेदादुविधा, तत्र मांस-नख-दन्त
(१) अणुव्रत. (१) स्थूलप्राणातिपातविरमण---स्थूल हिंसासे निवृत्त होना । तात्पर्य यह कि--जीव दो प्रकार के हैं--(१) स्थूल (२) सूक्ष्म । दीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय और पंचेन्द्रिय जीव स्थूल हैं, तथा एकेन्द्रिय जीव सूक्ष्म हैं । सूक्ष्म जीवोंको तत्वदर्शी और शास्त्रमर्मज्ञ ही जान सकते हैं, अतः गृहस्थ उनकी हिंसाका त्याग नहीं कर सकते। सूक्ष्म जीवों (एकेन्द्रियजीवों) की हिंसाका त्याग साधु ही करते हैं। तात्पर्य यह हुआ कि द्वीन्द्रिय आदि जीवोंकी हिंसा स्थूल हिंसा है
और एकेन्द्रिय जीवों की हिंसा सूक्ष्म हिंसा है। स्थूल हिंसा दो प्रकारकी है--(१) संकल्पजा और (२) आरंभजा । मांस, नाखून, बाल, चमड़ा,
(१) मानत. (૧) સ્થલપ્રાણાતિપાતવિરમણ-સ્થલ હિંસાથી નિવૃત્ત થવું તે તાત્પર્ય मेछ-0१ मे २ना छः (१) स्थल मन (२) सूक्ष्म. मेद्रिय. त्रीद्रिय, ચતુરિન્દ્રિય અને પંચેન્દ્રિય જીવ સ્કૂલ છે તથા એકેન્દ્રિય જીવ સૂક્ષમ છે. સૂમિજીને તત્ત્વદશી તથા શાસ્ત્રમર્મા જ જાણી શકે છે, તેથી ગૃહસ્થ એ જીની હિંસાનો ત્યાગ કરી શક્તા નથી સૂકમ જીવે (એકેન્દ્રિય જી) ની હિંસાને ત્યાગી સાધુ જ કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે બેઈદ્રિય આદિ જાની હિંસા સ્કૂલ હિંસા છે અને એકેન્દ્રિય જીવોની હિંસા સૂક્ષમ હિંસા છે સ્થૂલ હિંસા બે પ્રકારની छ:-(१) ४६401 मने (२) मा मत. भांस, नम, वाण, यामडं भने sai
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू० ११ धर्म अहिंसाव्रतवर्णनम् २०३
छडुति तत्थ पढमं, सड़ा वीया उ दूसगा चइउं । इच्छाए किसिया, कजइ जेणं निहत्थेहिं ॥ ३ ॥” इति । त्यजन्ति तत्र प्रथमं श्राद्धाः, द्वितीया तु दुःशका त्यक्तुम् ।
इच्छया कृष्यादि क्रियते येन गृहस्थैः ॥ ३ ॥” इति । रोम-चर्मा-स्थ्यादिकृते निरपराधस्य प्राणिन इच्छया हननं संकल्पजा हिंसा, रथचक्रादिभ्रमणेन हल-कुंदारादिकरणभूखननादिना च क्रिमि-मत्कोटकादेरनिच्छापूर्वकमगत्या हननं चाऽऽरम्भजा। एनयोः संकल्पजां हिंसामाजीवनं श्रमणोपासकाः परित्यजन्ति, करणयोगमर्यादा चेह यथेच्छमस्ति । आरम्भजा हिंसा तु गृहस्थैः परिहत्त ढःशका, गृहनिर्माण-कृषिकर्मादि-सम्पादनमन्तरेण गार्हस्थ्यस्यासम्भवातेषु च तस्या अवश्यम्भावात् ।
१ 'कुदाला' इति भाषा । और हड्डी आदिके लिए निरपराध प्राणियोंका इच्छापूर्वक हनन करना संकल्पजा हिंसा है। रथके पहिए अथवा रथ और चाक आदिके चलनेसे, और हल तथा कुदाल आदि द्वारा जमीन खोदनेसे, कीड़ी मकोड़ी आदिका विन इच्छा के घात हो जाना आरंभजा हिंसा है। श्रावक दोनों प्रकारकी हिंसामेंसे आजीवनके लिए संकल्पी हिंसा का त्याग करते हैं ? हा, करण और योग की मर्यादा उनकी इच्छा पर निर्भर है, अर्थात् कोई श्रावक एक करण एक योगसे, कोई दो करण दो योग से या इच्छाके अनुसार अन्य प्रकारकी मर्यादासे त्याग करते हैं, किन्तु श्रावक आरंभजा हिंसाका त्याग नहीं कर सकते। घर बनाये और खेती वाड़ी आदि कार्य किये बिना गृहस्थ जीवनका આદિને માટે નિરપરાધી પ્રાણીઓને ઈચ્છાપૂર્વક ઘાત કરે એ સંક૯૫જા હિંસા છે. રથનાં પૈડાં અથવા રથ અને ચાક આદિ ચાલવાથી, અને હળ તથા કેદાળી આદિ વડે જમીન ખેદવાથી, કીડી-મકેડી આદિને ઈચ્છાવિના ઘાત થઈ જાય એ આરંભક હિસા છે, શ્રાવકે બેઉ પ્રકારની હિંસામાંથી આજીવનને માટે સંકલ્પજા હિંસાને ત્યાગ કરે છે ? હા, કરણ અને ચગની મર્યાદા એની ઈચ્છા પર નિર્ભર છે, અર્થાત્ કઈ શ્રાવક એક કરણ એક યોગથી, કેઈ બે કરણુ બે વેગથી અથવા ઈરછાને અનુસરી અન્ય પ્રકારની મર્યાદાએ કરીને ત્યાગ કરે છે, પરંતુ શ્રાવક આરંભના હિંસાને ત્યાગ કરી શકતું નથી. ઘર બનાવ્યા વિના અને ખેતીવાડી આદી કાર્ય કર્યા વિના ગૃહસ્થ જીવન નિર્વાહ થ અસંભવિત છે અને એ કાર્યોમાં હિંસા અનિવાર્ય છે- અવશ્ય થાય છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशास्त्र
( २-अणुव्रतम्-स्थूलमृषावादविरमणम् ) थूलमुसावायाओ, वेरमणं बुच्चए वयं बीयं । एयपि सुहुम-थूल-प्पभेयओ दुप्पगारं च ॥ १ ॥ पयलाइओवी पुट्ठो, वयइ-'ण पयलाइओमि' इय जं तं ।
सुहुमं थूलं थूले, वत्थुम्मि असच्चभासणं णेयं ॥ २ ॥ एतच्छाया च
" स्थूलमृषावादाद्विरमणमुच्यते व्रतं द्वितीयम् । एतदपि सूक्ष्म-स्थूल-प्रभेदतो द्विप्रकारं च ॥१॥ नन्वेवं संकल्पजहिंसामात्रपरित्यागेनाऽहिंसकश्चेत्संभवति तदा कथमसौ स्थूलानामेव प्राणिनामहिसकः, न ह्यसाविच्छया सूक्ष्मानपि प्रोणिनो हिनस्ति तस्मादनेन सर्वप्राण्यहिंसकेन भाव्यमितीह प्रथमे व्रते स्थूलपदं किमर्थम् ? इति चेच्छृणुगृहस्थो हीच्छयैव पृथिव्यादीन्युपभुङ्क्ते तस्मात्संकल्पजायाः सूक्ष्महिंसाया निस्तत्र्तुं न जातु शक्नोतीति प्रागुक्तमेवेति प्रथममणुव्रतम् ॥ १ ॥ निर्वाह होना असम्भव है और इन कार्यों में हिंसा अनिवार्य हैअवश्य होती है।
शंका-यदि संकल्पी हिंसाका त्याग करनेसे ही हिंसाके त्यागी हो सकते हैं, तो श्रावकको स्थूल प्राणियोंकी हिंसाका त्यागी क्यों कहते है ? वह इच्छापूर्वक तो सूक्ष्म प्राणियोंकी भी हिंसा नहीं करता, इसलिए स्थूल-मूक्ष्म सभी प्राणियोंकी हिंसाका त्यागी मानना चाहिए। फिर पहले व्रतमें 'स्थूल' पदकी क्या आवश्यकता थी ? __ समाधान-सुनो । गृहस्थ-पृथ्वीकाय, हरितकाय आदिको इच्छापूर्वक ही भोगता है, इसलिए वह सूक्ष्म संकल्पी हिंसासे नहीं बच सकता । यह बात पहले कह चुके हैं ॥१॥
શંકા–જે સંકલ્પના હિંસાનો ત્યાગ કરવાથી જ હિંસાના ત્યાગી થઈ શકાય છે, તે શ્રાવકને સ્થલ પ્રાણીઓની હિંસાને ત્યાગી કેમ કહે છે? તે ઈચ્છાપૂર્વક સૂક્ષમ પ્રાણીઓની પણ હિંસા નથી કરતે, માટે સ્થલ સૂક્ષમ બધાં પ્રાણીઓની હિંસાને ત્યાગી માનવે જોઈએ. તે પછી પહેલા વ્રતમાં “લ” પદની શી જરૂર હતી ?
સમાધાન–સાભળો. ગુહસ્થ–પૃથ્વીકાય, હરિતકાય આદિને ઈચ્છાપૂર્વક જ ભેગવે છે, માટે તે સૂફમ સંકલ્પજા હિંસાથી બચી શકતું નથી. એ વાત પહેલાં કહી ગયા છીએ. / ૧ છે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ सत्यव्रतवर्णनम्
थूलाइँ पंच कन्ना-पुढवी-गो-नास-कूडसक्खाई । तत्थ य कन्नालीय, कन्नाए दूसणं बुत्तं ॥ ३ ॥ पुढवी-अलीयमेयं, पुढवीए जं वयण्णहाकहणं ।
गोगयहयाइविसए, विवरीयं खावणं गवालीयं ॥ ४ ॥ प्रचलायितोऽपि पृष्टो, वदति न प्रचलायितोऽस्मीति यत्तत् । सूक्ष्म, स्थूलं स्थूले वस्तुन्यसत्यभाषणं ज्ञेयम् ॥२॥ स्थूलानि पञ्च कन्या-पृथिवी-गो-न्यास-कूटसाक्ष्याणि । तत्र च कन्यालीकं, कन्याया दूषणमुक्तम् ॥ ३ ॥ पृथिव्यलीकमेतत्पृथिव्या यत्तदन्यथाकथनम् ।
गोगजहयादिविषये, विपरीतं ख्यापनं गवालीकम् ॥ ४ ॥ द्वितीयं व्रतं ब्रूते-'स्थूलामृषावादा'दिति=मृषा मिथ्या वाद: भाषणं मृषावादस्तस्मात्-अनृतभाषणादित्यर्थः, विरमणं-निवृत्तिः। अनृतभाषणमपि द्विविधसूक्ष्म स्थूलं च, तत्र सूक्ष्म-मित्रादिना सह संलापादौ विनोदाद्यर्थ, यद्वा दिवा निद्रालुः कश्चित्सावधानीकत्तु पृष्टः-किं भोः! अनवसरेऽपि प्रचलायसे ?' इति, तदा तदुत्तरे-'नाहं प्रचलायितोऽस्मी'-त्यादिरूपमसत्यभाषणं प्रथमम् । स्थूले वस्तुनि दुरध्यवसायेन असत्यभाषणं द्वितीयम् । एतच्च कन्या-भूमि-गोन्यास-कूट
(२) द्वित्तीय व्रतका वर्णन । स्थूल मृषावादसे विरमण होना द्वितीय अणुव्रत है । मृषावाद भी दो प्रकारका है-(१) सूक्ष्म और (२) स्थूल । मित्र आदिके साथ मनोरंजनके लिए असत्य भाषण करना, अथवा कोई दिनमें बैठा २ नींद ले रहा हो
और दूसरा उसे सावधान करने के लिए कहता-" क्यों जी? बेमौके भी नींद लेते (ऊँघते) हो ?" तो वह उत्तर देता है-"नहीं, ऊँघ नहीं रहा हूँ" इस प्रकारका भाषण सूक्ष्म मृषावाद है। स्थूल वस्तु में खोटे परिणामोंसे असत्य बोलना स्थूल मृषावाद है । यह पांच प्रकारकां है
(२) भी तनुं वर्णन સ્થૂલ મૃષાવાદથી વિરમણ થવું એ બીજું અણુવ્રત છે. મૃષાવાદ પણ બે પ્રકાર છે: (૧) સૂક્ષ્મ અને (૨) સ્થલ. મિત્ર આદિની સાથે મનરંજનને માટે અસત્ય ભાષણ કરવું અથવા કોઈ માણસ દિવસે બેઠે બેઠે ઉંઘ લઈ રહ્યો હોય અને બીજો તેને સાવધાન કરવાને માટે કહે કે “કેમ ભાઈ ! કવેળાએ પણ ઉછે છે કે ?” તે એ ઉત્તર આપે છે “ના, ઉંઘતા નથી.', એ પ્રકારનું ભાષણ સૂક્ષમ મૃષાવાદ છે, સ્કૂલ વસ્તુમાં ખેટાં પરિણમેથી અસત્ય બોલવું એ સ્થલ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशास्त्रे हेमाईणं निभियट्ठवणं वीसासपुव्वगं नासो । तस्सि जं अवलवणं, तं नासालीयमागमे भणियं ॥५॥ हेमादीनां निभृतस्थापनं विश्वासपूर्वकं न्यासः ।
तस्मिन् यदपलपनं. तन्न्यासालीकमागमे भणितम् ॥५॥ साक्ष्याणां विषयाणां भेदात्पश्चविधम्, कुलशीलरूपादिसंपन्नायामदूषितायां कन्यायां दोषारोपणं, कुलादिविकलत्वेन च दूषितायां तस्यां दोषाभावख्यापनं कन्यालीकम्, कन्याशब्दोऽत्र मनुष्यमात्रोपलक्षणः । भूमोवुर्वरायामनुर्वरात्वस्यानुर्वरायां चोरात्वस्य, तथा बहुमूल्यायामल्पमूल्यात्वस्याल्पमूल्यायां च बहुमूल्यास्वस्य ख्यापनं भूम्यलीकम्, भूमिपदेनाप्युपलक्षणत्वात्सचित्तानां फलादीनामचितानां सुवर्णादीनां च ग्रहणं बोध्यम् । गवाश्वमहिषीभृतिषु चतुष्यदेषु प्रशस्तेष्व
१ गोपदस्याप्युलक्षणत्वात् । (१) कन्यासंबन्धी, (२) भूमिसंबन्धी, (३) गोसंबन्धी, (४) न्यास (धरोहर) संबन्धी, (५) झूठी साक्षी देना। ___ (१) कुल, शील, रूप आदिसे युक्त निर्दोष कन्याको दुषित ठहराना,
और कुल आदिसे रहित दृषित कन्याकों निर्दोष कहना कन्यालीक है। यहां 'कन्या' शब्दसे मनुष्य मात्रका, उपलक्षणसे ग्रहण होता है।
(२) उपजाऊ जमीनको अनुपजाऊ कहना और अनुपजाऊको उपजाऊ कहना, कम-मूल्यवालीको बहुमूल्य कहना और बहुमूल्यको कम-मूल्यवालो कहना भूमि-अलीक है। यहां भूमि शब्द भी उपलक्षण है, इसलिए भूमि शब्दसे सचित्त फल आदिका और अचित्त सुवर्ण आदिका ग्रहण करना चाहिए। भूषापाई छ. मे पाय २नेछेः (१) ४न्या-समाधी, (२) भूमि-समाधी, (3) आय वगेरे संधी, (४) थापy- धी, (५) ही साक्षी मावी.
(१) पुस, शीत, ३५, माहीथी युत निषि न्याने दूषित राबवी, भने पुस આદિથી રહિત દૂષિત કન્યાને નિર્દોષ કહેવી તે કન્યાલીક છે. અહીં કન્યા શબ્દથી મનુષ્ય માત્રનું, ઉપલક્ષણે કરીને ગ્રહણ થાય છે.
(૨) કસદાર (સારે પાક ઉગી શકે તેવી ) જમીનને કસ વિનાની કહેવી અને બીનકસદાર જમીનને કસદાર કહેવી, એાછા મૂલ્યવાળીને મોંઘા મૂલ્યવાળી કહેવી અને મેંઘા મૂલ્યવાળીને ઓછા મૂલ્યવાળી કહેવી, એ ભૂમિ–અલીક છે. અહીં ભૂમિશબ્દ પણ ઉપલક્ષણ છે, માટે ભૂમિ શબ્દથી સચિત્ત ફળ આદિનું અને અચિત્ત સુવર્ણ આદિનું ગ્રહણ કરવું.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सु. ११ धर्म. सत्यवतवर्णनम्
जं जम्हा कम्हाइय घेतणुक्कोयमण्णहा भणइ । तं हवइ कूडसक्खा, - लीयं जिणसासणे समुवइटुं ॥ ६ ॥ यद्यस्मात्कस्माच्चिच्च, गृहीत्वोस्कोचमन्यथा भणति । तद्भवति कूटसाक्ष्यालीकं जिनशासने समुपदिष्टम् ॥ ६ ॥ प्रशस्तत्वस्याप्रशस्तेषु च प्रशस्तत्वस्य, तथा प्राग्वद्बहुमूल्ये ष्वल्पमूल्यश्वस्याल्पमूल्येषु च बहुमूल्यत्वस्य यद्वा वसुक्षीरास्वल्पक्षीरात्वस्यात्यक्षीरासु च बहुक्षीरास्वस्य ख्यापनं गवालीकम् । निष्क- रूप्यक- हिरण्य-रजत-वस्त्र- धान्यादीनां कस्यचिद्विश्वस्तस्य पुरुषस्य सविधे निभृतं स्थापनं न्यासस्तद्विषये यन्मिथ्याभाषणंनाहं जानामि तव वस्तु कदा त्वं मामदाः ? कः साक्षी ?' इत्यादिरूपं तन्न्यासालीकम् । कस्यचिदपकारबुद्धया च यस्मात्कस्माच्चिदुपदामादाय - 'अहमत्रोप
4
२०७
(३) गाय, घोड़ा, भैंस आदि चौपायों में जो प्रशस्त हों उन्हें अप्रशस्त कहना और जो अप्रशस्त हों उन्हें प्रशस्त कहना, तथा पहले की तरह अल्पमूल्यवालोंको बहुमूल्य और बहुमूल्योंको अल्पमूल्य वाला कहना, अथवा अधिक दूध देनेवाली गोको कम दूध देनेवाली कहना, और कम दूध देनेवालीको अधिक दूध देनेवाली कहना गो-अलीक है।
(४) किसी विश्ववासपात्र पुरुषके पास मुहर, रुपया, सोना, चाँदी, वस्त्र, धान्य आदि रख देनेको न्यास या धरोहर कहते हैं । उसके विषयमें मिथ्याभाषण करना न्यास - अलीक है । जैसे -- " मैं तुम्हारी वस्तु नहीं जानता, तुमने मुझे कब दी थी ? बताओ कौन साक्षी - ( गवाह ) है ?" इत्यादि ।
(3) गाय, घोडा, लेंश माहि शोषणामां ने प्रशस्त ( साशं ) होय तेभने અપ્રશસ્ત ( નઠારા) કહેવાં અને જે અપ્રશસ્ત હાય તેમને પ્રશસ્ત કહેવાં, તથા પહેલાં મુજબ ઓછા મૂલ્યવાળાંને મેાંધા મૂલ્યવાળાં અને મોંઘા મૂલ્યવાળાંને આછા મૂલ્યવાળાં કહેવાં, અથવા વધારે દૂધ દેનારી ગાયને ઓછું દૂધ દેનારી કહેવી અને ઓછું દૂધ દેનારીને વધુ દૂધ દેનારી કહેવી એ ગે-અલીક છે.
(४) ओ) विश्वासपात्र पु३षनी यासे भडोरी, ३पिया, सोनुं, ३युं, वस्त्र, धान्य આદિ અનામત મૂકવાં એ થાપણ કહેવાય છે. તેના સબંધમાં મિથ્યાભાષણ કરવું એ न्याय-असीङ ( थायस्थ भोसो ) छे. भडे- “भने तारी वस्तुनी अमर नथी, तें भने म्यारे व्यापी हुती ? उडे, आयु तेन। साक्षी छे ? " इत्याहि.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
उपासकदशास्त्रे एवं पंचविहस्स य, थूलमुसाभासणस्स संचाओ। जो दोहिं करणेहिं जोएहिं तीहिं तं वयं बीयं ॥७॥ इति ।
(३-अणुव्रतम्-स्थूलादत्तादानविरमणम् ) दुविहमदिन्नादाणा, वेरवणं पीह हवइ पुवं व । सुहुमं दुम्भावेणं, हरणं तण-सकराइयाणं जं ॥ १ ॥
एवं पञ्चविधस्य च, स्थूलमृषाभाषणस्य संत्यागः ।
यो द्वाभ्यां करणाभ्यां, योगैस्त्रिभिस्तद् ब्रतं द्वितीयम् ॥७॥” इति । एतच्छाया च
" द्विविधमदत्तादानाद्विरमणपीह भवति पूर्ववत् ।
सूक्ष्म दुर्भावेन हरणं तृणशर्करादीनां यत् ॥ १ ॥ स्थित आसं ममाग्रे सर्वमिदं जातं युक्तमयं वक्ती'-त्यादिरूपेण, यद्वा करिमॅश्चिनिरपराधेऽपि-'अयमीदशोऽपराधी सर्वमेतस्य चरितमहं जानामि, एनेन तदाचरितं यत्सर्वथैवानाचरणीयम् ' इत्यादिरूपेण मिथ्याभाषणं कूटसाक्ष्यालीकम् । अस्य पञ्चविधस्य स्थूलमृषावादस्य द्वाभ्यां करणाभ्यां त्रिीभयोगेश्च परित्यागः स्थूलमृषावादविरमण-मिति तु पिण्डितोऽर्थः ॥२॥
(५) “मैं उस वक्त वहाँ मौजूद था, यह सब बातें सच्ची-सच्ची कह रहा है, मेरे सामने ये सब बातें हुई थीं।" इस प्रकार किसीका अपकार करनेके अभिप्रायसे या घुस लेकर झूठी गवाही देना कूटसाक्षी है । अथवा " यह ऐसाही अपराधी है, मैं इसकी सब करततें जानता हूँ, इसने ऐसा काम किया जो किसीभी तरह नहीं करना चाहिए।" इस प्रकार झूठ बोलना कूट-साक्षी है।
इस स्थूल-मृषावादका दो करण तीन योगसे त्याग करना स्थूलमृषावादविरमण-व्रत कहलाता है ॥२॥
T (૫) “હું એ વખતે ત્યાં હાજર હતે; એ બધી વાત સાચી કહે છે મારી સામે એ બધી વાત થઈ હતી” એ પ્રમાણે કેઈને અપકાર કરવાના હેતુથી, અથવા લાંચ લઈને જૂઠી જુબાની આપવી તે જૂઠી સાક્ષી છે. અથવા “એ એ જ અપરાધી છે, હું એનાં બધાં કરતૂત જાણું છું, એણે એવું કામ કર્યું છે કે જે કંઈ પણ રીતે ન કરવું જોઈએ.” એ પ્રમાણે જૂઠું બોલવું એ કૂટ-સાક્ષી (કડી શાખ) છે.
આ સ્થૂલ મૃષાવાદને બે કરણ અને ત્રણ વેગે કરીને ત્યાગ કરે એ સ્થૂલ મૃષાવાદવિમરણ વ્રત કહેવાય છે. જે ૨ |
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगार सञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ११ धर्म० अस्तेयनतवर्णनम्
धूलं तेयाहरणं, हेमाईणं परेसिं जं । पलं पि दुष्पगार, वृत्तमचित्तं सचितं च ॥ २ ॥ पढमं वत्थाईणं, सुन्नत्थाईणमवहरणं ।
बीयं गवाइयाणं, सुन्नात्थईणमवहरणं ॥ ३ ॥ एवं दुविहस्सस्सा, -ऽदिन्नादाणस्स संपरिचाओ ।
जो दोहिं करणेहिं, जोएहिं तीहिं तं वयं तोयं ॥ ४ ॥ इति ।
स्थळं स्तेयाहरणं हेमादीनां परेषां यत् । स्थलमपि द्विप्रकारमुक्तमचित्तं सचितं च ॥ २ ॥ प्रथमं वस्त्रादीनां सुन्यस्तादीनामपहरणम् । द्वितीयं गवादीनां सुन्यस्तादीनामपहरणम् ॥ ३ ॥ एवं द्विविधस्यास्याऽदत्तादानस्य संपरित्यागः ।
यो द्वाभ्यां करणाभ्यां योगेस्त्रिभिस्तद् व्रतं तृतीयम् ||४||" इति ।
अथ तृतीयं व्रतमाह - 'स्थूलाददत्तादाना' - दिति, न दत्तमदत्तमर्थाद्वस्तुस्वामिना दत्तं तस्याऽऽदानं ग्रहणमदत्ताऽऽदानं तस्माद् विरमणमिति पूर्ववत् एतदपि प्राग्वदद्विधा - तत्रास्वामिकानां तृणशर्करादीनामदुरध्यवसायपूर्वकं ग्रहणं सूक्ष्मम्, यद्ग्रहणेन चौर्यापराधो लगितुं शक्नोति तादृशस्य कस्यचित्परकीयस्थ सुवर्णा देवस्तुन आत्मसात्कर्त्तुं ग्रहणं स्थूलम् । एतच्च सचित्ताचित्तभेदादद्विविधं तयोः सचित्ता(३) तृतीय व्रतका वर्णन.
जिस वस्तुका जो स्वामी है उसके द्वारा दिये विनाही उसे ग्रहण कर लेना अदत्तादान है, उससे निवृत्त होना अदत्तादानविरमण व्रत है । अदत्तादान भी सूक्ष्म और स्थूल के भेदसे दो प्रकारका है। जिनका कोई स्वामी नहीं है ऐसे तृण शर्करा (कंकर) आदिका बुरे अभिप्राय के विना ग्रहण करना सूक्ष्म अदत्तादान है, और जिसके ग्रहण करने से चोरीका अपराध लग सकता है, ऐसे दूसरे से सुवर्ण आदि पदार्थों का ग्रहण करना स्थूल अदत्तादान है । यह दो प्रकारका है- (१) सँभाले हुए ત્રીજા વ્રતનું વર્ણન
જે વસ્તુના જે માલીક છે, તેણે આપ્યા વિના તે વસ્તુ ગ્રહણ કરી લેવી એ અદત્તદાન છે; તેનાથી નિવૃત્ત થવું એ અદત્તાદાનવિરમણ વ્રત છે. અદત્તાદાન પણ સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલના ભેદે કરીને બે પ્રકારનું છે. જેને કોઇ માલીક નથી એવું શ્વાસ, કાંકરા; વગેરેને ખરાબ હેતુ વિના ગ્રહણુ કરવાં એ સૂક્ષ્મ અદત્તાદાન છે, અને જે ગ્રહણ કરવાથી ચારીના અપરાધ લાગે, એવું ખીજા કાર્બનું સેનુ વગે यहार्थेनुं श्रद्धषु ४२वु, मे स्थूल महत्ताहान छे, यो मे प्रभार छे: (१) संभाजतो,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशासूचे (४-अणुव्रतम्-स्बदारसन्तोषः) । पिउपभिई पहजोगा, सहसा दारांति जे खु ते दारा । तेहिं जो परितोसो, बुचड एसो सदारसंतोसो ॥ १ ॥
एतच्छाया चपितृप्रभृति पतियोगात्सहसा दारयन्ति ये खलु ते दाराः।
तैर्यः परितोष उच्यते एष स्वदारसन्नोषः ॥ १ ॥ दत्तादान-परकीयाणां सुन्यस्त-दुर्व्यस्त-विस्तृत-संघातागतादिगोमहिष्यादीनां सचितानामपहरणम् । अचित्तादत्तादानं च-परकीयाणां मुन्यस्त-दुन्यस्त-विस्मृतानां वासोरथसुवर्णादीनामचित्तानामपहरणम् । एनयोः सचित्ताचित्तयोर्टाभ्यां करणाभ्यां त्रिभिर्योगैश्च परित्यागः-स्थलादत्ताऽऽदानविरमणम् ॥ ३ ॥
अथ चतुर्थ व्रतमाह-'स्वदारसन्तोष' इति, दारयन्ति-पतिसंबन्धेन पितृभ्रात्रादिस्नेहं भिन्दन्तीति दाराः, स्वस्य आत्मनः दाराः यथाविधिपरिणीताः या न संभाले हुए, विस्मृत, या समूहमें आये हुए गाय, भैस आदि सचित्त पदार्थों का अपहरण करना सचित्त-अदत्तादान है। (२) संभाल कर रखे हुए, विना सँभालके रखे हुए या विस्मृत वस्त्र रथ सुवर्ण आदि अचित्त पदार्थों का अपहरण करना अचित्त-अदत्तादान है। इन सचित्त और अचित अदत्तादानका दो करण तीन योगसे त्याग करना स्थूल अदत्तादान-विरमण व्रत्त है ॥॥
(४) चतुर्थव्रतका वर्णन पतिके साथ संबंध जोड़कर, पिता, भाई आदिके संबन्धको जो दारण कर देति हैं-उन्हे दार कहते है । विधिपूर्वक विवाहित स्त्रीको યા ન સંભાળતાં, ભૂલાઈ (વાઈ) ગએલાં ય ટેળામાં આવેલાં ગાય-ભેંશ આદિ સચિત્ત પદાર્થોનું અપહરણ કરવું સચિત્ત અદત્તાદાન છે. (૨) સંભાળીને રાખેલાં કે સંભાળ્યા વિના રાખેલાં, ખવાઈ ગએલાં, વસ્ત્ર, રથ, સુવર્ણ આદિ અચિત્ત પદાર્થોનું અપહરણ કરવું એ અચિત્ત અદત્તાદાન છે. એ સચિત્ત અને અચિત્ત અદત્તાદાનને બે કરણ ત્રણ ચગે કરીને ત્યાગ કરે એ સ્થૂલ-અદત્તાદાનવિમરણુવ્રત છે. જે ૩ છે
(४) याथा प्रतर्नु पर्जुन પતિની સાથે સંબંધ જોડીને, પિતા ભાઈ આદિના સંબંધને જે દારણ કરી નાખે છે, તેને દાર કહે છે. વિધિપૂર્વક વિવાહિત સ્ત્રીને સ્વદાર કહે છે. સ્વદારમાં જ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
पगारधर्मसजीवनी टीका अ० १ ० ११, धर्म० स्वदारसन्तोषव्रतम् २११
तम्हा कन्ना-वेस्सा,-परइत्थीणं सयेव संचाओ। फलिओ परिसंखाए, परपडिसेहा सदारसद्देणं ॥ २ ॥ परिणीया विहिपुन्वं, जा सेव हि दारसद्दओ पच्चा । तत्य य 'स'-पया चाओ, कन्ना-वेस्सा-परत्थीणं ॥ ३ ॥ तेणं कयकीयाणं, सुकुक्कोयाइहिं णीयाणं । सम्वेसिं पडिसेहो, वियक्खणेहिं सयं विवित्त वो ॥४॥ तस्मात्कन्या-वेश्या-परस्त्रीणां सदैव संत्यागः । फलितः परिसंख्यया परप्रतिषेधात्स्वदारशब्देन ॥२॥ परिणीता विधिपूर्व या सैव हि दारशब्दतो वाच्या । तत्र च 'स्व'-पदात्यागः कन्या-वेश्या-परस्त्रीणाम् ॥३॥ तेन क्रयक्रीतानां, शुल्कोत्कोचादिभिश्च नीतानाम् ।।
सर्वासां प्रतिषेधी, विचक्षणः स्वयं विवेक्तव्यः ॥ ४ ॥ स्वदारास्तैराभिजपत्नीमात्रेण सन्तोषः स्वदारसन्तोषः-परस्त्रीवेश्यादितः सर्वथा विरमणमिति तु फलितोऽर्थः ।
ननु क्रयक्रौता-वेश्या-कन्यकादयोऽपि स्वदारा एव स्वाधीनीकृतत्वेन पस्नीत्वाविशेषादिति चेद्वन्त विभ्रान्तोऽसि, गजनिमीलिकया शृङ्गपुच्छयोरेकी-करणस्वदार कहते है । स्वदारमें ही सन्तोष होना स्वदार-सन्तोष कहलाता है। अर्थात् परस्त्री-वेश्या आदिसे सर्वथा निवृत्त होना और धर्मपत्नीमें ही सन्तोष रखना स्वदार-संतोष व्रत है। __ शंका-कीमत देकर खरीदी हुई वेश्या कन्या आदिभी स्वदार है क्योंकि उन्हे अपने अधीन कर लिया है, इसलिये उन्हे भी पत्नी मानना चाहिए।
'समाधान-- खेद है, तुम्हे भ्रम हो गया। तुम आँखे मींचकर सींग और पूंछको एक कर रहे हो, भगवानके अभिप्रायका विचार नहीं સંતોષ રાખવે એ સ્વદાર–સતેષ કહેવાય છે. અર્થાત્ પરસ્ત્રી-વેશ્યા થવું અને ધર્મપત્નીમાં જ સંતોષ રાખવે, એ સ્વદારસંતોષ વ્રત છે. • શકા-કીંમત આપીને ખરીદેલી વેશ્યા કન્યા આદી પણ સ્વદાર છે. કારણકે તેને પોતાને અધીન કરી લેવામાં આવી હોય છે, માટે એને પણ પત્ની માનવી જોઈએ.
સમાધાન–દિલગીરીની વાત છે કે તમને છમ થઈ ગયે છે. તમે આંખ મીંચીને શીંગડાં–પૂછડાને એક કરી રહ્યા છે અને ભગવાનના અભિપ્રાયને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदंशागसूत्रे पवृत्तत्वेन भगवतात्पर्यपालोचनवेधुर्यात्, दारशब्दो हि मागुक्तव्युत्पत्त्या यथाविधिपरिणीतायामेव स्त्रियां वर्तते, सकलकाव्यकोषाभिधानादिषु तथैवोपलम्भात्, क्या चाऽमरे
"पत्नी पाणिगृहिीती च, द्वितीया सहधर्मिणी ।
भार्या जायाऽध पुं-भूम्नि. दाराः” इति, "दारेषु च गृहाः" इति च "त्रिभुवनजयलक्ष्मीमैथिली तस्य दाराः" इति रामायणे, " स्वदारनिरतश्चैव" इति मनुस्मृति-याज्ञवल्क्ययोश्च, एवं शब्दकल्पद्रुमादावपि, तस्मादारपदेन यधाविधिपोरणीताया ग्रहणाद्वेश्याकन्यकादीनां, स्वपदेन च यथाविधिपरिणीताया अपि स्वधर्मपत्न्या एव ग्रहणात्परस्त्र्यादीनां प्रतिषेवोऽवगन्तव्यः । इयमेव परिसङ्ख्येत्याहुस्तथा चोक्तम्____ "विधिरत्यन्तमप्राप्तौ, नियमः पाक्षिके सति ।
तत्र चान्यत्र च प्राप्ती, परिसंख्या निगद्यते ॥” इति । करते । पहले 'दार' शब्दकी जो व्युत्पत्तिकी है, उससे सिद्ध है कि 'दार' शब्दका प्रयोग विवाहिता स्त्रो के लिए ही होता है । सब काव्यों तथा कोषों आदिमें भी ऐसाही प्रयोगा पाया जाता है। इसलिए 'दार' शन्दसे विध-पूर्वक विवाहित पत्नीका ग्रहण होता है, अतः वेश्या और कन्याका निषेध समझना चाहिए । तथा 'स्व' पदसे अपनी पत्नीका ही ग्रहण होता है इसलिये यथाविधविवाहित होने पर भी परस्त्रीका निषेध सिद्ध होता है । इसीको परिसंख्या कहते है । कहा भी है
"जो अर्थ किसी वाक्यसे प्राप्त न हो-अर्थात् जिसका कहीं पहले विधान न किया गया हो तब विधि होती है। जब पक्षमें (विकल्प १. १ काव्य कोष आदिके नाम संस्कृत टीकामें देखले वे વિચાર કરતા નથી. પહેલાં દાર શબ્દની જે વ્યુત્પત્તિ કરી છે, તેથી સિદ્ધ થાય છે કે દાર શબ્દનો પ્રયોગ વિધિપૂર્વક વિવાહિતા સ્ત્રીને માટે જ થાય છે. બધાં કાવ્યો તથા ક આદિમાં પણ એવો જ પ્રયોગ માલૂમ પડે છે. માટે દાર' શબ્દ કરીને વિધિપૂર્વક વિવાહિત પત્નીનું ગ્રહણ થાય છે, તેથી વેશ્યા અને કન્યાને નિષેધ સમજવું જોઈએ. વળી “સ્વ” શબ્દથી પોતાની પત્નીનું જ ગ્રહણ થાય છે, માટે યથાવિધિ વિવાહિત થયા છતાં પણ પરસ્ત્રીને નિષેધ સિદ્ધ થાય છે. એને પરિસંખ્યા કહે છે.
* ૨ અ કઈ વાક્યમાંથી પ્રાપ્ત ન થતું હોય અર્થાત્ જેનું કયાંય પહેલાં વિધાન ન કરવામાં આવ્યું હોય ત્યારે વિધિ થાય છે. જે પક્ષમાં (વિક રૂપે કરીને) 1 + य ओष साहिन नाम संत सेवi.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
गंगारसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ धर्म० स्वदारसन्तोषव्रतम्
२१३
"एकस्यानेकत्र प्रसक्तस्यान्यतो निवृत्त्यर्थमेकत्र पुनर्विधानं परिसंख्ये" वि. हि तलक्षणमित्येवं चैकस्य = विषयभोगस्यानेकत्र = स्वस्त्री - परस्त्र्यादौ रागतः मसकस्य=प्राप्तस्यान्यतः=परस्त्र्यादितो निवृत्यर्थम्, एकत्र व्यथाविधि परिणीतायां स्वपन्यां पुनर्विधानं='स्वदार' पदेन प्रतिपादनमस्तीति प्रस्फुटं घटते । परिसंख्या, यथा"सेवनीयो वीतरागो, दर्शनीयं च तत्पदम् ।
संपादनीयं ज्ञानादि, श्रवणीयं च तद्वचः ॥ " इति । एतयोतया हि वीतरागव्यतिरिक्तस्य सेवनादेर्निषेधः पर्यवसीयत इत्यलमतिप्रसङ्गन, प्रकृतमनुसरामः
99
66
रूप से ) प्राप्त हो तब नियम होता है । जो एक स्थान पर प्राप्त हो और साथ ही अन्यत्र भी प्राप्त हो तब परिसंख्या होती है ॥ जब एक अर्थ अनेक स्थलों पर पाप्त हो तो अनेक स्थलोंसे निवृत्त करके फिर एक स्थल परही उसका विधान करना परिसंख्या है, यह इसका लक्षण है । प्रकरण में इस प्रकार समझना - एक विषय भोग, स्वस्त्री - परस्त्री आदि अनेक स्थलोंमें प्राप्त था, अतः दूसरे - परस्त्री आदि स्थलोंसे निवृत्त करनेके लिए एक स्थान अर्थात् विधिपूर्वक विवाहित स्वधर्मपत्नी में 'स्वदार' पद से विधान करना, यहीपरिसंख्या है। जैसे—
" वीतराग भगवान की भक्ति करने चाहिए, उनका दर्शन करना चाहिए। ज्ञान आदि प्राप्त करना चाहिए और उनके वचन सुनने चाहिए ।" re वाक्यमें वीतरागकि भक्ति आदिका विधान है इसलिए उनसे પ્રાપ્ત થાય તા નિયમ થાય છે. જો એક સ્થાનપર પ્રાપ્ત થાય અને તે સાથે અન્યત્ર પ્રાપ્ત થાય તેા પરિસંખ્યા થાય છે.”
• જો એક અર્થો અનેક સ્થળોએ પ્રાપ્ત થાય તા અનેક સ્થળેાથી નિવૃત્ત કરીને પછી એક સ્થળે જ એનું વિધાન કરવું એ પરિસખ્યા છે.' એ એનું લક્ષણ છે. પ્રકરણમાં આ પ્રમાણે સમજવું:-એક વિષય-ભાગ, સ્વસ્રી–પરસ્ત્રી આદિ અનેક સ્થળામાં પ્રાપ્ત હોય, માટે ખીજાં પરસ્ત્રી આદિ સ્થળેથી નિવૃત્ત કરવાને માટે એક સ્થાન અર્થાત્ વિધિપૂર્વક વિવાહિત સ્વધર્મ પત્નીમાં ‘સ્વદાર’ પદે કરીને વિધાન કરવું, એ परिसज्या छे. म} —
“ વીતરાગ ભગવાનની ભકિત કરવી જોઇએ. એમનું દર્શન કરવું જોઇએ, જ્ઞાન આદિ પ્રાપ્ત કરવાં જોઇએ અને એમનાં વચના સાંભળવા જોઇએ.”
આ વાકયમાં વીતરાગની ભકિત આદિનું વિધાન છે, માટે તેનાથી ભિન્ન સરાગીની ભકિતના નિષેધનું તાત્પ પ્રકટ થાય છે. હવે મૂળ વાત એ છે કે—
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
-2
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
उपासकदवार ओरालियस्सरूवा, एवमणोरालियस्सस्वा य। इय दुविहा परइत्थी, आगमसिद्धस्थि तस्य पढमा उ ॥५॥ माणुस-तिरियसरीरा, देवसरीरा उ घुच्चए बीया । वित्थरओ एएसि, वुत्तो अन्नत्थ पविवेगो ॥ ६ ॥” इति ।
(५-अणुव्रतम्-इच्छापरिमाणः ।) धणधन्नाइमणोरह,-विसए जं पुव्वणिच्छियाए वि । मज्जायाए 'चाओ, तं घुचइ पंचमं वयं सत्थे ॥ १ ॥ जहसत्ति च जहिच्छं, परिग्गहस्सोइयेह मज्जाया । जह तिण्हप्पीभावो, हवइ तहा किं तु करणिज्जं ॥ २॥ इति
औदारिकत्वरूपा एवमनौदारिकस्वरूपाच ।। इति द्विविधा परस्त्री, आगमसिद्धाऽस्ति नत्र प्रथमा तु ॥ ५ ॥ मानुषतिर्यक्छरीरा, देवशरीरा तूच्यते द्वितीया ।
विस्तरत एनयोरुक्तोऽन्यत्र प्रविवेकः ॥ ६ ॥” इति । एतच्छाया च" धनधान्यादिमनोरथविषये यत्पूर्वनिश्चिताया अपि ।
मर्यादायास्त्यागः, तदुच्यते पञ्चमं व्रत शास्त्रे ॥ १ ॥ परस्त्री द्विविधा-औदारिकानौदारिकशरीरविशिष्टत्वभेदात, तत्र मनुष्यतिर्यशरीरघारिण्य औदारिकशरीरिण्यः देवशरीरधारिण्यश्च वैक्रियिकशरीरिण्यः, आसां सर्वासामपि परिवर्जनेन केवलं यथाविधिपाणिगृहीतीमात्रेण सन्तोष इति भावः । भिन्न सरागीकी भक्तिके निषेधका तात्पर्य प्रगट होता है। अस्तु । मूल बात यह है
परस्त्री दो प्रकारकी है-(१) औदारिक शरीरवाली और (२) औदा रिकशरीरवालीसे भिन्न । मनुष्य और तिर्यचौके शरीरको धारण करनेवाली औदारिक शरीरधारिणी हैं और देव-शरीरको धारण करनेवाली वैक्रियिकशरीरधारणी हैं। भावार्थ यह है कि इन सबका परित्याग करके केवल स्वपत्नीमें सन्तोष करना स्वदारसन्तोष-परदारविरमण-व्रत है ॥
પરી બે પ્રકારની છે. (૧) ઔદારિક શરીરવાળી અને (૨) ઔદારિક શરીર વાળીથી ભિન્ન. મનુષ્ય અને તિયાનાં શરીરને ધારણ કરનારી ઔદારિકશરીરધારિણી છે અને દેવશરીરને ધારણ કરનારી વક્રિયશરીરધારિણી છે. ભાવાર્થ એ છે કે એ બધાને પરિત્યાગ કરીને કેવળ સ્વપત્નીમાં સંતેષ રાખવે એ સ્વદારસન્તષ-પરદારવિરમણવ્રત છે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू० ११ धर्म• इच्छापरिणामव्रतम् २१५
यथाशक्ति च यथेच्छं, परिग्रहस्योचितेह मर्यादा । ___ यथा तृण्णाल्पीभावो भवति तथा किन्तु करणीयम् ॥२॥” इति ।
अथ पञ्चमं व्रतमाह'इच्छापरिमाणे' ति, इच्छा धनधान्यादिनवविधपरिग्रहविषयकमियत्तानियमनमित्यर्थः, मनुष्यगजाश्वगोमिहष्यादिन् सचेतनान् , चासोरत्नहिरण्यादींश्चाचेतनान् पदार्थान् ममत्वभावपूर्वकं निजायत्ते रक्षितुम्"एतावन्त एव मनुष्यगजाश्वादयः, एतावन्त्येव च वासो रत्नहिरण्यादीनि मया संग्रहीतव्यानि नातोऽधिकानी"-त्येवं मर्यादाविधानमिति भावः । अत्र च मर्यादा करणं श्रावकाणामिच्छाधीनमिति सधैर्यथाशक्ति यथेच्छं च निजनिजग्रहमर्यादा कर्तुं शक्यते, किन्तु तृष्णाल्पीकरणार्थमेव मर्यादावलम्बनमिति यथा तृष्णाल्पत्वं भवेत्तथा यतनीयं, तौवास्य व्रतस्य तात्पर्यात् । उक्तश्च
(५) पांचवें व्रतका वर्णन. धन धान्य आदि नौ प्रकारके परिग्रहकी मर्यादा कर लेना इच्छापरिमाण ब्रत है। मनुष्य, हाथी, गाय, घोड़ा, भैंस आदि मचेतन,
और वस्त्र, रत्न, सोना-चांदी आदि अचेतन पदार्थों को ममत्वभावपूर्वक ग्रहण करने पर उनकी रक्षा के लिए इस प्रकार की मर्यादा कर लेना इच्छापरिमाण हैं, जैसे-~-"मैं इतने मनुष्य गज अश्व आदि रखूगा, इनसे अधिक नहीं, इतने वस्त्र रत्न हिरण्य आदि रखूगा, इनसे ज्यादा नहीं।" कितनी मर्यादा करना यह श्रावणकोंकी इच्छा पर निर्भर है, इसलिए सब, शक्ति और रुचि के अनुसार मर्यादा कर सकते हैं, किन्तु यह ध्यान में रखना चाहिए कि मर्यादा का प्रयोजन तृष्णा को कम करना है, इसलिए ऐसी मर्यादा करनी चाहिए जिससे सृष्णा कम हो । यही इस व्रत का तात्पर्य है, कहा भी है--
(५) पांयमा प्रतवाणुन ધનધાન્ય આદિ નવ પ્રકારના પરિગ્રહોની મર્યાદા કરવી એ ઈચ્છાપરિમાણ વ્રત ७. मनुष्य, डाथी, आय, घ, नेश मा सयेतन, अने वख, २ल्न, सोनु, ३५. વગેરે અચેત પદાર્થોને મમત્વભાવપૂર્વક ગ્રહણ કરીને તેને રક્ષણ માટે એ પ્રકારની મર્યાદા કરવી એ ઈચ્છા-પરિમાણ છે, જેમકે- “હું આટલા મનુષ્ય ગજ અશ્વ આદિ રાખીશ, તેથી વધારે નહિ, આટલાં વસ્ત્ર રત્ન હિરણ્ય આદિ રાખીશ, એથી વધારે નહીં.” કેટલી મર્યાદા કરવી એ શ્રાવકેની ઈચ્છા પર આધાર રાખે છે, એટલે સૌ કોઈ પિતાની શકિત અને રૂચિને અનુસરીને મર્યાદા કરી શકે છે, પરંતુ એટલું ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે મર્યાદાનું પ્રજને તૃષ્ણાને ઓછી કરવાનું છે, માટે એવી મર્યાદા કરવી જોઈએ કે જેથી તૃષ્ણા ઓછી થાય એવું આ વ્રતનું તાત્પર્ય છે. કહ્યું છે કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशास्त्र "जह जह लोहो अप्पो, जह जहऽप्पो परिग्गहारंभो। तह तह सुहस्स लाहो, णिज्जरणं चावि कम्माणं ॥१॥ भणहमूलं सव्वं, चहऊणं णं परिग्गहं भावा। ललिए धम्मारामे, रमंति जे ते जणा धन्ना ॥२॥ इति
गुणवतानि (३)
( ६ अनर्थदण्डविरमणव्रतम् ) " णीहेउ जीवपीडायरणं जं सो अणदंडो य। ....
चत्तारि अस्स भेया, अवझाणायरियणामगो पढमाः ॥१॥ एतच्छाया च
" यथा यथा लोभोऽल्पो यथा यथाऽल्पः परिग्रहारम्भः। ----- तथा तथा सुखस्य लाभो निर्जरणं चापि कर्मणाम् ॥१॥ अनर्थमूलं सर्व, त्यक्त्वेमं परिग्रहं भावात् ।
ललिते धर्मारामे, रमन्ते ये ते जना धन्याः ॥२॥” इति । “निर्हेतु जीवपीडाचरणं यत्सोऽनर्थदण्डश्च ।।
चत्वारोऽस्य भेदा अपध्यानाचरितनामकः प्रथमः ॥ १ ॥ - "लोभ ज्यों-ज्यों अल्प होता जाता है, त्यों-त्यों परिग्रह और भारम्भ कम होते जाते हैं, सुख बढता जाता है और कोंकी निर्जरा होती हैं सब अनर्थोंका मूल परिग्रह हैं। जो इसे भावोंके साथ त्याग कर धर्मरूपी सुन्दर उद्यान में रमण करते हैं वे महापुरुष धन्य हैं ॥२॥"
गुण-व्रत (३)
(६) (छठे व्रतका वर्णन ) अन्य व्रतोंके पालन करने में जो सहायता पहुंचाते हैं, उन्हें गुणव्रत
લેભ જેમ જેમ ઓછો થતો જાય છે, તેમ તેમ પરિગ્રહ અને આર. ઓછા થતા જાય છે, સુખ વધતું જાય છે અને કર્મોની નિર્જ રા થાય છે. (૧) બધા અનર્થોનું મૂળ પરિગ્રહ છે. જે એને ભાવપૂર્વક ત્યાગ કરીને ધર્મરૂપી અંદર ઉદ્યાનમાં भर ४२ छे, महापुरुषने धन्य छे.” (२).
गुणुनत (3) (१) । तनु वाणुन- (पहे गुणवत) અન્ય વ્રતનું પાલન કરવામાં જે સહાય કરે છે તેને ગુણવ્રત કહે છે. ગુણવત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू० ११ धर्म० अनर्थदण्डविरमणव्रतम् २१७ अवि य पमायारिओ, बीओ हिंसापयाणमह तीओ । चोथो तहेव बुत्तो, जिणसत्थे पावकम्म-उवएसो ॥ २ ॥ अप्ताइज्झाणेहिं, परखेयविही निरद्वयं पढमो । बीओ पमायओ अव, भासा तेल्लाइ भायणुग्घाडो ॥ ३ ॥ छाया - अपि च प्रमादाचरितो द्वितीयो हिंसामदानमथ तृतीयः । चतुर्थस्तथैवोक्तः, जिनशास्त्रे पापकर्मोपदेशः ॥ २ ॥ आर्त्तादिध्यानैः परखेदविधिर्निरर्थकं प्रथमः । द्वितीयः प्रमादतोऽपभाषा तैलादिभाजनोद्घाटः ॥ ३॥
,
अथ गुणवतान्याह - ' त्रीणी' - स्यादि; व्रतान्तरपरिपालनेन साधकतमानि व्रतानि गुणवतान्युच्यन्ते तानि त्रीण्योपपातिकक्रमेण वक्तुमाह - ' तद्यथे, -तिउपासक दशाङ्गे तु प्रथमं दिखतं, तत उपभोग परिभोगपरिमाणं, ततोऽनर्थदण्डविरमणमित्येवं क्रमः । 'अनर्थे 'ति-अर्थः=प्रयोजनं तदर्थमर्थात् क्षेत्र धन-गृह-शरीर-कुल- दासी दास-दाराद्यर्थ यो दण्डः सोऽर्थदण्डस्तद्भिन्नोऽनर्थदण्डः निष्प्रयोजनं कस्यचित्प्राणिनः संक्लेशनव्यापार इत्यर्थः । एषोऽपध्यानाऽऽचरित प्रमादाऽऽचरित-हिंसाप्रदान- पापकर्मोपदेश-भेदाच्चकहते हैं । गुणवत तीन हैं । 'औपपातिकसूत्र के क्रमके अनुसार उनका वर्णन करते हैं
(१) अनर्थदण्डविरमणव्रत - क्षेत्र, धन, गृह, शरीर, कुल, दासी दास, द्वारा (स्त्री) आदिके लिए अर्थात् प्रयोजन के लिए जो दंड किया जाता है वह अर्थ-दण्ड है और निष्प्रयोजन दण्डको अनर्थदण्ड कहते हैं, अर्थात् विना प्रयोजन ही किसी जीवको संक्लेश पहुँचाना अनर्थदण्ड है । यह अनर्थदण्ड चार प्रकारका है - (१) अपध्यानाचरित, ત્રણ છે. ઔપપાતિક સૂત્રના ક્રમાનુસાર તેનું વન કરીએ છીએ.
(१) अनर्थ :उविरभणु - व्रत - क्षेत्र, धन, शृडू, शरीर, गुण, हासी, हास, દારા, (સ્ત્રી) આદિને માટે અર્થાત્ પ્રયેાજનને માટે જે દડ દેવામાં આવે છે તે છે તે અંદડ છે અને નિષ્પ્રયેાજન દંડને અનદંડ કહે છે; અર્થાત્ પ્રયાજન વિના જ કોઇ જીવને સક્લેશ પહોંચાડવા એ અનડે છે. એ અનડ ચાર પ્રકારના
१. उपासकदशांग में पहला दिखत, दूसरा । उपभोगपरिभोग परिमाण, और तीसरा अनर्थदण्डविरमण है ।
× ઉપાસકદશાંગમાં પહેલું દિગ્દત, ખીજું ઉપભ્રાગપરામપરમાણુ, અને ત્રીજું અન દં વિરમણુ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८
उपासकदशाङ्गसत्रे कस्सवि णियेवि हत्थे, विहलं खग्गाइधारणं तीओ । चोत्थो सो सावज्जो,-वएसदाणं भणिज्जए जमिह ॥ ४ एएसि सव्वेसिं, पु-धुत्ताणं चउण्हमिह सत्थे ।
विहिपुव्वं संचाओ, अक्खायमणत्थदंडवेरमणं ॥ ५ ॥” इति । तुर्धा, तत्रापध्यानेनाऽऽचरितमपथ्यानाऽऽचरितमातरौद्रध्यानवशतया निष्प्रयोजन पाणिसंक्लेशनमित्यर्थः । प्रमादेनाऽऽचरितंप्रमादाऽऽचरितं-प्रमादतो निष्पयोजनमपभाषणादिकरणं, घृततैलादिभाजनान्युद्घाटय रक्षणं चेत्यर्थः। हिंसासाधनस्वाहिंसा=तरवारि-शुल-भल्ल गणाशादिशस्त्रं तस्य प्रदानं-हिंसाप्रदान-निष्पयोजनं कस्यचिद्धस्ते शस्त्रादीनां समर्पणमित्यर्थः । उपलक्षमेतनिष्प्रयोजनं स्वहस्ते धारणस्यापि । पापप्रधानं यद्वा पापजनकं कर्म-पापकर्म तस्योपदेशः पापकर्मोपदेशः-निष्प्रयोजनं सावद्योपदेशदानमित्यर्थः । एभ्यश्चतुर्योऽनर्थदण्डेभ्यो विरमणमनर्थदण्डविरमणम् । (२) प्रमादाचरित, (३) हिंसाप्रदान, और (४) पापकर्मोपदेश। आर्तध्यान
और रौद्रध्यानके वश होकर प्राणीको संक्लेश पहुँचाना अपध्यानाचरित है (१), प्रमादके वश होकर व्यर्थ बुरे (कष्टप्रद) वचन बोलना आदि, अथवा प्रमाद-वश घी तेल आदिके वर्तनोंको उघाडा (खुला) रखना प्रमादाचरित है (२), विना प्रयोजन, तलवार, शूल, भाला, गंडाशा आदि हिंसाके साधनभूत शस्त्रांको किसीके हाथमें देना उपलक्षणसे अपने हाथमें रखना भी हिंसा-प्रदान अनर्थदण्ड है (३), पापकी प्रधानता बाला अथवा पापको पैदा करने वाला अर्थात् सावध उपदेश देनापापकर्मोपदेश अनर्थ-दण्ड है (४)। इन चारों प्रकारके अनर्थदण्डों से विरत हो जाना अनर्थ-दण्ड-विरमण व्रत है । छ (१) अपच्या नायश्ति, (२) प्रभाहायरित. (3) साहान, (४) पा५४ पहे. આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનને વશ થઈને પ્રાણીને નિપ્રોજન સંકલેશ પહોંચાડે એ અપધ્યાનાચરિત છે. (૧) પ્રસાદને વશ થઈને વ્યર્થ ખરાબ (કષ્ટપ્રદ) વચને બે લવાં વગેરે, અથવા પ્રમાદવશ ઘી તેલ આદિનાં વાસણોને ઉઘાડાં રાખવાં એ પ્રમાદા ચરિત છે. (૨) પ્રયજન વિના તલવાર,શૂળી, ભાલા, આદિ હિંસાનાં સાધનભૂત શસ્ત્રને કૅઈના હાથમાં આપવાં, ઉપલક્ષણે કરીને પિતાના હાથમાં રાખવાં એ પણ હિંસાપ્રદાન અનર્થદંડ છે. (૩) પાપની પ્રધાનતાવાળો અથવા પાપને પેદા કરનાર અર્થાત્ સાવધ-ઉપદેશ આપ એ પાપકર્મોપદેશ અનર્થદંડ છે. (૪) એ ચારે પ્રકારના અનર્થદંડથી વિરત થઈ જવું તે અનર્થદંડવિરમણ વ્રત છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१९
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका धर्म० सू० ११ दिग्वतम्
(७-दिग्वतम् ) मज्जाया गमणे होइ, पुवाइसु दिसासु जा । एयं सिया दिसिवयं, तिविहं तं च कित्तियं ॥ १ ॥ अट्टाहोतिरियवाणं, भेया तत्थाइमं तु तं । पवयाइसमारोहे, जो मज्जायाविणिच्छओ ॥ २ ॥ कस्यापि निजेऽपि हस्ते, विफलं खङ्गादिधारणं तृतीयः। चतुर्थः स सावधोपदेशदान भण्यते यदिह ॥ ४ ॥ एतेषां सर्वेषां पूर्वोक्ताङ्गां चतुर्णामिह शाखे । विधिपूर्व संत्याग आख्यातमनर्थदण्डविरमणम् ॥ ५ ॥ " इति। "मर्यादा गम ने भवति, पूर्वादिषु दिक्षु या। एतत्स्यादिग्वतं, त्रिविधं तच्च कीर्तितम् ॥ १ ॥ ऊर्ध्वास्तिरश्चां भेदात् , तत्राऽऽदिमं तु तत् ।
पर्वतादिसमारोहे, यो मर्यादाविनिश्चय : ॥ २ ॥ अथ गुणवतेषु द्वितीयमाह-'दिगि'-ति-दिशां दिक्षु वा व्रतं दिग्नतम, पूर्वादिषु दिक्षु विषये यद्-'अस्यां दिश्येतावत्येव दूरे मया गन्तव्यं नातोऽअधिकतर'-इत्येवं दिकसम्बन्धितं तदित्यर्थः,एत्तय्योधिस्तिर्यग्भेदास्त्रिविधम्, तत्रोभंयां दिशि-पर्वताधारोहणविषये यत्-'एतावत्येव पर्वतादिभागे मयाऽऽरोहाव
(७) सातवें व्रतका वर्णन
(दसरा गुणवत,) (२) दिव्रत-पूर्व पश्चिम आदि दिशाओंमें, मैं इतना दूर तकही जाऊँगा, इससे आगे नहीं जाऊँगा।" इस प्रकार दिशाओंकी या दिशाओंमें मर्यादा कर लेना दिव्रत है। यह व्रत तीन प्रकारका है-(१) ऊवं (२) अधः और (३) तिर्यदिशासंबन्धी।
ऊर्ध्व दिशामें इस प्रकारकी मर्यादा कर लेना कि 'पर्वतके इस भाग तकही मैं चहूँगा, इससे उपर नहीं' यह ऊध्वंदिग्व्रत है। बावडी,
સાતમા વ્રતનું વર્ણન-(બીજું ગુણવત) (ર) દિગ્ગત–“પૂર્વ પશ્ચિમ આદિ દિશાઓમાં, હું આટલે દૂર સુધી જ જઈશ, એથી આગળ નહિ જઉં' એ પ્રમાણે દિશાઓની ય દિશાઓમાં મર્યાદા ४श सेवा सहित छ. मे व्रत त्रय प्रा२नु छः (१) अ, (२) अधः, भने (3) तिय हिशासमधी.
ઊર્ધ્વ દિશામાં આ પ્રકારની મર્યાદા કરી લેવી કે પર્વતના અમુક ભાગ सुधी ढीय, मेथी पधारे ५२ नहीं' से 4-
हितले. पाप, पुवा,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२.
उपासकदशासूत्रे
,
२ ॥
बीयं वावी - कूब - भुमि - घराइविसर तहा । वायव्वाइसु कोणेसु, पुव्बाइस दिसासु य ॥ ३ ॥ मज्जायाए नियमणं, वक्खायं तिरियव्वयं । ' इति । ( ८ - उपभोग - परिभोग- परिमाणव्रतम् उवभोगाइ होइ, मज्जाया-नियमो उ जो । गुणन्वयेसु तं तीयं, वयमेत्थ जिणागमे ॥ १ ॥ भोयणा कम्मओ चेव, तमेयं दुविहं मयं । तत्थ भोयणओ माव, बेमि एगेगसो कमा ॥ तंज हो - लुणिया देत, वर्ण चेव फलं तहा । अन्भं गणुव्वहणाइँ, मज्जणं वत्थमेव य ॥ ३ ॥ द्वितीयं वापी-कूप-भूमि-गृहादिविषये तथा । वायव्यादिषु कोणेषु, पूर्वादिषु दिक्षु च ॥ ३ मर्यादाया नियमनं, व्याख्यातं तिर्यग्व्रतम् । “ उपभोगादिषु भवति मर्यादा - नियमस्तु यः गुणवतेषु तत्ततीयं व्रतमत्र जिनागमे ॥ १ ॥ भोजनात्कर्मतश्चैव तदेतद्विविधं मतम् । तत्र भोजनतस्तावदवीम्येकैकशः क्रमात् ॥ २ ॥
॥
।
3
11
इति ।
तद्यथा - ऽऽर्द्र नयनिका दन्तधावनं चैव फलं तथा । अभ्यञ्जनोद्वर्त्तने, मज्जनं लखमेव च ॥ ३ ॥
रोहौ विधातव्य' इत्येवं मर्यादाकरणं तदृध्वं दिग्वतम् । वापी-कूप-तडाग-भूमिग्रहाथारोहणावरोहणविषये यन्मर्यादाया नियमन तदधोदितम । पूर्वपश्चिमा दिदिक्षु वायस्थादिविदिक्षु च विषये यन्मर्यादानिपमनं तित्तिर्यग्दिवतम् । दिनतधारणेन मर्यादितदिग्व्यतिरिक्तदिगाश्रितानां जीवानां हिंसादिदण्डो न भवतीति हि व्रतस्यास्य फलमवगन्तव्यम् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
कुंआ, तालाव, भूमिगृह ( भौहरा) आदिमें प्रवेश करनेकी मर्यादाका नियम करना अधोदिग्वत है । पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण, दिशाओंमें तथा वायव्य, नैर्ऋत्य, ईशान ओर आग्नेय कोण में मर्यादाका नियम करना कि- 'अमुक दिशामें इससे आगे नहीं जाऊँगा' यह तिर्यग्दिग्बत है।
તળાવ, ભોંયરાં આદિમાં પ્રવેશ કરવાની મર્યાદાના નિયમ કરવા એ અધાદિગ્દત છે, पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण दिशामा तथा वायव्य, नैऋत्य ईशान, अने આગ્નેય ખુણાઓમાં મર્યાદ્ગાના નિયમ કરવા કે ‘અમુક શિામાં એથી આગળ नहि न ' मे तिर्यय हिमत छ
G
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगारसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ११ धर्म० उपभोग परिभोगव्रतम्
विलेवणं तहा पुष्फा - SSभरणं चैव धूवणं । एवं जं लोयविक्खायं, पेयं भक्खणमोयणो ॥ ४ ॥ सूबो विगह- सागा य, माहुरं जेमणं तहा । पाणीय मुहवासेा य, वाहणो- पाहणा पुणो ॥ ५ ॥
'
९
99
विलेपनं तथा पुष्पiss भरणं चौव धूपनम् ।
।
93
१४
१२
एवं लोकविख्यातं, पेयं भक्षणमोदनः ॥ ४ ॥
१५
सूपो " विकृति-शाकौ च माधुरं जेमनं तथा ।
२२१
२१
पानीचं " मुखवासश्च, वाहनों - पानही पुनः ॥ ५ ॥
" अथात्र गुणवतेषु तृतीयं ब्रूते- 'उपे' ति उपभोग - परिभोगौ प्राग्व्याख्यात स्वरूपौ तयो: परिमाण= मर्यादानियमनमुपभोग- परिमाणम् । एतद् द्विः विधम्-भोजनत : कर्मतश्च तत्र - आर्द्र नयनिका - दन्तधावन-फला -ऽभ्यञ्जनदर्शन - मज्जन-वस्त्र-विलेपन- पुरुषा- ऽऽभरण धूप-पेय- भक्षणौ-दन - सूप - विकृति
a
9
८
९
१० ११
१२
१५
૧૬
१७
१८
१९
२०
२१ २२
२३
૨૪
२५ २६
- शाक - माधुकर-जेमन - पानीय- मुखवास वाहनो - पान- च्छयन सचित्त द्रव्येषुपभोग परिभोगयोग्येषु पदार्थेषु परिमाण (मर्यादा) करणं
भोजनतस्तथाहि
आठवें व्रत्तका वर्णन ( तीसरा गुणव्रत )
(३) उपभोग - परिभोग- परिमाण व्रत-उपभोग और परिभोगकी व्याख्या पहले कर चुके है । उनकी मर्यादा करना उपभोग- परिभोगपरिमाण व्रत है । यह व्रत दो प्रकारका है - (१) भोजनसे और (२) कर्मसे । आनयनिका, दन्तधावन, फल, अभ्यञ्जन, उद्धर्त्तन मज्जन,
२.
3
Y
८
99 ९२
93
१५
દ
१८
१९
२०
२१
२२
२३
वस्त्र, विलेपन, पुष्प, आभरण, धूप, पेय, भक्षण, ओदन, सूप, विकृति, शोक, माधुरक, जेमन, पानीय, मुखवास, वाहन, उपानत्, शयन, सचित, और ror, इन उपभोग - परिभोग योग्य पदार्थोंमें मर्यादा करना, भोजन से - उपभोग - परिभोग- परिमाण व्रत है । वह इस प्रकार
२५
२६
આઠમા વ્રતનુ વર્ણન-(ત્રીજી ગુણવ્રત)
(3) उपयोग- परिभोग - परिभाग व्रत-उपलोग मने परिलोगनी व्याय्या પહેલાં કરી ગયા છીએ. એની મર્યાદા કરવી એ ઉપભેગ–પરિક્ષેગ પરિમાણ વ્રત છે, मे व्रत प्रभारनु छे; (१) लोक नथी भने (२) मथी १ आनयनि, २ तुघावन, 3 इज ४ सय, उद्धर्तन, मनन, ७ वस्त्र, ८ विलेयन, पुष्य, १० खाभरण ११ धू५, १२ पेय, १३ अक्षय, १४ मे!हन, १५ सूप, १६ विद्रुति, १७, १८ મધુરક, ૧૯ જમણું, ૨૦ પાની, ૨૧ મુખવાસ, ૨૨ વાહન, ૨૩ ઉપાનત્ ૨૪ શાયન, ૨૫ સચિન, ૨૬ દ્રવ્ય, એ ઉપભાગ-પરિભેગ યોગ્ય પદાર્થોંમાં મર્યાદા કરવી, તે लोभनथी—उपलोग - परियोग - परिभाष्य व्रत छे. ते भाप्रमाणे:
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
___ उपासकदशाङ्गसूत्रे [भोजनत उपभोगपरिभोगपरिमाण-व्रतम् ] ___ स्नानाऽऽ शरीरं प्रोग्छितुं यद्वस्त्रमर्यादाकारणं तदा नयनिकाविधिपरिमाणकरणम् (१) दन्तमलापनोदनाय दन्तकाष्ठादेर्मर्यादाकरणं-दन्तधावनविधिपरिमाणकरणम् (२) स्नानात्पूर्व शिरआदिविलेपनार्थमामलक्यादिफलानां विषये मर्यादानियमनं-फलविधिपरिमाणकरणम् (३) । स्नानात्पूर्व शरीरमर्दनार्थ शतपाकसहस्रपाकादीनां तैलानां विषये मर्यादानियमनमभ्यञ्जनविधि परिमाणकरणम् (४)। स्नानात्पूर्व शरीरमलापनोदनार्थ पिष्टकादिमर्यादाकरणमुद्वर्तनविधिपरिमाणकरणम् (५)। स्नानार्थ जलविषये मर्यादानियमो मजनविधिपरिमाणकरणम् (६)। परिधानाद्यर्थ वस्त्रविषये मर्यादानियमो वस्त्रविधिपरिमाणकरणम् (७)। चन्दनकुङ्कुमकेशरादिविषये मर्यादानियमो -शाक-माधुकर-जेमन-पानीय-मुखवास-वाहनो-पान-च्छयन-सचित-द्रव्येषूपमोगपरिभोगयोग्येषु पदार्थेषु परिमाण-(मर्यादा)-करणं भोजनतस्तथाहि
(१) स्नान करनेसे भीगे हुए शरीर पोंछने के लिए वस्त्रो (अंगोछे) की मर्यादा करना आद्रनयनिकाविधिपरिमाण है। (२) दातोंका मैल दूर करने के लिए दातोन आदिका मर्यादा करना दन्तधावनविधिपरिमाण है । (३) स्नान करनेसे पहेले मस्तक आदि पर लेप करनेके लिए आवले आदि फलोंकी मर्यादा करनेको फलविधिपरिमाण कहते हैं । (४) स्नानसे पूर्व शरीर पर मालिस करने के लिए शतपाक सहस्रपाक आदि तैलोंकी मर्यादा करना अभ्यञ्जनविधिपरिमाण है । (५) स्नानसे पहले शरीरका मैल हटाने के लिए पीठी आदिकी मर्यादा करना उद्वर्तनविधिपरिमाण है। (६) स्नानके लिए जलकी मर्यादा करना मजनविधिपरिमाण है। (७) पहनने ओढ़ने आदिके लिए वस्त्रोंकी मर्यादा करना वस्त्रविधिपरिमाण है। (८) चन्दन, कुंकुम, केशर आदिकी मर्यादा
(૧) સપાન કરવાથી ભીંજાયેલું શરીર લુછવાને માટે વસ્ત્રો (અંગૂઠો) ની મર્યાદા કરવી તે આદ્રનયનિકાવિધિપરિમાણ છે. (૨) દાંતને મેલ દૂર કરવાને દાતણ આદિની મર્યાદા કરવી એ દંતધાવનવિધિપરિમાણ છે. (૩) સ્નાન કર્યા પહેલાં મસ્તક આદિ પર લેપ કરવાને આંબળાં આદિ ફળની મર્યાદા કરવી તે ફલવિધિપરિમાણ છે. (૪) સ્નાન પહેલાં શરીર પર માલીસ કરવાને શતપાક સહસ્ત્રપાક આદિ તેલની મર્યાદા કરવી એ અભંજનવિધિપરિમાણું છે. (૫) સ્નાન પહેલાં શરીરને મેલ દૂર કરવાને પીઠી આદિની મર્યાદા કરવી એ ઉદ્ધનવિધિપરિમાણ છે. (૬) સ્નાનને માટે જળની મર્યાદા કરવી એ મજજનવિધિપરિમાણ છે. (૭) પહેરવા ઓઢવા વગેરેને માટે વસ્ત્રોની મર્યાદા કરવી બે વસ્ત્રવિધિપરિમાણ છે (૮) ચંદન, કંકુમ, કેસર આદિની મર્યાદા કરવી એ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ११ धर्म० उपभोगपरिभोगव्रतम् २२३. विलेपनविधिपरिमाणकरणम् (८) । शरीरादिषु धारणार्थ पुष्पविषये मर्यादा. नियमः पुष्पविधिपरिमाणकरणम् [९] । शरीरशोभार्थ कटक-कुण्डल-केयूराघाभूषणविषये मर्यादानियमनमाभरणविधिपरिमाणकरणम् [१०] । वस्त्रशरीरादिकं सुवासयितुं धूपनयोग्यानां पदार्थानां मर्यादानियमो धूपविधिपरिमाणकरणम् (११)। पानयोग्यानां काौषधपान(ण)कादीनां विषये मर्यादानिवमनं पेयविधिपरिमाणकरणम् (१२)। पकानानां विषये मर्यादानियमनं भक्षणविधिपरिमाणकरणम् (१३)। कलमादिरूपे शालौ मर्यादाकरणमोदनविधिपरिमाणकरणम् (१४)। ओदनादौ सम्मेल्य खाद्यानां दालानां विषये मर्यादानियमः सूपविधिपरिमाणकरणम् । (१५) घृतदुग्धादिविषये करना विलेपनविधिपरिमाण है। (९) शरीर पर धारण करने के लिए पुष्पोंकी मर्यादा करना पुष्पविधि-परिमाण है। (१०) शरीरकी शोभा घढ़ाने के लिए कड़ा, कुंडल, केयूर आदि आभूषणोंको मर्यादा करना आभरणविधिपरिमाण है । (११) वस्त्र और शरीरको सुगन्धित करनेके लिए धूप दिये जाने योग्य पदार्थों की मर्यादा करना धूपविधिपरिमाण है। (१२) पीने योग्य काथ ( काढ़ा) औषध तथा प्रपाणक (शर्बत ) आदि वस्तुओंकी मर्यादा करना पेयविधिपरिमाण है। (१३) पकवानोंकी मर्यादा करना भक्षणविधि परिमाण है। (१४) कलम आदि जातिके शालि (चावल )की मर्यादा करना ओदनविधिपरिमाण है। (१५) चावल आदिमें मिलाकर खाने योग्य दाल आदिकी मर्यादा करना सूपविधिपरिमाण है। (१६) घी दूध आदिकी मर्यादा करना विकृतिविधिવિલેપનવિધિપરિમાણ છે. (૯) શરીર પર ધારણ કરવાને પુષ્પની મર્યાદા કરવી એ પુષ્પવિધિપરિમાણ છે. (૧૦) શરીરની શોભા વધારવાને કડાં, કુંડલ, કેયૂર આદિ આભૂષણની મર્યાદા કરવી એ આભરણવિધિપરિમાણ છે. (૧૧) વસ્ત્ર અને શરીરને સુગંધિત કરવાને ધૂપ દેવાના પદાર્થોની મર્યાદા કરવી એ ધૂપવિધિપરિમાણ છે. (૧૨) પીવા યોગ્ય કવાથ, (કાઠા) ઔષધ તથા શરબત આદિ વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી એ પથવિધિપરિમાણ છે. (૧૩) પકવાનોની મર્યાદા કરપી એ ભક્ષણવિધિપરિમાણ છે. (૧૪) કમ્મદ આદિ જાતિના ચેખાની મર્યાદા કરવી એ એદનવિધ પરિમાણ છે. (૧૫) ચેખા આદિમાં મેળવીને ખાવા માટેની દાળની મર્યાદા કરવી એ સૂવિધિપરિમાણ છે. (૧૬) ઘી દૂધ આદિની મર્યાદા કરવી એ વિકૃતિવિધિપરિમાણ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
उपासकशास्त्रे सयणं सचित्तं दध्वं, इच्चे सव्ववत्थुसुं । मज्जायाए णियमणं, मयं, भोयणओ वयं ॥ ६ ॥ इति । शयन सचिन द्रव्यम् , इत्येवं, सर्ववस्तुषु ।
मर्यादाया नियमनं, मतं भोजनतो व्रतम् ॥ ६ ॥"इति । मर्यादानियमो विकृतिविधिपरिमाणकरणम् (१६)। वास्तूकादीनां शाकानां विषये मर्यादानियमः शाकविधिपरिमाणकरणम् (१७)। खाद्यानां पक्कस्वाध मिष्ट-कदली-रसाल-पनसादीनां फनानां विषये मर्यादानियमोमाधुकविधिपरिणामकरणम् (१८) । सेव-पूप-पकवटी-प्रभृतीनां विषये मर्यादानियमो जेमनविधिपरिमाणकरणम् (१९)। जलविषये मर्यादानियमः पानीयविधिपरिमाणकरणम् (२०)। मुखं वासयितुं लवङ्गकर्पूरादीनां विषये मर्यादानियमो मुखवासवीधिपरिमाणकरणम् (२१)। वहनाथै हस्त्यश्वप्रवहणादिविषये मर्यादानियमनं-वाहनविधिपरिमाणकरणम् (२२) । पादरक्षार्थमुपानन्मोपरिमाण है। (१७) यथुआ आदि शाकोंकी मर्यादा करना शाकविधिपरिमाण है। (१८) पके हुए, केला, आम, पनस आदि फलोंकी मर्यादा करना माधुरकविधिपरिमाण है। (१९) सेव, पूआ, बड़ा, पकौड़ी आदिकी मर्यादा करना जेमनविधिपरिमाण है । (२०) पीने के जलकी मर्यादा करना पानीयविधिपरिमाण है। (२१) मुखको सुवासित करने के लिए लौंग कपूर आदि वस्तुओकी मर्यादा करना मुखवासविधिपरिमाण है। (२२) वाहन चार प्रकारके होते हैं-(१) चलनेवालेघोडा, ऊँट, हाथी, बलद आदि, (२) फिरनेवाले-गाडी, मोटर, ट्राम, साईकल, रथ आदि, (३) तैरनेवाले-स्टीमर, डोंगी आदि, (४) उडनेवाले-हवाईविमान, बलुन आदि, इन चार प्रकारके वाहनोंकी | (૧૭) ભાજી આદિ શાકની મર્યાદા કરવી એ શાકવિધિપરિમાણ છે. (૧૮) પાકાં,
સ્વાદિષ્ટ, મીઠાં કેળાં, કેરી, ફણસ આદિ ફળેની મર્યાદા કરવી એ માધુરકવિધિકરવી એ માધુરકવિધિપરિમાણ છે. (૧) સેવ, પૂડા, ભજીયાં, પકડી આદિની મર્યાદા કરવી એ જમણુવિધિપરિમાણ છે. મુખને સુવાસિત કરવાને લવંગ, કપુર મર્યાદ વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી એ મુખવાસવિધિપરિમાણ છે. (૨૨) વાહન यार प्रारना मताच्या छ- (१) लावणा-या, अ, हाथी, म विगेरे. (२) १२वावाण-डी, मोटर, मनी ट्राम, सास, २५ विगेरे. (७) तापणास्टीमर, १९९]3डी विगेरे. (४) Sali-Sats Rir, मयुन विमेरे. આ ચાર પ્રકારના વાહનેની જવા - આવવા કે ફરવા માટે મયદા કરવી એ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
१२
१०१
१३
१४
अगारधर्मसज्जीवनी टीका मू० ११ धर्म० उपभोग परि० चकादिषु मर्यादानियम उपानद्विधिपरिमाणकरणम् (२३)। शयनाथै मञ्चकादिविषये मर्यादानियमनं शयनविधिपरिमाणकरणम् (२४)। सचित्तेएलादिसचित्तवस्तुविषये मर्यादानियमः सचित्तविधिपरिमाणकरणम् (२५)। द्रव्याणां खाद्यास्वाद्यादीनामेकद्वयादिसंख्याविषये मर्यादानियमनं द्रव्यविधिपरिमाणकरण(२६) मिति । अत्रेदमवधेयम्--
यस्तूत्कृष्टत्रतधारी तेन चतुर्विधआहारः प्रासुक एव ग्रहीतव्यः तदभावेऽप्रा. सुकोऽपि सचित्तवर्जः, तदभावे चानन्तकायबहुवीजवर्जः ॥ ___ सर्वाऽसामर्थ्य तु-" सचित्त-व्य-विगइ-वाणह तंयोल-वत्थ-कुसु. मेसु । वाहण-सयण-विलेवण-भ-दिसि-पहाण-भत्तेसु ॥ १ ॥” इत्युक्तप्रकाराणां चतुर्दशानां सचित्त-द्रव्य-विक्र-त्युपानत्ताम्बूल-वस्त्र-कुसुम-वाहन-शयनघूमने धिरने आदिके लिए मर्यादा करना वाहनविधिपरिमाण है। (२३) पैरों की रक्षाके लिए जूते (पगरखी), मौजे आदिकी मर्यादा करना उपानद्विधिपरिमाण है । (२४) सोनेके लिए खाट पलंग आदिकी मर्यादा करना शयनविधिपरिमाण है। (२५) इलायची ताम्बूल आदि सचित्त वस्तुओंकी मर्यादा करना सचित्तविधिपरिमाण है। (२६) खादिम स्वादिम आदि द्रव्योंके विषयमें एक दो आदि संख्याकी मर्यादा करना द्रव्यविधिपरिमाण है।
तात्पर्य यह है कि जो उत्कृष्ट व्रतधारी है उसे चारों प्रकारका प्रासुक ही आहार ग्रहण करना चाहिए, यदि प्रासुक न ग्रहण करे तो सचित्तका त्याग करना चाहिए, यदि सचित्तका भी त्याग न करे तो अनन्तकाय और बहुबीजका त्याग तो करना ही चाहिए। उपरोक्त सब न कर सके तो कमसे कम-सचित्त १, द्रव्य (खाद्यपदार्थों की संख्या)२, विकृति (विगई-दूध आदि) ३, उपानत् (पगरखी मौजे आदि) ४, વાહનવિધિપરિમાણ છે. (૩) પગની રક્ષાને માટે પગરખાં નેજા વગેરેની મર્યાદા કરવી એ ઉપાનવિધિપરિમાણ છે. (૨૪) સૂવાને માટે ખાટ ખાટલા આદિની મર્યાદા કરવી એ શયનવિધિપરિમાણ છે. (૫) ઈલાયચી, તાંબૂલ, આદિ સચિત્ત વસ્તુઓની મર્યાદા કરવી એ સચિત્તવિધિપરિમાણ છે. (૨૬) ખાદિમ વાદિમ આદિ દ્રવ્યોની બાબતમાં એક બે આદિ સંખ્યાની મર્યાદા કરવી એ દ્રથવિધિપરિમાણ છે.
તાત્પર્ય એ છે કે-જે ઉત્કૃષ્ટ વ્રતધારી છે તેણે ચારે પ્રકારના પ્રાસુક આહાર જ ગ્રહણ કરવા જોઈએ, જે પ્રાસુક ન ગ્રહણ કરે તે સચિત્તને ત્યાગ કર જોઈએ, જે સચિત્તને પણ ત્યાગ ન કરે તે અનંતકાય અને બહુબીજને ત્યાગ તે કરવું જ જોઈએ. એ બધું ન કરી શકે તે ૧ સચિત્ત, ૨ દ્રવ્ય (ખાદ્ય પદાર્થોની સંખ્યા), ૩ વિકૃતિ (વિગઈ–દૂધ વિગેરે) ૪ ઉપાનતઃ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
उपासकदशागसूत्रे ॥ कर्मत-उपभोगपरिभोग-परिमाणवतम् ॥ उवभोगाइसु साहण,-दव्वाणमुवज्जणाय वावारो। तस्सि जं परिमाणं, चइऊणऽचंतसावज्जं ॥ १ ॥ इणमुवभोगाईणं, कम्मा वयमागमे समक्खायं । इति । एतच्छाया च--
" उपभोगादिषु साधन-द्रव्याणामुपार्जनाय व्यापारः। तस्मित् यत्परिमाणं, त्यक्त्वाऽत्यन्तसावधम् ॥ १ ॥
इदमुपभोगादीनां कर्मतो व्रतमागमे समाख्यातम् । " इति । विलेपन-ब्रह्मचर्य-दिशा-स्नान-भक्तानो विषये प्रतिदिनं यथाशक्ति नियमोऽवश्यं कर्तव्यः ॥
अथ कर्मत-उपभोग-परिभोग-परिमाणवतं व्याख्यास्यामः
उपभोगपरिभोगसाधनीभूतद्रव्योपार्जनार्थ यो व्यापारः सोऽप्युपचारादुपभोगपरिभोगशब्देनोच्यते, इत्येवं च कर्मतः व्यापारत इत्यर्थस्तस्मादुपभोगपरिभोगयोः प्राप्त्यर्थमत्यन्तसावधव्यापारपरित्यागपूर्वकं यन्मर्यादाकरणं तत्कर्मत उपभोगपरिभोगपरिमाणव्रतमिति भावः ॥ ताम्बूल ५, वस्त्र ६, पुष्प ७, वाहन ८, शयन (खाट-पलंग आदि) ९, विलेपन (चन्दनादि) १०, ब्रह्मचर्य ११, दिशा १२, स्नान १३ और भक्त (भोजन) १४, इनके विषयमें मर्यादा करने रूप चौदह नियम तो श्रावकको यथाशक्ति प्रितिदिन अवश्य चितारने (करने) चाहिए।
अब कर्मसे उपभोग-परिभोग-परिमाणवतका व्याख्यान करते हैं
उपभोंग-परिभोगके योग्य पदार्थों की प्राप्तिका साधन द्रव्य है। अतः उस द्रव्यको उपार्जन करने के लिए किया जाने वाला व्यापार भी उपभोग-परिभोग शब्दसे कहा जाता है, इसलिए इसका अर्थ यह हुआ कि उपभोग-परिभोगको प्राप्तिके लिए अत्यन्त सावध व्यपारका (५२मा भाग), ५ तास, १२, ७ पु०५, ८ पान, ८ शयन (पाट५॥ १२), १० विवेचन (यहनाहि), ११ प्रायर्य, १२ हिश, १३ स्नान અને ૧૪ ભકત (ભજન), એટલી બાબતમાં મર્યાદા કરવા રૂપ ચૌદ નિયમો તે શ્રાવકે યથાશકિત પ્રતિદિન અવશ્ય કરવા જોઈએ.
હવે કર્મથી ઉપભેગ–પરિગ-પરિમાણવ્રતનું વ્યાખ્યાન કરીએ છીએ:
ઉપભેગ-પરિભેગને પદાર્થોની પ્રાપ્તિનું સાધન દ્રવ્ય છે. એટલે એ દ્રવ્યને ઉપાર્જન કરવાને માટે કરવામાં આવતે વ્યાપાર પણ ઉપગ – પરિભેગ શબ્દથી જ કહેવામાં આવે છે, તેથી એને અર્થ એ થયે કે ઉપભેગ-પરિભેગની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ११ धर्म० उपभोगपरि०
शिक्षात्रतानि ( ४ )
इह संबुत्ता सिक्खा, परमपयप्पत्तिसाहिया किरिया । तब्बहुलाएँ वयाई, जाई सिक्खावयाइँ एयाइँ ॥ १ ॥ सामाइ च देसावगासियं पोसहोववासो य । अइहीण संविभागो, इच्चेवं ताणि चत्तारि ॥ २ ॥
एतच्छाया च -
" इह समुक्ता शिक्षा, परमपदप्राप्तिसाधिका क्रिया । तबहुलानि व्रतानि यानि शिक्षाव्रतान्येतानि ॥ १ ॥ सामायिकं च देशावकाशिकं पोषधोपवासश्च । अतिथीनां संविभागः, इत्येवं तानि चत्वारि ॥ २ ॥
२२७
अथ शिक्षाव्रतान्याह-
6
' चत्वारि शिक्षे 'ति -- शिक्षणं शिक्षा=परमपदप्राप्तिसाधनीभूता क्रिया तस्यै, यद्वा तत्प्रधानानि व्रतानि - शिक्षावतानि पुनः पुनरासेवनाणीत्यर्थः । एतानि चत्वारि यथा - सामायिकं, देशावका शिकं, पोषधोपवासोऽतिथिसंविभागश्चेति । तत्रपरित्याग करके (व्यापारकी) मर्यादा कर लेना कर्म से उपभोग-परिभोगपरिमाण व्रत है ।
शिक्षावत ( ४ )
परम पदको प्राप्त करनेकी कारणभूत क्रियाको शिक्षा कहते हैं । शिक्षा के लिए व्रत या शिक्षा प्रधान व्रत शिक्षावत कहलाते हैं, अर्थात् शिक्षाव्रत वे हैं जिन्हें बारम्बार सेवन करना पड़ता है। शिक्षाव्रत चार
- (१) सामायिक, (२) देशावकाशिक, (३) पोषधोपवास और (४) अतिथिसंविभाग ।
પ્રાપ્તિને માટે અત્યં ત સાવદ્ય વ્યાપારને પરિત્યાગ કરીને (વ્યપારની) મર્યાદા કરી होवी मे उभथी-उपलोग - परिलोग - परिमाणु व्रत छे.
शिक्षाव्रत (४)
પરમ પદને પ્રાપ્ત કરવાની કારણભૂત ક્રિયાને શિક્ષા કહે છે. શિક્ષાને માટે વ્રત યા શિક્ષાપ્રધાન ત્રત એ શિક્ષાવ્રત કહેવાય છે. અર્થાત્ શિક્ષાવ્રત એ છે કે જેને વારવાર સેવન કરવું પડે છે. શિક્ષાવ્રત ચાર છે: देशावाशिङ, (3) पोषधोपवास, भने (४) अतिथिस विभाग.
(૧) સામાયિક, (૨)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८
उपासकदशाङ्गसूत्रे (९सामायिकवतम् )जो सव्वजीवेसु समाणभावो, अरागदोसेण समो इहेसो। एयस्स आयो कहिओ समायो, सामाइयं होइ वयं तयत्थं ॥३॥ चाओ सावज्जजोगाणं, णिरवज्जाण सेवणं । आवस्सगं वये अस्सि,-मुभयं किंति बुच्चइ ॥४॥ यः सर्वजीवेषु समानभावः, अरागदोषेण सम इहेषः । एतस्याऽऽयः कथितः समायः, सामायिकं भवति व्रतं तदर्थम् ॥ ३ ॥ त्यागः सावधयोगानां निरवद्यानां सेवनम् ।
आवश्यकं व्रतेऽस्मिन्नुभयं किमित्युच्यते ॥ ४॥ सामायिकम्-समः-समत्वं रागद्वेषरहितत्वेन सर्वेषु जीवेषु स्वात्मसाम्यवत्वं, सम-शब्दस्यात्र भावप्रधाननिर्दिष्टत्वात्, तस्यऽऽयः प्राप्तिः समायः प्रवर्द्ध मानशारदचन्द्रकलावत्पतिक्षणविलक्षणज्ञानादिलाभः, स प्रयोजनमस्य सामायिक, यद्वा समस्याऽऽयो यस्मात्तत्समायं तदेल सामायिकं, तच तद्वतं च सामायिकव्रतम् । एतद्धि सर्वसुखनिदानभूतायाः सर्वेषु जीवेषु स्वात्मतुल्यदर्शनरूपायाः समतायाः प्राप्तयेऽनुष्ठीयते । अत्र च सावधयोगपरिवर्जन निरवधयोगप्रतिसेवनं चाऽऽवश्यकं, तत्र पापोत्पादकानां कायिक-वाचिक-मानसिकानां व्यापा
(९वें व्रतका वर्णन.) (१) सामायिक-सम भावका आय (प्राप्ति) होना समाय है, और समायके लिए की जानेवाली क्रियाको सामायिक कहते हैं। समस्त सुखोंके साधन और प्राणीमात्रको अपने समान देखनेवाले ऐसे समता-भावकी प्राप्तिके लिए सामायिक व्रतका अनुष्ठान किया जाता है । इसमें सावद्ययोगका त्याग और निरवद्ययोगका सेवन करना आवश्यक है । मन वचन और कायाके पाप-जनक व्यपारोका कालकी मर्यादा करके त्याग कर देना
(-नवमा तनु वान) (१) सामायि-सममानी माय (प्रति) थवी मे समाय छ, भने સમાયને માટે કરવામાં આવતી ક્રિયાને સામાયિક કહે છે. બધાં સુખના સાધનભૂત અને પ્રાણી માત્રને પિતાની સમાન જેનારા એવા સમતાભાવની પ્રાપ્તિ માટે સામાયિક વ્રતનું અનુષ્ઠાન કરવામાં આવે છે. એમાં સાવદ્ય-ગને ત્યાગ અને નિરવદ્ય-રોગનું સેવન કરવું આવશ્યક છે. મન, વચન અને કાયાના પાપજનક
१--'तदस्य प्रयोजनम् ' इति ठक् । २-विनयादित्स्वार्थे ठक् ।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० ११ धर्म० उपभोगपरि०
कम्माणं पावहेऊणं, कालओ परिवज्जणं । सावजजोगसंचाओ, णेओ एत्थ जिणागमे ॥५॥ सुद्धाणं किरियाणं जं, सव्वहा परिपालण ।। तमेयं णिरवज्जक्ख,-जोगसेवणमीरियं ॥ ६ ॥ समत्तापत्तये चऽस्सो,-भयस्सावस्सगत्तणं । तम्हा एयं दुगं तुल्लं, जयणेण समायरे ॥ ७ ॥ वोच्छं सामाइयस्सास्स, वयस्सायरणे विहिं । समणस्संतिए गच्चा, कुज्जा सामाइयव्ययं ॥८॥ जं वा पोसहसालाए, उज्जाणे वा गिहेवि वा । सुविवित्त थले ठिच्चा, अणुचिट्टे जहिं-कहिं ॥९॥ कर्मणां पाप हेतूनां, कालतः परिवर्जनम् । सावधयोगसंत्यागो ज्ञेयोऽत्र जिनागमे ॥ ५ ॥ शुद्धानां क्रियाणां यत्सर्वथा परिपालनम् तदेतन्निरवद्याख्य योगसेवनमीरितम् ॥ ६ ॥ समत्वापत्तये चास्योभयस्यावश्यकत्वम् । तस्मादेतद्विकं तुल्यं, यतनेन समाचरेत् ॥ ७ ॥ वक्ष्ये सामायिकस्यास्य, व्रतस्याचरणे विधिम् । श्रमणस्यान्ति के गत्वा, कुर्यात्सामायिकव्रतम् ॥ ८॥ यद्वा पोषधशालायामुद्याने वा गृहेऽपि वा ।
सुविविक्त स्थले स्थित्वा,-ऽनुतिष्ठेद् यत्र कुत्र ॥९॥ राणां (दोषाणां) कालमर्यादया परित्यागः-सावद्ययोगपरिवर्जनम् ॥ ५॥ शुद्धानां क्रियाणामाचरणं-निरवद्ययोगप्रतिसेवनम्, साम्यभावप्राप्तये चैनयोस्तुल्यं प्रयोजनमस्ति तस्मात् सावधयोगपरिवर्जनवनिरवद्ययोगपरिसे वनेऽपि सप्रयत्नेन भाव्यम्। सावधयोग परित्याग है और शुद्ध क्रियाओंमें प्रवृत्ति करना निरवद्ययोगका प्रतिसेवन है। समताभावकी प्राप्ति करनेके लिए ये दोनों समान रूपसे उपयोगी हैं, अतः सावध योगके त्याग करनेकी तरह निरवद्य योगमें प्रवृत्ति करनेका भी प्रयत्न करना चाहिए । વ્યાપારની કાળની મર્યાદા કરીને ત્યાગ કરવો એ સાવદ્યગ-પરિત્યાગ છે અને શુદ્ધ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરવી એ નિરવદ્ય-ગનું પ્રતિસેવન છે. સમતાભાવની પ્રાપ્તિ કરવાને એ બેઉ સરખી રીતે ઉપયેગી છે, માટે સાવદ્યોગને ત્યાગ કરવાની પેઠે નિરવદ્ય-ગમાં પ્રવૃત્તિ કરવાને પણ પ્રયત્ન કરે જઈએ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
उपासकदशासत्रे धओत्तरीओ परिहाणवत्थं, तहेव मुत्तेगदसं वसाणो । बद्ध सदोरं मुहवत्तिमासे, पमट्ठभूसंथरियासणट्ठो ॥ १० ॥ सणमुक्करणो रसा तयाणिं, समणं वा जिणमेव वदिऊण । इरियावहियाविहाणजुत्तो, समणाणाअ चरे य काउसग्गं ॥११॥
धृतोत्तरीयः परिधानवस्त्रं, तथैव मुक्कैकदशं वसानः । बद्ध्वा सदोरां मुखवस्त्रीमास्ये, प्रमृष्टभूसंस्तृतासनम्थः ॥ १० ॥ सनमस्करणो रसात्तदानीं श्रमणं वा जिनमेव वन्दित्वा । ऐर्यापथिकी विधानयुक्तः श्रमणाज्ञया चरेच्च कायोत्सर्गम् ॥ ११ ॥ एतव्रताचरणविधिर्यथा
श्रमणोपाश्रये, पोषधशालायामुयाने स्वपरगृहे वा, अर्थाद् यत्र निर्व्यापारता चित्तस्थिरता च सर्वथा स्यादेतादृशे विविक्त स्थले यत्र कायि-उत्तरीयं मुक्तकदशं परिधानवासश्च वसानः प्रमार्जन्या प्रमृष्टायां भूमावास्तृतआसने समुपविष्टः समतिलेखनं सदोरकमुखवस्त्रिका मुखे वद्ध्वा नमस्कारमन्त्रमुच्चार्य श्रमगसत्त्वे तं, तसत्वे श्री-वमानस्वामिनं वन्दित्वा सामायिकाथै तत्सकाशादाज्ञामादाय श्रावकः
१ श्रमणोपाश्रये- “समणोबस्सए” इति भगवती ८. उ. ५ । इस व्रतके आचारणकी विधि इस प्रकार है
मुनिके समीप, पौषधशालामें, उद्यान में या स्व परके गृहमें अर्थात जहाँ मनमें संकल्प-विकल्प न उठें और चित्त स्थिर रहे, ऐसे किसी भी एकान्त स्थानमें मुक्तैकदश होकर अर्थात् धोतीकी एक लॉग खुली रखकर उत्तरासण (दुपट्टा) ओढ़कर पूँजणीसे पूँजी हुई भूमिमें बिछे हुए आसन पर बैठ कर, पडिलेहण करके डोरासहित मुखवस्त्रिका मुख पर बाध कर, 'णमोकार' मंत्र बोल कर यदि साधुजी हो तो उन्हें वन्दना करके, और यदि न हो तो श्री वर्धमान स्वामीको वन्दना करके उनसे सामायिकको आज्ञा लेकर श्रावक, क्रमसे ऐर्यापथिक कायोत्सर्ग
વ્રતના આચરણની વિધિ આ પ્રમાણે છે –
મુનિની સમીપે, પૌષધશાળામાં, ઉદ્યાનમાં યા પારકા કે પિતાનાં ઘરમાં અર્થાત્ જ્યાં મનમાં સંકલ્પ-વિકલ્પ ન ઉઠે અને ચિત્ત સ્થિર રહે, એવા કોઈ પણ એકાન્ત સ્થાનમાં મુકકિદશ થઈને અર્થાત્ તીયાની પાટલી ટી કરીને ઉત્તરાસણ (ખેસ) ઓઢીને પૂજણીથી પૂજેલી ભૂમિમાં બિછાવેલા આસન પર બેસીને, પડિલેહણ કરીને, દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા મુખ પર બાંધીને, “ણમક્કાર મંત્ર બોલીને જે સાધુજી હોય તે તેમને વંદના કરીને અને ન હોય તે શ્રી વર્ધમાન સ્વામીને વંદના કરીને અને તેમની પાસેથી સામાયિકની આજ્ઞા લઈને શ્રાવક,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसजीवनी टीका सू० ११ धर्म० उपभोग परि०
तओ पढिय 'लोगस्स,' पाढं सड़ो समाहिओ । समणस्स महा विन्न - सावगस्स महावि वा ॥ १२ ॥ तयभावे सयं वावि, पसन्नप्पा वियक्खणो । 'करेमि भंते' इच्चस्स, पाढं किच्चा जिइंदिओ ॥ १३ ॥ दोहिं करणओ तीहिं जोएहिं च जहिच्छियं । गिहिज्जा समणोवासी, वयं सामाइयं सया ॥ १४ ॥ 'निमोत्थु ण' - ति तप्पच्छा, दुवारं पपढे सुही । समणं वद्धमाणं वा, वंदिऊण तहा पुणो ॥ १५ ॥
२३१
ततः पठित्वा 'लोकस्य' - पाठं श्राद्धः समाहितः । श्रमणस्य मुखाद्विज्ञश्रावकस्य मुखादपि वा ॥ १२ ॥ तदभावे स्वयं वाऽपि, प्रसन्नात्मा विचक्षणः । 'करेमि ' भंते' इत्यस्य, पाठं कृत्वा जितेन्द्रियः ॥ १३ ॥ द्वाभ्यां करणाभ्यां त्रिभिर्योगैश्च यथेच्छितम् । गृह्णीयाच्छ्रमणोपासी, व्रतं सामायिकं सदा ॥ १४ ॥ 'नमोत्थु णं' - इति तत्पश्चाद्विवारं प्रपठेत्सुधीः ।
श्रमणं वर्द्धमानं वा, वन्दित्वा तथा पुनः || १५ ॥ क्रमेणैर्यापथिक्याः कायोत्सर्गे पालयेत्ततो 'लोगस्स' इति पठित्वा श्रमणमुखाद् विज्ञस्य श्रमणोपासकस्य मुखात्स्वयमपि वा 'करेमि भंते' पाठेन द्वाभ्यां करणाभ्यां त्रिभियोगैश्च यथेच्छमेकहूयादिक्रमेण सामायिकं गृह्णीयात्, तदनु द्विः 'नमोत्थु णं' पठेत् पुनः श्रमणं श्रीवर्द्धमानस्वामिनं वा वन्दित्वाऽधस्तनोक्तविधिना पश्च पालन करे । इसके पश्चात् 'लोगस्स' का पाठ करे। फिर साधुजीसे या विद्वान् श्रावकसे अथवा अपने ही मुखसे 'करेमि भंते, के पाठ द्वारा दो करण तीन योगों से इच्छानुसार एक दो तीन आदि सामायिक ले लेवे । इसके पश्चात् ' नमोत्थु णं' का दो बार पाठ करे। फिर श्रमण (साधु) या श्री महावीर स्वामीको वन्दना करके, नीचे लिखी हुई विधिके ક્રમે કરીને અર્પાપથિક કાયેત્સ` પાલન કરે, પછી ‘ લાગસ ’ના પાઠ કરે, પછી साधु पाथी या विद्वान् श्राव पाथी अथवा पोताना ४ भुभवडे 'करोमि અંતે'ના પાઠ દ્વારા એ કરણ ત્રણ ચેગે કરીને ઇચ્છાનુસાર એક બે ત્રણ આદિ सामायिक सह से. त्यारपछी ' नमोत्थु णं 'नो मे વાર પાઠ કરે. પછી શ્રમણ (સાધુ) ચા શ્રી મહાવીર સ્વામીને વ ંદના કરીને, નીચે લખેલી વિધિ પ્રમાણે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
उपासकदशाङ्गसूत्रे समिइपंचग-गुत्तितिगासिओ, ववहरे य मुणीव समाहिओ। पवयणामियसायवसंगओ, णियसरूवविचिंतणतप्परो ॥ १६ ॥ सज्झाय-ज्झाणओ धम्म-चच्चाए य मुह-मुह । अणुचिट्टे वयं सामा, इयं दोसविवज्जिये ॥ १७ ॥” इति ।
समितिपश्चकगुप्तिकाश्रितो व्यवहरेच्च मुनिरिव समाहितः । प्रवचनामृतस्वादवसंगतो निजस्वरूपविचिन्तनतत्परः ॥ १६ ॥ स्वाध्याय-ध्यानतो धर्मचर्चया च मुहुर्मुहुः ।।
अनुतिष्ठेद् व्रतं सामायिकं दोषविवर्जितम् ॥ १७॥” इति । समितीस्तिस्त्रो गुप्तीचाऽऽराधयन मुनिवदप्रमत्तो व्यवहरेत्, स्वाध्याय-ध्यान-धर्मचचाभिर्दोषरहितं-दोषै-मनोवाकायसम्बन्धिभिद्वात्रिंशद्धी रहितं वर्जितं मुहुर्मुहुः सामायिकमनुतिष्ठेत्, तत्र मनसो दश, वचसो दश, कायस्य द्वादशेत्येवं सर्वे द्वात्रिंशद्दोषा भवन्ति, तत्र
मनसो दश दोषा यथा" अविवेग जसो-कित्ती-लाभत्थी गव्व-भय-नियाणत्थी ।
संसरोर्स अविणओ अबहुमाए य भणियव्वा" ॥१॥ अनुसार पाच समिति तीन गुप्तिकी आराधना करता हुआ मुनिकी तरह अप्रमादी होकर विचरे । अर्थात्-स्वाध्याय, ध्यान, धर्मचर्चा आदि करता हुआ बारम्बार निर्दोष सामायिकमें रहे ।
सामायिकमें मन-वचन-काया-सम्बन्धी बत्तीस दोष होते हैं वे इस प्रकार
सामायिकमें मनके दस दोष(१) विवेक विना सामायिक करे तो 'अविवेक' दोष । (२) यशकीर्त्तिके लिये सामायिक करे तो ' यशोवांछा' दोष । પાંચસમિતિ ત્રણ ગુપ્તિની આરાધના કરતાં મુનિની પેઠે અપ્રમાદી થઈને વિચરે. અર્થા-સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, ધર્માચર્યા આદિ કરતાં વારંવાર નિર્દોષ સામાયિકમાં રહે. ' સામાયિકમાં મન-વચન-કાયા-સંબંધી બત્રીસ દેષ હોય છે તે मा प्रमाणे
સામાયિકમાં મનના દસ દેષ(१) विवे विना सामायि ४२ ता 'मविव' डोष (२) यशीतन माटे सामायि ४३ तो 'यqinोष..
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
पगारधर्मसजीवनी टीका सूत्र ११ धर्म० श्रावकधर्म सामायिकम् २३३
वचसो दश दोष यथा"कुवयण सहसाकारे सच्छंदसंखेव कलहं च ।
विगहा विहासोऽसुद्ध, निरवेक्खो मुणमुणा दोसा (दस) ॥२॥ (३) धनादिकके लाभकी इच्छासे सामायिक करे तो 'लाभवांछा' दोष। (४) गर्व-अहंकार (घमन्ड) सहित सामायिक करे तो 'गर्व' दोष। (५) राजादिकके भयसे सामायिक करे तो 'भय' दोष । (६) सामायिकमें नियाणो (निदान) करे तो 'निदान' दोष। (७) फलमें सन्देह रखकर सामायिक करे तो "संशय' दोष । (८) सामायिकमें क्रोध, मान, माया, लोभ करे तो 'रोष' दोष। (९) विनयपूर्वक सामायिक न करे, तथा सामायिकमें देव, गुरु, धर्मकी
अविनय-आशातना करे तो ' अविनय' दोष । बहुमान-भक्तिभावपूर्वक सामायिक न करके बेगार (वेठ) समझ कर सामायिक करे तो 'अबहुमान' दोष ।
वचनके दश दोष(१) कुत्सित वचन बोले तो 'कुवचन' दोष । (२) विना विचारे बोले तो सहसाकार' दोष । (३) सामायिकमें राग उत्पन्न करनेवाले संसारसंबन्धी गीत ख्याल
आदि गाने गावे तो 'स्वच्छन्द ' दोष । (3) धनानि माथी सामायि ४२ तो 'email' राष. (४) ग-मा२ सहित सामायि: ४२ ते 4' द्वष. (५) राना अयथा सामायि रे तो 'लय' द्वष. (6) सामायिमा निया (निहान) 3रे तो 'निहान' होष. (७) मा सहे भान सामाथि: 3रे तो 'संशय' द्वष. (८) सामायिभा होय, मान, माया, सोम ४२ ते "शष' हष. (૯) વિનયપૂર્વક સામાયિક ન કરે, તથા સામાયિકમાં દેવ ગુરુ ધર્મને
मविनय-मशतना रे तो 'मविनय' होष, (૧) બહમાન-ભક્તિ ભાવપૂર્વક સામાયિક ન કરતાં વેઠ સમજી સામાયિક ४रे तो 'मममान' होष.
वयनन स होष(१) सित पयन यो त 'शुपयन' दोष. (२) विना विधाये बोले तो 'ससा' होष, (૩) સામાયિકમાં રાગ ઉત્પન્ન કરનારાં સંસારસંબંધી ગીત ખ્યાલ આદિ
ગાણાં ગાય તે “સ્વછંદ દોષ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
कायस्य द्वादश दोषा यथा"कुआसणं चलास] चलदिडी,
सावज्जकिरिया-लंषणाकुंचण-पसारण । (४) सामायिकमें पाठ और वाक्यको टूका करके घोले तो 'संक्षेप' दोष। (५) सामायिकमें क्लेशकारी वचन बोले तो 'कलह' दोष । (६) 'राजकथा, देशकथा, स्त्रीकथा, भोजनकथा' इन चार कथाओमसे ___ कोई कथा करे तो 'विकथा' दोष ।। (७) सामायिकमें हँसी, मसखरी, ठट्टा, रोल करे तो 'हास्य ' दोष । (८) सामायिकमें गड़बड़ करके उतावलार बोले, और अशुद्ध पाठ
बोले तो 'अशुद्ध' दोष । (९) सामायिकमें उपयोग विना बोले तो निरपेक्ष' दोष । (१०) सामायिकमें स्पष्ट उच्चारण न करके गुण २ बोले तो 'मुणमुण' दोष।
कायाके बारह दोष(१) सामायिकमें अयोग्य आसनसे बैठे, जैसेकि-ठांसणी मारके बैठे,
पांव पर पांव रख कर बैठे, ऊंचा आसन पलाठी मार कर बैठे, इत्यादि अभिमानके आसनसे बैठे तो 'कुआसण' दोष । (૪) સામાયિકમાં પાઠ અને વાકયને ટુંકા કરીને બોલે તે “સંક્ષેપ ષ. -- (५) सामायिभा सेशन वयन मोवे तो उस होष. (6) '२०४४था, देश४था, सीथा, मान था' से यार थापामाथी
5 ४था रे तो विया' होष. (७) सामायिभi iसी, भ२४३री, हो, या ४२ तो 'हास्य' हाप. (૮) સામાયિકમાં ગરબડ કરીને ઉતાવળે-ઉતાવળે બેલે અને અશુદ્ધ બેલે
तो 'शुद्ध' होष. (e) सामायिभा उपयोग विना मोखे तो 'निरपेक्षा होष. (૧૦) સામાયિકમાં સ્પષ્ટ ઉચ્ચારણ ન કરતાં ગુણ-ગુણ બેલે તે 'भुलभु होष
अयान -मारोप (૧) સામાયિકમાં અગ્ય આસને બેસે જેમકે પગ બાંધીને બેસે, પગ પર
પગ ચડાવીને બેસે, ઉંચા આસને પલાંઠી મારીને બેસે, ઈત્યાદિ અભિમાનના આસને બેસે તે “આસણ શેષ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगारवर्गसञ्जीवनी टीका सू० ११ धर्म० सामायिकम्
८
९
१०
आलस मोडण मल विमासंर्ण,
99
१२
निदा वेयावचत्ति बारस कायदोसा ॥ ३ ॥ " इति ।
(२) सामायिक में स्थिर आसन न रखे ( एक और एकही जगह आसन न रखे, आसन बदले, चपलाई करे ) तो ' चलासन ' दोष । (३) सामायिक में दृष्टि स्थिर न रखे इधर-उधर दृष्टि करे तो चलदृष्टि ' दोष |
C
२३५.
( ४ ) सामायिक में शरीर से कुछभी सावद्य क्रिया करे, घरकी रखवाली करे, शरीर से इशारा करे तो 'सावधक्रिया' दोष, किन्तु कोई जीव जलता हो गिरता हो इत्यादि कष्टमें पड़ा हो उस पर दया करके उसे बचाने में दोष नहीं है क्योंकि यहां सावध क्रियाका निषेध है निरवद्यका नहीं ।
(५) सामायिक में भींत आदिका आधार लेवे तो 'आलंबन' दोष । (६) सामायिक में विना प्रयोजन हाथ पगको संकोचे पसारे तो 'आकुंचन-पसारण' दोष |
(७) सामायिक में अंग मोड़े तो ' आलस ' दोष ।
(८) सामायिक में हाथ पैरको मोड़े-कड़का काढे तो 'मोटन' दोष ।
(૨) સામાયિકમાં સ્થિર આસન ન રાખે (એકને એક જગ્યાએ આસન ન राजे, भासन महले, व्यपसता ४२ ) तो 'यसासन' होष. (૩) સામાંયિકમાં દૃષ્ટિ સ્થિર ન રાખે, આમ તેમ દૃષ્ટિ ફેરવે તે
'यसदृष्टि' होष.
(૪) સામાયિકમાં શરીરે કાંઈપણ સાવદ્ય ક્રિયા કરે, ઘરનું રખવાળુ કરે, શરીરથી ઇશારા કરે તેા ‘સાવધ ક્રિયા’ દોષ. પણ કાઈ જીવ ખળતે હોય, પડતે હાય, ઇત્યાદિ કષ્ટમાં પડયા હોય તેની પર દયા કરીને તેને ખચાવવામાં દોષ નથી, કારણ કે તેમાં સાવજ્ઞક્રિયાને નિષેધ છે, નિરવદ્યના નહિ.
(4) सामायिभां लींत माहिनो आधार से तो 'मास'मन' होष (૬) સામયિકમાં પ્રત્યેાજન વિના હાથ-પગને સાચે પસારે તે આ ચન पसाराशु' दोष.
(७) सामायिभां अंग भरडे तो 'साहस' होष
(૮) સામિયકમાં હાથપગના ટાચકા ફોડે તા માટન ક્રોષ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
उपासकमानसूत्रे (१०-देशावकाशिकवतम् ) परिमाण दिसिवए, गाहियं जारिसं पुरा ।
देशावगासो तस्सेगदेसावट्ठाणमीरिओ ॥१॥ एतच्छाया च
" परिमाणं दिखते, गृहीतं यादृश पुरा ।
देशावकाशस्तस्यैक-देशवस्थानमीरितः ॥१॥ अत्रेदमवधेयम्-गार्हस्थ्यकार्यनिर्वाहकैः श्रावकैरनुमोदनया सर्वेषां सावधकर्मणां परित्यागो दुःशकः कर्तुमिति सामायिकानुष्ठानवेलायां मुनितुल्यत्वेऽपि केवलं द्वाभ्यां करणाभ्यां त्रिभिर्योगैश्चैव सावधयोगपरित्यागः क्रियत इति । एकस्य सामा(९) सामायिकमें मेंल उतारे तो 'मल' दोष। (१०) गलेमें तथा गाल पर हाथ लगाकर शोकासनसे बैठे तो 'विमा
सण' दोष। (११) सामायिकमें नींद लेवे तो 'निद्रा' दोष । (१२) सामायिकमें विना खास कारण दूसरेके पास वैयावच्च करावे तो
'वैयावृत्त्य ' दोष। ..ये ३२ दोष सामायिकके हैं इन बत्तीस दोषोंको टालकर शुद्धनिर्दोष सामायिक करना चाहिये । इति ।
यहाँ यह तात्पर्य समझना चाहिए- गृदस्थीके काम करनेवाले श्रावकोंसे अनुमोदना द्वारा समस्त सावद्य कार्योंका परित्याग होना कठिन हैं, इसलिए सामायिकके समय साधुओंके समान होने पर भी वे दो
(८) सामायिभा मे तारे तो 'भ' होष. (૧૦) ગળામાં તથા ગાલ પર હાથ લગાડીને શેકાસને બેસે તે
विभास होष. (११) सामायिम से तो निद्र' होष. (૧૨) સામાયિકમાં ખાસ કારણ વિના બીજા પાસે વૈયાવચ્ચ કરાવે તે
__ 'वैयावृत्य' होष.
એ બત્રીસ દેષ સામાયિકના છે, તે ટાળીને શુદ્ધ નિર્દોષ સામાયિક કરવી જોઈએ.
અહીં એ તાત્પર્ય સમજવાનું છે કે-ગૃહસ્થાશ્રમનું કામ કરનારા શ્રાવકોથી અનુમોદનદ્વારા બધાં સાવદ્ય-કમેને પરિત્યાગ કરવાનું કઠણ છે, એટલે સામયિકને અમયે સાધુઓની સમાન રહેવા છતાં પણ તે બે કરણ ત્રણ ગે કરીને સાવદ્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ११ धर्म० देशावकाशिक
निव्युत्तं जं वयं तेणमेयं देसावगासियं ।
आजीवणट्ठमघट्ट, चोमासट्टमहावि वा ॥ २ ॥ दिसासु कियमज्जाओ, कुज्जा एगे दिणे पुणो । जं मज्जायाविहिं देसावगासियमिणं मयं ॥ ३ ॥ निवृत्तं यद्वतं तेनैतद्देशावकाशिकम् । आजीवनार्थमब्दार्थ चातुर्मास्यार्थमथापिवा ॥२॥ दिक्षु कृतमर्यादः, कुर्यादेकस्मिन् दिने पुनः ।
यन्मर्यादाविधि, देशावकाशिकमिदं मतम् ॥३॥ यिकस्य कालस्तु मुहूर्त' यावत् ॥
गतं सामायिकं व्रतम् । अथ तदुत्तरस्थमाह-'देशे-ति-दिखते गृहीतं यद्दिकपरिमाणं तस्यैकदेशो देशस्तत्रावकाश गमनाद्यवस्थानं-देशावकाशस्तेन नित्तं देशावकाशिकम्-दिग्वतगृहीतस्य दिक्परिमाणस्य प्रतिदिनं संक्षेपकरणमित्यर्थः । केचित्तु प्रागुक्तसर्वव्रतसंक्षेपलक्षणं देशावकाशिकमित्याहुः । कश्चिदाजीवनार्थं वत्सरार्थं चातुर्मास्यार्थं वा गमनागमनयोः “एतावत्येव प्रदेशे मया
१ मुहूर्त (घटीद्वयं) विंशत्युत्तरशतपलपरिमितः 'अड़तालीस (४८) मिन्ट' इति भाषाप्रसिद्धः काल इति । करण तीन योगसे सावद्य योगका त्याग करते हैं। एक सामायिकका काल एक मुहूर्त दो घड़ी-अर्थात् अड़तालीस मिन्टका होता है ।
(१०) दसवें व्रतका वर्णन.). (२) देशावकाशिक व्रत-दिग्वतमें जो दिशाओंकी मर्यादा की है उस मर्यादाको भी प्रतिदिन कम कर लेना-देशावकाशिक व्रत है। किसी-किसीका मत यह है कि पहेले के समस्त व्रतोंमें की हुई मर्यादाका संकोच करना देशावकाशिक व्रत है। तात्पर्य यह कि जिसने आजीवन, वर्ष या चौमासेमें यह मर्यादा कर ली है कि-'मैं इतनी दूर રોગને ત્યાગ કરે છે. એક સામાયિકને કાલ એક મુહૂર્ત-બે ઘડી-અથવા અડતાળીસ મિનિટને છે.
(१०) समाप्रतर्नु न. (૨) દેશાવકાશિક વત–દિગવ્રતમાં જે દિશાઓની મર્યાદા કરી છે, એ મર્યાદાને પણ પ્રતિદિન ઓછી કરી લેવી એ દેશાવકાશિક વ્રત છે. કેઈ કેઈને એ મત છે કે-પહેલાનાં બધાં વ્રતમાં કરેલી મર્યાદાનો સંકેચ કરે એ દેશાવકાશિક ત્રત છે. તાત્પર્ય એ છે કે-જેણે આજીવન, વર્ષ યા માસામાં એવી મર્યાદા કરી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
एवं वयाणं सब्वेसि, वुत्ताणमुवलक्षणं । तम्हा संखेवणं कज्जं, सव्वत्येवं सुषुद्धिणा ॥ ४ ॥” इति । एवं व्रतानां सर्वेषामुक्तानामुपलक्षणम् ।
तस्मात्संक्षेपणं कार्य, सर्वथैवं सुबुद्धिना ॥ ४ ॥” इति । गन्तन्यं नातोऽधिके " इत्येवं सर्वदिग्विषये कृतमर्यादस्तेनैकस्मिन् दिने पञ्चपहरार्थ तयोस्तथाविधं प्रत्यहं मर्यादाकरणमिति भावः। उपलक्षणमिदं प्रागुक्तानां सर्वेषामेव व्रतानां संक्षेपकरणस्य, तेन दिवतभिन्नेषु स्थूलपाणातिपातविरमणादिध्वप्येवमेव संक्षेपः स्वयमूहनीयः, यथा-कस्यचिदपराधिनोऽताडनार्थमप्रतिज्ञातवता केनचित् प्रहराद्यर्थ प्रतिज्ञातमित्यादि ।
एतेबताङ्गीकारस्याऽयमाशयः-यन्मर्यादिताद्वहिःस्थले गमनागमनप्रतिरोधेन प्राण्युपमर्दाभावेऽपि परद्वारा बाह्यकार्यसम्पादने सम्यग्वतरक्षणं भवितुं नार्हति तक हो जाऊँगा, इससे आगे नहीं इस दिशाकी मर्यादामें एक दिन या पाच पहर आदिके लिए और भी कम कर लेना देशावकाशिक व्रत है। पूर्वोक्त समस्त व्रतोंका यह उपलक्षण है, इसलिए दिग्वतके सिवाय स्थूल-प्राणातिपातविरमण आदि व्रतोंमें संक्षेप करना भी देशावकाशिक व्रत है, यह बात स्वयं विचार लेनी चाहिए। जैसे कि पहले जिसने अपराधीको ताडन न करनेकी प्रतिज्ञा नहीं ली है और वह एक दीन या पहरके लिये अपराधीको भी ताडन न करनेकी प्रतिज्ञा लेले तो वह भी देशावकाशिक व्रत है। इत्यादि । - इस व्रतका आशय यह है-मर्यादा किये हुए स्थानसे बाहर गमना. गमनकी निवृत्ति हो जाती है, अतः वहां प्राणियोंका उपमर्दन नहीं होता, तथापि दूसरेके द्वारा बाहरके काम करानेसे व्रतकी भली-भाति सीधा डाय- “माटो ६२ सुधीश, तथा मान-" त એ દિશાની મર્યાદામાં એક દિન યા પાંચ પહર આદિને માટે વધારે ઘટાડે કરી લે એ દેશાવકાશિક વ્રત છે. પૂર્વોક્ત બધાં વ્રતનું એ ઉપલક્ષણ છે, એટલે દિવ્રત ઉપરાંત સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ વ્રતમાં સંક્ષેપ કરે એ પણ દેશાવકાશિત વ્રત છે, એ વાત પિતે ધારી લેવી જોઈએ, જેમકે, જેણે અપરાધીને ન મારવાની પ્રાતજ્ઞા લીધી ન હોય અને તે એક દિન કે પહેરને માટે અપરાધીને પણ તાડન ન કરવાની પ્રતિજ્ઞા લે, તે તે પણ દેશાવકાશિક વ્રત છે, ઇત્યાદિ.
આ વ્રતને આશય એ છે કે-મર્યાદા કરેલા સ્થાનથી બહાર ગમનાગમનની નિવૃત્તિ થઈ જાય છે, એટલે ત્યાં પ્રાણીઓનું ઉપમર્દન થતું નથી, તથાપિ બીજા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सीवनी टीका सु. ११ धर्म० पौषधोपवासत्रतवर्णनम् (११ - पौषधोपवासव्रतम् )
पुट्टी पोसो तं जो, धाइ हवइ पोसहो एसो । सो एव वा तहिं जो, याओ पोसहोववासो सो ॥१॥ पव्वक्खा चउरो जे ते, अट्ठमी पमुहा तिही । fare एत्थ बीए उ, गेज्झा पोसहसहओः ॥२॥
एतच्छाया च
“पुष्टिः पोषस्तं यो दधाति पोषध एषः ।
स एव वा तत्र च त्यागस्तुः पोषधोपवासः सः ॥१॥ पख्यात्वारो ये dsष्टमीप्रमुखास्तिथयः । विग्रहेऽत्र द्वितीये तु ग्राह्याः पोषधशब्दतः ॥२॥
२३९
तत्र तादृशस्याऽऽकारस्यासम्भवात् । दिग्नतसंक्षेपणे प्रेष्यप्रयोगादयो, - व्रतान्तराणां प्राणातिपातादीनां संक्षेपणे च बधबन्धादय एव भवन्त्यतीचारा इति दिग्बतसंक्षेपकरणमेव साक्षादुक्तं देशावकाशिकं नेतरदित्यवधेयम् ।
गतं देशाकाशिकम् । अथैकादशं व्रतमाह - 'पोषधे' - ति-पोषणं पोषः पुष्टिरित्यर्थस्तं धत्ते=गृह्णातीति पोषधः, स चासावुपवासश्चेति यद्वोक्तयैव व्युत्पच्या षोषधमष्टम्यादिरूपाणि पर्वदिनानि, तत्र आहारादित्यागरूपं गुणमुपेत्य वासः= रक्षा नहीं हो सकती, क्योंकि वहाँ ऐसे आगारका अभाव है । दिव्रतको संकुचित करने पर प्रेष्यप्रयोग आदि, तथा प्राणातिपातविरमण आदिको संकोचनेसे वध-बन्ध आदि अतिचार ही होते हैं। इस प्रकार दिव्रतका संक्षेप करना ही साक्षात् देशावकाशिक व्रत है, भिन्न नहीं । ( ११ ग्यारहवें व्रतका वर्णन. >
(३) पोषधोपवास व्रत जो पोषणको धारण करे अर्थात् पोषण करे उसे पोषध कहते हैं, और पोषध X उपवासको पोषधोपवास कहते માણુસ દ્વારા બહારનાં કામ કરાવવાથી વ્રતની રક્ષા સારી રીતે થતી નથી. કારણ કે ત્યાં એવા આગારના અભાવ છે. દિગ્વતને સંકુચિત કરીને પ્રેષ્ય—પ્રયાગ આદિ, તથા પ્રાણાતિપતવિરમણુ આદિને સંકુચિત ફરીને વધખન્ય આદિ અતિચાર જ થાય છે. એ પ્રમાણે દિગ્દતને સ ંક્ષેપ કરવા એ સાક્ષાત્ દેશાવકાશિક વ્રત છે, તેથી ભિન્ન નથી. (११) अभीभार व्रत
(૩) પાષચાપવાસ વ્રત—જે પાષણને બારણુ કરે, અર્થાત પાષણ કરે તેને ષષ વ્રત કહે છે, અને પોષ-ઉપવાસને પોષધાપવાસ કહે છે. અથવા એ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ उपासकदशास्गे आहारो गत्तसकारो, बंभचेरं तहा पुणो / अव्वाचारोत्ति तब्भेया चउरो परिकित्तिया // 3 // एिएवि दुविहा धुत्ता, देसओ सव्वओ तहा / कहेमि लक्खणं एसिं, सब्वेसिं च पिहू पिहू // 4 // आहारो गात्रसत्कारो ब्रह्मचर्य तथा पुनः / अव्यापार इति तद्वेदाचत्वारः परिकीर्तिताः // 3 // एतेऽपि द्विविधा उक्ता देशतः सर्वतस्तथा / कथयामि लक्षणमेषां सर्वेषां च पृथक् पृथक् // 4 // निवसनमुपवास इति पोषधोपवासः। एतत्तु व्युत्पत्तिमात्रमस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वं त्वाहारादिचतुष्टयपरित्याग एवेति ध्येयम् / अष्टमीचतुर्दश्यमावास्यापूर्णिमामु पर्वतिथिषु व्रताऽऽचरणाद्वैशयेन धर्मपुष्टिः संपद्यते इत्यासु तिथिषु यदुपवसनं तदित्यर्थः / अयं च-आहार-शरीरसत्कारत्याग-ब्रह्मचर्याऽव्यापारभेदाचतुर्दा, एते चत्वारो द्विधा-देशतः सर्वतश्च, तत्र-आचामाम्लादिकरणं देशत आहारः, चतुर्विहैं। अथवा इसी व्युत्पत्तिके अनुसार अष्टमी आदि पर्वतिथियोंको भी पोषध कहते हैं / उनमें आहार आदिका त्यागरूप गुणको धारण करके निवास करना पोषधोपवास है / यह अर्थ तो व्युत्पत्तिजन्य है, इसका प्रवृत्ति-अर्थ है आहार-आदि-चतुष्टयका परित्याग करना / तात्पर्य यह कि अष्टमी, चतुर्दशी, अमावास्या और पूर्णमासी, इन पर्व-दिनों में इस व्रतका आचरण करनेसे धर्मकी अधिक पुष्टि होती है, इसलिए इन दिनोंमें उपवास करना पोषधोपवास है / यह चार प्रकारका है-(१) आहार त्याग,(२)शरीर-सत्कार-त्याग,(३) ब्रह्मचर्य और (4) अव्यापार / इन चारोंके दो-दो भेद हैं-एकदेशसे और सर्वदेशसे / (1) आंपिल વ્યુત્પત્તિને અનુસરીને આઠમ આદિ પર્વતિથિને પણ પિષધ કહે છે. એ તિથિઓમાં આહાર આદિના ત્યાગરૂપ ગુણને ધારણ કરીને નિવાસ કરવો એ પિષધપવાસ છે. એ અર્થ તે વ્યુત્પત્તિજન્ય છે, એને પ્રવૃત્તિ-અર્થ છે આહાર–આદિ–ચતુષ્ટયને પરિત્યાગ કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે આઠમ, ચૌદશ, અમાસ અને પૂનમ, એ પર્વદિનેમાં એ વ્રતનું આચરણ કરવાથી ધર્મની અધિક પુષ્ટિ થાય છે, માટે એ દિવસેમાં ઉપવાસ કરે એ પિષધપવાસ છે. એ ચાર પ્રકાર છે:- (1) આહારत्यान, (2) शरीर-सा२-त्याग, (3) प्राययं मन (4) अव्यापा२. मे थाना પુનઃ બબ્બે ભેદ છે –એકદેશે કરીને અને સર્વ કરીને. (1) આયંબિલ આદિ ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ अगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० 11 धर्म. पोषधोपवीसव्रतवर्णनम् 21 आयंबिलाइकरणमाहारो देसओ मओ / अहोरत्तट्ठमाहारपरिचाओ य सवओ // 5 // एवमुब्बट्ठणाईणं, चाओ कस्सवि देसओ / णेओ सरीरसकारो, सव्वेसिं सव्वओ तहा // 6 // रत्तीए दियसे वावि, कुसीलस्स विवज्जणं / देसओ सचओ बंभ'चेरं सव्वत्थं वज्जणं // 7 // आचामाम्लादिकरणमाहारो देशतो मतः / अहोरात्राथेमाहापरित्यागश्च सर्वतः // 5 // एवमुद्वर्तनादीनां त्यागः कस्यापि देशतः / ज्ञेयः शरीरसत्कारः सर्वेषां सर्वतस्तथा // 6 // रात्रौ दिवसे वाऽपि, कुशीलस्य विवर्जनम् / देशतः सर्वतो ब्रह्मचर्य सर्वत्र वर्जनम् // 7 // धस्याप्याहारस्याहोरात्रार्थ सर्वथा परित्यागस्तु सर्वतः (1), उद्वर्त्तनाभ्यङ्गस्नानानुलेपगन्धताम्बूलादीनां पदार्थानामन्यतमस्य परित्यागो देशतः शरीरसत्कारत्यागः, सर्वेषां चैषामहोरात्रार्थ सर्वथा परित्यागश्च सर्वतः (2), एवं केवलं रात्रि दिवा वा यावत्कुशीलपरित्यागो देशतो ब्रह्मचर्यम् / अहोरात्रं सर्वथा परित्यागस्तु 1 सव्वत्थ-अहोरात्रमित्यर्थः / आदि करना देश-आहार-त्याग-पोषधोपवास है, और एक दिन-रातके लिए चारो प्रकारके आहारका सर्वथा त्याग करना सर्व-आहार-त्याग पोषधोपवास है / (2) उद्वर्तन, अभ्यंगन, स्नान, अनुलेपन, गन्ध,ताम्बूल आदि पदार्थों में से किसी एकका या अधिकका त्याग करना देशतः शरीरसत्कारत्यागपोषधोपवास है, और अहोरात्रके लिए इन सबका सर्वथा त्याग करना सर्वतः-शरीरसत्कारत्यागपोषधोपवास है। (3) इसी प्रकार केवल रात्रिमें या केवल दिनमें कुशीलका त्याग करना કરવું એ દેશ-આહાર-ત્યાગ–પિષધપવાસ છે, અને એક દિવસ-રાતને માટે ચાર પ્રકારના આહારને સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વ–આહાર-ત્યાગ-પષધેપવાસ છે. (2) तन, मध्यगन, स्नान, मनुखेपन. गन्ध, तभूस, पापिहाभाथी नां યા અધિકને ત્યાગ કરે એ દેશતઃ શરીર–સકાર–ત્યાગ–પિષધપવાસ છે, અને અહોરાત્રને માટે એ બધાને સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વતઃ–શરીર-સત્કાર–ત્યાગ પિષધપવાસ છે. (3) એ પ્રમાણે કેવળ રાત્રિમાં યા કેવળ દિવસમાં કુશીલને ત્યાગ ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 उपासकदशाङ्गसूत्रे एवमेयाअ रीईए, जिणसत्थाणुसारओ / अव्वाचारोवि विन्नेओ, देसओ सब्वओ सयं // 8 // इति / एवमेतया रीत्या, जिनशास्त्रानुसारतः / .. अव्यापारोऽपि विज्ञेयो, देशतः सर्वतः स्वयम् // 8 // " इति / सर्वतः (3), तथाऽमुकं व्यापारं करिष्यामि नामुकमित्येवं व्यापाराणामन्यन्तमस्य त्यागो देशतोऽव्यापारः, अहोरात्राथे सर्वेषां तेषां सर्वथा त्यागस्तु सर्वतः (4) / उपलक्षणमिदं पोषधव्रतस्यापि, तच्च सधर्मबन्धुमित्रादीभिः सह विपुलाशनादिं कुर्व तोऽष्टम्यादितिथिष्वेककरणकयोगादिना सावधव्यापारत्यागपूर्वकमहोरात्रयापनं 'दया' अथवा 'छक्काया' इति भाषाप्रसिद्धम् / एतद्वतस्य ग्रहणविधिः सामायिकव्रतोक्त एव, नत्वतिरिच्यते / / देशतःब्रह्मचर्यपोषधोपवास है / और दिन-रातके लिए सर्वथा कुशीलका त्याग करना सर्वतः ब्रह्मचर्यपोषधोपवास है। (4) तथा 'अमुक व्यापार करूँगा, अमुक नहीं करूँगा' इस प्रकार व्यापारोंमें से किसी-किसीका त्याग करना देशतः अव्यापार पोषधोपवास है, और समस्त व्यापारोंका अहोरात्र के लिए सर्वथा त्याग करना सर्वतःअव्यापार पोषधोपवास है। उपलक्षणसे-साधर्मी, बन्धु, मित्र आदिके साथ विपुल अशनादि करके अष्टमी आदि तिथियों में एक करण एक योग आदिसे सावध व्यापारका त्याग करके अहोरात्र व्यतीत करना भी पोषधत्रत कहलाता है, जो कि 'दया' या 'छक्काया' के नामसे प्रसिद्ध है। इसके ग्रहण करनेकी विधि वही है जो सामायिककी विधि हैकुछ विशेषता नहीं है। કરે એ દેશતઃ બ્રહ્મચર્ય—પષધોપવાસ છે, અને દિવસ-રાતને માટે સર્વથા કુશીલને ત્યાગ કરે એ સર્વતઃ બ્રહ્મચર્ય—પષધોપવાસ છે. (4) અમુક વ્યાપાર કરીશ. અમુક નહિ કરું” એ પ્રમાણે વ્યાપારોમાંથી કેઈ કેઈને ત્યાગ કરે એ દેશતઃ અવ્યાપાર–પષધે પવાસ છે, અને બધા વ્યાપારને અહેરાત્રને માટે સર્વથા ત્યાગ કરે એ સર્વત અવ્યાપાર-પષધોપવાસ વ્રત છે. ઉપલક્ષણથી-સાધમ, બધુ, મિત્ર આદિની સાથે ખૂબ અશનાદિ કરીને આઠમ આદિ તિથિઓમાં એક કરણ એક પેગ આદિએ કરીને સાવધ વ્યાપારને ત્યાગ કરી અહોરાત્ર વ્યતીત કરવી એ પણ પિષધવ્રત કહેવાય છે, જે કે “દયા’ या 'या'ना नामथी ते प्रसिद्ध छे. એ ગ્રહણ કરવાની વિધિ એવી જ છે કે–જેવી સામાયિકની વિધિ છે, કાંઈ વિશેષતા નથી. ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० 11 धर्म० अतिथिसंविभागवतम् 243 (१२-अतिथिसंविभागवतम्) अतिही समणो तस्स,-न्नप्राणाइममप्पणं / सकारज्जेहि-मइहि,-संविभागो पकित्तिओ // 1 // इति / एतच्छाया च " अतिथिः श्रमणस्तस्यानपानादिसमर्पणम् / सत्काराद्यैरतिथिसंविभागः प्रकीर्तितः // 1 // इति / गतं पोषधोपवासव्रतम् / अथ द्वादशमाह-'अतिथी'-ति-अविधमानस्तिथियस्यासावतिथि:-साधुः-प्राकृतजनवत्तिथ्याद्यपेक्षाराहित्येन भोजनवेलायां गृहस्थगृहे समुपस्थानात्तस्मै, सम्सङ्गतोऽर्थान्नीत्युपार्जितानां कल्पनीयानां चापपानादीनां देशकालश्रद्धासत्कारक्रमैर्विशिष्टो भागः-स्वात्मकल्याणभावनया समर्पणम्अतिथिसंविभागः / / इति द्वादश व्रतानि समाप्तानि / [संलेखना] संपाइऊण वारस, वयाइं एवं पवुत्तरीईए / णिक्खमणिज कजो, तयसत्तीए य संथारो // 1 // (12 बारहवें व्रतका वर्णन.) / (4) अतिथिसंविभाग व्रत-जिसकी तिथि निश्चित न हो उसे अतिथि अर्थात् साधु कहते हैं। प्राकृत जनके समान तिथि आदिकी अपेक्षा न रख कर, भोजनके समय गृहस्थके घर पहुँचनेवाले साधुकोन्यायसे उपार्जित कल्पनीय अन्न-पान आदि, देश, काल, श्रद्धा और सत्कार आदिके साथ आत्म-कल्याणकी भावनासे समर्पण करना अतिथिसंविभाग व्रत है / / इति श्रावकके बारह व्रत समाप्त // 12 // (12) मारभुत (4) અતિથિ સંવિભાગ વ્રત–ઉની તિથિ નિશ્ચિત ન હોય તેને અતિથિ અર્થાત્ સાધુ કહે છે. પ્રાકૃત જનની પિઠે તિથિ આદિની અપેક્ષા ન રાખતાં ભજનને સમયે ગૃહસ્થને ઘેર પહોંચનારા સાધુને ન્યાયથી ઉપાર્જિત કપનીય અન્ન-પાન આદિ, દેશ, કાલ, શ્રદ્ધા અને સત્કાર આદિએ કરીને આત્મકલ્યાણની ભાવનાથી સમર્પણ કરવાં એ અતિથિસંવિભાગવત છે. ઈતિ શ્રાવકના બાર વ્રત સમાપ્ત ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 उपासकदशाङ्गमगे छम्मासे वारसद्दे वा, कसाए गत्तमेव य / सावगो दुब्बलीकुज्जा, तप्पच्छा य समाहिओ // 2 // एतच्छाया च " सम्पाद्य द्वादशवतानि एवं प्रोक्तिरीत्या / निष्क्रमणीयं, कार्यस्तदशकौ च संस्तारः // 1 // षण्मासान् द्वादशाब्दान् वा कषायान् गात्रमेव च / भावको दुबेलीकुर्यात्, तत्पश्चाच्च समाहितः // 1 // इत्यमुक्तानि द्वादश व्रतानि यथाविधि सम्पाद्य श्रावकेण निष्क्रमितव्यं तदशक्ती मरणासत्तिवेलायां संस्तारश्रमणत्वमवलम्बितव्यं तदाह___'अपश्चिमे'-त्यादि, न विद्यते पश्चिमः (कालो) यस्याः साऽपश्चिमा, मरणमन्तः अवधिर्यस्य स मरणान्तः (कालः) तत्र भवा मारणान्तिकी, संलिख्यते कशीक्रियते शरीर-कषायादिकमनयेति संलेग्वना, अपश्चिमा चासौ मारणान्तिकी च संलेखनेत्यपश्चिममारणान्तिकसंलेखना-तपोविशेषस्वरूपा तस्या जोषणा-सेवा-अपश्चिममारणान्तिक-संले स्वनाजोषणा तस्या आराधना-निरवच्छिन्नतया सम्पादनमपश्चिममारणान्तिकसंलेखनाजोषणाऽऽराधना कर्तव्येति शेषः / अयमाशयः-श्रावको हि प्रथमतः स्वशरीरं कषायाश्च जघन्यतया षण्मासानुत्कृष्टतया च द्वादश वर्षाणि संलेखनाद्वारा दुबलीकुर्वात, तदनु पोषधशालायामुद्याने गृहे वा इस प्रकार पूर्वोक्त बारह व्रतोंको विधिपूर्वक धारण करके श्रावकको दीभित हो जाना चाहिए। यदि इतनी सामथ्र्य न हो तो मृत्य-कालमें 'संस्तार-श्रमणत्व' का अवलम्बन करना चाहिए। उसीको बताते है संलेखना-विधि. जिसका कोई नियत समय नहीं हो, जो मृत्यकालमें की जाती हो ऐसी संलेखनाको 'अपश्चिममारणान्तिकी संलेखना' कहते हैं। उसके सेवन करनेको जोषणा कहते हैं। तात्पर्य यह है कि-पहले-पहल श्रावक अपने शरीरको और कषायोको जघन्य छह मास और उत्कृष्ट बारह वर्ष એ પ્રમાણે પૂર્વોકત બાર વ્રતને વિધિપૂર્વક ધારણ કરીને શ્રાવકે દીક્ષિત થઈ જવું જોઈએ. જે એટલું સામર્થ્ય ન હોય તો મૃત્યકાળે “સંસ્તાર–શ્રવણત્વનું અવલંબન કરવું જોઈએ. એ હવે દર્શાવીએ છીએ - સંલેખના વિધિ જેને કોઈ નિયત સમય ન હોય, જે મૃત્યકાળે કરવામાં આવતી હોય એવી સ લેખનાને “અપશ્ચિમ-મરણાન્તિકી સંલેખના” કહે છે. એનું સેવન કરવું ‘ત જેષણ કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે–સૌથી પહેલાં શ્રાવક પોતાના શરીરને અને કષાયને જન્ય છ માસ અને ઉત્કૃષ્ટ બાર વર્ષ દુર્બળ કરે, પછી ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ अगारधर्मसञ्जीवनी टीका धर्म संलेखनाव्रतवर्णनम् 245 गचा पोसहसालाए, उजाणे वा गिहेवि वा। पमजिऊण विहिणा, भूमि सप्पडिलेहणं // 3 // दभाइआसणासीणो तओ पुव्युत्तरामुहो / बंधिऊण मुहे सडो, सदोरं मुहवत्थियं // 4 // नमिऊण जिणं सिद्धं, धम्मायरियमेव य / करणेहिं च जोएहिं, ताहिं चत्तारि सव्वहा // 5 // आहारे पडियाइक्खे, पावट्ठारहगं तहा / समाहिपुव्वगं सेसं, कालं च खवए सुही // 6 // उवसग्गे उ संथारो, सागरो पसमावही / अप्पसंते उ एयस्मि, धरिज्जो जीवणावही // 7 // इति / .. गत्वा पोषधशालाया,-मुद्याने वा गृहेऽपि वा। प्रमृज्य विधिना भूमि समतिलेखनम् // 3 // दर्भाधासनासीनस्ततः पूर्वोत्तरामुख H / बद्ध्वा मुखे श्राद्धः, सदोरां मुखवत्रिकाम् // 4 // नत्वा जिनं सिद्धं, धर्माचार्यमेव च / करणैश्च योगैस्त्रिभिश्चतुरः सर्वथा // 5 // आहारान प्रत्याचक्षीत, पापाष्टादशकं तथा। समाधिपूर्वकं शेषं; कालं च क्षपयेत् सुधीः // 6 // उपसर्गे तु संस्तारः, साकारः प्रशमावधिः अप्रशान्ते त्वेतस्मिन् धरणीयो जीवितावधिः // 7 // " इति / यत्र काप्येकान्ते स्थले गत्वा तत्स्थानं सविधिप्रतिलेख्य प्रमाय॑ च दर्भासनादिषु पूर्वाभिमुख उत्तरााभमुखो वा मुखबद्धसदोरकमुखवस्त्रिकः पद्मासनादिनोपविश्य भगवन्तं सिद्धमहन्तं धर्माचार्य च सविधि नमस्कृत्य त्रिभिः करणैत्रिभिर्योगैश्च दुर्बल करे, इसके पश्चात् पोषधशाला, उद्यान, गृह या अन्य किसी एकान्त स्थान में जाकर, उस स्थानको विधिपूर्वक पडिलेह कर तथा पूंज कर, कुश आदिके आसन पह पूर्वदिशा या उत्तरदिशाकी ओर मुंह करके, डोरा सहित मुखवस्त्रिका मुँह पर बांध कर, पद्मासन आदिसे પષધશાળા, ઉદ્યાન ગ્રહ, યા અન્ય કઈ એકાન્ત સ્થળે જઈને એ સ્થાનને વિધિપૂર્વક પડિલેહણ કરે તથા પૂજે, કુશ આદિના આસન પર પૂર્વ દિશા યા ઉત્તર દિશાની તરફ મોં કરી દેરાસહિત મુખવસ્ત્રિકા માં પર બાંધીને પદ્માસન આદિ ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 उपासकदशास्त्रे चतुर्विधमाहारमष्टादश पापानि च प्रत्याचक्षीत, तद्गतशेषकालंच समाधिपूर्वकं अपवेत उपसर्गोपस्थितौ संस्तारधारणार्थमयं विधिःप्रमृष्टायां भूमौ पद्माघासनेन पूर्वाभिमुख उत्तराभिमुखो वा समुपविश्य भगवन्तमर्हन्तं सिद्धं धर्माचार्य च नमस्कृत्याऽऽहारचतुष्टयं, पापाष्टादशकं शरीरादिममत्वं च साकारं परित्यजेत् / एष परित्याग उपसर्गोपशमनपर्यन्त एव। उपसर्गानुपशमे तु यावज्जीवनाथ एवेत्यवधेयम् / ____ इत्थं गृहस्थधर्म यथावदभिधाय शिष्यमवधानयन्नुपसंहरति-'अय एव'-मिति, 1 साकारं-सविकल्यं, सविशेष, सभेदं, सापवोदमित्येकार्थाः / अर्जुनमाला| कारकृतोपसर्गे सुदर्शनोदाहरणं ज्ञेयम्, अन्तकृत्सूत्रे ६-वर्गे / बैठ कर, भगवान् सिद्ध, अर्हन्त, और धर्माचार्यको नमस्कार करके, तीन करण तीन योगसे चार प्रकारके आहारका तथा अठारह पापोका परित्याग करे। शेष समय ध्यानमें व्यतीत करे। यदि बीचमें कोई उपसर्ग आ जाए तोसागार संथारा कर लेना चाहिए। उसकी विधि यह है पूंजी हुई भूमिमें पद्मासन आदि किसी सुखासनसे बैठ कर, पूर्व या उत्तरदिशाकी ओर मुंह करके, भगवान्, सिद्ध अर्हन्त और धर्माचार्यको नमस्कार करके, चार प्रकारका आहार, अठारह पाप, और शरीर-आदि-विषयक ममत्वका, सागार (आगार सहित) त्याग करे। जब तक उपसग बना रहता है तभी तक यह त्याग रहता है। यदि उपसगकी शान्ति नहीं होवे तो आजीवन त्याग हो जाता है। गृहस्थ धर्मका यथार्थ व्याख्यान करके शिष्यको सावधान करते | આસને બેસે, ભગવાન્ સિદ્ધ, અહંન્ત, અને ધર્માચાર્યને નમસ્કાર કરી, ત્રણ કરણ ત્રણ વેગે ચાર પ્રકારના આહારને તથા અઢાર પાપને પરિત્યાગ કરે. બાકીને સમય ચાનમાં વ્યતીત કરે. જે વચ્ચે કાંઈ ઉપસર્ગ આવે તે સાગાર સંથારો કરી લેવું જોઈએ. એની વિધિ આ પ્રમાણે છે - પૂજેલી ભૂમિમાં પદ્માસન આદિ કોઈ સુખાસને બેસી. પૂર્વ યા ઉત્તર દિશાની તરફ મહા કરી. ભગવાન્ અહંન્ત, સિદ્ધ અને ધર્માચાર્યને નમસ્કાર કરી ચાર પ્રકારને આહાર, અઢાર, પાપ, અને શરીર આદિ વિષયક મમત્વને અગાર રાખી ત્યાગ કરે. જ્યાં સુધી ઉપસર્ગ રહે, ત્યાં સુધી એ ત્યાગ રહે છે. જે ઉપસર્ગની શાન્તિ નહિ થાય તે આજીવન ત્યાગ થઈ જાય છે. ગૃહસ્થ ધર્મનું યથાર્થ વ્યાખ્યાન કરીને શિષ્યને સાવધાન કરતાં કહે છે - ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ अगारधर्म सञ्जीवनी टीका अ० 1 0 12 आनंद व्रताङ्गीकार प्रतीज्ञा 247 मूलम्- तए णं से आणंदे गाहावई समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्म सोच्चा निसम्म हट्तुह जाव एवं वयासीसदहामि णं भंते! निग्गंथं पावयणं, पत्तियामि णं भंते! निग्गंथं पावयणं, रोएमि णभंते! निग्गंथं पावयणं, एवमेयं भंते! तहमेयं भंते !अवितहमेयं भंते! इच्छियमेयं भंते ! पडिच्छियमेयं भंते ! इच्छियपडिच्छियमेयं भंते ! से जहेयं तुब्भे वयहत्ति कटु, जहा णं देवाणुप्पियाणं अंतिए बहवे राई-सर-तलवरमाडंबिय-कोडुंबिय-सेट्रि-सेणावइ-सत्थवाह-प्पभिइया मुंडा भवित्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइया, नो खलु अहं तहा संचाएमि मुंडे जाव पव्वइत्तए / अहणणं देवाणुप्पियाणं अंतिए पंचाअगारधर्मः गृहस्थधर्मः। श्रमणोपासकः श्रावकः, श्रमणोपासिका श्राविका। शिष्टा अनगारधर्मनिरूपणपकरणे व्याख्याताः // इति सूत्रार्थः // 11 // / इति संलेखना।। / इति सामान्यबिशेषात्मकोऽगारधर्मः / ।इति धर्मकथा। हुए कहते हैं-बस, यही गृहस्थ धर्म है, इसमें उद्यमवान् श्रावक या श्राविका भगवानकी आज्ञाका आराधक होता है। सू० // 11 // / इति संलेखना। / इति सामान्य विशेषात्मक अगारधर्म समाप्त / इति धर्मकथा. બસ એજ પ્રહસ્થને ધર્મ છે. એમાં ઉદ્યમવાન શ્રાવક યા શ્રાવિકા ભગવાનની અજ્ઞાનાં આરાધક થાય છે. (સૂ) 11) ઈતિ સંલેખના. ઈતિ સામાન્ય-વિશેષાત્મક અગારધર્મ સમાપ્ત. ઈતિ ધર્મકથા. ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
उपासकदशाङ्गसूत्रे णुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवजिस्सामि। अहासुहं देवाणुप्पिया! मा पडिबंध करेह ॥१२॥ ___ छाया-ततः खलु स आनन्दो गाथापतिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य इष्ट-तुष्ट-यावदेवमवादीत्-श्रद्दधामि खलु भदन्त ! नैन्थ्यं प्रवचनं, प्रत्येमि खलु भदन्त ! नैन्थ्यं प्रवचनं, रोचयामि खलु भदन्त ! नैर्ग्रन्ध्यं प्रवचनम् । एवमेतद् भदन्त !, तथ्यमेतद् भदन्त ! अवितथमेतद् भदन्त !, इष्टमेतद् भदन्त ! प्रतीष्टमेतद् भदन्त ! इष्टप्रतीष्टमेतद् भदन्त ! तद् यथैतद् यूयं वदथेति कृत्वा, यथा खलु देवानुप्रियाणामन्ति के बहवो राजेश्वर-तलवर-माडम्बिककौटुम्बिक-श्रेष्ठि-सेनापति-सार्थवाह-प्रभृतयो मुण्डा भूत्वा अगारादनगारितां प्रवजितः, नो खल्वहं तथा शक्नोमि मुण्डो यवत्पत्रजितुम् अहं खलु देवानुप्रियाणामन्तिके पश्चाणुव्रतिकं सप्तशिक्षाप्रतिकं द्वादशविधं गृहिधर्म पतिपत्स्ये । यथासुखं देवानुप्रिय ! मा प्रतिबन्धं कुरु ॥ १२ ॥ ____टीका 'तए णं'-इति । प्रत्येमि-विश्वसिमि-विश्वासविषयं करोमीत्यर्थः। रोचयामि रुचिविषयं करोमि । समर्थयितुमाह-एव'-मिति-यथोक्तं भवता तथेत्यर्थः। अवितथमिति-यद्यपि तथ्याऽवितथशब्दावेकार्थको तथापि देशनाश्रवणसुखसंजातहर्षोत्कर्षवशाद्विरुक्तिः। इष्टम् ईप्सितम्। प्रतीष्टम् अत्यन्तमीप्सितम्।
__ 'तए णं से आणंदे ' इत्यादि तत्पश्चात् गाथापति आनन्द, श्रमण भगवान् महावीरके समीप धर्म (का व्याख्यान) सुन कर हृष्ट-तुष्ट हो कर इस प्रकार बोला-“हे भदन्त ! निग्रन्थ प्रवचन पर मैं श्रद्धा करता हूँ। हे भदन्त ! मैं निग्रन्थ प्रवचन पर प्रत्यय (विश्वास ) करता हूँ। हे भदन्त ! मैं निर्ग्रन्थ प्रवचन पर रुचि करता हूँ। हे भदन्त ! यह प्रवचन वैसा ही जैसा आपने कहा है। हे भदन्त ! यह तथ्य है, अवितथ है। हे भदन्त ! यह इष्ट है और अत्यन्त
तेणं से आणंदे' त्याहि ते पछी थापति मान, श्रम भगवान् મહાવીરની સમીપે ધર્મનું (વ્યાખ્યાન) સાંભળીને હૃષ્ટ-તુષ્ટ થઈ આ પ્રમાણે બોલ્યાઃ “હે ભદન્ત ! નિન્ય પ્રવચન પર હું શ્રદ્ધા કરું છું. હે ભરન્ત ! નિર્ચન્જ પ્રવચન પર પ્રત્યય (વિશ્વાસ) કરું છું. હે ભદન્ત ! હું નિર્ચન્જ પ્રવચન પર રૂચિ કરૂં છું. હે ભદન્ત! એ પ્રચવન જેવું આપે अयुं ते छे. महन्त ! मे तथ्य छ, भवितथ छे. 3 महन्त !
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सूत्र १३-१६ आनन्दाणुव्रत० २४९
मूलम्-तए णं से आणंदे गाहावई समणस्स भगवओ महावीरस्सा अंतिए तप्पढमयाए थूलगं पाणाइवायं पञ्चक्खाइ, जावजीवाए दुविहं तिविहेणं न करेमि न कारवेमि मणसावयसा कायसा ॥१३॥ तयाणंतरं च णं थूलगं मुसावायं पञ्चाक्खाइ, जावज्जीवाए दुविहं तिविहेणं न करेमि न कारवेमि मणसा वयसा कायसा ॥ १४ ॥ तयाणंतरं च णं थूलगं अदिण्णादाणं पञ्चक्खाइ, जावज्जीवाए दुविहं तिविहेणं न करेमि न कारवेमि मणसा वयसा इच्छितमिति पाठे तु-इच्छासंजाताऽस्येति व्युत्पत्तिरर्थस्तु प्रागुक्त एव । इष्ट प्रती टम-ईप्सितेप्सिततमोभयस्वरूपम् । प्रतिपत्स्ये स्वीकरिष्यामि । इत्थमानन्दगाथापतेरभ्यर्थनां श्रुत्वा भगवानाह-यथेति-सुखमनतिक्रम्य-यथासुख-यथेच्छसि तथेत्यर्थः । प्रतिबन्ध-विलम्बम् । शिष्टाः स्पष्टाः ॥ १२ ॥
१-"तदस्य सञ्जात तारकादिभ्य इतच्” इतीतच । इष्ट है । हे भदन्त ! यह इष्ट अति-इष्ट है। यह आपके कथनानुसार ही है। आप देवानुप्रियके समीप बहुतसे राजा, ईश्वर, तलवार, माडंबिक, कौटुंबिक, श्रेष्ठी, सेनापति, सार्थवाह आदि मुंडित हो कर गृहस्थसे साधु बने है, किन्तु मुझमें ऐसी शक्ति नहीं है कि मैं मुंडित हो कर साधु-दीक्षा धारण करूँ। मैं आप देवानुप्रियके समीप पाँच अणुव्रत और सात शिक्षाव्रत-इस प्रकार बारह तरह के गृहस्थ-धर्मको स्वीकार करूँगा" इस प्रकार आनन्दकी प्रार्थना सुन कर भगवान् बोले-" हे देवानुपिय ? तुम्हें जिससे सुख प्राप्त हो, ऐसा ही करो, विलम्ब न करो" ॥१२॥ એ ઈષ્ટ છે અને અત્યંત ઈષ્ટ છે. હે ભદન્ત! એ ઈષ્ટ–અતિ-ઈષ્ટ છે. એ આપના કથાનાનુસાર જ છે. આપ દેવાનુપ્રિયની સમીપે ઘણા રાજાઓ. ઈશ્વર. તલવર, માંડુંબિક, કૌટુંબિક, શ્રેષ્ઠી. સેનાપતિ, સાર્થવાહ આદિ મુંડિત થઈને ગૃહસ્થમાંથી સાધુ બન્યા છે, પરંતુ મારામાં એવી શકિત નથી કે જેથી હું મુંડિત થઈ સાધુ-દીક્ષા ધારણ કરૂં. હું આપ દેવાનુપ્રિયની સમીપે પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત એ પ્રમાણે બાર પ્રકારના ગૃહસ્થ-ધર્મને સ્વીકાર કરીશ.” એ. પ્રમાણે આનંદની પ્રાર્થના સાંભળી ભગવાન્ બેલ્યાઃ “હે દેવાનુપ્રિય! તમને જેથી सुभ प्राप्त थाय, तभ०४ ४२,
विन .” (१२)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
उपासक दशाङ्गसूत्रे कायसा ॥१५॥ तयाणंतरं च णं सदारसंतोसिए परिमाणं करेइ । नन्नत्थ एक्काए सिवानंदाए भारियाए, अवसेसं सवं मेहुणविहि पञ्चामि ॥ १६ ॥
छाया - ततः खलु स आनन्दो गाथापतिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके तत्प्रथमतया स्थूलकं प्राणातिपातं प्रत्याख्याति । यावज्जीवं द्विविधं त्रिविधेन न करोमि न कारयामि मनसा वचसा कायेन || १३ || तदनन्तरं च खलु स्थूलकं मृषावादं प्रत्याख्याति यावज्जीवं द्विविधं त्रिविधेन न करोमि न कारयामि मनसा वचसा कायेन ॥ १४ ॥ तदनन्तरं च खलु स्थूलकमदत्तादानं प्रत्याख्याति यावज्जीवं द्विविधं त्रिविधेन न करोमि न कारयामि मनसा वचसा कायेन ॥ १५ ॥ तदनन्तरं च खलु स्वदारसन्तोषिके परिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्याः शिवानन्दायाः भार्यायाः, अवशेषं सर्व मैथुनविधिं प्रत्याख्यामि ॥ १६ ॥
टीका- तत्प्रथमेति तेषु = अणुव्रतादिषु प्रथमः = मुख्यस्तत्प्रथमस्तद्भावस्तत्मथमता तया सर्वेषामणुव्रतादीनामादिभूतत्वादित्यर्थः । स्वदारसन्तोष एव
टीकार्थ- 'तए णं से आनंदे' इत्यादि इसके बाद आनन्द गाथापतिने श्रमण भगवान् महावीर के समोप, सब व्रतोंमें प्रधान होनेके कारण प्रथम स्थूल- प्राणातिपातका दो करण तीन योगसे प्रत्याख्यान किया कि यावज्जीवन ( जावजीव) मन वचन कायासे ( स्थूल प्राणातिपात ) न करूंगा, न कराऊँगा || १३ | इसके बाद उसने दो करण तीन योगसे स्थूल- मृषावादका प्रत्याख्यान किया कि मन वचन कायसे स्थूल मृषानाद न करूँगा न कराऊँगा ॥ १४ ॥ इसके बाद उसने दो करण तीन योगसे स्थूल अदत्तादानका प्रत्याख्यान किया कि दो करण तीन योगसे स्थूल अदत्तादान न करूँगा, न कराऊँगा ॥ १५ ॥ इसके
टीकार्थ- 'तए णं से आनंदे' इत्याहि त्यारणाह मानह गाथायतिये श्रम ભગવાન મહાવીરની સમીપે, બધાં વ્રતમાં પ્રધાન હાવાને કારણે પહેલાં એવા સ્થૂલ-પ્રાણાતિપ તનું એ કરણ ત્રણ ચેગે કરીને પ્રત્યાખ્યાન કર્યુ કે યાવજીવન (જાવજી) ન વચન કાયાએ કરીને સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત કરીશ નહીં, કરવીશ નહીં (१3). ત્યારાદ તેણે એ કરણુ ત્રણ ગે કરીને સ્થૂલ મૃષાવાદનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું કે-મન વચન કાયાએ કરીને સ્થૂલ મૃષાવાદ કરીશ નહીં, કરાવીશ નહીં. (૧૪) ત્યારપછી તેણે બે કરણ ત્રણ યોગે કરીને સ્થૂલ અદત્તાદાનનું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું. કેમે કરણ ત્રણ યોગે કરીને સ્થૂલ અદત્તાદાન કરીશ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. १७-२१ आणंदाणुव्रत० २५१
मूलम्-तयाणंतरं च णं इच्छाविहिपरिमाणं करेमाणे हिरणसुवण्णविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ चउहि हिरण्णकोडिहिं निहाणपउत्ताहिं, चउहि बुड्डिपउत्ताहिं, चउहि पवित्थरपउत्ताहिं अवसेस सवं हिरण्णसुवण्णविहिं पच्चक्खामि ॥१७॥ तयाणंतरं च णं चउप्पयविहिपरिमाणं करेइ, नन्नत्थ चउहि वएहिं दसगोसाहस्सिएणं, वएणं, अवसेसं सवं चउप्पयविहिं पञ्चक्खामि ॥१८॥ तयाणंतरं च णं खेत्तवविहिपरिमाणं करेइ। नन्नत्थ पंचहिं हलसएहिं नियत्तणसइएणं हलेणं, अवसेसं सवं खेत्तवत्थुविहि पञ्चक्खामि॥१९॥ तयाणंतरं चणं सगडविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थपंचहिं सगडसएहिं दिसायत्तिएहिं, पंचहिं सगडसएहिं संवाहणिएहि, अवसेसं सवं सगडविहिं पञ्चक्खामि ॥२०॥ तया णंतरं च णं वाहणविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ चउहि वाहणेहि
स्वदारसन्तोषिको व्रतविशेषस्तस्मिन् , परिमाणं=मर्यादाम् । कीदृशी-? मित्याह नेति-अन्यत्र अन्यस्याम् , अन्यस्यां मैथुनं नाऽऽचरिष्यामीत्यभिसन्धिः, किमपेक्षयाऽन्यस्याम् ? इत्याह-'एकस्याः शिवानन्दायाः' इति, नन्वेतनामिकायाः किं परस्त्रियाः ? नेत्याह-'भार्यायाः' इति, यथाविधिपरिणीताया इत्यर्थः । एतदेवस्फोरयितुमाह-अवशेषमित्यादि-अवशिष्यत इत्यवशेष-शिवानन्दातिरिक्तस्वदारविषयकमपीत्यर्थः । शेषा निगदव्याख्याताः ॥ १३-१६ ॥
बाद उसने स्वदारसन्तोष व्रतकी मर्यादा की कि-विधिपूर्वका विवाहित शिवानन्दा भार्याके सिवाय, अन्यत्र विवाहिता भी दूसरी स्त्री सम्बन्धी आदि समस्त मैथुनविधिका प्रत्याख्यान करता हूँ॥१३-१६ ॥
નહીં કરાવીશ નહીં (૧૫) ત્યાર પછી તેણે સ્વદરતેષ વ્રતની મર્યાદા કરી કેવિધિપૂર્વક વિવાહિત શિવાનંદ ભાર્યા સિવાય, અન્ય (વિવાહિત પણ બીજી સ્ત્રી સંબંધી આદિ) સમસ્ત મૈથુનવિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૧૬)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५२
उपासकदशाङ्गसूत्रे दिसायत्तिएहि, चउहि वाहणेहि संवाहणिएहि, अवसेसं सवं वाह णविहि पच्चक्खामि ॥ २१ ॥
छाया-तदनन्तरंच खलु इच्छाविधिपरिमाणं कुर्वन हिरण्य-सुवर्णविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र चतसृभ्यो हिरण्यकोटिभ्यो निधानप्रयुक्ताभ्यः, चतसृभ्यो वृद्धिमयुक्तभ्यः, चतसृभ्यः प्रविस्तरप्रयुक्ताभ्यः, अवशेषं सर्व हिरण्यसुवर्णविधिं प्रत्याख्यामि ॥ १७ ॥ तदनन्तरं च खलु चतुष्पदविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र चतुभ्यौं व्रजेभ्यो दशगोसाहस्रिकेण, व्रजेण, अवशेष सर्व चतुष्पदविधिं प्रत्याख्यामि ॥ १८॥ तदनन्तरं च खलु चतुष्पदविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र पञ्चभ्यो हलशतेभ्यो निवर्तनशतिकेन हलेन, अवशेषं सर्व क्षेत्रवस्तुविधि प्रत्याख्यामि ॥१९॥ तदनन्तरं च खलु शकटविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र पश्चभ्यः शकटशतेभ्यो दिग्यात्रिकेभ्यः, पञ्चभ्यः शकटशतेभ्यः, सांवाहनिकेभ्यः, अवशेषं सर्व शकटविधि प्रत्याख्यामि ॥ २० ॥ तदनन्तरं च खलु वाहनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र चतुभ्यौँ वाहनेभ्यो दिग्यात्रिकेभ्यः, चतुभ्यों वाहनेभ्यः सांवाहनिकेभ्यः, अवशेष सर्व वाहन विधि प्रत्याख्यामि ॥ २१ ॥
टीका-क्षेत्रेति-अन्यत्र अन्यत्-भूम्यन्तरमिति शेषः। निवर्त्तनेति-दशहस्तमितेन
टीकार्थ 'तयाणंतरंचे'त्यादि इसके अनन्तर[आनन्दगाथापतिने]इच्छाविधिका परिमाण करते हुए हिरण्य सुवर्णका परिमाण किया कि कोष [खजाने] में रखी हुई चार करोंड हिरण्यों मुहरों के, और व्यापार में लगी हुई चा करांड हिरण्यों [मुहरों] के, घरसंबंधी उपकरणों में लगी हुई चार करोड हिरण्यों (मुहरों)के, सिवाय अन्य सबका प्रत्याख्यान करता हुँ ॥१७॥ इसके बाद उसने चौपायोंका परिमाण किया कि दश हजार गायोंके एक-एक गोकुलके हिसाबसे चार गोकुलों [४००० गोवर्ग] के सिवाय अन्य चौपायोंका प्रत्याख्यान करता हूँ । १८ । इसके बाद
टी ' तयाणंतरं च' त्या त्या२५छी (मान यापतिम) -छाविधिनु પરિમાણ કરતાં હિરણ્યસુવર્ણનું પરિમાણ કર્યું કે ખજાનામાં રાખેલી ચાર કરોડ હિર (મહેરે), વ્યાપારમાં રેકેલી ચાર કરોડ મહારે, ઘર સંબંધી ઉપકરણમાં કાયલી ચાર કરોડ મહારે, સિવાય (ના કરતાં વધારે) બીજા બધા (સુવર્ણ)નું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું (૧૭) પછી તેણે ચેપગાં જાનવરોનું પરિમાણ કર્યું કે– દસ હજાર ગાયના એક એક ગોકુળને હિસાબે ચાર શેકળે (४०००० गाणी न२१) सिवाय अन्य यातुं प्रत्याभ्यान ४३छुः (१८).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनी टीका अ० १ सु० २२-२३ आणन्दो भोगपरिभोग. २५३
मलम्-तयाणंतरं च ण उवभौगपरिभोगविहिं पच्चक्खाएमाणे, उल्लणियाविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ एगाए गंधकासाईए,अवसेसं सवं उल्लणियाविहिं पच्चक्खामि३ ॥२२॥ तयाणतरं च णं दंतवणविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ एगेणं अल्ललट्टीमहुएणं, अवसेसं वंशदण्डेन चतुरस्रविंशतिवंशदण्डपरिमिता भूमिनिवर्तन, लोके 'वीघा' इति प्रसिद्धं, निवर्तनानां शतं निवर्तनशतं, तदस्यास्तीति निवर्तनशतिकं तेन-ताशहलसंख्ययेत्यर्थस्ततश्च निवर्त्तन-(बीघा)शतिकहलसंख्यया पश्चशतेभ्यो हलेभ्योऽन्यद्भूम्यन्तरं प्रत्याख्यामीति निर्गलितोऽर्थः । यात्रा-प्रस्थान-सा प्रयोजनं येषां तानि यात्रिकाणि दिक्षु यात्रिकाणि-दिग्यात्रिकाणि तेभ्यः, । संवाहनंतृणधान्यादीनामुडौकनं तत्प्रयोजनमेषामिति सांवाहनिकानि तेभ्यः । फलितमाह-अवशेषमिति । एवमग्रेऽपि । शिष्टाः स्पष्टाः ॥ १७-२१ ॥ उसने क्षेत्र-वास्तुका परिमाण किया कि एक हलसे सौ वीघा दशहाथ वांसके दंडसे चोरस वीसवांस परिमाणभूमिको वीघा कहते है । भूमिके हिसाबसे पांचसो हलोकी अर्थात् पाच हजार वीघा भूमिके सिवाय, अन्य समस्त भूमिका प्रत्याख्यात करता हु ॥ १९ ॥ इसके बाद उसने शकटका परिमाण किया कि-पाचसो यात्रासंबन्धी और पांचसौ गृहोप करणादि [माल-आसबाव] ढोने के शकटोंके सिवाय अन्य समस्त शकटों [गाड़ियो] का प्रत्याख्यान करता हूँ ॥२०॥ इसके बाद उसने वाहनका परिमाण किया कि-चार यात्राके वाहन [सवारी] और चार माल ढोनेवाले वाहनोंके सिवाय अन्य समस्त वाहनोंका मैं प्रत्याख्यान करता हूँ ॥२१॥ પછી તેણે ક્ષેત્ર–વાસ્તુનું પરિમાણ કર્યું કે એક હળથી સો વીઘા (દસ હાથ વાંસના દંડથી ચિરસ વીસ વાંસ માપવાળી ભૂમીને વીઘું કહે છે.) ભૂમિને હિસાબે પાંચસે હળની અથત પાંચ હજાર વીઘા જમીન સિવાય બીજી બધી ભૂમિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૧૯). પછી તેણે શકટનું ગાડાં વગેરેનું) પરિમાણ કર્યું કે- યાત્રા સંબંધી અને પાંચસો ગ્રહપકરણાદિ (માલ-સામગ્રી) વહેવા ( લાવવા લઈ જવા)નાં શક સિવાય બીજાં બધાં શટેનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૦). ત્યારપછી તેણે વાહનનું પરિમાણ કર્યું કેચરિ યાત્રાનાં વાહન અને ચાર માલ લઈ જવાનાં વાહન સિવાય બીજાં બધાં वाहनानु प्रत्याभ्यान ४३ छु. (२१).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
उपासकदशासूत्रे दंतवणविहिं पच्चक्खामि३॥२३॥तयाणंतरं च णं फलविहिपरिमाणं करेइ। नन्नत्थ एगेणं खीरामलएणं,अवसेसं फलविहिं पञ्चक्खामि३ ॥ २४ ॥ तयाणंतरं च णं अब्भंगणविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ सयपाग-सहस्सपागेहि तेल्लेहि,अवसेसं अब्भंगणविहिं पञ्चक्खामि३ ॥२५॥ तयाणंत्तरं च णं उबट्टविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ एगेणं सुरहिणा गंधट्टएणं, अवसेसं उबट्टणविहिं पञ्चक्खामि३ ॥२६॥ तयाणंतरं च णं मजणविहिंपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ अट्रहिं उट्टिएहि उदगस्स घडएहि, अवसेसं मजणविहिं पच्चक्खामि३ ॥२७॥ तयाणंतरं च णं वत्थविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ एगेणं खोमजुयलेणं, अवसेसं वत्थविहि पञ्चक्खामि ॥२८॥ तयाणंतरं च णं विलेवणविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ अगुरुकुंकुमचंदणमाइएहि,
छाया-तदनन्तरं च खलु उपभोगपरिभोगविधिं प्रत्याख्यन् आर्द्रनयनिकाविधिपरिमाण करोति । नान्यत्र एकस्या गन्धकाषाय्या;, अवशेषं सर्वमानयनि काविधि प्रत्याख्यामि३॥ २२ ॥ तदनन्तरं च खल्लु दन्तधावनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्माद् आर्द्रयष्टिमधोः, अवशेष दन्तधावनविधि प्रत्याख्यामि ३ ॥२३॥ तदनन्तरं च खलु फलविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्मात्क्षीरामलकाद्, अवशेषं फलविधि प्रत्याख्यामि३ ॥२४॥ तदन्तरं च खलु अभ्यञ्जनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र शतपाक-सहस्रपाकेभ्यस्तैलेभ्यः अवशेषमभ्यञ्जनविधि प्रत्याख्यामि३ ॥२५॥ तदन्तरं च खलु उद्वर्तनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्मात्सुरभेर्गन्धाट्टकाद्, अवशेषमुद्वर्त्तनविधि प्रत्याख्यामि३ ॥२६॥ तदनन्तरं च खलु मज्जनविधिपरिमाणं करोति। नान्यत्राष्टाभ्य उष्ट्रिकेभ्य उदकस्य घटेभ्यः, अवशेषं मजनविधि प्रत्याख्यामि ॥२७॥ तदनन्तरं च खलु वस्त्रविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्मात् क्षौमयुगलाद् , अवशेषं वस्त्रविधि प्रत्याख्यामि३ ॥२८॥ तदनन्तरं च खलु विलेपनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रागुरु कुङ्कुमचन्दनादिभ्यः,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
aircraft टीका अ० १ सू० २९-३५ आनन्दोपभोगपरिभोगव्रतम् २५५ अवसेसं विलेवणविहिं पञ्चक्खामि३ ॥ २९ ॥ तयाणंतरं च णं पुप्फविहिपरिमाणं करेs | नन्नत्थ एगेणं सुद्धपउमेणं मालइकुसुमदामेणं वा, अवसेसं पुप्फविहिं पञ्चकखामि३ ॥ ३०॥ तयानंतरं च णं आभरणविहिमाणं करेइ । नन्नत्थ मटुकण्णैजएहिं नाममुद्दाए य, अवसेसं आभरणविहिं पञ्चखामि३ ॥ ३१ ॥ तयाणंतरं च णं धूवणविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ अगुरुतुरुक्कधूवमाइएहिं, अवसेसं धूवणविहिं पञ्चक्खामि३ ॥ ३२॥ तयानंतर चणं भोयणविहिपरिमाणं करेमाणे पेज विहिपरिमाणं करेइ नन्नत्थ एगाए कटुपे - जाए, अवसेसं पेज्जविहिं पक्खामि ||३३|| तयाणंतरं चणंभक्खविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ एगेहिं घयपुण्णेहिं खंडखज्जए हिं वा अवसेसं भक्खविहिं पञ्चकवामि३ ||३४|| तयाणंतरं चणं ओयविहिपरिमाणं करेइ | नन्नत्थ कलम सालिओयणेणं, अवसेसं ओ
अवशेषं विलेपनविधिं प्रत्याख्यामि ३ ||२९|| तदनन्तरं च खलु पुष्पविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्माच्छुद्धपद्मात् मालती कुसुमदानो वा अवशेषं पुष्पविधिं प्रत्याख्यामि३ ||३०|| तदनन्तरं च खलु आभरणविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र मृष्टकायकेभ्यो नाममुद्रायाश्च अवशेषमाभरणविधिं प्रत्याख्या मि३ ॥ ३१॥ तदनन्तरं च खलु धूपनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रागुरुतुरुष्क धूपादिकेभ्यः, अबशेषं धूपनविधिं प्रत्याख्यामि३ ॥ ३२ ॥ तदनन्तरं च खलु भोजनविधिपरिमाणं कुर्वन् पेयविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्याः, काष्ठपेयायाः, अवशेषं पेयविधि प्रत्याख्यामि३ ||३३|| तदनन्तरं च खलु भक्ष्यविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रै केभ्यः घृतपूर्णेभ्यः खण्डखाद्येभ्यो बा, अवशेषं भक्ष्यविधिं प्रत्याख्यामि ३ ||३४|| तदनन्तरं च खलु ओदनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र कलमशाल्योदनात्, अवशेषमोदनविधिं प्रत्याख्यामि३ ||३५|| तदनन्तरं च खलु सूपविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
उपासकदशाङ्गसूत्रे यणविहिं पञ्चक्खामि३ ॥३५॥ तयाणंतरं च णं सूवविहिपरिमाणं करेइ। नन्नत्थ कलायसूवेण वा मुग्गमाससूवेण वा, अवसेसं सूवविहिं पञ्चक्खामि३॥३६॥ तयाणंतरं च णं घयविहिपरिमाणं करेइ। नन्नत्थ सारइएणं गोघयमंडेणं, अवसेसं घयविहिं पच्चक्खामि३ ॥३७ तयाणंतरं च णं सागविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ वत्थुसाएण वाचूच्चुसाएण वा तुबसाएण वा सुत्थियसाएण वा मुंडुकियसाएण वा, अवसेसं सागविहिं पच्चक्खामि ॥३८॥तयाणंतर च णं माहुरयविहिपरिमाणं करेइ। नन्नत्थ एगेणं पालंगामाहुरएणं, अ वसेसं माहरयविहिं पच्चक्खामि३ ॥३९॥ तयाणंतरं च णं जेमणवि हिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ सेहंबदलियंबेहि, अवसेस जेमणविहिं पच्चक्खाभि३ ॥४०॥ तयाणंतरं च णं पाणियविहिपरिमाणं करेइ । नन्नत्थ ऐगेणं अंतलिक्खोदएणं,अवसेसं पाणियविहिं पञ्चक्खामि३ ॥४१॥तयाणंतरं च णं मुहवासविहिपरिमाणं करेइ। नन्नत्थ पंचसोगंधिएणं तंबोलेण, अवसेसं मुहवासविहिं पच्चक्खामि ॥४२॥ कलायम्पाद्वा मुद्गमाषम्पाद्वा, अवशेषं सूपविधि प्रत्याख्यामि३ ॥३६॥ तदनन्तरं च खलु घृतविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र शारदिकाद् गोघृतमण्डात् , अवशेष घृतविधि प्रत्याख्यामि३ ॥३७॥ तदनन्तरं च खलु शाकविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र वास्तुशाकाद्वा चूचुशाकाहा तुम्बशाकाद्वा सौवस्तिकशाकाद्वा मण्डूकिकाशाकाहा, अवशेषं शाकविधि प्रत्याख्यामि३ ॥३८॥ तदनन्तरं च खलु माधुरकविधिपरिमाणं करोति, नान्यत्रैकस्मात् पालङ्गमाधुरकात्, अधशेषं माधुरकविधि प्रत्याख्यामि३ ॥३९॥ तदनन्तरं च खलु जेमनविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्र सेधाम्ल-दालिकाम्लेभ्यः, अवशेषं जेमनविधि प्रत्याख्यामि ॥४०॥ तदनन्तरं च खलु पानीयविधिपरिमाणं करोति । नान्यत्रैकस्मादन्तरिक्षोदकात्, अवशेष पानीयविधि प्रत्याख्यामि॥४१॥ तदनन्तरंच खलु मुखवासविधिपरिमाणं करोति। नान्यत्र पञ्चसौगन्धिकात्ताम्बूलात् , अवशेषं मुखवासविधि प्रत्याख्यामि३ ॥४२॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ स० ४२ (६) आनन्दोपभोगपरिभोग० २५७
टीका-'गन्धे'-ति कषायेण रक्ता शाटीकाषायी, गन्धमधाना गन्धयुक्ता वा शाटी गन्धकापायी तस्याः, साई शरीरं मोञ्छितुं सुरवासितायाः कषायरागरक्ताया आर्द्रनयनिकाया इत्यर्थः, अन्यत्र अन्यत्, न ' व्यवहरिष्यामी'ति शेषः, फलितमाह-अवशेषमित्यादि, एवमग्रेऽपि। 'आर्द्रयष्टी'-ति-आबो-हरितो यो यष्टिमधुरेत भाम्ना प्रसिद्धी वनस्पतिविशेषस्तस्मात् । 'क्षीरे' ति-क्षीरं च तदामलकंश्रीगमनकम्-अनम्लं धात्रीफलं तस्मादेकस्मादन्यत्फलान्तरं न व्यवहरिष्यामि । 'सुरभे'-रिति-मुरभेः रमणीयात्, गन्धाटकात् गन्धयुक्तोऽट्टो गोधूमादिचू स एव गन्धाटकस्तस्मा त्। 'उष्ट्रि के'-ति-उष्ट्र इव प्रतिकृतिरुष्ट्रिका-बृहदाकारं तैला. दिमृद्भाण्डं, तत्पूरणं प्रयोजनं येषां ते घटा अप्युपचारादुष्ट्रिकास्ततश्चोष्ट्रिका
१-'तेन रक्तं रागात्' इत्यण, टिड्डेति डीप् । २-'इवे प्रतिकृतौ' इति कन्, स्त्रीत्वं तु लोकात् प्राकृतगर्वैचित्र्याद्वा।
'तयाणंतरं च णं उवभोगे० ' -त्यादि ॥ २२-४२ ॥ टीकार्थ-इसके अनन्तर आनन्द गाथापातने उपभोग-परिभोग विधिका प्रत्याख्यान करते हुए आर्द्रनयनिका (शरीर पोछनेके कपड़े-अंगौछे )का प्रत्याख्यान किया कि-भीगे हुए शरीरको पोंछने के लिए एक सुगन्धित और काषाय आर्द्रनयनिका (अंगोछे)के सिवाय अन्य सबका प्रत्याख्यान करता हूँ ।।२२। इसके बाद दातौनका परिमाण किया कि-हरी यष्ठियधु (जेठीमध-मुलैठी)के अतिरिक्त और सब दातौनोंका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥ २३ ॥ इसके बाद फलविधिका परिमाण किया कि एक क्षीर आमलक (मीठे आमले )के सिवाय अन्यफलोंका परित्याग करता हूँ॥२४॥ इसके बाद अभ्यञ्जनविधिका परिमाण किया कि-शतपाक-सहस्त्रपाक तेलोंके सिवाय और सब अभ्यञ्जनका प्रत्याख्यान करता हूँ॥ २५ ॥
टीकार्थ- " तयाणंतरं च णं उपभोगे - त्यादि" त्या२पछी मान ગાથા પતિએ ઉપભેગ – પરિભેગ. વિધિનું પ્રત્યાવન કરતાં અનિયમિકા (શરીર લૂછવાન. અંગૂછ નું પ્રત્યાખ્યાન કર્યું કે- ભીંજાયેલા શરીરને લૂછવા માટે એક સુગંધિત અને કાષાય આદ્રનયનિકા સિવાય બીજા બધનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૨). પછી દાતણનું પરિમાણ કર્યું કે–લીલી યષ્ટિમધું (જેઠીમધની સાંઠી) સિવાય બીજા બધા દાતણનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂ છું. (૨૩). પછી ફળવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે એક મીઠાં આંબળા સિવાય બીજા ફળનો પરિત્યાગ કરું છું. (૨૪). પછી અજયંજન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-શતષિાક તથા સહસપાક તે સિવાય બીજાં બધાં અત્યંજનનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૫). પછી ઉદ્વર્તન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-રમણીય ઘઉં આદિના એક આટા સિવાય બીજા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
उपासकदशास्त्रे (माटा) भरणयोग्येन्योऽष्टाभ्यो घटेभ्य इत्यर्थः। 'क्षौमेति-क्षुमा अतसी तया निर्मिते वस्ने क्षोमे, तैलादिशब्दवदुपचारात्काासिके अपि, तयोयुगलं-परिधानोत्तरीयरूपं तस्मात् । 'मृष्टे'ति-मृष्टानि-समुज्ज्वलानि यानि काणेयकानि=(कर्णिकाः) कुण्डलाभिधानानि कर्णाभरणानि तेभ्यः, नामाङ्किता मुद्रा-नाममुद्रा, तस्याःनामाङ्कितादङ्गुलीयकादित्यर्थः।आगुरुमसिद्धः,तुरुष्का सिलः'लोवान' इतिलोक
१-प्राकृतपाठानुरूपत्वाच्छायामात्रमिदं, शब्दस्तु 'कणिका' इत्येव तस्यैव कर्णाभरणपर्यायत्वेनोपलभ्यमानत्वात्साधुत्वाच्च ।। इसके बाद उद्वर्तनविधिका परिमाण किया कि-रमणीय गेहूँ आदिके एक आटेके सिवाय अन्य सब उद्वर्तनों (उबटनी)का प्रत्याख्यान करता हूँ ॥२६॥ इसके पश्चात् उसने मजनविधिका परिमाण किया कि-ऊँटके • आकारकी अर्थात् अरहटकी घड़ीके आकारकी लंबी यानी जिससे
वड़ा घड़ा भरा जाय ऐसी बड़े लोटेके आकारवाली छोटी आठ कलशिया भर जलके सिवाय और सबका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥२७॥ तदनन्तर वस्त्रविधिका परिमाण किया कि-पहनने-औढनेके लिए एक जोड़ा क्षौम (अलसीके ) वस्त्रके सिवाय, और उपचारसे कषास आदि वस्त्रके जोड़ेके सिवाय अन्य सब वस्त्रोंको प्रत्याख्यान करता हूँ ॥२८॥ इसके बाद विलेपनविधिका परिमाण किया कि-अगर कुंकुम और चन्दन आदिके अतिरिक्त सब विलेपनाविधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥२९॥ इसके बाद पुष्पविधिका परिमाण किया कि-एक शुद्ध कमलको
और मालतीके पुष्पोंकी मालाको छोड़कर और सब पुष्पोंका प्रत्याख्यान બધા ઉદ્વર્તનને (ઉવટણાં-પીઠી) નું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૬). પછી તેણે મજજન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે ઉંટના આકારની અર્થાત્ રહેંટની ઘડીના આકારની લાંબી ઘડી કે જેમાંના પાણીથી મટે ઘડો ભરાઈ જાય, એવા મોટા લેટાના આકારના નાના આઠ કળશીયા ભરાય તેટલા પાણી સિવાય બાકી બધાનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૨૭) પછી વસ્ત્ર વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે પહેરવા-ઓઢવા માટે એક જોડી ક્ષૌમ વસ્ત્ર સિવાય અને ઉપચાર કરીને કપાસ આદિ વસ્ત્રના જેટા સિવાય બીજાં બધાં વસ્ત્રોનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું’. (૨૮). પછી વિલેપન વિધિનું પ્રખ્ય ખ્યાન કર્યું કે–અગર, કુકમ અને ચંદન આદિ સિવાય બીજા બધાં વિલેપન વિધિનું પ્રત્યાખ્યાય કરું છું. (ર૯). પછી અપવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે એક વૃદ્ધ કમળ અને માલતીનાં પુષ્પની માળા સિવાય બીજાં બધાં પુષ્પ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. २२-४२ आनन्दोपभोगपरिभोगवतम् २५९ प्रतीतः। कुर्वन-चिकीर्षन् । 'काष्ठ'ति--कान्ठचेयाया=मुद्गादेयूषात् , घृततलिवस्य तण्डुलस्य काञ्जिकाद्वा, देशीयोऽयं 'काष्ठपेया' शब्दः। एकेभ्यः एकप्रकारेभ्यः, घृतपू(राः)र्णाः='धेवर'-इति प्रसिद्धास्तेभ्यः, 'खण्डे-ति-खण्डं शर्कराभेदः, खाधं बहुखण्डसंपादितत्वाधेषां, यवा खण्डेन (खण्डयोगेन) खाद्यानि खण्डखाद्यानि तेभ्यः-'खाजा' इति लोकप्रसिद्धेभ्यः । 'कलमे -ति-ओदनेषु, 'कलम' नामको यः शालिस्तद्रूपो यओदनस्तस्मात् । शरदिकात्-शरदि भवात्, गोघृतमण्डात्
घृतसहितं मण्डं-दधितर्क-घृतमण्डं, यद्वा मण्डं-सारभूतं स्फीतमित्यर्थः, घृतंघृतमण्डं, गोघृत्तमण्ड गोघृतमण्डं तस्मात्। 'शाका'-दिति-चूच्च्वादयो मण्डूकि
१-आहिताग्न्यारेराकृतिगणत्वान्मण्डशब्दस्य परनिपातः, पूर्वनिपातप्रकरणस्यानित्यत्वाद्वा । करता हूँ ॥३०॥ इसके बाद आभरणविधिका परिमाण किया किउज्ज्वल कुण्डलों और अपने नामकी मुद्रिका (अंगूठी)के सिवाय अन्य सब आभरणोंका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३१॥ इसके पश्चत् धूपनविधिका परिमाण किया कि-अगर, लोबान और धूप आदिके सिवाय और सब धृपनविधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३२॥ इसके बाद भोजन-विधिका परिमाण करते हुए पेयविधिका परिमाण किया कि-एक मूंग आदिके यूष (ओसामण-कट) अथवा घीमें भुने हुए चावलोंकी काजीके अतिरिक्त और सब पेय पदार्थों का प्रत्याख्यान करता हूँ॥३३।। पश्चात् भक्ष्यविधिका परिमाण किया कि-एक घेवर अथवा खाजेके सिवाय अन्य भक्ष्य विधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३४॥ फिर ओदनविधिका परिमाण किया कि-कलम नामक चावल के ओदनके सिवाय और सब પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૦). પછી આભરણવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે- ઉજજવળ કુંડેલે અને પિતાના નામની વીંટી સિવાય બીજા બધાં આભરણેનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૩૧). પછી ધૂપન વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે અગર લેબાન અને ધૂપ આદિ સિવાયના બાકી બધા ધૂપન વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૨). પછી ભજનવિધિનું પરિમાણ કરતાં પિય-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે- એક મગ આદિનું ઓસામણ અથવા ઘીમાં ભુજેલા (સેકેલા) ચોખાની કાંજી સિવાય બાકીના બધાં પિય પદાર્થોનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૩). પછી ભઠ્ય વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે એક ઘેવર અથવા ખાજા સિવાય બાકીના ભવિધિનું પ્રત્યાખ્યાત કરું છું. (૩૪). પછી એદન-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે–કલમ નામના ચોખાની ભાત સિવાય બીજા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे कान्ता लोकमतीतः । 'पालङ्गे -ति-पालगं-पूर्वदेशमसिदो लताफलविशेष आनं या तच तन्माधुरकं च पालङ्गमाधुरकं तस्मात् । 'सेघे-ति सेधनं सेधः सिद्धिस्तस्मिन् सति, अम्लपचुरवेसवारसंस्कृतत्वादम्लानि, सेधाम्लानि, दालिकया
मुद्गादिरूपया सम्पादितानि तथैवाम्लानि दालिकाम्लानि, सेधाम्लानि च दालिकाम्लानि च सेधाम्ल-दालिकाम्लानि,-तेभ्यः-तलित्वा तक्रदधिकाञ्जिकादिष्वम्ल पदायषु क्लिमानां, यद्वा-अम्लवेसवारसंस्कृतानां मुद्ग-चणकादीनां चटकादिभ्य इत्यर्थः। 'अन्तरिक्षे'-ति-कांस्यादिभाजनोपर्याकाशात्पतितं जलमन्तरिक्षोदकं तस्मात् । 'पञ्च' तिककोलेलालबङ्गजातीफलकर्पूररूपैः पञ्चभिः सुगन्धि-द्रव्यैः संस्कृतं पश्चसौगन्धिकं तस्मात् ॥ २२-४२॥
ओदनोंका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३५॥ फिर सूपविधिका परिमाण कीया की-कलाय (मटर), मूंग और माष (उड़द)को दालके सिवाय और सब दालोंका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३६॥ फिर घृतविधिका परिमाणे किया कि-शरद् ऋतुमें होने वाले गोघृतमण्ड (गाय के घी सहित दहीछाछ अथवा घी) के अतिरिक्त सब घृत-विधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३७॥ फिर शाकविधिका परिमाण कीया की-वास्तुक (वथुआ) चूच्चु, तूषा, सौवस्तिक शाकविशेष और मण्डू किक शाकके सिवाय सब शाकोंका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३८॥ इसके बाद माधुरकविधिका परिमाण किया कि-पालङ्ग (पूर्वदेशमें प्रसिद्ध, वेलमें लगने वाला फल अथवा आम) माधुरकके सिवाय और सब माधुरकविधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥३९॥ फिर जेमनविधिका परिमाण किया कि दालके बने हुए और अधिक खटाईमें डाले हुए पदार्थ (जैसे दही वड़ा)के अतिरिक्त और सब जेमनविधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥४०॥ फिर બધા ભાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૫). પછી સૂપ-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે વટાણા, મગ અને અડદની દાળ સિવાય બાકી બધી દાળનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩૬) પછી ધૃતવિધિનું પરિમાણ કર્યું કે શર૬ ઋતુમાં થતાં ગદ્યુતમંડ (ગાયના ઘી સાથે દહીં-છાશ અથવા તાવેલા ઘી) સિવાય બીજી કૃત-વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૩) પછી શાક–વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે વાસ્તુક (વધુ), ચૂરચુ, દૂધિ, સૌવસ્તિક અને મંડૂકિક શાક સિવાયના બાકીનાં બધાં શ કાનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું (૩૮). પછી માધુરક-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-પલંગ (પૂર્વદેશમાં જાણીતાં, વેલે થતાં ફળ અથવા કેરી) માધુરક સિવાય બાકી બધા મારક-વિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. (૩૯) પછી જમણ–વિધિનું પરમાણુ કર્યું કે દાળનાં બનાવેલાં અને ખૂબ ખટશમાં નાખેલાં (જેવાં કે દહીંવડાં) પદાર્થ સિવાય બીજા બધા જમણવિધિનું પ્રત્યાખ્યાન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमारसञ्जीवनी टीका अ० १५० ४३-४४ सम्यक्त्वातिचार० २६१
मूलम्-तयाणंतरं च णं चउविहं अणट्रादंडं पञ्चक्खामि, तंजहाअवज्झाणायरियं,पमायायरिय,हिंसप्पयाणं, पावकम्मोवएस ॥४३॥ ____ मूलमू-इह खल्लु आणंदाइ समणे भगवं महावीरे आणंद समणोवासगं एवं वयासी एवं खलु आणंदा ! समणोवासएणं अभिगयजीवाजीवेणं जाव अणइक्कमणिजेणं सम्मत्स्स पंच अइ. यारा पेयाला जाणियव्वा, न समायरियव्वा,तंजहा संका, कंखा, विइगिच्छा, परपासंडपसंसा, परपासंडसंथवे ॥ ४४॥ ...
छाया-तदनन्तरं च खलु चतुर्विधमनर्थदण्डं प्रत्याख्यामि, तद्यथा-अपध्यानाचरितं, प्रमादाचरितं, हिंसापदानं, पापकर्मोपदेशम् ॥ ४३ ॥ .. टीका-'तदनन्तर'मित्यादि - प्राग्व्याख्यातानी सर्वाणि पदानि ॥४३॥ पानीयविधि परिमाण किया कि-आकाशसे वर्तन आदिमें गिरे हुए जलके सिवाय और सब पानीक। प्रत्याख्यान करता हूँ॥४१॥ इसके पश्चात् मुखवास विधिका परिमण किया कि-पाच सुगन्धियुक्त ताम्बूलों के सिवाय सष मुखवास विधिका प्रत्याख्यान करता हूँ ॥४२॥. - टीकार्थ-'तयाणंतरं' इत्यादि पश्चत् आनन्द गाथापतिने कहा-भदन्त ! मैं अपध्यानचरित, प्रमादाचरित, हिंसाप्रदान, और पापकर्मोपदेश, इन चारों प्रकारके अनर्थ-दंडका प्रत्याख्यान करता है । अनर्थ दंडोंके स्वरूपका पहले व्याख्यान किया जा चुका है ।। ४३ ॥ કરૂં છું (૪૦). પછી પાનીય-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે- આકાશમાંથી વાસણ વગેરેમાં પડેલા પાણી સિવાય બાકી બધા પાણીનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૪૧). પછી સુખવાસ-વિધિનું પરિમાણ કર્યું કે-પાંચ સુગંધિયુક્ત તાંબુ સિવાયના બધા. મુખવાસવિધિનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. (૪૨). "
टीकार्थ-'तयाणंतर' त्याह पछी भान यापतिथे यु- महन्त ! અપધ્યાનાચરિત, પ્રમાદા- ચરિત, હિંસાપ્રદાન અને પાપકર્મોપદેશ, એ ચારે પ્રકારના અનર્થદંડનું પ્રત્યાખ્યાન કરૂં છું. અનર્થદંડના સ્વરૂપનું વ્યાખ્યાન પહેલાં ४२वाभा यावी यु छ. (४३).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
-
उपासनाने छाया-इह खलु हे आनन्द ! श्रमणो भगवान महावीर आनन्दं श्रमणोपासकमेवमवादी-एवं खलु आनन्द ! श्रमणोपासकेनाभिगतजीवाजीवेन यावदनतिक्रमणीयेन सम्यक्त्वस्य पश्चातीचाराः प्रधाना ज्ञातव्या न समाचरितव्याः तद्यथाशङ्का, काङ्क्षा, विचिकित्सा, परपाषण्डप्रशंसा, परपाषण्डसंस्तवः ॥ ४४ ॥
टीका-सम्यक्त्वस्य मानिर्दिष्टस्वरूपस्य । 'पेयाल' इति प्रधानवाचको देशी शब्दः। तद्यथा-तानेव पञ्चातीचारान् दर्शयति-शङ्का अहंदुपदिष्टेषु तत्त्वेषु सर्वतोऽशतो वा असत्यतया संशयकरणम् । काडूक्षा सर्वतो देशतश्च मिथ्यादर्शनस्याभिलाषः । विचिकित्सा एतस्य महनस्तपोदानादिप्रयासस्य फलं भविष्यति न टीकार्थ-'इह खलु' इत्यादि श्रमण भगवान महावीर, आनन्द श्रावकसे इस प्रकार बोले-" हे आनन्द ! जीव अजीवके स्वरूपको जाननेवाले यावत् अनतिक्रमणीय श्रावकको पूर्वोक्त सम्यक्त्वके पाँच प्रधान अतिचार जानने चाहिए, किन्तु उनका आचरण न करना चाहिए। वे अतिचार इस प्रकार हैं- (१) शङ्का, [२] काङ्क्षा, [३] विचिकित्सा, [४] परपाषण्डप्रशंसा, [प] परपाषण्डसंस्तव । सर्वज्ञ भगवान द्वारा कथित तत्वोंमें थोड़ी या पूरी असत्यताकी शंका करना शंका-अतिचार है १ । एक देशसे या सर्व-देशसे मिथ्यादर्शनकी अभिलाषा करना कांक्षाअतिचार है २ । ' इस महान् दान या तपका फल मिलेगा या नहीं' इत्यादि संशयं करना विचिकित्सा-अतिचार है ३ । सर्वज्ञ द्वारा न कहे हुए धर्मकी प्रशंसा करना परपाषण्डप्रशंसा'अतिचार है ४ । सर्वज्ञद्वारा न कहे हुए धर्मका परिचय करना परपाषण्ड-संस्तव अतिचार है ५। टीकाथै-"इह खलु" त्यll श्रमण भगवान महावीरे मान श्रा५४ने मा प्रभारी કહ્યું: “હે આનંદ જીવ–અજીવનાં સ્વરૂપને જાણનારા યાવતુ અનતિક્રમણીય શ્રાવકે પૂત સમ્યક્ત્વના પાંચ પ્રધાન અતિચારે જાણવા જોઈએ, પણ આચરવા ન જોઈએ ते मतिया२ मा प्रभारी छ:- (१) At, (२) iक्षा, (3) वियित्सिा , (४) પરપાખંડપ્રશંસા, (૫) પરપાખંડસ સ્તવ. સર્વજ્ઞ ભગવાને કહેલાં તત્ત્વમાં છેડી કે વધુ અસત્યતાની શંકા કરવી એ શંકા – અતિચાર છે. (૧) એક દેશે કરીને અથવા સર્વ દેશે કરીને મિથ્યાદર્શનની અભિલાષા કરવી એ કાંક્ષા અતિચાર છે. (૨). “આ મહાનું દાન અથવા તપનું ફળ મળશે કે નહિ” એ પ્રમાણે સંશય કરે એ વિચિકિત્સા અતિચાર છે. (૩). સર્વ ન કરેલા ધર્મની પ્રશંસા કરવી એ પરપાખંડપ્રશંસા-અતિચાર છે. (૪). સર્વ ન કરેલા ધર્મને પરિચય કરે એ ५२५॥ सस्तव-मतियार छ. (५).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
पगारपर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू० ४४ सम्क्त्वातिचारनिरूपणम् २६३ वे' त्यादिरूपं संशयकरणम् । परपाषण्डप्रशंसा-सर्वज्ञानुपदिष्टस्य धर्मस्य प्रशंसनम्। परपाषण्डसंस्तवः सर्वज्ञानुपदिष्टस्य धर्मस्य परिचयः। उक्तानि च शङ्कादिनां स्वरूपाणि यथा
" जिणोवतत्तेसु, सव्वओ असओवि वा।
असच्चत्तणससीई, सत्थे संका णिरुविया ॥१॥ सव्वओ देसओ एवं, मिच्छादसणकेखणं । सम्मत्तस्साइयारेसु, बीओ कंखत्ति कित्तिओ ॥२॥ तवोदाणाइयाणं मे, पयासेण फलं सिय । ण वत्ति संसओ जो सा, वितिगिच्छा पकित्तिया ॥३॥ सव्वन्नाणुवइस्स, धम्मस्स य पसंसणं । विण्णेया परपाखंड, -प्पसंसा जिणसासणे ॥४॥ तहेव जो परिचओ, सवन्नाणुत्तधम्मगो ।
पंचमो अइयारी सो, परपाखंडसंथवो ॥५॥ इति । एतच्छाया च" जिनोपदिष्टतत्त्वेषु, सर्वतोऽशतोऽपि वा ।
असत्यत्वसंशीतिः, शास्ने शङ्का निरूपिता ॥१॥ सर्वतो देशत एवं, मिथ्यादर्शनकाक्षणम् । सम्यक्त्वस्यातिचारेषु द्वितीयः काङ्क्षति कीर्तितः ॥२॥ तपोदानादिकानां मे प्रयासेन फलं स्यात् । न वेति संशयो यः सा विचिकित्सा प्रकीचिंता ॥३॥ सर्वज्ञानुपदिष्टस्य, धर्मस्य च प्रशंसनम् । विज्ञेया परपाषण्डप्रशंसा जिनशासने ॥४॥ तथैव यः परिचयः, सर्वज्ञानुक्तधर्मगः । पञ्चमोऽतीचारः स, परपाषण्डसंस्तवः ॥५॥" इति ।
इति सूत्रार्थः ॥४४॥ शंका आदिका स्वरूप और भी कहा है-[गा०१-५]। इन गाथाओंका अर्थ ऊपर आचुका है ॥४४॥
શંકા આદિનું સ્વરૂપ બીજી રીતે પણ કહેલું છે.-(ગા. ૧–૫) એ ગાથાઓને અર્થ ઉપર આવી ગયે છે. (૪).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
.
उपासकदमासत्रे के मूलम्-तयाणंतरं ष णं थूलगस्स पाणाइवायवेरमणस्स समणोवासएणं पंच अइयारा पेयाला जाणियबा न समायरियव्वा, तंजहा-बंधे, वहे, छविच्छेए, अतिभारे, भत्तपाणवोच्छेए १॥४५॥ __ छाया-तदनन्तरं च खलु स्थूलकस्य प्राणातिपातविरमणस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचाराः प्रधाना ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-बन्धः, बधः, छविच्छेदः, अतिभारः, भक्तपानव्यवच्छेदः १ ॥ ४५ ॥
टीका-'बन्धे'-ति-बन्धनं पाणिनो रज्ज्वादिना संयोजन,वध:कशादिना परिपीडनं, छविच्छेदः शस्त्रादिनाऽवयवकर्तनम् , अतिभारः माणिस्कन्धपृष्ठाघुपरि परिमाणाधिकभारापेणं, भक्तपानव्यवच्छेद: अन्नपानाधदानं तहानोधतस्य चाऽन्तरायकरणम् ।
अत्राहुः प्राश्च आचार्याः-बन्धो द्विविधः-छिपदबन्धश्चतुष्पदबन्धश्चेति, टीकार्थ-तयाणंतरं चेत्यादि। इसके अनन्तर श्रावकको स्थूल-प्राणातिपातविरमण व्रतके पांच प्रधान अतिचार जानना चाहिए पर आचरण न करना चाहिए। वे इस प्रकार है-[१] बन्ध, [२] वध, [३] छविच्छेद, [४] अतिभार और [५] भक्तपानव्यवच्छेद ।
किसी जीवको रस्सी आदिसे बाधना बन्ध है। कोड़ा आदिसे मारना वध है। शस्त्र आदिसे उसके अवयवों (अंगों)को काटना छविच्छेद है। कन्धे या पीठ पर परिमाणसे अधिक भार लादना अतिभार है, और अन्नपानी न देना, अथवा दूसरा देता हो तो अन्तराय करना भक्त-पानव्यवच्छेद अतिचार है।
प्राचीन आचार्योंके मतसे बन्ध दो प्रकारका है-द्विपदबन्ध और टीकार्थ-तयाणंतरं चेत्यादि त्या२पछी श्राप स्यूसातिपातावरम व्रतना पांय પ્રધાન અતિચાર જાણવા જોઈએ પણ આચરવા ન જોઈએ, તે આ પ્રમાણે છેઃ (૧) બંધ, (२) १५, (3) छविच्छे८, (४) मतिमा२ भने (4) मानव्यपरछे. . કેઈ જીવને દેરડા વગેરેથી બાંધે તે બંધ છે. કેરડા વગેરેથી મારે એ વધ
છે. શસ્ત્ર આદિથી તેનાં અવેયને કાપવાં તે છવિચછેદ છે. ખાંધ અથવા પીઠ પર - પરિમાણથી વધુ ભાર લાદવે એ અતિભાર છે, અને અન્ન પાણી ન આપવાં અથવા -બીજે દેતા હોય તેમાં અન્તરાય કરે એ ભકત–પાન વ્યવછેદ અતિચાર છે.
પ્રાચીન આચાર્યને મતે બંધ બે પ્રકારનું છે. દ્વિપદબંધ અને ચતુષ્પદબંધ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्म सञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ४५ सम्यक्त्वविचारवर्णनम् २६५ तत्र द्विपदबन्धो मनुष्यादिवन्धश्चतुष्पदबन्धश्च पशुबन्धः । प्रकारान्तरेण पुनरयं द्विविधः-अर्थवन्धोऽनर्थबन्धश्चेति-प्रयोजनक्शाब्दन्धनम् , अनर्थबन्धोनिष्प्रयोजनबन्धनम् । अर्थवन्धोऽपि द्विविधः-सापेक्ष-निरपेक्षभेदात्, तत्र सापेक्षो-रज्ज्वादिभिर्मञ्जुलपदार्थः सम्पादितो, यो हि वहयादिभये समुपस्थिते सुखच्छेद्यो भवितुं शक्नोति, नायमतीचारः किन्तु यः प्राणी बन्धनमन्तरेण यथो. चितं नावतिष्ठते तन्मात्रार्थः। अध्ययनादिविषयिकामाज्ञामपालयतां शिशुप्रभृतीना मन्यापराधिनां दासीदासचौरादीनां चाग्न्यादिभयसंरक्षणगर्भः शिक्षार्थ यो बन्धः स सापेक्ष इति यावत् । यत्त निर्दयतया मनुष्य-पश्चादीनां बन्धनं स निरपेक्षो बन्धः
चतुष्पद्वन्ध । मनुष्य आदिको बांधना द्विपद-बन्ध है और पशुओंको बांधना चतुष्पद बन्ध है। दूसरी तरहसे भी बंधके दो भेद हैं-[१] अर्थवन्ध और (२) अनर्थवन्ध । प्रयोजनसे बांधना अर्थवन्ध है और विना प्रयोजनही बांध देना अनर्थबन्ध है। अर्थ-बन्ध भी दो प्रकारका है-[१] सापेक्षबन्ध और [२] निरपेक्षबन्ध । कोमल रस्सी आदिसे ऐसा बांधना कि-अग्नि लगने आदिका भय होने पर शीघ्र ही सरलतासे छोड़ा जा सके उसे सापेक्ष-बन्ध कहते हैं यह अतिचार नहीं है, केवल विना बांधे ठीक न रहनेवाले प्राणियों के लिए है । तात्पर्य यह है कि पढाई आदि संबन्धी आज्ञा न मानने वाले बालकोंको, अन्य अपराधियोंको तथा दासी दास चोर आदिको, अग्नि आदिके भयसे उनकी रक्षाका लक्ष रखते हुए केवल शिक्षा देने के लिए बांधना सापेक्ष बन्ध है । मनुष्य
મનુષ્ય આદિને બાંધવા તે દ્વિપદબંધ છે અને પશુઓને બાંધવા તે ચતુષ્પદબંધ છે. બીજી રીતે પણ બંધના બે ભેદ છેઃ (૧) અર્થબંધ (૨) અનર્થબંધ, પ્રજન માટે બાંધવા તે અર્થબંધ છે અને વિનાપ્રજને બાંધવા તે અનર્થબંધ છે. અર્થબંધ પણ બે પ્રકારના છેઃ (૧) સાપેક્ષબંધ અને (૨) બીજે નિરપેક્ષાબંધ. કમળ દેરડા વગેરેથી એવી રીતે બાંધવા કે આગ લાગવા વગેરેને ભય ઉપસ્થિત થતાં તેમને ઝડપથી અને સહેલાઈથી છેડી દઈ શકાય તે સાપેક્ષબંધ છે. એ અતિચાર નથી, કેવળ બાંધ્યા વિના બરાબર ન રહે તેવા પ્રાણીઓને માટે તે છે તાત્પર્ય એ છે કે ભણતર આદિ સમ્બન્ધી આજ્ઞા ન માનતાં હોય તેવાં બાળકને, અન્ય અપરાધીઓને તથા દાસ-દાસી-ચેર આદિને. અગ્નિ આદિના ભયથી તેમની રક્ષાનું લક્ષ રાખીને કેવળ શિક્ષા કરવા માટે બાંધવા એ સાપેક્ષાબંધ છે. મનુષ્ય પશુ આદિને નિર્દયતાપૂર્વક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशामने अयमतीचाररूपत्वाच्छावकैः सर्वथा परित्याज्यः । १ । वधादीनां स्वरूप-विधि बन्धनवदेव । इहापि निरपेक्षतया सनिर्दयं कस्यचित्ताडनमतीचारः। सत्यवसरे प्राणिनः प्राणरक्षणमपेक्ष्य मर्मस्थानत्यागपूर्वकं सापेक्षं ताडनमनतीचारः ।२। एवं छविच्छेदेऽपि कर्णनासाहस्तपादादीनां निर्दयतया छेदनमतीचारः। प्राणिनखाणार्थ व्रण विस्फोटकादिच्छेदनमनतीचारः ।३। अतिभारे च वाहकानां शक्तिमनपेक्ष्य परिमाणाधिकभारार्पणं चिरकालपर्यन्तं हल-शकटादिषु योजनं चातीचारस्तद्भिन्नोऽनतीचारः, किन्तु संभवति गत्यन्तरे भारोद्वहनेन जीबीकाग्रहणं गर्हितमेपशु आदिको निर्दयता के साथ बांधना निरपेक्ष बन्ध है। यह बन्ध अतिचार रूप है, श्रावकोंको इसका सर्वथा त्याग अवश्य करना चाहिए।
वध आदिका स्वरूप और विधि बन्धनके ही समान हैं । यहाँ भी निर्दयतापूर्वक किसीको ताड़न करना अतिचार है और अवसर होने पर प्राणोंकी रक्षाका ध्यान रखते हुए मर्मस्थानों में चोट न पहुँचा कर सापेक्ष ताडन करना अतिचार नहीं है २। इसी प्रकार कान नाक हाथ पैर आदि अंगोंको निर्दयतासे छेदना (काटना) छविच्छेद अतिचार है, और प्राणीकी रक्षाके लिए घाव या फोड़े आदिको चीरना-काटना अतिचार नहीं है ३ । अतिभारमें, जुतने वाले बैल आदिकी शक्तिकी परवाह न करके परिमाणसे अधिक बोझ लाद देना, अथवा गाड़ी आदिमें लगातार बहुत समय तक जोते रग्वना अतिचार है। शक्तिके अनुसार या थोड़े समय तक जोतना अतिचार नहीं है। हाँ, यह स्मारक બાંધવાં છે નિરપેક્ષબંધ છે. એ બંધ અતિચારરૂપ છે, શ્રાવકોએ તેને સર્વથા ત્યાગ કરે જોઈએ.
વધ આદિનું સ્વરૂપ અને વિધિ બંધનની પેઠે જ છે. એમાં પણ નિર્દયતાપૂર્વક કોઈને તાડન કરવું એ અતિચાર છે અને અવસર આવ્યે પ્રાણની રક્ષાનું ધ્યાન રાખીને મર્મસ્થાનો પર ચેટ ન લાગે એવી રીતે સાપેક્ષ તાડન કરવું એ અતિચાર નથી. (૨). એજ પ્રકારે કાને નાક હાથ પગ આદિ અંગેને નિર્દયતાપૂર્વક કાપવાં એ છવિચ્છેદ અતિચાર છે. પ્રાણીની રક્ષાને માટે ઘા અથવા ફેલા વગેરેને ચીરવા-કાપવા એ અતિચાર નથી. (૩). અતિભારમાં, ગાડે જેડાનારા બળદ આદિની શકિતની દરકાર રાખ્યા વિના પરિમાણથી વધારે બે લાદ, અથવા ગાડા સાથે સળંગ વધુ વખત સુધી તેમને જોડી રાખવા એ અતિચાર છે. શક્તિ પ્રમાણે અથવા થોડો વખત જોડવા એ અતિચાર નથી. હાં, એ ધ્યાનમાં
-
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारसञ्जीवनी टीका अ० १ सू० ४५ (१) अहिंसाव्रततिचारवर्णनम् २६७ बेति तु स्मरणीयम्(४)भक्तपानव्यवच्छेदेऽपि निष्कारणं कस्यचिबुभुक्षा-पिपासाऽ ऽतुरस्योपवासनमतीचारः,रोगादेः कस्यचिद्वोपद्रवस्य प्रशमार्थ तूपवासनमनतीचारः १५। एषु बन्धनादिषु केचितु-क्रोधाऽऽविष्टेन कस्यापि बन्धादीनि न कर्तब्यानीत्याहुरिति अत्रेमाः सङ्ग्रहगाथाः- " बंधण-वह-छविछेया- इभारमह भत्तपाणबुच्छेओ।
एए पंचऽइयारा, हवंति एयस्स तत्थ पढमं तु ॥१॥ पग्गहजोगो जीवे, कसाइहिं पीडणं वहो णेओ। तीओ अवयवकत्तण,-मइभारो बहुलभारसंठवणं ॥२॥ अन्नाईणमदाणं, पडिसेहो भत्त-पाणबुच्छेओ।
केसिंचि मए बंधो, दुविहो दुपयाण चोपयाणं च ॥३॥ छाया-" बन्धन-वध-च्छविच्छेदाऽतिभारमथ भक्तपानव्यवच्छेदः ।
एते पश्चातीचारा भवन्ति एतस्य, तत्र प्रथमं तु ॥१॥ प्रग्रहयोगो जीवे कशादिभिः पीडनं वधो ज्ञेयः । तृतीयोऽवयवकर्तन, मतिभारो बहुलभारसंस्थापनम् ॥२॥ अन्नादीनामदानं, प्रतिषेधो भक्तपानव्यवच्छेदः ।
केषाश्चिन्मते बन्धो, द्विविधो द्विपदानां चतुष्पदानां च ॥३॥ रखना चाहिए कि आजीविकाका दूसरा उपाय होने पर श्रावकको बोझ लादनेकी आजीविका करना निन्दनीय है ४ । भक्तपानव्यवच्छेदमें किसी भूखे प्यासेको विना कारण ही भक्त-पान ( अन्न-जल ) न देना अतिचार है, किन्तु रोग आदि काारणसे या अन्य किसी उपद्रवसे भक्त-पान न देना अतिचार नहीं है ६ । बन्धन आदि अतिचारोंके विषयमें कोई-कोई आचार्य ऐसा कहते हैं कि क्रोधित होकर बन्धन
आदि न करने चाहिए। संग्रह गाथाओंका अर्थ भी यही है ॥४५॥ રાખવું જોઈએ કે- આજીવિકાનું બીજું સાધન હોવા છતાં શ્રાવકે બે લાદવાને ધંધે કરી આજીવિકા ચલાવવી એ નીંદનીય છે. (૪) ભકત પાનબૅવચ્છેદમાં કઈ ભૂખ્યા-તરસ્યાને વિના કારણે અન્નપાણી ન આપવાં તે અતિચાર છે, પરંતુ રેગ આદિ કારણે અથવા બીજા કોઈ ઉપદ્રવને લીધે અન્ન–પાણી ન આપવાં એ અતિચાર નથી. (૫). બંધન આદિ અતિચારાના વિષયમાં કઈ કઈ આચાર્ય એમ કહે છે કે કેધિત થઈને બંધન આદિ ન કરવાં જોઈએ. સંગ્રહ ગાથાઓને અર્થ प र छे. (४५).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
उपासकदवाइसने [संग्रहगाथाः] पढमो दासाईणं, बीओ ओ तहा पसूणं, च । एसो पुणोवि दुविहो, अट्ठाणटप्पभेएण ॥४॥ अट्ठोवि दुप्पगारो, सावेक्खो हवइ किंच णिरवेक्खो । सावेक्खो मिउलेहि, बंधो रस्सिप्पभिइहिं भणिओ ॥५॥ अग्गिप्पभिईओ जो, भएवि संजायए सुहच्छेनो । पडिऊलायरियाणं, सिसुदासीदासचोरगाईणं ॥६॥ णिद्दयताए माणुस, पसुबंधो एस्थ होइ णिरवेक्खो । अइयाररूवताए, एसो सद्देहिं चयणिज्जो ॥ ७ ॥ जहांधणं वहाइस्सरूवविहिणो सयं मुणेयव्वा । णीदीसइ जह भेओ, तहा उ अग्गे विसेसरूवेणं ॥ ८ ॥ जिरवेक्खाए तालण, मइयारो णिद्दयत्तणेण वहे । एयव्विवरीओ पुण, सत्थे वुत्तो अणइयारो ॥९॥ णियताए कण्णा,-ईणं छेओ तहत्थि अइयारो । छविछेएवि वणाइ,-प्फोडणेमेवं अणइयारो ॥१०॥
छाया. प्रथमो दासादीनां, द्वितीयो ज्ञेयस्तथा पशूनां च । एष पुनरपि द्विविधः, अर्थानर्थप्रभेदेन ॥४॥ अर्थाऽपि द्विविधः, सापेक्षो भवति किञ्च निरपेक्षः । सापेक्षो मृदुलैबन्धो रश्मिप्रभृतिभिर्भणितः ॥५॥ अग्निप्रभृतितो यो भयेऽपि संजायते सुखच्छेद्यः । प्रतिकूलाचरितानां, शिशुदासीदासचोरकादीनाम् ॥६॥ निर्दयतया मानुषपशुबन्धोऽत्र भवति निरपेक्षः । अतिचाररूपतया, एष श्राद्धेस्त्याज्यः ॥७॥ यथावन्धनं वधादिस्वरूपविधयः स्वयं ज्ञातव्याः । निर्दिश्यते यथा भेदस्तथा त्वग्रे विशेषरूपेण ॥८॥ निरपेक्षतया ताडन-मतिचारो निर्दयत्वेन वधे । एतद्विपरीतः पुनः शास्त्रे उक्तोऽनतिचारः ॥९॥ निर्दयतया कर्णादीनां छेदस्तथाऽस्त्यतीचारः। . छविच्छेदेऽपि व्रणादिस्फोटनमेवमनतिचारः ॥१०॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
मगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ४६ सत्यव्रतातिचारवर्णनम्
[ संग्रहगाथाः] अइभारेवि य वाहग, सत्ति अणवेक्ख भारसंठवणं । अइयारो, तन्भिन्नो णिरुवाए अणहयारो य ॥ ११ ॥ एवं पंचमभेए, छुहापिवासाउलस्स णीहेडं । उववासणमइयारो, हवए रोगाइसुं अणइयारो ॥१२॥ कोहाऽऽवेसा कस्सवि, बंधाई जाउ णैव करणिज्जं । बंधाईणं विसए, केसिंचि मयं तु एमेव ॥ १३ ॥ छाया-अतिभारेऽपि च वाहकशक्तिमनपेक्ष्य भारसंस्थापनम् ॥
अतिचारः, तद्भिनो निरुपायेऽनतिचारश्च ॥११॥ एवं पञ्चमभेए क्षुधा-पिपासाकुलस्य निहें तु । उपवासनमतिचारों भवति रोगादिष्वनतिचारः ॥१२॥ क्रोधाऽऽवेशात्कस्यापि बन्धादि जातु नैव करणीयम् । बन्धादिनां विषये, केषाश्चिन्मतं तु एवमेव ॥१३॥" इति ।
इति सूत्रार्थः ॥४॥ मूलम्-तयाणंतरं च णं थूलगस्स मुसावायवेरमणस्स पंच अइयारा जाणियवान समायरियव्वा,तंजहा-सहसा अब्भक्खाणे, रहसा अब्भक्खाणे, सदारमंतभेए, मोसोवएसे कूडलेहकरणे॥४६॥
छाया-तदनन्तरं च खलु स्थूलकस्य मृषावादविरमणस्य पश्चातीचारा ज्ञातन्या न समाचरिव्याः, तद्यथा-सहसाऽभ्याख्यानं, रहोऽभ्याख्यानं, स्वदारमन्त्रभेदः, मृषोपदेशः, कूटलेखकरणम् ॥ ४६ ॥
टीका-'सहसे -ति-सहसा विचारमकृत्वैवाऽऽवेशवशाज्झटिति, अभ्याख्यानं कस्यचिदुपरि मिथ्यादोषाऽऽरोपणं सहसाभ्याख्यानम् 'त्वं चौरोऽसि,
टीकार्थ-तयाणंतरं चेत्यादि इसके अनन्तर स्थूलमृषावादविरमण व्रतके पांच अतिचार जानना चाहिए किन्तु आचरण नहीं करना चाहिए। वे इस प्रकार हैं-(१) सहसाऽभ्याख्यान, (२) रहोऽभ्याख्यान, (३) स्वदारमन्त्रभेद, (४) मृषोपदेश, (५) कूटलेखकरण ।
विचार किये बिना ही आवेशमें आकर झट किसी पर मिथ्या आरोप टीकार्थ-तयाणतरं चेत्यादि त्या२५छी स्थलभूषापावि२भए व्रतना पांय मतियार sayan नये, ५ माया मे नहि प्रभार:- (१) ससायास्यान, (२) श्याम्यान, २१२-भत्रले, (४) भूषापहेश, (५) टम४२०य.
વિચાર કર્યા વિના જ આવેશમાં આવી જઈને ઝટપટ કેઈની ઉપર મિથ્યા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
.....: उपासकदशासूचे त्वं जारजन्माऽसि, इयं च डाकनीव प्रतिभाती'-त्यादिरूपम् । १। रहसि= एकान्ते भवं-रहस्यं तस्मिन्नभ्याख्यान-मिथ्याभियोगो रहस्याभ्याख्यानम्-एकान्ते समुपविश्य कस्मिंश्चिद्विचारे गुह्यं मन्त्रयतो जनानवलोक्य- एते राजादिविरुद्धं मिथ आमन्त्रयन्ती'-त्यादिरूपम् । एते सहसाभ्याख्यानरहस्याभ्याख्याने व्रतमगणयित्वा बुद्धिपूर्वकं क्रियमाणे अनाचारतां भजतः, असावधानतया क्रियमाणे चातीचाररूपताम् । २। स्वस्य दाराः पत्नी स्वदारास्तेषां मन्त्रो-विस्रम्भभाषणं तस्य भेदः परस्मै कथनं-निजया पल्या सहकान्ते कृतस्य कामविलासादिविषयकस्य गोपनीयस्य संलपनादेरन्यं प्रति समुद्घाटनमित्यर्थः, स्वदारपदमत्र स्वमित्रादीनामप्युपलक्षकम् । ननु स्वदारमन्त्रभेदको यथास्थितवस्तुप्रतिपादकत्वान्न मिथ्यालगा देना सहसाऽभ्याख्यान है। जैसे-" तू चोर है, जारपुत्र है-गोला है, यह तो डाकिनसी मालूम होती है।" इत्यादि ॥१॥ लोग एकान्तमें बैठ कर कुछ गुप्त परामर्श कर रहे हों तो उन पर मिथ्या दोष लगा देना रहोऽभ्याख्यान है। जैसे "ये लोग आपसमें राजाके विरुद्ध सलाह कर रहे थे" इत्यादि ॥ ... ये सहसाभ्याख्यान ओर रहोभ्याख्यान, यदि व्रतकी परवाह न करके जान-बूझ कर सेवन किये जावें तो अनाचार हो जाते हैं, और यदि असावधानीसे इनका सेवन हो जाय तो अतिचार होते हैं ॥२॥ ___ अपनी पत्नी के साथ एकान्तमें किये हुए कामविलास आदि तथा गुप्त वार्तालाप आदि दूसरेसे कह देना स्वदारमन्त्रभेद है। 'स्वदार' पद यहां पर उपलक्षण है, उससे अपने मित्र आदिका भी ग्रहण होता આરોપ લગાડી દે એ સહસાયાખ્યાન છે. જેમકે–“તું ચોર છે, જારપુત્ર–ગેલે છે, એ તે ડાકણ જેવી જણાય છે” ઈત્યાદિ. (૧). લેકે એકાંતમાં બેસીને કાંઈ ગુપ્ત પરામર્શ કરી રહ્યા હોય તે તેમની ઉપર મિથ્યાદેષ લગાડે એ રહેશ્યાખ્યાન છે. જેમકે “એ લેકે માંહોમાંહે રાજાની વિરુદ્ધ સલાહ કરી રહ્યા હતા” ઈત્યાદિ.
જે વ્રતની દરકાર રાખ્યા વિના એ સહસાભ્યાખ્યાન અને રહેશ્યાખ્યાન જાણ બૂજીને સેવવામાં આવે તે અનાચાર (ત્રતભંગ) થાય છે અને જે અસાવ– ધાનતાથી એ દેનું સેવન થઈ જાય તે તે અતિચાર થાય છે. (૨).
પિતાની પત્નીની સાથે એકાન્તમાં કરેલાં કામવિલાસ આદિ તથા ગુપ્ત વાર્તાલાપ આદિ બીજાને કહી દેવાં એ સ્વદાર–મંત્રભેદ છે. “સ્વદાર” શબ્દ અહીં ઉપલક્ષણ છે, તેથી પિતાના મિત્ર આદિનું પણ પ્રહણ થાય છે, અર્થાત મિત્ર આદિએ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
जगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ४६ (२) सत्यव्रतातिचारवर्णनम् २७५ भाषीति कथमिदमतीचारेषु परिगणितमिति चेत्सत्यमुक्त, किन्तु गुप्तवार्तायां प्रकटितायां लजादिपारवश्याद्रोषाऽऽवेशाद्वा स्यादिः स्वपरमाणाघाताधन) कत्तुं शक्नोति तस्मादयमप्यतीचार इति । ३ । मृषा=मिथ्या तस्य, स चासौ वोपदेश:ऐहिकामुष्मिकाभ्युदयनिःश्रेयसविषये सन्दिहानजनपृष्ठेन तत्वार्थमजानता हिंसादिसम्पृक्तं तद्विपरीतोपदेशदानं-मृषोपदेशः। अयमप्याभोगतश्चेदनाचारोऽनाभोगतश्चातिचार इति स्वयं विवेक्तव्यम् ।४। कूटम्-असदुद्भूतं वस्तु तस्य लेखः= है, अर्थात् मित्र आदिने जो गुप्त बात एकान्तमें कही हो उसे प्रकट करदेना भी अतिचार हैं ॥ __ शंका-अपनी पत्नीकी गुप्त बात कहनेवाला यथार्थ (सच्चा) बोलता है, फिर वह मृषावादी कैसे हुआ ? और ऐसी बात कहना अतिचारोंमें क्यों शामिल किया गया है।
समाधान-ठीक है । पर गुप्त बात प्रगट हो जानेसे, लज्जा आदिके कारण क्रोध और आवेश आ जाता है। इससे स्त्री आदि, स्व-परके प्रा. णोंकाघात आदि अनर्थ कर बैठती है, इसलिए इसे अतिचार कहा है ॥३॥
मिथ्यात्वका या मिथ्या उपदेश देना मृषोपदेश है, इह-परके लोकसम्बन्धी उन्नति के विषयमें किसीको सन्देह हो और वह दूसरेसे पूछे, किन्तु वह वास्तविकताको न जानता हुआ हिंसा आदिसे युक्त उलटा उपदेश देवे तो वह उपदेश मृषोपदेश है। अगर जान-बूझकर झूठा उपदेश दे तो अनाचार है और विना जाने दे तो अतिचार है, इसमें उतना भेद स्वयं कर लेना चाहिए ॥ ४॥ झूठ लेख लिखना अर्थात् જે ગુપ્ત વાત એકાન્તમાં કહી હોય તે પ્રકટ કરી દેવી એ પણ અતિચાર છે.
શકા-પિતાની પત્નીની ગુપ્ત વાત કહેનાર યથાર્થ (સાચું) બોલે છે, તે પછી મૃષાવાદી કયી રીતે થયે? અને એવી વાત કહેવી એ અતિચારોમાં કેમ દાખલ કરી.
સમાધાન–ઠીક છે; પરંતુ ગુપ્ત વાત પ્રકટ થઈ જવાથી લજજા આદિને કારણે કોધ અને આવેશ આવી જાય છે. તેથી સ્ત્રી આદિ, સ્વ-પરના પ્રાણેને ઘાત मा अनर्थ श से छे, तेथी तेने मतियार यो छ. (3)
મિથ્યાત્વને યા મિથ્યા ઉપદેશ દે એ મૃષપદેશ છે. ઈહ-પરલેકસંબંધી ઉન્નતિના વિષયમાં કેઈને સંદેહ હોય અને બીજાને પૂછે, પરન્તુ તે વાસ્તવિકતા ન જાણતા હોવાથી હિંસા આદિથી યુક્ત ઉલટે ઉપદેશ આપે છે તે ઉપદેશ મૃદેશ છે. અગર જાણીબૂજીને જૂઠે ઉપદેશ આપે છે તે અનાચાર છે અને અજાણતાં આપે તે અતિચાર છે એમાં એટલે ભેદ પિતાની મેળે કરી લેવો(૪)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
उपासक्रमावणे लेखन, सद्रूपा क्रिया कूटलेखकिया-अन्यदीयां मुद्राघङ्कितों लिपि हस्तादिकौशलक्शा दक्षरशोरनुकृत्य परवञ्चनार्थ सर्वथा तदाकारतया लेखनमित्यर्थः, अनाचारातीचारौ तु माग्वदेवाऽऽभोगानाभोगाभ्यामवगन्तव्यो। ५ । इत्थमत्र सङ्गहगाथा:
" एस्थ य पंचइयारो, धुचंते लक्ख-लक्षणोवेया ।
सहसभक्खाणं तह, अभक्खाणं रहस्सस्स ॥१॥ णियदारमंतभेओ, मुसोवएसो य कूडलेहो य। एएसि पंचण्हं, कमसो रूवं भणिजए अग्गे ॥२॥ अवियारं जो मिच्छा,-दोसाऽऽरोवो परत्थ-- तुं चोरो। तुं णीओ' इच्चेवं, सहसब्भक्खाणमागमे वृत्तं ॥३॥ एगते मित्तेहिं, गुज्झं जं किंपि मंतयंतेसुं। मिच्छादोसाऽऽरोवो, अब्भक्खाणं रहस्समक्खायं ॥ ४ ॥ णिय-थी-मित्ताईणं, संभेओ गुज्झमंतपभिइस्स ।
णियदारमंतभेओ, णायव्वो अह मुसोवएसो सो ॥५॥ एतच्छाया च-- " अत्र च पश्चातीचारा उच्यन्ते लक्ष्यलक्षणोपेताः ।
सहसाभ्याख्यानं तथा, अभ्याख्यान रहस्यस्य ॥ १ ॥ निजदारमन्त्रभेदो मृषोपदेशश्च कूटलेखश्च । एतेषां पञ्चानां क्रमशो रूपं भण्यतेऽग्रे ॥ २ ॥ अविचारं यो मिथ्या-दोषारोपः परत्र 'त्वं चौरः । त्वं नीचः' इत्येवं, सहसाभ्याख्यानमागमे उक्तम् ॥ ३ ॥ एकान्ते मित्रगुह्यं, यत्किमपि मन्त्रयत्सु । मिथ्यादोषारोपोऽभ्याख्यानं रहस्यमाख्यातम् ॥ ४ ॥ निजस्त्रीमित्रादीनां, संभेदो गुह्यमन्त्रप्रभृतेः ।
निजदारमन्त्रभेदो, ज्ञानव्योऽथ मृषोपदेशः सः ॥ ५ ॥ दूसरेकी मुहर भादि लगाकर, हाथकी सफाईसे दूसरेके अक्षरोंकी हूबहू नकल करके उसीके ढंगसे लिख देना कूटलेख क्रिया है। यहभी पहलेकी तरह ही यदि बुद्धिपूर्वक हो तो अनाचार है और बुद्धिपूर्वक न हो तो अतिचार है। संग्रह गाथाओंका अर्थ भी यही है ।। ४६ ॥ જૂઠો લેખ લખવે અર્થાત બીજાને સહી – સીક્કો કરે, હાથની સફાઇથી બીજાના અક્ષરની હુબહુ નકલ કરવી અને એની ઢબે લખાણ કરવું, એ કૂટલેખક્રિયા છે. એ પણ પહેલાંની પેઠે બુદ્ધિપૂર્વક થાય તે અનાચાર છે અને બુદ્ધિપૂર્વક 14 डाय तो मतियार छे. (५) सं यात्रामा म ने छे. ४६).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ४७ अस्तेयव्रतातिचारनिरूपणम्
जं अब्भुयए णीसेयसे य संदेहघत्थचित्तेण ।
पुट्ठो मिच्छोवइसइ, तत्तत्थस्सापरिन्नाणा ॥ ६ ॥ यदभ्युदये निःश्रेयसे च सन्देहग्रस्तचित्तेन । पृष्टो मिथ्योपदिशति, तत्वार्थस्याऽपरिज्ञानात् ॥ ६ ॥
[ संग्रहगाथा ] हत्थाइकोसलेणं, अणुगरण जं परक्खराईणं ।
परवंचबुद्धीए, विन्नेया कूडलेहकिरिया सा ॥ ७॥" इति । छाया-हस्तादिकौशलेनानुकरणं यत्पराक्षरादीनाम् । परवश्चनबुद्धया, विज्ञेयो कूटलेखक्रिया सा ॥ ७ ॥” इति ।
इति सूत्रार्थ ॥ ४६ ॥ मलम्-तयाणंतरं च णं थलगस्स अदिण्णादाणवेरमणस्स पंच अइयारा जाणियवा न समायरिवा। तंजहा-तेणाहडे, तक्करप्पओगे, विरुद्धरज्जाइकमे, कूडतुल्ल (ला) कूडमाणे, तप्पडिरूवगववाहारे ३॥४७॥
छाया-तदनन्तरं च खलु स्थूलकस्याऽदत्तादानविरमणस्य पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-स्तेनाहृतं, तस्करप्रयोगः, विरुद्धराज्यातिक्रमः कूटतुल्य (ला) कूटपानं, तत्पतिरूपकव्यवहारः ३ ॥४७॥
टीका-'स्तेने'-ति-स्तेनाः चौरास्तैश्चौर्यवृत्या समानीतं हिरण्यधान्यादि स्तेनाऽऽहृतम्-चोरितस्य वस्तुनो लोभपारवश्यादल्पमूल्यव्ययेन ग्रहणमित्यर्थः ।१।
टीकार्थ-तयाणंतरं चेत्यादि इसके अनन्तर स्थूल अदत्तादानविरमण व्रतके पांच अतिचार जानना चाहिए पर आचरण न करना चाहिए । वे अतिचार ये हैं- (१) स्तेनाहृत, (२) तस्कर-प्रयोग, (३) विरुद्ध-राज्यातिक्रम, (४) कूटतुला कूटमान, (५) तत्प्रतिरूपक व्यवहार ।
स्तेन अर्थात् चोरद्वारा आहत अर्थात् चोरी करके लाई-हुई सोना
2014-'तयाणंतरं चेत्यादि' त्या२५४ २५–२महत्तहान-वि२भ बतना पांच અતિચાર જાણવા જોઈએ, પણ આચરવા ન જોઈએ. એ અતિચાર આ પ્રમાણે છે – (१) स्तेनात, (२) त२४२प्रयोग, (3) (१३ न्यातिभ, (४) दूट-तुमा-फूट भान, (५) तत्प्रति३५४ ०५१९२.
સ્તન અર્થાત્ ચિરદ્વાર આહત અર્થાત ચોરી કરીને લાવેલા સેના-ચાંદી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
उपासकशाङ्गसूत्रे
,
तस्कराणां चौरागां प्रयोग := 'हरत परधनानि यूथ' - मित्यादिवाक्यैः प्रेरणंतस्करमयोगः - चौर्यार्थ चौरायोत्साहप्रदानमित्यर्थः | २ | विरुद्धस्य यद्वा विरुद्धं यद्राज्यं तद्विरुद्धराज्यं तस्य तस्मिन् वा अतिक्रम = मित्रराज्यत्यागपूर्वकं सम्माप्तिःविरुद्धराज्यातिक्रमः - यस्य राज्ये निवासः स्यात्तदीयाज्ञामन्तरेण तद्विरोधिनो राज्ये प्रवेशादिकरणं राजदेयभागस्यापहरणं वेत्यर्थः । ३ । कूटतुला कूटमानकरणम्- तुला = तुला सूत्रत्वेन प्रसिद्धा, मानं वितस्ति- कुडवादि, कुटत्वं न्यूनाधिकभावस्तश्च कूटया:= न्यूनाधिकरूपायास्तुलायाः, कूटस्य = न्यूनाधिकरूपस्य मानस्य च कारण= सम्पादनमित्यर्थः, कापटचेन तुलाङ्गुलीवितस्तिमस्थादिद्वारा न्यूनस्य वस्तुनो दानमधिकस्य च ग्रहणमिति यावत् । ४ ।
तस्य प्रतिरूपकं = सदृशं तत्प्रतिरूपकं, तस्य व्यवहारः - व्यवहरणं प्रक्षेप इत्यर्थस्तस्प्रतिरूपक व्यवहारः- बहुमूल्यं यत्किमपि वस्तु स्वरूपादितो यादृशं तस्मिस्ताचांदी आदि वस्तुको लोभवश अल्प-मूल्य में ग्रहण कर लेना स्तेनाहृत अतिचार है ॥ १ ॥ चोरोंको चोरी करनेकी प्रेरणा करना या उत्साह देना तस्करप्रयोग अतिचार है। जैसे- 'हाँ तुम परधनको चुराओ' आदि || २ || जिस राजाके राज्य में निवास करते हैं उसकी आज्ञा के विना उसके विरोधी राज्य में प्रवेश आदि करना, अर्थात् शत्रु राज्य में घुसना, राज्यकर (डाण) आदिकी चोरी करना आदि विरूद्धराज्यातिक्रम है || ३ || खोटा तोलना खोटा मापना अर्थात् कपट करके तराजू, अंगुली या हथेली वाट आदि द्वारा थोडी वस्तु देना और अधिक लेना कूटतुला- कूटमान अतिचार है ॥ ४ ॥ किसी वस्तुमें उसीके समान दूसरी वस्तु मिलाकर असली वस्तुके रूपमें व्यवहार करना अर्थात् આદિ પદાર્થાને લેભ વશ થઇ અલ્પમૂલ્યમાં લેવાં એ સ્ટેનદ્ભુત અતિ ચારાને ચારી કરવાની પ્રેરણા કરવી ચા ઉત્સાહ આપવા તે તસ્કર ચેગ અતિચાર છે, જેમકે “ હા તમે પરધન ચારી જાએ’” ઇત્યાદિ (ર). જે રાજાના રાજ્યમાં નિવાસ કરતા હોઇએ તેની આજ્ઞા વિના તેના વિરોધી રાજ્યમાં પ્રવેશ આદિ કરવે, અર્થાત્ શત્રુ રાજ્યમાં પેસી જવું. રાજ્યકર અર્થાત્ દાણની ચૈારી કરવી, એ વિરૂદ્ધરાજ્યાતિક્રમ છે. (૩). ખેડુ તેલવું અને ખાટું માપવું અર્થાત્ કપટ કરીને ત્રાજવું નમાવવું અથવા આંગળી કે હથેળી વડે છૂપી રીતે ચાલાકી કરી છુ આપવું અને વધારે લેવું, એ છૂટતુલા-ફૂટમાન અતિચાર છે. (૪). કોઇ વસ્તુમાં એના જેવા ખીજી વસ્તુ મેળવવી અને અસલ વસ્તુના રૂપમાં તેને વ્યવહાર કરવે,
૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ४७ अस्तेयव्रतातिचारनिरूपणम् २७५ दशस्यैवाल्पमूल्यस्य वस्तुन, सम्मिश्रणेन व्यवहरणमिति भावः । एतद्विविधम्स्वल्पमूल्यकसदृशाऽसदृशवस्त्वन्तरसम्मिश्रणभेदात् , तत्र वर्ण-स्नेहनादिना घृतादितुल्यरूपं भेद-आलूकादि घृतादौ सम्मेल्य घृतादिमूल्येन तद्वयवहरणं प्रथमम् (१) वर्णादितः किश्चिद्भेदेऽपि बहुमूल्य के सजातीये शाल्यादावल्पमूल्यकं शाल्यन्तरादिकं सम्मेल्य तद्वयवहरणं द्वितीयम् (२) ॥५॥ अत्रेत्थं संग्रहगाथाः
"एत्थवि पंचइयारा, तेणाहड-तक्करप्पओगा य। विरुद्धरजाइक्कमे, कूडतुलाकूडमाणे य ॥१॥ एवं तप्पडिरूवग, ववहारो आगमा णेओ ।
अग्गे कमसो वुच्चइ, लक्खणमेगेगसेएसिं ॥२॥ एतच्छाया च
" अत्रापि पश्चातिचाराः स्तेनाहूत-तस्करपयोगौ च । विरुद्धराज्यातिक्रमः, कूटतुला-कूटमानं च ॥१॥ एवं तत्पतिरूपक-व्यहार आगमाद ज्ञेयः
अग्रे क्रमश उच्यते, लक्षणमेकैकमेतेषाम् ॥२॥ बहुमूल्यवाली वस्तुके समान अल्पमूल्यकी वस्तु इसमें मिलाकर बहुमूल्य वस्तुके भावमें उसे बेचना आदि तत्प्रतिरूपक व्यवहार है । यह अतिचार दो प्रकारका है-(१) अल्पमूल्यको समान वस्तु मिलाना और (२) अल्पमूल्यकी असमान वस्तु मिलाना । रंग रूप और चिकनाई में घीके समान मेद और आलू आदि मिलाकर पीकी कीमतमें उसे व्यवहार करना (वेचना) पहला भेद है, और रूप रंग आदिमें कुछ भिन्नता होने परभी बहुमूल्य शालि (चावल) आदिमें कम कीमती शालि आदि मिला कर बहुमूल्यकी कीमत लेना दूसरा भेद है । संग्रह गाथाओंका अर्थ यही है ॥४७॥ અર્થાતુ બહુમૂલ્યવાળી વસ્તુના જેવી અ૫ મૂલ્યવાળી વસ્તુ તેમાં મેળવીને બહુમૂલ્યવાળી વસ્તુને ભાવે તેને વેચવી તે તપ્રતિરૂપક વ્યવહાર છે. (૫). એ અતિચાર બે પ્રકાર છે. (૧) અલ્પમૂલ્યની એકસરખી વસ્તુ મેળવવી અને (૨) અ૫મૂલ્યની બીજી જાતની વસ્તુ મેળવવી. રંગરૂપ અને રકાશમાં ઘીને જેવી ચરબી, બટાટા આદિ મેળવવા અને ઘીની કીંમતે તે વેચવાં એ પહેલે ભેદ છેઃ અને રંગરૂપમાં કોઈ ફેરફાર હોય પણ ઉંચી કીંમતના ચેખા આદિમાં ઓછી કીંમતના ચેખા મેળવી ઉંચી કીંમત લેવી એ બીજો ભેદ છે. (૫). સંગ્રહ ગાથાઓને પણ मेर म छे. (४७).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे [ संग्रहगाथा: ] “पढमो लोहवसा जं, चोरिय-पारका वत्थुणो गहणं ।
सो तकरप्पओगो, चोरस्स्सुसाहदाणं जं ॥ ३॥ णियरायप्पयिऊले, रज्जे समतिकमो भवे तीओ । कवडायारो तोलण-माणेसुं जो चउत्थो सो ॥ ४ ॥ घयतंदलाहए जं, सरिसासरिसप्पमुलवत्थुणं ।
संमेलो छलभावा, अइयारो पंचमी एसी ॥ ५ ॥” इति । छाया-प्रथमो लोभवशाद यचोरित-परकीयवस्तुनो ग्रहणम् ।
स तस्करप्रयोगश्चौरस्योत्साहदानं यत् । ॥३॥ निजराजप्रतिकूले, राज्ये समतिक्रमो भवेत्तृतीयः । कपटाचारस्तोलन-मानयोयश्चतुर्थः सः ॥४॥ घृततन्दुलादिके यत् , सदृशाऽसदृशाल्पमूल्यवस्तुनोम् । संमेलश्छलभावादतिचारः पश्चम एषः ॥५॥ इति ।
इति मूत्रार्थः ॥४७॥ मलम्-तयाणंतरं च णंसदारसंतोसीए पंच अइयारा जाणियहा न समायरियवा, तंजहा-इत्तरियपरिग्गहियागमणे, अपरिग्गहियागमणे, अणंगकीडा, परविवाहकरणे, कामभोगतिवाभिलासे ४ ॥४८॥
__छाया-तदनंतरं च खलु स्वदारसन्तोषिकस्य (स्वदारसन्तुष्टेः) पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-इत्वरिकपरिगृहोतागमनम् , अपरिगृहीता गमनन् , अनङ्गक्रीडा, परविवाहकरणं, कामभोगतीव्राभिलाषः ४ ॥४८॥
टीका-इत्वरिके'ति-एति-परपुरुष प्राप्नोतीतीत्वरी-कुलटा, सा चासौ
टीकार्थ ' तयाणंतरंचे '-त्यादि इसके अनन्तर स्वदारसन्तोष व्रतके पांच अतिचार जानना चाहिए किन्तु आचरण नहीं करना चाहिए। वे इस प्रकार हैं-(१) इत्वरिक-परिगृहीतागमन, (२) अपरिगृहीतागमन, (३) अनङ्गक्रीडा, (४) परविवाहकरण, (६) कामभोगतीव्राभिलाष ।
साथ-' तयाणंतरं चे-त्याहि पछी स्पहारसतोष प्रतना पांच मतियार नवा જોઈએ પણ આચરવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે:-(૧) ઈવકિપરિગ્રહીતાગમન,(૨) (3) मनीस, (४) ५२विवा४२६, (५) मनोगतीमिताप.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ४८ स्वदारसंतोषव्रतातिचारनिरूपणम् २७७ परिगृहीता चेति, यद्वा इत्वरशब्दोऽल्पार्थकोऽपि, तथा च-इत्वरम् इत्वरकालमपकालार्थमिति यावत्, परिगृहीता-स्वीकृतार्थाभाटकोत्कोचदानादिद्वारा तदन्यथावा,तस्यां गमनं परस्त्रिया सह मैथुनसेवनम् ,वस्तुतस्तु इत्वरशब्दोऽल्पकालार्थकोऽल्पकालिकार्थकश्च,ततश्च-इत्वरम् स्वल्पकालं यावत्, यद्वा इत्वरी-स्वल्पकालिकी चासौ परिगृहीता चेतीत्वरपरिगृहीता वाग्दत्तेत्यर्थस्तस्यां गमनमित्वरपरिगृहीतागमनम्, अत एवापरिगृहीतेत्यस्य न वैयर्थ्यमिति सूक्ष्मेक्षिकयाऽवेक्षणीयम् । अयं चाऽतिक्रम-व्यतिक्रमाऽतीचारपर्यन्तरस्थोऽतीचारस्तदुपरिगतश्चानाचार उच्यते,तत्र
(१) परपुरुषगामिनी स्त्रीको इत्वरिका कहते हैं, अथवा 'इत्वर 'का अर्थ है थोड़ा समय, अतः थोड़े समयके लिए स्वीकार की हुई स्त्री इत्वरिकपरिगृहीता कहलाती है। तात्पर्य यह है कि-भाड़ा या घूस देकर परस्त्रीका सेवन करना-इत्वरिकपरिगृहीतागमन है। किन्तु वास्तव में 'इत्वर' शब्द अल्प और अल्पकालीन अर्थका वाचक है, अतएव इत्वरिकपरिगृहीताका अर्थ यह हुआ कि-अल्प काल तक अथवा अल्पकालवाला स्वीकार की हुई अर्थात् वागदत्ता (जिसके साथ वाग्दानसगाई-होगया हो), उस वाग्दत्ता के साथ गमन करना इत्वरिकपरिगृहीतागमन अतिचार है। इससे 'अपरिगृहीता' विशेषण भी सार्थक सिद्ध हो जाता है। यह इत्वरिकपरिगृहीतागमन जब अतिक्रम, व्यक्तिक्रम और अतिचार की सीमा तक रहता है तब तक वह अतिचार है, इसके ऊपर अनाचार हो जाता हैं। किसी दूषित कार्य को करनेका संकल्प होना अतिक्रम है । संकल्प
(૧) પરપુરુષગામિની સ્ત્રીને ઈરિકા કહે છે, અથવા “ઈવરને અર્થ છે થોડા સમય, એટલે થોડા સમયને માટે સ્વીકાર કરેલી સ્ત્રી ઇરિક પરિણીતા કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે-ભાડું યા બક્ષીસ આપીને પરસ્ત્રીનું સેવન કરવું એ ઈરિક પરિગૃહિતાગમન છે. પરંતુ વસ્તુતઃ “ઈવર’ શબ્દ અ૫ અને અલ્પકાલીન અને વાચક છે, એટલે ઇત્વરિક પરિગ્રહીતાને અર્થ એ થયો કે અલ્પકાળ સુધી અથવા અલ્પકાળવાળી સ્વીકાર કરેલી અર્થાત્ વાગ્દત્તા (જેની સાથે વાઝાન–સગાઈ થઈ હોય), એ વાગ્દત્તાની સાથે ગમન કરવું એ ઇત્વરિક પરિગ્રહીતાગમન અતિચાર છે. એથી “અપરિગ્રહીતા” વિશેષણ પણ સાર્થક સિદ્ધ થાય છે. એ ઇરિક પરિગૃહીતગમન જ્યારે અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ અને અતિચારની સીમા સુધી રહે છે ત્યાં સુધી તે અતિચાર છે, તેથી ઉપર જતાં તે અનાચાર થઈ જાય છે.
કોઈ દૂષિત કાર્ય કરવાને સંક૯પ થાય તે અતિક્રમ છે. સંક૯પ કરેલા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
उपासकदशास्त्रे
कस्यचिदूषितस्य कार्यस्य सङ्कल्पमात्रमतिक्रमः, संकल्पितस्य चास्य कार्यस्य सिद्धयर्थं तत्साधन सङ्गग्रहो व्यतिक्रमः, साधनसङ्ग्रहे जाते तस्य सङ्कल्पितस्य दूषितकार्यस्याssरम्भोऽतीचारोऽन्ततो निर्वहणं चाऽनाचारः । १ । अपरिगृहीता = पाणिगृहीतीभिन्ना विधवा च तत्र पाणिगृहीतीभिन्ना वेश्या कन्यके, तथा चापरिगृहीतासु = वेश्याकन्यका- विधवासु गमनम परिगृहीतागमनम् । केचित्तु अपरिगृहीतेश्य ने नैव वाग्दत्ताया ग्रहणमित्याहुः । अत्राप्यतिक्रमादयः पूर्ववदेव | २ | न अङ्गमनङ्गं तस्मिन्नर्थाद्विषयभोगाय प्राकृतं यदङ्गं योनिरिति, तद्भिन्ने दारुचर्मादिनिर्मित कृत्रिम योन्यादौ मुखादौ वा क्रीडा = कामान्धतया विषयभोगोऽनङ्गक्रीडा | ३| परेषां निजापत्यभिन्नानां किए हुए कार्यकी सिद्धिके लिए साधन जुटाना व्यतिक्रम है । साधन जुट जाने पर उस दूषित कार्य को आरंभ करना अतिचार है, और उस कार्य को पूरा करदेना अनाचार है ।
(२) पाणिग्रहण की हुई पत्नी से भिन्न वेश्या, कन्या, विधवा आदि के साथ गमन करना अपरिगृहीतागमन है । कोई-कोई अपरिगृहीता का अर्थ वाग्दत्ता मानते हैं। यहां पर भी अतिक्रम, व्यतिक्रम, और अतिचार पर्यन्त अतिचार है, और इससे आगे अनाचार हो जाता है ।
[३] विषयभोग के लिए जो स्वाभाविक अंग हैं, उनसे भिन्न लकडी, चमड़ा या रबर आदिकी बनी हुई कृत्रिम योनि आदि अथवा मुख आदिमें कामान्ध होकर विषय-भोग करना अनङ्गक्रीडा अतिहै ।
[४] अपनी सन्तानसे भिन्न का, स्नेह आदिके वश होकर કાર્યની સિદ્ધને માટે સાધન યાજવું એ વ્યતિક્રમ છે. સાધન ચેાયા પછી એ દૂષિત કાર્યનો આરંભ કરવા એ અતિચાર છે અને એ કાર્યને પૂરું કરવું એ અનાચાર છે. (૨) પાણિગ્રહણ કરેલી પત્નીથી જૂદી વેશ્યા, કન્યા, વિધવા આદિની સાથે ગમન કરવું એ અપરિતાગૃહીતાગમન છે. કઈ કઈ અપરિગૃહીતાના અ વાગ્દત્તા માને છે. એમાં પણ અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ અને અતિચાર સુધી અતિચાર છે, અને તેથી આગળ જતાં અનાચાર થઈ જાય છે.
(૩) વિષયસેગને માટે જે સ્વાભાવિક અંગ છે યા રબ્બરની બનાવેલી કૃત્રિમ ચેાનિ આદિ અથવા મુખ વિષયભાગ કરવા એ અનગક્રીડા અતિચાર છે.
તેથી ભિન્ન કાષ્ઠ, ચામડું આફ્રિમાં કામાન્ય બનીને
(४) पोताना संतानो सिवाय अन्यने, स्नेह माहिथी वश थाने, विवाह.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० ४८ स्वदारसंतोषव्रततातिचारनिरूपणम् २५९ स्नेहादिना यता स्वापेक्षया परस्यां जातौ विवाहकरणं =परिणयनसम्पादनं-परविवाहकरणम् ।४। कामा-शब्दो रूपं च, भोगः गन्धो रसः स्पर्शश्व, तयोःशब्दरूपगन्धरसस्पर्शानामित्यर्थः, तीव्रः अत्युत्कटः, अभिलाषः =इच्छा कामभोगतीव्राभिलाषः, अयं हि स्वदारेष्वपि निरन्तरसुखभोगेच्छारूपः, स च कामोद्वेजकवाजीकरणादिपरिषेवणेन क्षतस्य क्षारमिव भृशं कामस्योपजननेनाऽऽत्मनोमालिन्यसम्पादकत्वादतीचारः । ५ । इत्थमत्र संग्रहगाथा:
[संग्रहगाथा ] " अस्सवि पंचऽइयारा, वयस्स इत्तरपरिग्गहिया ।
अपरिग्गहियेयासुं, गमणं पढमो तहा बीओ ॥ १ ॥ तीओ अणंगकीडा, अवि तुजो परविवाहकरणं च। एवं कामे भोए, तिव्वहिलासो य पंचमो णेओ ॥ २ ॥ सुक्कुकोयाइवसा, जा णीया होइ किंचि कालटुं। अहबा वयदिन्ना जा, सा चुत्तेत्तरपरिग्गहियां ॥३॥ तीए गमणं पढमो, अपरिग्गहिया उ कन्नगा वेस्सा । परइत्थी य इमासु, गमणं बीओ इहऽत्थि अइयारो ॥४॥ केसिंचि मए अपरिग्गहियेव विणिच्छिएह वयदिना। एत्थ य सूईदोरगणाया गमणं अणायारो ॥५॥ जोणिविभिन्नंगे जा, कीला विसयस सिद्धिविवरीया।
कामंधबुद्धिवसओ, विनेयाऽणंगकीला सा ॥ ६ ॥ विवाह कराना परविवाहकरण अतिचार है।
५] शब्द रूप गन्ध रस स्पर्श आदि विषयों की अत्यन्त तीव्र लालसा रखना, काम-भोग-तीव्राभिलाष अतिचार है। स्वपत्नी के साथ भी सदैव सुख भोगकी इच्छा रखना इसी अतिचारमें शामिल है। यह कामके वेगको बढ़ाने वाले वाजीकरण आदिके सेवनसे, घावपर नमक छिड़कनेके समान कामवर्द्धक होनेके कारण आत्माकी मलिनता का कारण है॥४८॥ કરાવ એ પરવિવાહકરણ અતિચાર છે.
(૫) શબ્દ રૂપ ગંધ રસ સ્પર્શ આદિ વિષયેની અત્યંત તીવ્ર લાલસા રાખવી, એ કામગ તીવ્રભિલાષ અતિચાર છે. સ્વપત્નિની સાથે પણ સદેવ સુખ–ભેગની ઈરછા રાખવી એ આ અતિચારમાં ગણાય છે. કામના વેગને વધારનારા વાજીકરણ આદિના સેવનથી ઘા ઉપર મીઠું છાંટવાની પેઠે કામવર્ધક થવાનું કારણ હોવાથી આત્માની મલીનતાનું કારણ છે. (૪૮).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८.
उपासकदशासूत्रे सिणेहइच्छाए जो य, परस्स जं वा सभिन्नजाइम्मि । उव्वहणं जं सहसा, णायव्वं परविवाहकरणं तं ॥७॥ कामासदो रुवं, गेज्झा भोएण गंध-रस-फासा । तेसिं तिव्वा वंछा, अध्यारो पंचमों वुत्तो ॥८॥ कामुग्वेयग-वाईकरणाइणिसेवणा हि कामस्स । अइबुड्डी खारा विव, खयस्स तेणप्पमलिणत्तं ॥९॥ तम्हा तिव्वहिलासो, कामे भोए य जो हवह सोवि।
अइयारो मंतव्वो, जिणसासणतत्तविन्नेहिं ॥१०॥” इति । एतच्छाया च
" अस्यापि पश्चातीचारा व्रतस्य, इत्वरपरिग्रहीता ।
अपरिगृहीता, एतयोर्गमनं प्रथमस्तथा द्वितीयः ॥ १॥ तृतीयोऽनङ्गक्रीडा, अपि तुर्यः परविवाहकरणं च । एवं कामे भोगे तीव्राभिलाषश्च पञ्चमो ज्ञेयः ॥ २ ॥ शुल्कोत्कोचादिवशाद् या नीता भवति किश्चित्कालार्थम् । अथवा वाग्दत्ता या, सा उक्तत्वरपरिगृहीता ॥ ३ ॥ तस्यां गमनं प्रथमः, अपरिगृहीता तु कन्यका वेश्या । परस्त्री च इमामु गमनं द्वितीयं इहास्त्यतीचारः ॥४॥ केषाश्चिन्मते-अपरिगृहीतैव विनिश्चितेह बाग्दत्ता । अत्र च सूचिदवरकन्यायाद्गमनमनाचारः ॥५॥ योनिबिभिन्नाङ्गे या, विषयस्य सृष्टिविपरीता । कामान्धबुद्धिवशतो, विज्ञेयाऽनङ्गक्रीडा सा ॥ ६ ॥ स्नेहेच्छया यश्च परस्य, यद्वा स्वभिन्नजातौ । उद्वहनं यत्सहसा, ज्ञातव्यं परविवाहकरणं तत् ॥७॥ कामात-शब्दो रूपं ग्राह्या भोगेन गन्ध-रस-स्पर्शाः । तेषां तीवा वान्छा, अतिचार पञ्चम उक्तः ॥८॥ कामोद्वेजक-वाजीकरणादिनिषेवणादि कामस्य । अतिवृद्धिः क्षारादिव क्षतस्य तेनाऽऽत्ममलिनत्वम् ॥९॥ तस्मात्तीवाभिलाषः कामे भोगे च यो भवति सोऽपि । अतिचारो मन्तव्यो जिनशासनतत्वविज्ञैः ॥१०॥” इति ।
इति सूत्रार्थः ॥४८॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० ५० इच्छापरिमाण व्रतातिचारनिरूपणम् २८१
मलम-तयाणंतरं च णं इच्छापरिमाणस्स समणोवासएणं पंच अइयारा जाणियवा न समायरियवा, तंजहा-खेत्तवत्थुपमाणाइकमे, हिरणसुवण्णपमाणाइकमे, धणधन्नपमाणाइकमे, दुपयञ्चउप्पयपमाणाइक्कमे, कुवियधातुपमाणाइक्कमे ५ ॥ ४९ ॥
छाया- तदनन्तरं च खलु इच्छापरिमाणस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समचरितव्याः तद्यथा-क्षेत्रवास्तुप्रमाणातिक्रमः, हिरण्यसुवर्णप्रमाणातिक्रमः, धनधान्यप्रमाणातिक्रमः, विपदचतुष्पदप्रमाणातिक्रमः, कुप्यधातुप्रमाणातिक्रम ॥५॥ ४९ ॥
टीका क्षेत्रे'-ति-वृष्टिनद्यादिजलसेकेन सस्योत्पादनसमा भूमिः क्षेत्री, भूमिगृहोपरिगृहतदुभयगृहस्वरूपं च वास्तु, एनयोर्यत्प्रमाणं-मर्यादा तदतिक्रमः तदुल्लवनं प्रथमः (१) । दीनारालङ्करणादिरूपे घटितस्याघटिस्य वा रजतस्य, टीकार्थ-'तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके अनन्तर श्रमणोपासकको इच्छापरिमाण व्रत के पांच अतिचार जानना चाहिए, किन्तु सेवन न करना चाहिए। वे इस प्रकार हैं-(१) क्षेत्रवास्तुप्रमाणातिक्रम, (३) धनधान्यप्रमाणातिक्रम, (४) द्विपदचतुष्पदप्रमाणातिकम, (५) कुप्यधातुप्रमाणातिक्रम ।
(१) वर्षा या नदी आदिके जलसे सींचे जाने पर धान्यको उत्पन्न करनेवाली भूमिको क्षेत्र कहते हैं। एक मंजिल वाले और अनेक मंजिल वाले-दोनों प्रकार के गृहों को वास्तु कहते हैं । इनकी जितनी मर्यादा की हो उसका उल्लंघन करना क्षेत्रवास्तुममाणातिकम है।
(२) दीनार (मुहर-सिका) तथा आभूषण रूप अर्थात् घड़ी हुई या टीकार्थ-'तयाणंतरं चे'-त्यादि पछी श्रमास ४२७५श्मिा तना पाय पतियार पास, ५५ सेवा न ये. ते 41 प्रमाले छ:-(१) क्षेत्रवास्तुप्रभातिम, (२) हिरण्यसुवा प्रमाणतिभ, (6) धनधान्यप्रमातिभ, (४) द्वि५६यतु०५६प्रभातिभ, (५) 'यप्रमातिम.
વરસાદ કે નદી આદિનું પાણી સીંચીને ધાન્યને ઉત્પન્ન કરનારી ભૂમિને ક્ષેત્ર કહે છે. એક મજલાવાળા અને અનેક મજલાવાળા–બેઉ પ્રકારનાં ગૃહાને વાસ્તુ કહે છે. એની જેટલી મર્યાદા કરી હોય તેનું ઉલંઘન કરવું એ ક્ષેત્ર–વાસ્તુપ્રમાણાતિકમ છે.
(૨) સેના. મહેર તથા આભૂષણરૂપ અર્થાત્ ઘડેલાં કે નહીં ઘડેલાં સોના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
उपासकदशाङ्गसूत्रे सम्बन्धे या स्वनिश्चिता मर्यादा, तदुल्लङ्घनं द्वितीयः (२) घृत दुग्ध-दधि-गुड-शर्करादिकं धनं, शालि-गोधूम-मुद्ग-माष-यव-मकादिकं च धान्यम्, एतदुभयविषये या स्वानिश्चिता मर्यादा तदुल्लङ्घनं तृतीय: (३)। दासीदासादयो मनुष्या हंसमयूरादयः पक्षिणश्च द्विपदाः, तथा गज गवा-श्व-महिष्यादयश्चतुष्पदाः, एतद्विषये या स्वनिश्चिता मर्यादा, तदुल्लकनं चतुर्थः (४) । शय्यासनवस्त्रभाजनादि कुप्यं, तद्विये या स्त्रनिश्चिता मर्यादा, तदुल्लङ्घनं पञ्चमः (५)। आसां सर्वासां मागुक्तानां मर्यादानामनाभोगत उल्लङ्घनमतीचार आभोगतस्त्वनाचारः । अत्रेत्थं सग्रहगाथा:--
"एत्थवि पंचऽइयारा, खेत्ताइपमाणलंघणं पढमो ।
बीओ हिरणपभिइ,प्पमाणपरिलंघणं चेव ॥ १ ॥ छाया-" अत्रापि पश्चातीचाराः, क्षेत्रादिप्रमाणलङ्घनं प्रथमः ।
द्वितीयो हिरण्यप्रभृति, प्रमाणपरिलचनं चैव ॥ १ ॥ विना घडी हुई रजत (चांदि-सोने) की निश्चित मर्यादा का उल्लंघन करना दुसरा अतिचार है।
(३) घी, दूध, दही, गुड़, शकर आदि धन, और चावल, गेहूँ, मूंग, उड़द, जौ, मक्का ,-आदि धान्य कहे जाते हैं। इन दोनों के विषय में जो मर्यादा की हो उसका उल्लंघन करना तीसरा अतिचार है।
(४) दासी, दास आदि मनुष्य और हंस मोर आदी पक्षी द्विपद, तथा हाथी, घोड़ा, गाय, बैल, भैस आदि चतुष्पद कहलाते हैं। इनके सम्बन्धमें की हुई मर्यादाको उल्लंघन करना चौथा अतिचार है। . (५) शय्या, आसन, वस्त्र, बर्तन आदि कुप्यधातु हैं। उनका संबन्ध में की हुई मर्यादाको उल्लंघन करना पाचवा अतिचार है । संग्रह गाथाओंका अर्थ भी यही है ।। ४९ ॥ ચાંદીની નિશ્ચિત મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું એ બીજે અતિચારે છે.
(3) घी, दूध, दही , सा७२ मा धन सन 2 मा, घ, भग, म, જવ, મકાઈ આદિ ધાન્ય કહેવાય છે. એ બેઉની જેટલી મર્યાદા કરી હોય તેનું ઉલંઘન કરવું એ ત્રીજો અતિચાર છે.
(४) हासी, हास, माह मनुष्य तथा स, भा२ मा पक्षी द्विपद, भने હાથી, ઘોડા, ગાય, બળદ, ભેંસ આદિ ચતુષદ કહેવાય છે. એ સંબંધે કરેલી મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું એ ચે અતિચાર છે.
(५) शय्या, भासन, १२त्र, 41 माह प्य वाय छे. ये संगधा કરેલી મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું એ પાંચમે અતિચાર છે. સંગ્રહ ગાથાઓને પણ मेश मर्थ छे. (४८).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ५० इच्छापरिमाणव्रतातिचारवर्णनम् २८३
तीओ धणाइविसय,-प्पमाणलंघो अह चउत्थो उ । दुपयाइणो पमाणु,-ल्लंघो कुप्पस्स पंचमो णेओ ॥२॥ खेत्तं सस्सुप्पायण, सत्ता भूमीगिहाइँ तह वत्थु । एसि जा मजाया, ताए उल्लंघणं हवह पढमो॥३॥ दीणाराइसु घडिया,ऽघडियाणं जं सुवण्णाणं । रुप्पाइसु रययाणं, तह मजायावइक्कमो बीओ ॥४॥ गुड-घय-दुग्धाईणं, तह जव-गोहुम-सालिपभिईण । जो दढमज्जायाए, अइक्कमो हवइ सो तीओ ॥५॥ दोसीदासाइसु तह, हंसाइलु किंच गाय-हयाइसु जं । तारिसमजायाए, समइकमणं चउत्थो सो ॥६॥ एवं मजायाए सेजाऽऽसणवत्थ-भायणाइसु जं।
उल्लंघणमिह बुत्तो, अइयारो पंचमो एसो ॥ ७ ॥” इति । एतच्छाया च--
तृतीयो धनादिविषयप्रमाणलङ्घः, अथ चतुर्थस्तु । द्विपदादेः प्रमाणोल्लङ्घः कुप्यस्य पञ्चमो ज्ञेयः॥ २ ॥ क्षेत्रं शस्योत्पादनसत्ता भूमिगृहादि तथा वास्तु । एषां या मर्यादा, तस्या उल्लङ्घनं भवति प्रथमः ॥ ३ ॥ दीनारादिषु घटिताऽघटितानां यत्सुवर्णानाम् ।। रूप्यादिषु रजतानां, तथा मर्यादाव्यतिक्रमो द्वितीयः ॥४॥ गुड-घृत-दुग्धादीनां तथा यव-गोधूम-शालिप्रभृतीनाम् । यो दृढमर्यादायाः अतिक्रमो भवति स तृतीयः ॥५॥ दासीदासादिषु तथा, हंसादिषु किञ्च गज हयादिषु यत् । तादृशमर्यादायाः समतिक्रमणं चतुर्थः सः ॥६॥ एवं मर्यादायाः शय्याऽऽसनवस्त्रभाजनादिषु यत् । उल्लङ्घनमिहोक्तः, अतिचारः पञ्चम एषः ॥७॥' इति ।
इति सूत्रार्थः ॥४९॥ मूलम्-तयाणंतरं च णं दिसिवयस्स पंच अइयारा जाणियबा न समायरियावा, तंजहा-उदिसिपमाणाइकमे, अहोदिसिपमाणाइक्कमे, तिरियदिसिपमाणाइक्कमे, खेत्तवुड्डी, सइअंतराद्धा६ ॥५०॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
उपासकदशाङ्गसूत्रे छाया-तदनन्तरं च खलु दिव्रतस्य पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्या तद्यथा-उर्ध्वदिप्रमाणातिक्रमः, अधोदिममाणातिक्रमः, तिर्यग्दिकप्रमाणातिक्रमः क्षेत्रद्धिः स्मृत्यन्तर्धानम् ६ ॥ ५० ॥
टीका--'ऊर्बे'ति-यथाक्रममूर्धादिदिङ्मर्यादाया अतिक्रमः प्रथमो द्वितीयस्तृतीयश्च । एते त्रयोऽनाभोगतोऽतीचाराः।३।पूर्वादिदिक्षु गमनाऽऽगमनाथै नियतस्य
क्षेत्रस्य कार्यावश्यकत्ववशादेकस्या दिशः सकाशात्कश्चिदंशमपहृत्याऽऽवश्यकतानुसारं दिगन्तरे संयोज्य परिवर्द्धनं-क्षेत्रद्धिः । अयं च व्रतमपेक्ष्य समाचरितत्वादतीचारः।४। स्मृतेः स्मरणस्य अन्तर्धा व्यवधानं स्मृत्यन्तर्धा-स्मरणापभ्रंश इत्यर्थः, यस्यां दिशि यादृशी नियतामर्यादा तस्या विस्मरणमिति भावः।५।अत्रेमाःसङ्ग्रहगाथा:
[ संग्रहगाथा ] " वयस्सस्सवि पंचेव, अइयारा पकित्तिया ।
उड्ढे हेढे तिरिक्खम्मि, मज्जायाए अइकमा ॥ १ ॥ पुव्वाइसु तहा मज्जाइयक्खेत्तविवडणं । मज्जाया-णियमो जेसि, दिसाए जारिसो कओ ॥ २॥ एयविसरणं चेव, कमेणेह णिदंसिया।" इति । टीकार्थ-'तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके अनन्तर दिग्वत के पांच अतिचार जानना चाहिए किन्तु सेवन नहीं करना चाहिए। वे ये हैं-(१) ऊर्ध्वदिकप्रमाणातिक्रम-ऊंची दिशाके प्रमाणको उल्लंघन करना, (२) अधोदिक्प्रमाणातिक्रम-नीची दिशाकी सीमाको भंग करना (३) तियंग्दि
प्रमाणातिक्रम-तिरछीपूर्व आदि दिशाओंकी मर्यादाका उल्लंघन करना, (४) क्षेत्रवृद्धि-पूर्वादि दिशाओंमें गमन-आगमन के लिए नियत किये हुए क्षेत्रको आवश्यकता होने पर दूसरी दिशाके कुछ अंशको मिला कर बढा लेना, (५) मृत्यन्तर्धान-नियतमर्यादाको भूल जाना। इनमें से पहेलेके तीन अतिचार बुद्धिपूर्वक न हों तब अतिचार कहलाते हैं,
टीकार्थ-'तयाणंतरं' चे-त्या त्या२पछी दिन पांय मतियार Meght at પણ સેવવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણેઃ- (૧) ઊર્ધ્વરિપ્રમાણુ તિક્રમ-ઉંચી દિશાના પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું, (૨) અધેદિક્રપ્રમાણતિકમ–નાચી દિશાની સીમાને ભંગ કર, (૩) તિર્યાબ્દિપ્રમાણતિક્રમ-તિકી પૂર્વ આદિ દિશાઓની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું, (૪) ક્ષેત્રવૃદ્ધિ-પૂર્વાદિ દિશાઓમાં જવા-આવવાને માટે નક્કી કરેલા ક્ષેત્રમાં કાંઈક ભાગ જરુર પડતાં બીજી દિશામાં મેળવીને વધારો કરી લે, (૫) ઋત્યન્તર્ધાન -નિયત મર્યાદાને ભૂલી જવી તે. એમાંના પહેલા ત્રણ અતિચાર બુદ્ધિપૂર્વક ન હોય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० ५० इच्छापरिमाणव्रतातिचारनिरूपणम् २८५ एतच्छाया च
" व्रतस्यास्यापि पञ्चैवातीचाराः प्रकीर्तिताः । उद्येऽधस्तिरश्चि मर्यादाया अतिक्रमाः ॥ १ ॥ पूर्वादिषु तथा मर्यादितक्षेत्रविवर्दनम् । मर्यादानियमो येषां दिशो यादृशः कृतः ॥ २ ॥ एतद्विस्मरणं चैव, क्रमेणेह निदर्शिताः ॥” इति ।
॥ इति मूत्रार्थः ॥ ५० ॥ मूलम्-तयाणंतरं ज णं उवभोगपरिभोगे दुविहे पण्णत्ते, तं जहा-भोयणओ कम्मओ य । तत्थ ण भोयणओ समणोवासएणं पंच अइयारा जाणियवा न समायरियवा, तंजहाःसचित्ताहारे, सचित्तपडिबद्धाहारे, अप्पउलिओसहिभक्खणया,दुप्पउलिओसहि भक्खणया, तुच्छोसहिभक्खणया ।
कम्मओणं समणोवासएणं पणरस कम्मादाणाइं जाणियव्वाइं, न समायरियव्वाइं, तं जहा
(१) इंगालकम्मे, (२) वणकम्मे, (३) साडीकम्मे, (४) भाडीकम्मे, (५) फोडीकम्मे, (६) दंतवाणिजे, (७) लक्खवाणिज्जे, (८) रसवाणिज्जे, (९) विसवाणिज्जे, (१०)केसवाणिज्जे,(११) जंत
जान-बूझकर कोई ऊर्ध्व आदि किसी दिशाके प्रमाणका उल्लंघन करे तो अनाचार होगा। चौथा अतिचार भी तब तक ही रहता है, ' जब तक कि व्रतकी अपेक्षा रखता हो, आगे वह भी अनाचार हो
जाता है। संग्रह गाथाएँ गतार्थ हैं ।। ५० ॥ તે અતિચાર કહેવાય છે; જાણી–બૂઝીને કેઈ ઊર્ધ્વ આદિ દિશાનું ઉલંઘન કર્યું હોય તે તે અનાચાર થાય છે. જે અતિચાર પણ જ્યાં સુધી વ્રતની અપેક્ષા રાખતે હોય ત્યાં સુધી જ તે અતિચાર રહે છે, આગળ જતાં તે પણ અનાચાર થઈ જાય છે. सड गाथामा तार्थ छ. (५०).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
उपासकदशाङ्गसूत्रे पीलणकम्मे, (१२) निलंछणकम्मे, (१३) दवग्गिदावणया, (१४) सरदहतलायसोसणया,(१५)असईजणपोसणया ७॥सू.५१॥
छाया-तदनन्तरं च खलु उपभोगपरिभोगो द्विविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथाभोजनतः कर्मतश्च । तत्र खलु भोजनतः श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-सचित्ताहारः, सचित्तप्रतिबद्धाहारः, अपकौषधिभक्षणता, दुष्पक्वौषधिभक्षणता, तुच्छौषधिभक्षणता ।
कर्मतः खलु श्रमणोपासकेन पञ्चदश कर्मादानानि ज्ञातव्यानि न समाचरितव्यानि, तद्यथा-(१) इङ्गालकम, (२) बनकर्म, (३) शाकटिककर्म, (४) भाटीकर्म, (५) स्फोटीकर्म (६) दन्तबाणिज्यं, (७) लाक्षावाणिज्यं, (८) रसवाणिज्यं, (९) विषवाणिज्यं, (१०) केशवाणिज्यं, (११) यन्त्रपीडनकर्म, (१२) निर्लाञ्छनकर्म, (१३) दवाग्निदापन,(१४) सरोह्रदतडागशोषणं,(१५) असतीजनपोषणम् ७ ॥५१॥
टीकार्थ-'तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके अनन्तर उपभोगपरिभोगपरिमाण व्रत है, वह दो प्रकार का है-(१) भोजनसे और (२) कर्मसे। पहले भोजनसे श्रमणोपासकको पांच अतिचार जानना चाहिए, सेवन नहीं करना चाहिए। वे इस प्रकार हैं-(१) सचित्ताहार, (२) सचित्तप्रतिबद्धाहार, (३) अपक ओषधि (वनस्पति) का खाना, (४) अधकची (मुश्किलसे पकनेवाली ) ओषधि खाना, (५) तुच्छ ओषधिका खाना।
कर्मसे श्रावकको पन्द्रह कर्मादान जानना चाहिए परन्तु उनका सेवन नहीं करना चाहिए। वे ये हैं-(१) इंगालकर्म, (२) वनकर्म, (३) शाकटिककर्म, (४) भाटीकर्म, (५) स्फोटोकर्म, (६) दन्तवाणिज्य, (७) लाक्षावाणिज्य, (८) रसवाणिज्य, (९) विषवाणिज्य, (१०) केश
टीकार्थ-' तयाणंतरं' चे-त्या त्या२५छ।
अ श्लिोपरिभात छ,२ रे ४ानु छ- (१) सोनथी भने (२) भथी. पडसा मानथी श्रभास पांय અતિચાર જાણવા જોઈએ, સેવવા ન જોઈએ; તે આ પ્રમાણે છે-(૧) સચિત્તાહાર, (२) सथित्तप्रतिमा २, (3) ५५४१ औषधि (वनस्पति) भावी ते, (४) माया (भुश्टीया पाना२) मोषधी भावी ते (५) तुच्छ औषधी भावी ते.
કર્મથી શ્રાવકે પંદર કર્માદાન જાણવાં જોઈએ પણ સેવવાં ન જોઈએ, તે આ प्रमाणे:-(१) भ', (२) 118', (3) टिभ, (४) भाटी (५) २३टी४, (६) ardayari, (७) साक्षावाल्य, (८) २सवाणिज्य, :(e) विषवाणिज्य,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ५१ दिवतातिचारनिरूपणम् २८७
टोका-अथ प्रथमं भोजनत उपभोगपरिभोगपरिमाणव्रतस्यातीचारानाह
'सचित्ते'ति-सचित्तपदार्थपरिहारिणा सचित्तस्य तद्विषये परिमाणवता वा तदधिकस्य सचित्तस्य खादनं प्रथमः । १ । सचित्ते-सचेतने वृक्षादावित्यर्थः, प्रतिबद्धं सम्बद्धं यद् गुन्द्रादि पक्कफलादि वा तस्याऽऽहारो, यद्वा 'सचित्तत्वदष्ठिं निस्साय क्षेप्स्यामि केवलं रसादिमात्रं चूषिष्यामी'ति बुद्धयाऽऽम्रादिफलानामाहारो द्वितीयः । २ । ईपत्पका: अपकाः, अल्पार्थकोऽत्र न 'अनुदरा कन्ये'-त्यादिवत्, तदुक्तम्" तत्सादृश्यभावश्च, तदन्यत्वं तदल्पता ।
अप्राशस्त्यं विरोधश्च, नार्थाः षट् प्रकीर्तिताः ॥१॥” इति । वाणिज्य, (११) यन्त्रपीडनकर्म, (१२) निलाञ्छनकर्म, (१३) दवाग्निदापन, (१४) सरोहृदतडागशोषण, (१५) असतीजनपोषण ।
पहले भोजनसे उपभोगपरिभोगपरिमाण व्रतके अतिचार कहते हैं
(१) सचित्ताहार--मचित्त पदार्थों के त्यागी, अथवा मर्यादा करलेने वाले द्वारा परिमाणसे अधिक सचित आहारका खाया जाना ।
(२) सचित्तप्रतिबद्धाहार-सचित्त वृक्ष आदिके साथ मिले हुए गोंद, पके फल आदिको भोजन करना, अथवा “गुठली सचित्त है उसे फेंक दूंगा और रस-रस चूस लूँगा" ऐसा विचार कर आम आदिका खाना दूसरा अतिचार है।
(३) अपकौषधिभक्षणता-अपक्क अर्थात् अल्प (थोड़ी) पकी हुई वनस्पतिका भक्षण करना तीसरा अतीचार है । दोनो रूप मिले रहनेके (१०) शqilarय, (११) यपीउनम, (१२) निछिनम, (१3) ४ानहायन, (१४) सराहताशाष], (१५) मसतीनपोषय.
પ્રથમ ભજનથી ઉપભેગપરિભેગપરિમાણવ્રતના અતિચાર કહે છે
(૧) સચિત્તાહ ર-સચિત્ત પદાર્થોના ત્યાગી અથવા મર્યાદા કરનારા દ્વારા પરિમાણથી વધારે સચિત્ત આહાર ખવાઈ જ તે.
(૨) સચિત્તપ્રતિબદ્ધહાર-સચિત વૃક્ષ આદિની સાથે મળેલો ગુંદર, પાકાં ફળ, આદિનું ભજન કરવું તે, અથવા “ગેટલી સચિત્ત છે તે ફેંકી દઈશ અને રસ-રસ ચૂમી લઈશ” એમ વિચારીને કેરી આદિ ખાવી તે બીજે અતિચાર છે.
(૩) અપકવૌષધિભક્ષણતા-અપકવ અર્થાત છેડી પાકેલી વનસ્પતિનું ભક્ષણ કરવું તે ત્રીજે અતિચાર છે. બેઉ (કાચાં-પાક) રૂપ મળેલાં હોવાથી પાકેલાને સંદેહ થત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८८
उपासकदशासूचे तथा चापकाया: ईषत्पक्काया ओषधेर्भक्षणमित्यर्थः,मिश्ररूपत्वेन पकत्वसन्देहात्संभवति भक्षणमित्यस्यातीचारत्वम्, एष तृतीयः । ३ । दुष्पकौषधिः चिराग्नितापपरिपाकसाधितोऽलाबू-चपलफलीप्रभृतिस्तस्या भक्षणं चतुर्थः, अस्याऽऽरम्भबाहुल्यान्मिश्रवसन्देहाचातीचारत्वम् । ४ ।तुच्छा=विराधनाबहुलाऽल्पतृप्तिकारिका यौषधिः सा तुच्छौषधिः-यथावत्परिपकोऽपि भूशिम्बीसीताफलादिस्तस्या भक्षणं पञ्चमः।५। एतेऽप्यनाभोगतोऽतिक्रमादिनाऽतीचारा आभोगतस्त्वनाचारा एवेति बोध्यम् ।। इत्तामत्र सङ्ग्राहकाः श्लोकाः
[संग्रहगाथा " अइयारा उ पंचेव, एयस्सवि णिरूविया ।
सचित्तच्चायसंकप्पे, कये जं तस्स भक्खणं ॥१॥ मजाइयसचित्तणाहियस्सऽहवाऽऽहमो ।
गुंद-पक्क-फलाईणं जं वाऽणट्टिफलस्स जो ॥ २॥ कारण पके हुएका सन्देह होनेसे ईषत्पकका भी भक्षण हो सकता है, इसलिए इस अतिचारकी संभावना है।
(४) दुष्पक्वौषधिभक्षणता-चिरकालसे अग्निकी आँच द्वारा सिझनेवाली तूंबी, चवलेकी फलो आदिका भक्षण करना । इसमें आरंभ अधिक है और मिश्र होनेका सन्देह रहता है, अतः यह अतिचार है। . (५) तुच्छौषधिभक्षणता-जिसमें विराधना अधिक और तृप्ति कम हो ऐसी वनस्पतिको तुच्छ वनस्पति कहते हैं । जैसे-मुंगफली सीताफल आदि । उसका भक्षण करना तुच्छौषधिभक्षण है। - ये भी अबुद्धिपूर्वक हों तो अतिचार है, और यदि बुद्धिपूर्वक हों तो अनाचार है। संग्रह गाथाओंका अर्थ भी यही है। ઈષત્પકવનું પણ ભક્ષણ થઈ શકે છે, તે માટે આ અતિચારની સંભાવના છે.
(૪) દુપકવીષધભક્ષણતા–લા બે વખતે અગ્નિની આંચથી રંધાતી દૂધી (ત્બી), ચેળાની શીંગ આદિનું ભક્ષણ કરવું તે. એમાં આરંભ અધિક છે અને મિશ્ર હોવાને સંદેહ રહે છે, તેથી તે અતિચાર છે.
(૫) તુચ્છૌષધિભક્ષણતા–જેમાં વિરાધના વધારે અને તૃપ્તિ ઓછી હોય તેવી વનસ્પતિને તુચ્છ વનસ્પતિ કહે છે, જેમકે મગફળી, સીતાફળ વગેરે, તેનું ભક્ષણ કરવું એ તુચ્છૌષધિભક્ષણ છે.
એ પણ જે અબુદ્ધિપૂર્વક થાય તે અતિચાર છે, અને જે બુદ્ધિપૂર્વક થાય તે અનાચાર છે. સંગ્રહ ગાથાઓને અર્થ એજ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ०१ मू०५१ उपभोगपरिभोगव्रततिचारवर्णनम् २८९
आहारो सो मओ पीओ, अइयारो धये इह । ओसहीएसिपक्काए भक्खणं चेव तीयगो ॥३॥ दुग्पकोसिहि-आहारो, अइयारो चउत्थगो । भूसिंबिप्पभिईआ य, मुच्छाए ओसहीअ ओ ॥ ४ ॥
आहारो अइयारो सो, वए एत्थत्थि पंचमो।" इति एतच्छाया च-" अतीचारास्तु पञ्चैवैतस्यापि निरूपिताः ।
अवित्तत्यागसंकल्पे कृते यत्तस्य भक्षणम् ॥ १॥ मर्यादितसचित्तेनाधिकस्यास्याथवाऽऽदिमः । गुन्द्रपकफलादीनां, यद्द्वाऽनष्ठिफलस्य यः ॥२॥ आहारः स मतो द्वितीयोऽतीचारो व्रत इह । ओषधेरीषत्पकाया भक्षणं चैव तृतीयकः ॥३॥ दुष्पकौषध्याहारोऽतीचारश्चतुर्थकः । भूशिम्बीप्रभृतेश्च तुच्छाया ओषधेयः ॥ ४॥
आहारोऽतीचारः स व्रत इहास्ति पञ्चमः ॥” इति ॥ अथ कर्मत उपभोगपरिभोगपरिमाणव्रतस्याऽतीचारान् (पञ्चदश कर्मादाननि) प्रदर्शयन्नाह-'इंगाले'-ति-इङ्गालै-(कोयलापदाभिधै)-वाणिज्याचरणमिङ्गालकर्म, एतेन हि प्रभूतानां षट्कायानामुपमर्दनं भवतीत्यस्यातीचारत्वम् , एवमग्रेऽप्यनुक्तस्थले पूहनीयम्(१) । वनं छित्त्वा काष्ठविक्रयणं बनकर्म(२) । शकट निर्माणव्यापा
१ 'ओसहीअ, ' ईसिपक्काए, इति पदच्छेदः ।
अब कर्मसे उपभोगपरिभोगपरिमाणवतके अतिचार (पन्द्रह कर्मादान ) कहते हैं___(१) इंगालकर्म-लकडिया जलाकर उनके कोयलोंका व्यापार करना। इससे षट्कायकी बहुत हिंसा होती है इसलिए यह अतिचार है। आगे भी इसी कारण अतिचार समझना चाहिए। .. (२) वनकर्म-जंगल काट कर लकडिया बेचना। હવે કર્મથી ઉપભોગપરિભેગપરિમાણુવ્રતના અતિચાર (પંદર કર્મદાન) કહે છે
(૧) ઈગાલકર્મ–લાકડાં બાળીને તેના બનાવેલા કોયલાને વેપાર કરી તેમાં ષકાયની બહુ હિંસા થાય છે, તેથી તે અતિચાર છે, આગળ પણ એજ અતિચાર સમજવા,
(२) वनभ-via चीन elsi Aai..
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९.
उपासकदशासूने रतो जीविकानिर्वहणं शाकाटिककर्म (३)। भाटकाऽऽदानेन पश्वादिद्वारा जीविकानिर्वहणं भाटीकर्म (४) भूखनन प्रस्तरादिविदारणव्यापारेण जीविका निर्वहणं स्फोटीकर्म (५)। दन्तक्रयविक्रयव्यापारेण जीविकानिर्वहणं दन्तवाणिज्यम्, एवं सतिलोभाकुलाःकिराता हस्त्यादिजीववधमाचरितमुत्सहन्ते-इत्यस्यातीचारत्वम् (६) जतुकयविक्रयव्यापारेण जीविकानिर्वहणं-लाक्षावाणिज्यम्, लाक्षापदेनोपलक्षणस्वान्मनःशिला-साबू-क्षार-टङ्कणादयोऽपि ग्राह्याः, एतेन हि लाक्षादिसदृशवर्णादिमतां कुन्थुप्रभृतीनां जीवानामुपमर्दनसम्भवादतीचारत्वमस्य (७) रसानां मयादीनां
(३) शाकटिक कर्म-शकट (गड़ी) बना-बनाकर जीविका चलाना ।
(४) भाटीकर्म-भाड़ा लेकर पशुओं आदिके द्वारा जीविका निर्वाह करना।
(५) स्फोटीकर्म-जमीन खोदकर और पत्थर आदि फोडकर जीविका चलाना।
(६) दन्तवाणिज्य-दातों का लेन-देन (व्यापार ) करके जीविका करना। ऐसा करनेसे लोभी किरात आदि हाथी आदिको मारने के लिए उत्साहित होते हैं, इसलिए इसे अतिचार कहा है।
(७) लाक्षावाणिज्य-लाखका व्यापार करके जीविकानिर्वाह करना। लाख उपलक्षण है। इसलिए मेनसिल, साबू , क्षार (सजोआदि), टंकणखार आदिका भी ग्रहण करना चाहिए । इसमें लाख आदिके वर्णवाले कुंथुवा आदि जीवोंकी हिंसा होती है इस कारण इसे अतिचार कहा है।
(3) शा४ि-डीसी मनापी-मनावीन ते ५२ मावि यावी. (૪) ભાટીકમ–ભાડું લઈને પશુઓ આદિ દ્વારા આજીવિકાને નિર્વાહ કરે.
(૫) સ્કેટીકર્મ–જમીન ખેદીને અને પત્થર આદિ ફેડીને આજીવિકા ચલાવવી
(૬) દંતવાણિજ્ય-દાંતને વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી. એમ કરવાથી લેભી ભીલેવગેરે હાથી આદિને મારવામાં ઉત્સાહિત થાય છે, તેથી તેને અતિચાર उद्यो छे.
(૭) લાક્ષાવાણિજ્ય-લાખને વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી. લાખ ઉપલક્ષણ છે, તેથી મનસીલ, સાબુ, સાજીખાર, ટંકણખાર, વગેરે પણ તેમાં જ ગણવાં. લાખ વગેરેના વર્ણવાળા કંથવા આદિ જીની હિંસા થાય છે, તેથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १सू० ५१ उपभोगपरिभोगव्रतातिचारवर्णनम् २९१ क्रयविक्रयव्यापारेण जीविका निर्वहणं रसवाणिज्यम्, अस्य वधबन्धादि. जनकत्वादतीचारत्वम् (८) । विषाणां शृङ्गकसोमलादीनां क्रयविक्रयव्यापारेण जीविका निर्वहणं-विषवाणिज्यम्, अस्य प्रत्यक्षतः प्राणव्यपरोपणहेतुत्वादतीचार. त्वम् (९) । केशपदेन तेति लक्षणया दासीदासादीनां द्विपदानां ग्रहणात्तेषां क्रयविक्रयव्यापारः केशवाणिज्यम् , अस्य दास्यादिपारवश्यबन्धहिंसादिहेतुत्वादतीचारत्वम् (१०)। यन्त्रद्वारा तिलसर्षपादिनिष्पीडनव्यापारो यन्त्रपीडनकर्म(११) १ अनेन गोमहिष्यादयः पशवो,मयूरादि पक्षिणश्च ग्राह्याः। (भगवतीसूत्र श.८उ.५)
(८) रसवाणिज्य-मदिरा आदि रसोंका व्यापार करके जीविका कमाना रसवाणिज्य है। यह वध-बन्ध आदि अनर्थों को उत्पन्न करता है, अतः अतिचार है।
(९) विषवाणिज्य-शृगल सोमल आदि विषोंका व्यापार करके जीविका निर्वाह करना । यह साक्षात् ही प्राण-नाशका कारण है, अत एव इसे अतिचार कहा है।
(१०) केशवाणिज्य-केशका अर्थ है केशवाला। लक्षणासे दासदासी आदि द्विपदोंका ग्रहण होता है, उनका व्यापार करना केशवाणिज्य है । इसमें चमरी गाय आदि पशुओंके बालोंके तथा मोर आदि पक्षीयोकी पीछोंके व्यापारका समावेश होता है, दासी आदिकी पराधी. नता पन्ध और हिंसा आदिका हेतु होनेसे इसे अतिचार कहा है।
(११) यन्त्रपीड़नकर्म-यंत्र (कोहलू आदि) द्वारा तिल सरसों आदि पैरनेका व्यापार करना।
(૮) રસવાણિજ્ય–દારૂ આદિ રસોના વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી તે રસવાણિજ્ય છે, એ વધ બંધ આદિ અનર્થોને ઉત્પન્ન કરે છે, તેથી અતિચાર છે
(૯) વિષવાણિજ્ય–શુગક સોમલ આદિ વિષેને વેપાર કરીને આજીવિકા ચલાવવી તે, એ સાક્ષાત્ પ્રાણુનાશનું કારણ છે, તેથી તેને અતિચાર કો છે.
(૧૦) કેશવાણિજ્ય–કેશને અર્થ છે કેશવાળા લક્ષણાએ કરીને દાસ-દાસ આદિ બે પગને તેમાં સમાવેશ થાય છે, તેને વેપાર કરે એ કેશવાણિજ્ય છે. આમાં ચમરીગાય આદિ પશુઓના વાળ, મેર આદિ પક્ષિઓના પીંછા વિગેરેના વ્યાપારને પણ સમાવેશ થાય છે. દાસી આદિની પરાધીનતા બંધ અને હિંસા આદિને હેતુ હોવાથી તેને અતિચાર કહે છે.
. (૧૧) ચંદ્રપીનકર્મ–-યંત્ર (કેલૂ ઘાણી વગેરે) દ્વારા તલ, સરસવ આદિ પિલવાને વેપાર કરે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
सकदशासूत्रे
तृपमहिषाजादिनां षण्ढकरणव्यापारो निर्लाग्छनकर्म, तृषादीनां प्रचुरसंक्लेशहेतुत्वादस्यातीचारत्वम् (२) । भूमेरास्वशक्त्युत्पादनाय दवाग्निज्वलनविधिदेवामिदापनम्, त्रसस्थावराणामुपमर्द जनकत्वादयमतीचार : (१३)। धान्यादिवपनार्थमुप्तानां वा धान्यादीनां परिपोषणार्थे यः मरो-हद-तडागादीनामुदराज्जलं निस्सार्य तेषां शोषण विधिस्तत्सरोहद तडागशोषणम् अस्य प्रत्यक्षत सस्थावरोपमर्दकत्वादतीचारत्वं प्रस्फुटमेव (१४) । असतीर्ना = कुलटावेश्याप्रभृतीनां जनः = गणोऽसतीजनस्तस्य पोषणं भाटकग्रहणेन तद्द्वारा जीविकानिर्वहणार्थ परिरक्षणमसतीजनपोषणम्- सर्वानर्थमूलस्य ब्रह्मचर्यनाशस्य निदानत्वादयमतीचारः (१५) ।
"
२९२
एतानि पञ्चदश कर्मादानपदवाच्यानि, कठोराणि कर्माण्यादीयन्ते = गृह्यन्ते, यद्व (१२) निलञ्छनकर्म-बैल, भैंस, बकरा आदिको नपुंसक बनान ( बधिया बनाना) । इससे बैल आदिको अत्यन्त पीड़ा होती है इस लिए यह अतिचार है ।
(१३) दवाग्निदापन - भूमिको उर्वरा ( उपजाऊ ) बनानेके लिए दवारि प्रज्वलित करना । त्रस स्थावर जीवोंकी हिंसाका कारण होनेसे इसे अतिचार कहा है ।
(१४) सरोहदतडागशोषण - धान्य आदि बोनेके लिए, या बोये हुए धान्यको पुष्ट करनेके लिए सर हद तडाग आदिमेंसे जल निकाल कर उन्हें सुखा देना। यह साक्षात् ही त्रस - स्थावर जीवांकी हिंसाका कारण है इससे इसे अतिचार कहा है ।
(१५) असती जनपोषण - जीविकानिर्वाह करनेके लिए कुलटा स्त्रियोंको भाड़ा देकर रखना। यह सब अनथका मूल और ब्रह्मचर्यका नाशक है, इसलिए इसे अतिचार कहा है ।
(१२) निर्सा छनर्म - जजह, पाडा, जरा महिने नपुंसउ मनाववा (असी કરવા) તે તેથી બળદ વગેરેને અત્યંત પીડા થાય છે તેથી તે અતિયાર છે.
(૧૩) દવાગ્મિદાપન—જમીનને કસવાળી બનાવવા માટે દાગ્નિ સળગાવવા ત્રસ–સ્થાવર જીવાની હિંસાનું કારણ હેવાથી તેને અતિચાર કહ્યો છે.
(૧૪) સરહદતડાગશેાષણ— ધાન્ય આદિ વાવવાને માટે, ચા વાવેલાં ધાન્યાને પુષ્ટ કરવાન માટે સરેવર, ધરા, તળાવ વગેરેમાંથી જળ કાઢી ને તેને સુકવી દેવાં તે એ સાક્ષાત્ ત્રસ-સ્થાવર જીવાની હિંસાનું કારણ છે, તેથી તેમ • अतियार उह्यो छे.
(૧૫) અસતીજનપાષણ—આજીવિકાના નિર્વાહ કરવાને કુલટા સ્ત્રીઓને आ गायीने शमवी मे अधा मनथेनुं भृण भने प्राथर्यनुं नाश छे, तेथी તેને અતિચાર કહ્યો છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ५१ उपभोगपरिभोग व्रतातिचारवर्णनम् २९३ कठोराणां कर्मणामादानं ग्रहणं यैरिति व्युत्पत्तेः । एतानि पञ्चदश कर्मादानानि श्रमणोपासका न स्वयं कुर्वन्ति, नान्यद्वारा कारयन्ति, कुर्वन्तं वाऽन्यं नानुजानन्तितथा चोक्तं भगवत्याम्__ "जे इमे समणोवासगा भवंति तेर्सि नो कप्पंति इमाइं पण्णरस कम्मादाणाई संयं करेत्तए वा करेंतं वा अन्नं समणुजाणेत्तए।" इति । भनेत्थं सहगाथाः
अस्सऽइयारा पणरस, हवंति अग्गे कमेण दट्ठव्वा । दहिऊण कट्ठजायं, तस्सिगालेहिं जीवियायणं ॥१॥ इंगालकम्मणामा, पढमो अस्सऽस्थि अइयारो । वणकम्मम्वो बीओ, छित्ता जं कट्ठविक्कयायरणं ॥२॥ सगडविणिम्मिइकज्ज, साडीकम्माभिहो तीओ । पसुपाभइहिं च भाडग, गहणा जं जीवियासमायरणं ॥३॥ सो अइयारो चोत्थो, भाडीकम्माभिहो णेओ। पत्थरदारणपुढवी,-खणणव्वावारजीवियायरणं ॥ ४॥ फोडीकम्मक्खो इह, अइयारो पंचमो बुत्तो । छट्ठो गयाइदंत,-व्वावारो हवइ दंतवाणिज्जं ॥५॥ तयणु य जउकयविक्कय-वावारो लक्खवाणिज्ज । मजाइक्कयविकय,-वावरा जीविया णिव्वाहो ॥६॥ एतच्छाया च" अस्यातिचाराः पञ्चदश भवन्ति, अग्रे क्रमेण द्रष्टव्याः । दग्ध्वा काष्ठजातं, तस्येङ्गालैजीविकाऽऽचरणम् ॥१॥ इङ्गालकनामा, प्रथमोऽस्यास्त्यतिचारः ।। वनकर्माख्यो द्वितीयश्छित्वा यत्काष्ठविक्रयाचरणम् ॥ २॥ शकटविनिम्मितिकार्य, शाकटिककर्माभिधस्तृतीयः । पशुप्रभृतिभिश्च भाटकग्रहणायज्जीविकासमाचरणम् ॥३॥ सोऽतिचारश्चतुर्थों भाटीकर्माभिधो ज्ञेयः ।। मस्तरदारण-पृथिवीखनन-व्यापारजोविकाचरणम् ॥ ४॥ स्फोटीकर्माख्य इहातीचारः पञ्चम उक्तः। षष्ठो गजादिदन्तब्यापारो भवति दन्तवाणिज्यम् ॥५॥ तदनु च जतुक्रयविक्रय-व्यापारो लाक्षावाणिज्यम् । मद्यादिक्रयविक्रयव्यापाराजीविकाया निर्वाहः ॥ ६ ॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकशाइस्ते [संग्रहगाथा] रसवाणिज्जयक्खो, अइयारो अट्ठमो विणिहिट्ठो । घावारो य विसाणं, जो सिंगयसोमलाईणं ॥७॥ सो एसो अइयारो, विसवाणिज्जाभिहो णवमो । अह दसमो अइयारो, इह बुधइ केसबाणिज्जं ॥८॥ कयविक्कयवावारो, दासीदासाइयाणं जो । तिलसरिसवाइपीलण,-वावारो जंतपालणं कम्मं ॥९॥ एत्थ वए अइयारो, कहिओ एगारसो एवं । अज-वस-महिसाईणं, जो संढीकरणरूववावारो ॥ १० ॥ निलंछणकम्मक्खो, अइयारो पारसो एसो । जं च दवाणलदाणं भूमीए उव्वरत्तणं करिडं ॥ ११ ॥ सो तेरसाइयारो, दवग्गिदावणपयक्खाओ । धन्नाइववणपोसण, कए य सरदहतलायाणं ॥१२॥ जो सोसो सो सरदह, तलायसोसणईयारो । कुलडा-वेसाईणं, पोसो भाडेण जीवियटुं जो ॥ १३ ॥
सो असईजणपोसण, महयारो पणरसो णेओ ॥” इति । ये पन्द्रह कर्मादान कहलाते हैं । जिनके द्वारा कठिन कोंका बन्ध होता है, या कठोर कर्मोंका जिनके द्वारा आदान-ग्रहण होता हो उनें कर्मादान कहते हैं। इन कर्मादानोंको श्रावक न स्वयं करते हैं, न दूसरेसे कराते हैं, न करते हुए की अनुमोदना करते हैं। भगवती सूत्र में कहा है___"जो श्रावक हैं उन्हें पन्द्रह कर्मादान स्वयं करना, कराना, या दूसरे करते हुए को भला जानना नहीं कल्पता है॥" गाथाएँ गतार्थ हैं ॥५१॥
આ પંદર કર્મદાન કહેવાય છે, જેણે કરીને કઠીન કર્મોને બંધ થાય છે, યા કઠોર કર્મોનું આદાન-પ્રહણ થાય છે, તેને કર્મદાન કહે છે. એ કર્મદાને આવક પોતે કરતા નથી, બીજા પાસે કરાવતા નથી અને કરનારની અનુમોદન કરતા નથી. ભગવતી સૂત્રમાં કહ્યું છે કે
જે શ્રાવક છે તેને પંદર કમાન પોતે કરવાં, કરાવવાં, કે બીજે કરતે હોય તેને ભલાં જાણવાં હતાં નથી.” ગાથાઓને અર્થ બેજ છે. (૫૧).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १सू०५१ उपभोगपरिभोगव्रतातिचारवर्णनम् २९५ छाया-रसवाणिज्यपदाख्योऽतिचारोऽष्टमो विनिर्दिष्टः ।
व्यापारश्च विषाणां, यः श्रृङ्गकसोमलादीनाम् ॥ ७ ॥ स एषोऽतिचारो विषवाणिज्याभिधो नवमः । अथ दशमोऽतिचार इहोच्यते केशवाणिज्यम् ॥ ८ ॥ क्रयविक्रयव्यापारो, दासीदासादीनां यः । तिलसर्षपादिपीडन,-व्यापारो यन्त्रपीडनं कर्म ॥९॥ अत्र व्रतेऽतिचारः, कथित एकादश एवम् । अज-वृष-महिषादीनां यः षण्ढीकरणरूपव्यापारः ॥१०॥ निर्लान्छनकर्माख्योऽतिचारो द्वादश एषः । यच्च दवानलदानं, भूम्या उबेरात्वं कत्तुम् ॥११॥ स त्रयोदशातिचारो, दवाग्निदापनपदाख्यातः । धान्यादिवपनपोषणकृते च सरोहदतडागानाम् ॥१२॥ यः शोषः स सरोहृदतडागशोषणमतीचारः । कुलटावेश्यादीनां पोषो भाटेन जीविकाथै यः ॥१३॥ सोऽसतीजनपोषणमतिचारः पञ्चदशो ज्ञेयः " इति ।
इति सूत्रार्थः ॥५१॥ ___ मूलम्-तयाणंतरं च णे अणदंडवेरमणस्स समणोवासएणं पंच अइयारा जाणियवान समायरियवा तं जहा-कंदप्पे, कुक्कइए मोहरिए, संजुत्ताहिगरणे, उवभोगपरिभोगाइरित्ते ८ ॥५२॥
छाया-तदनन्तरं च खलु अनर्थदण्डविरमणस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा हात या न समाचरितन्याः, तद्यथा-कन्दर्पः, कौकुच्यं, मौखर्य, संयुक्ताधिकरणम् , उपभोगपरिभोगातिरिक्तम् ८ ॥५२॥
टीका-'कंद'.ति-कं-मुखं, तेन दृष्यतीति, यद्वा कुत्सितो दर्पोऽस्यास्तीति कन्दर्पः कामस्तदुद्दीपको वाकप्रयोगोऽप्युपचारात् कन्दर्पः कामोद्वेगपरवशतया ____टीकार्य ' तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके पश्चात् श्रमणोपासकको
अनर्थदण्डविरमण व्रतके पांच अतीचार जानने चाहिए परन्तु सेवन नहीं करने चाहिए। वे इस प्रकार हैं-(१) कन्दर्प, (२) कोकच्य, (३) मौखर्य, (४) संयुक्ताधिकरण, (५) उपभोगपरिभोगातिरेक । Al-'तयाणंतर' चे-त्याहि पछी श्रमपास अनविरम व्रतना पाय અતિચાર જાણવા જોઈએ પણ સેવવા ન જોઈએ; તે આ પ્રમાણે છે– (૧) કન્દ, (२) होय, (3) भोमः, (४) संताधि४२९], (५) Gurukuतिरे.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९६
उपासकदशामपणे तत्मवर्द्धकवचनोदिरणेत्यर्थः । एष प्रमादाचरितस्यानर्थदण्डस्यातीचारः १ । कुत्सितः कुचः कुकुचस्तस्य भावः कर्म वा कौकुच्यं. भाणचेष्टितवन्मुख-नासा-भ्रनेत्रादीनां वैरूप्यकरणेन हास्योपादनमित्यर्थः । अयमपि द्वितीयभेदस्यैव, यद्वा-अपध्यानाऽऽचरितस्यातीचारः २॥ मुखरः बहुविधाऽसम्बद्धभाषी, तस्य भाव कर्म वा मौखयम्-अप्रासङ्गिकमसम्बद्धं कुत्सितं च यद्वा भाषमाणेसु बहुषु निजवापलेन सत्वरमविचारितं बहुभाषणमित्यर्थः। एष च पापकर्मोपदेशस्यातीचारः ३। अधिक्रियते-सम्बध्यते दुर्गतिष्वात्माऽनेनेति-अधिक
(१) कन्दर्प-कन्दर्प कामको कहते हैं। कामका उद्दीपक वचन भी उपचारसे कन्दर्प कहलाता है। तात्पर्य यह की-कामके वेगसे परवश होकर कामवर्द्धक वचन बोलना कन्दर्प अतिचार है । यह प्रमादाचरित अनर्थदंडविरमणका अतिचार है।
(२) कौकुच्य-भाणोंकी चेष्टाके समान मुंह, नाक, भाह, आख आदि अंगों को बिगाड़-विगाड़ कर हंसना कौकुच्य है। यह भी दूसरे भेद (प्रमादाचरित )को, अथवा अपध्यानाचरितका अतिचार है।
(३) मौखर्य-ऊटपटांग, कुत्सित, अथवा चपलता के कारण शीघ्र विना विचारे बोलनेवाला मुखर, और ऐसा बोलना मौखर्य कहलाता है। यह पापकर्मोपदेशका अतिचार है।। - (४) संयुक्ताधिकरण-जिससे आत्मा दुर्गतिका अधिकारी बने उसे अधिकरण कहते हैं, अर्थात् ऊखल, मूसल, घर, वसूला, कुल्हाड़ी
(૧) કન્દર્પ–કન્દર્પ કામને કહે છે. કામનું ઉદ્દીપક વચન પણ ઉપચારે કરીને કંદર્પ કહેવાય છે, તાત્પર્ય એ છે કે—કામના વેગથી પરવશ થઈને કામવર્ધક વચન બેલવું એ કર્યું અતિચાર છે એ પ્રમાદાચરિત અનર્થદંડવિરમણને मतियार छे.
(२) श्य-नांडानी येण्टानी पेठे झडो, ना, अमर, मin माहिઅંગેને બગાડી (વાંકાચૂંકા કરી) હસાવવું એ કૌમુત્ર્ય છે. એ પણ બીજા ભેદ (પ્રમાદાચરિત)ને અથવા અપયાનાચરિતને અતિચાર છે.
(3) भीम-टपटांग, असित, मया पणताने रणे सतावणे-विना વિચારે બોલનાર મુખર અને એવું બેલિવું તે મૌખર્ય કહેવાય છે. એ પાપકર્મોપદેશનો અતિચાર છે. . (૪) સંયુક્તાધિકરણ–જેથી આત્મા દુર્ગતિને અધિકારી અને તેને अधि४२९१ ४ छ, अर्थात् sia (wised) भूत, पival, Yी वगेरेने data
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सजीवनीटीका अ०१०५२ अनर्यदण्डविरमणव्रतातिचारवर्णनम् २१७ रणम्-उदूखल-मुसल-घरट्ट-वासी-कुठारादि, संयुकं च तदधिकरणं संयुक्ताधिककरणम्-उदूखलादिकं हि नैकलं किश्चिदपि कार्य कर्तुं क्षममपितु मुसलादिना मिथः संयोगेनैव,एवं वास्याद्यपि दण्डादिसंयोगेनैव छिदादिकार्य सम्पादयितुमलं न त्वेकलमिति भवति संयुक्तं भूत्वाऽधिकरणमिति निर्गलिऽतोर्थः । संयुक्तस्याधिकरणस्य हिंसाहेतुत्वेनोपचारादतीचारत्वमवगन्तव्यम् । अयं च हिंसापदानस्यातीचारः४। उपभुज्यन्त इत्युपभोगःखान-पानादयः पदार्थांस्तेषां परि=समन्ताद्भोगस्तस्य तस्माद्वाऽतिरेकः,यद्वा-उपभोगः सद्भोगयोग्यमनपानसकचन्दनादि, परिभोगःपुनः पुनर्भोगयोग्यं भवनाऽऽसनादि, तयोस्ताभ्यां वाऽतिरेका आधिक्यम्-उप
१-'वासी'-'बमुला' इति भाषा ।
२-'शाम्भवी शक्तिरेकला' -इत्यमरपीयूषव्याख्या । आदिः इनको संयुक्त (मिला) करके रखना । अकेला ऊखल आदि कुछभी कार्य करने में समर्थ नहीं है किन्तु मूसल आदिके संयोगसे ही कार्य कर सकता है। इसी प्रकार अकेला वसूला, कुल्हाडीभी कार्य नहीं कर सकते, ये भी डंडा आदिके संयोगसे कार्य करते हैं, इसलिए वह संयुक्ताधिकरण है। इसी प्रकार गोली आदि भरकर बन्दूक आदिका रखना भी संयुक्ताधिकरण हैं। यह संयुक्त अधिकरण हिंसाका कारण है, अतः उपचारसे अतिचार है। यह हिंसाप्रदानका अतिचार है।
(५) उपभोगपरिभोगातिरेक-खान-पान आदि पदार्थोंके भोगनेकी अधिकताको, अथवा एक बार भोगमें आनेवाले अन्न-पान माला चन्दन आदि पदार्थ उपभोग कहलाते हैं, और बारम्बार भोगमें आने योग्य मकान आसन आदि परिभोग कहलाते हैं, इन दोनों की अधिकताको
રાખવાં. એકલા ઉખલ આદિ કાંઈ પણ કામ કરી શકતા નથી પરંતુ મૂશળ આદિના સંયોગથી જ કરી શકે છે, એજ રીતે એકલો વાંસલે કે કુહાડી પણ કામ કરી શકતાં નથી, તે પણ દાંડા-હાથા આદિના સાગથી કામ કરી શકે છે, તેથી તે સંયુક્તાધિકરણ છે. એજ રીતે ગળી આદિ ભરીને બંદૂક વગેરે રાખવાં એ પણ સંયુકતાધિકરણ છે. એ સંયુકત અધિકરણ હિંસાનું કારણ છે, તેથી ઉપચાર કરીને અતિચાર છે. એ હિંસાપ્રદાનને અતિચાર છે.
(५) 64परिलागाति२४- मान - पान ll पहान सागवानी અધિકતાને, અથવા એકવાર ભેગવવામાં ઉપયોગી થાય તેવાં અન્ન-પાન માળા ચંદન આદિ પદાર્થો ઉપગ કહેવાય છે; અને વારંવાર ભેગવવામાં ઉપયોગી થાય તેવાં મકાન આસન વગેરે પરિભેગ કહેવાય છે, એ બેઉની અધિકતાને ઉપ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
- उपासकशास्त्रे भोग-परिभोगातिरेकः-स्वस्य स्वसम्बन्धिनां चाऽऽवश्यकताऽधिकवस्तूना. मुपयोजनमित्यर्थः ।५। अत्रेत्थं सग्रहगाथा:
[संग्रहगाथा] " अस्सवि पंचऽहयारा, कंदप्पो कुक्कुयं च मोहरियं । तह संजुत्तहिगरणं, उवभोगाइप्पमाणवइरेगो ॥१॥ कामुग्वेयगवयणो-दीरणमेएसु घुचए पढमो। मुहभमुयाइविगारा, हासविहाणं तहा बीओ ॥२॥ कुच्छियमप्पासंगिय, मवियारियमवगयट्ठसंबंधं । बहुभासिणमिह तीओ, अइयारो जेणसासणे भणिओ॥३॥ वासिकुढारघरहो, क्खलमुसलप्पभिइसंजुयं तुज्जो । हिंसाहेउत्तणओ, अस्सइयारत्तणं मुणेयव्वं ॥ ४ ॥ चंदणमाला-भवणासणाइयाणं तहोवओगो जो ।
अहिओ सो अइयारो, एत्थ वए पंचमो वुत्तो ॥ ५॥" इति । एतच्छाया च
" अस्यापि पश्चातीचाराः, कन्दर्पः कौकुच्यं च मौखर्यम् । तथा संयुक्ताधिकरणम् , उपभोगादिप्रमाणव्यतिरेकः ॥ १ ॥ कामोद्वेजकवचनोदीरणमेतेषु उच्यते प्रथमः । मुखधूवादिविकाराद् हास्यविधानं तथा द्वितीयः ॥ २ ॥ कुत्सितमप्रासङ्गिक,-मविचारितमपगतार्थसम्बन्धम् । बहुभाषणमिह तृतीयः, अतीचारो जनशासने भणितः ॥ ३ ॥ वासी कुठार-घरट्टो-दृखल-मुसल-प्रभृतिसंयुतं तृतीयः । हिंसाहेतुत्वतोऽस्याऽतीचारत्वं ज्ञातव्यम् ॥ ४ ॥ चन्दन-माला-भवनाऽऽसनादिकानां तथोपयोगो यः । अधिक: सोऽतीचारोऽत्र व्रते पश्चम उक्तः ॥ ५ ॥” इति ।
इति सूत्रार्थः ॥ ५२ ॥ उपभोगपरिभोगातिरेक कहते हैं । तात्पर्य यह कि अपनी और अपने सम्बन्धियोंकी वस्तुओंको आवश्यकतासे अधिक भोगना उपभोगपरिभोगातिरेक है॥ संग्रहगाथाएँ सुगम हैं ॥५२॥ પરિભેગાતિરેક કહ છે. તાત્પર્ય એ છે કે પિતાની અને પોતાના સંબધીઓની વસ્તુઓને જરૂરીયાત કરતાં વધારે ભેગવવી એ ઉપભેગ–પરિભે ગતિરેક છે. સંગ્રહ
था। सुगम छे. (५२).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू० ५३ सामायिकवताचारवर्णनम् २९९
मूलम्-तयाणंतरं च णं सामाइयस्स समणोवासएणं पंच अइयारा जाणियव्वा न समायरियचा, तंजहा-मणदुप्पडिहाणे, वयदुप्पडिहाणे, कायदुप्पडिहाणे, सामाइयस्स सइअकरणया, सामाइयस्स अणवट्टियस्स करणया ९ ॥५३॥ ___ छाया-तदनन्तरं च खलु सामायिकस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-मनोदुष्पणिधान, वचोदुष्पणिधानं कायदुष्पणिधानं, सामायिकस्य स्मृत्यकरणं, सामायिकस्यानवस्थितस्य करणम् । ९ ॥ ५३ ॥ ___टीका--'मनो'-इति-मनसः चित्तस्य दुष्टं सावधं प्रणिधानं प्रवर्तनंमनोदुष्प्रणिधान - सामायिकानुष्ठानसमये गृहसम्बन्धिसुकतदुष्कृतपरिचिन्तनमित्यर्थः।१। वचसो दुष्पणिधानं वचोदुष्प्रणिधानं सामायिकसमये निष्ठुरसावद्यभाषोदीरणमित्यर्थः । २। कायस्य-शरीरस्य दुष्पणिधान-कायदुष्प्रणिधानम्अप्रमार्जितानिरीक्षितभूमौ हस्तपादादिप्रसारणमित्यर्थः । ३ । सामायिकसम्ब
टीकार्थ-' तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके अनन्तर श्रावकको सामास्किके पाच अतिचार जानने चाहिए, किन्तु सेवन नहीं करने चाहिए। वे ये हैं-(१) मनोदुष्प्रणिधान, (२) वचोदुष्प्रणिधान, (३) कायदुष्प्रणिधान, (४) सामायिकका स्मृत्यकरण, (५) अनवस्थित सामायिककरण। । ___(१) मनोदुष्प्रणिधान-मनकी खोटी प्रवृत्ति करना, अर्थात् सामायिकके समय गृहस्थी संबन्धी भला बुरा विचारना । (२) वचोदुष्पणिधान-सामायिकके समय कठोर और सावद्य भाषा बोलना। (३) कायदुष्प्रणिधान-कायकी खोटी प्रवृत्ति करना, अर्थात् विना पूँजी विना देखी जगहमें हाथ-पैर पसारना । (४) सामायिकका स्मृत्यकरण-'अमुक
टीकार्थ- 'तयाणंतरं चेत्यादि त्या२पछी श्री सामायिना पाय मतियार જાણવા જોઈએ પણ સેવવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે:-(૧) મનદુપ્રણિધાન, (२) क्या प्राधान. (3) ४ाय प्रणिधान, (४) सामायिन स्मृत्य४२६], (५) અનવસ્થિતસામાયિકકરણ.
(૧) મને દુપ્રણિધાન-મનની ખેતી પ્રવૃત્તિ કરવી અર્થાત સામાયિકને સમયે ગૃહસ્થી સંબંધી સારૂં-માઠું વિચારવું. (૨) વાદુપ્રણિધાન–સામાયિકને સમયે કઠેર અને સાવધ ભાષા બલવી. (૩) કાયદુપ્રણિધાન-કાયાની ખોટી પ્રવૃત્તિ કરવી અર્થાત પૂજ્યા વિનાની કે જોયા વિનાની જગ્યામાં હાથ–પગ પસારવા. (૪)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाहवर्ग धिमी या स्मृतिम् स्मरणं तस्या अकरणम् अनाश्रयणं-स्मृत्यकरणम्-"अमुकसमये मया सामायिकं कृतं, कर्त्तव्यं, करिष्यमाणं वे" त्येवं निश्चित-सामायिकसमयस्य विस्मरणमित्यर्थः । ४ । अनवस्थितिः अनवस्था-व्यवस्थाया अभाव इत्यर्थस्तस्याः करण-मनवस्थितिकरणम्-सामायिकस्य कदाचिदाचरणं कदाचिदनाचरणं, कदाचिच समयमसमाप्येवोत्थानमित्यर्थः ।५। अत्रेमाः सङ्ग्रहगाथा:
[संग्रहगाथा] " मणवायाकायाणं, दुप्पडिहाणाणि तिन्नि एयस्स। सहअकरणं चउत्थो, अणवठ्ठाऽऽपायणं च पंचमगो ॥१॥ अइयारा इमे पंच, सरूवं दक्खवामि सिं । पयमो तत्थ सावज्जं, माणसस्स पवटणं ॥२॥ बीओ णिहुरसावज्ज,-भासोदीरणमीरियं । तीओ थले अप्पम?, हत्थाईणं पसारणं ॥३॥ "सामाइयं वयं कज,- ममुए समएमए। इच्चाइणो विसरणं, चउत्थो परिकित्तिओ ॥४॥ वयस्सायरणे जाउ, जाउ नायरणं तहा।
असमप्पेव वा जाउ, उट्ठाण होइ पंचमो ॥ ५॥ इति। छाया-" मनोवाकायानां दुष्पणिधानानि त्रय एतस्य ।
स्मृत्यकरणं चतुर्थोऽनवस्थाऽऽपादनं च पश्चमकः ॥ १ ॥ अतिचारा इमे पश्च, स्वरूपं दर्शयाम्येषाम् । प्रथमस्तत्र साध, मानसस्य प्रवत्तेनम् ॥ २ ॥ द्वितीयो निष्ठुरसावधभाषोदीरणमीरितम् । तृतीयः स्थले अप्रमृष्टे, हस्तादीनां प्रसारणम् ॥ ३ ॥ सामायिकं व्रतं कार्य, ममुके समये मया । इत्यादेविस्मरणं चतुर्थेः परिकीर्तितः ॥ ४ ॥ व्रतस्याऽचरणं जातु, जातु नाऽऽचरणं तथा । असमाप्यैव वा जातु, उत्थानं भवति पञ्चमः ॥ ५ ॥" इति ।
इति मूत्रार्थः ॥५३॥ समय मैने सामायिक की थी, अमुक समय करना चाहिए, अमुक समय करूँगा' इस प्रकार सामायिकके निश्चित समयको भूल जाना । (५) સામાયિકનું મૃત્યકરણ- અમુક સમયે મેં સામાયિક કરી હતી, અમુક સમયે કરવી જોઈએ, અમુક સમયે કરીશ. એ પ્રમાણે સામાયિકને નિશ્ચિત સમય ભૂલી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू०५४ देशावकाशिक व्रतातिचारवर्णनम् ३०१ मूलम्-तयाणंतरं च णं देसावगासिस्स समणोवासएणं पंच अइयारा जाणियचा न समायरिव्वा, तंजहा-आणवणप्पओगे, पेसवणप्पओगे,सदाणुवाए,रूवाणुवाए;बहियापोग्गलपक्खेवे॥१०॥५४॥
छाया-तदनन्तरं च खलु देशावकाशिकस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-आनयनप्रयोगः, प्रेष्यप्रयोगः, शब्दानुपातः, रूपानुपातः, बहिःपुद्गलप्रक्षेपः । १० ॥ ५४॥
टीका-"आनयने'ति-स्वगमनागमनार्थ नियतात्क्षेत्राबाह्यानां पदार्थाना मन्यद्वारा स्वसमीपे प्रापणं प्रथमः ।१। नियतारक्षेत्राबाह्यानां कार्याणां सम्पादनार्थ भृत्यादिभेषणं द्वितीयः।२। नियतारक्षेत्राबहिः कार्योपस्थितौ छिक्कोकासीप्रभृतिभिः शब्दैः प्रातिवेशिकादिं प्रतिबोध्य तत्कार्य सम्पादनचेष्टनं तृतीयः ॥३॥ अनवस्थितसामायिककरण-सामायिकसंबन्धी व्यवस्था न रखना, अर्थात् कभी करना, कभी न करना, और कभी समय पूरा होनेसे पहले ही सामायिक पार लेना ॥ संग्रहगाथाएँ गतार्थ हैं ॥ ५३॥
टीकार्थ-तयाणंतरं चेत्यादि इसके अनन्तर श्रावकको देशावकाशिक व्रतके पांच अतिचार जानने चाहिए किन्तु सेवन न करने चाहिए। पाँच अतिचार इस प्रकार हैं-(१) आनयनप्रयोग, (२) प्रेष्यप्रयोग, (३) शब्दानुपात, (४) रूपानुपात, (५) बहिःपुद्गलप्रक्षेप ।
[१] आनयनप्रयोग-अपने गमनागमनके लिए मर्यादा किये हुए क्षेत्रसे बाहारके पदार्थोंको दूसरेसे अपने पास मंगाना। [२] प्रेष्यप्रयोगमर्यादा किए हुए क्षेत्रसे बाहरके कार्यों को संपादन करने के लिए नौकर જ. (૫) અનવસ્થિત સામાયિકકરણ- સામાયિક સંબંધી વ્યવસ્થા ન રાખવી, અર્થાત કેઈવાર કરવી, કેઈવાર ન કરવી, અને કઈવાર સમય પૂરો થયા પહેલાં સામાયિક પારી લેવી. સંગ્રહ ગાથાઓનો એજ અર્થ છે. (૫૩).
टीकार्थ- 'तयाणंतरं चे'-त्याहि पछी श्री शिव शि: व्रतना पाय અતિચાર જાણવા જોઈએ પણ સેવવા ન જોઈએ, તે પાંચ અતિચાર આ પ્રમાણે છે(१) मानयनप्रयाग, (२) पेयप्रयोग, (3) शहानुपात, (४) ३पानुपात, (५) महिषासप्रक्षेप.
(૧) આનયનપ્રગ–પિતાના ગમનાગમન માટે મર્યાદિત કરેલા ક્ષેત્રની બહારના પદાર્થો બીજાની મારફતે પિતા પાસે મંગાવવા. (૨) પ્રેધ્યપ્રગ-મર્યાદિત ક્ષેત્રની બહારનાં કાર્યોને સંપાદન કરવા માટે નોકર-ચાકર મેકલવા, (૩) શબ્દાનુપાત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०२
उपासकदशाङ्गसूत्रे
नियतारक्षेत्रादवहिः स्थितकार्यसम्पादनार्थ परस्मै स्वहस्तादि दर्शयित्वा चेष्टनम्, आंग्लभाषामसिद्ध 'टेलीफोन, टेलीग्राफ' प्रभतेरुपलक्षणं च चतुर्थः ॥४। नियतात्क्षेत्राद्वाह्ये प्रयोजनसद्भावे तत्संपादनार्थे पुद्गलानां - छोष्ट शिलापुत्रकादीनां प्रक्षे पेण तटस्थं प्रति संकेतीकरणं यद्वा टेलीफोनयन्त्रद्वारा स्वप्रतिकृतिप्रेषणस्याप्युपलक्षणम् । तद्यन्त्रेण संभाषणकर्त्तृराकृतिरपि निर्दिष्टे स्थळे प्रकटी भवतीत्यर्थः । इति पञ्चमः | ५ || अत्रेत्थं सङ्ग्रहगाथाः
66
दसमस्सऽहयार पंचगं से, पउगो आणवणस्स पेसणस्स । अवि सहग- रुवगाणुवाओ, बहिया पुग्गलखेवणं तहेव ॥ १॥ परेण वझवत्थूणं, पावणं जं नियंतिगे । पढमो सो एवमेव, बीओ भिचाइपेसणं ॥ २ ॥ तीओ छिक्काइचेहाहिं, तहेवायरणं मओ । तहा चत्थो हत्थाह, चेट्ठणं परिकित्तिओ ॥ ३ ॥ सक्कराइविणिक्खेवा, चेहणं होड़ पंचमो । परेण बज्झकज्जाणं, संपाए णेत्र तारिसं ॥ ४ ॥ वयस्स रक्खणं तम्हा, सत्थं देसावगासियं ।" इति ॥
एतच्छाया च -
" दशमस्यातिचारपञ्चकमस्य, प्रयोग आनयनस्य प्रेषणस्य । अपि शब्दक-रूपकानुपातो बहिः पुद्गलक्षेपणं तथैव ॥ १ ॥ परेण बाह्यवस्तूनां प्रापणं यन्निजान्तिके । प्रथमः स एवमेव द्वितीयो भृत्यादिप्रेषणम् ॥ २ ॥ तृतीयश्छिकादिचेष्टाभिस्तथैवाऽऽचरणं मतः । तथा चतुर्थी हस्तादिचेष्टनं परिकीर्त्तितः ॥ ३ ॥ शर्करादिविनिक्षेपाच्चेष्टनं भवति पञ्चमः । परेण बाह्यकार्याणां सम्पादे नैव तादृशम् ॥ ४ ॥ व्रतस्य रक्षणं तस्मात्सार्थ देशावकाशिकम् ॥” इति । इति सूत्रार्थः ॥ ५४ ॥
चारों को भेजना। [३] शब्दानुपात - नियतक्षेत्र से बाहारका कार्य आ पाड़ने पर छींक कर, खांस कर या अन्य कोई शब्द करके, पड़ौसी आदिको इशारा करके कार्य कराने का प्रयत्न करना । उपलक्षणसे टेलीफोन –નિયત ક્ષેત્રથી બહારનું કાર્યાં આવી પડતાં છીંકીને, ખાંખારીને ચા ખીજા કેાઇ શબ્દ કરીને પાડેશી આદિને ઇશારા કરી કાર્ય કરાવવા પ્રયત્ન કરવા, ઉપલક્ષણે કરીને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ सू० ५५ पोषधोपवास व्रतातिचारवर्णनम् ३.३
मूलम्-तयाणंतरं च णं पोसहोववासस्स समणोवासएणं पंच अइयारा जाणियवा न समायरियवा,तंजहा-अप्पडिलेहिय-दुप्पडिलेहियसिज्जासंथारे, अप्पमज्जिय दुप्पमज्जियसिज्जासंथारे, अप्पडिलेयि दुप्पडिलेहियउच्चारपासवणभूमी, अप्पमज्जिय-दुप्पमज्जि यउच्चारपासवणभूमि,पोसहोववासस्स सम्मं अणणुपालणया१११५५।
छाया-तदनन्तरं च खलु पोषधोपवासस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-अप्रतिलेखित-दुपतिलेखितशय्यासस्तारः, अप्रमार्जितदुष्प्रमार्जितशय्यासंस्तारः, अप्रतिलेखितदुष्पतिलेखितोच्चारप्रस्रवणभूमिः, अपमाजितदुष्प्रमाणितोच्चारप्रस्रवणभूमिः, षोषधोपवासस्य सम्यगननुपालनम् ११॥५५
टीका-'अप्रतिलेखिते' -ति-शय्या-संस्तारकाणां सर्वथा न प्रतिलेखन मन्यमनस्कतया प्रतिलेखनं च प्रथमः ॥१॥ तेषामेव सर्वथा प्रमार्जनाभावोऽन्यतार आदिभी समझना चाहिए। [४] रूपानुपात-नियत क्षेत्रसे बाहरका काम करनेके लिए दूसरेको हाथ आदि दिखाकर उस कामको सिद्ध करनेकी चेष्टा करना। उपलक्षणसे टेलीफोनद्वारा स्वरूप प्रेषणको भी समझना चाहिये, क्योंकि आजकल टेलीफोनद्वारा बातचीत करनेवालेका फोटूभी सामने खींच जाता है। [६] बहिःपुद्गलप्रक्षेप-नियतक्षेत्रसे बाहरका प्रयोजन होने पर उसे सिद्ध करने के लिए कंकर पत्थर आदि फेंककर दूसरेको संकेत (इशारा) करना । गाथाओंका अर्थ यही है ॥५४॥
टीकार्थ-' तयाणंतरं चे'-त्यादि तत्पश्चात् श्रमणोपासकको पोषधोपवास व्रतके पाँच अतिचार जानने चाहिए किन्तु सेवन न करने તાર-ટેલીફેન વગેરે પણ સમજી લેવાં. (૪) રૂપાનુપાત–નિયત ક્ષેત્રની બહારનું કામ કરવાને બીજાને હાથ વગેરે બતાવીને તે કામ સિદ્ધ કરવાની ચેષ્ટા કરવી, ઉપલક્ષણે કરીને ટેલીફેન દ્વારા સ્વરૂપ પ્રેષણને પણ સમજી લેવું. કારણ કે આજકાલ ટેલીફેન દ્વારા વાતચીત કરનારને ફેટ પણ સામેથી ખેંચી શકાય છે. (૫) બહિ:પુદગલ પ્રક્ષેપ-નિયત ક્ષેત્રથી બહારનું પ્રયોજન ઉપસ્થિત થતાં તેને સિદ્ધ કરવા માટે કાંકરો, પત્થર, વગેરે ફેંકીને બીજાને સંકેત ઈશારો)કર. સંગ્રહ ગાથાઓને અર્થ એજ છે(૫૪).
टीकार्थ-'तयाणंतरं चेत्यादि ते पछी श्रभपास पोषधोपचास व्रतना પાંચ અતિચાર જાણવા પરતુ સેવવા નહિ. તે આ પ્રમાણે –(૧) અપ્રતિલેખિત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
उपासकशास्त्रे
मनस्कतया प्रमार्जनं च द्वितयः | २ | एवमेवोच्चारस्रवणभूमौ क्रमेण प्रकारद्वये तृतीय- चतुर्थी | ३ |४| प्रवचनोक्त विध्यनुसारेण पोषधव्रतस्य सम्यगनुपालनाभावो,व्रतसमय आहार - शरीरसत्काराऽब्रह्मादिवित्रिधव्यापाराणामनुचिन्तनं च पञ्चमः ॥५॥ अत्रेत्थं सङ्ग्रहगाथाः -
" सिज्जासंथारगाणं जं, सव्वहाऽपडिलेहणं । पमायप्पडिलेहो वा अइयारो इहाइमो ॥ १ ॥ अप्पमज्जणमेणसि, मण्णहा वा पमज्जणं । वुत्तो एत्थ लए बीओ, अइयारो जहागमं ॥ २ ॥ उच्चार- पासवणभू, विसए कमसो इणं । चे पगारदुगं तीओ चउत्थो संमओ तथा ॥ ३ ॥ पंचमो पालणाभावो, पोसहस्स जहाविहि । वयस्सेस्स गहणे, विही सामाइए जहा ॥ ४ ॥
19
एतच्छाया च
" शय्यासंस्तारकाणां यत्सर्वथाऽप्रतिलेखनम् ।
प्रमादमतिलेखो वा, अतिचार इहाऽऽदिमः ॥ १ ॥ अपमार्जनमेतेषा, मन्यथा वा प्रमार्जनम् । उक्तोऽत्र व्रते द्वितीयोऽतिचारो यथाऽऽगमम् ॥२॥
इति ।
चाहिए। वे ये हैं- (१) अप्रति लेखित दुष्प्रति लेखितशय्यासंस्तार, (२) अप्रमार्जितदुष्प्रमार्जित शय्यासंस्तार, (३) अप्रति लेखित दुष्प्रति लेखितउच्चारस्रवणभूमि, (४) अप्रमार्जितदुष्प्रमार्जित उच्चाप्रस्रवणभूमि, पोषधोपवासका सम्यकू अननुपालन |
(१) शय्यासंधारे आदिकी पडिलेहना न करना या असावधानीसे 'पडिलेहणा करना प्रथम अतिचार है ।
(२) शय्या संधारे आदिको न पूंजना या असावधानी से पूंजना दूसरा अतिचार है ।
दुष्प्रतिबेजित शय्यासंस्तार (२) अप्रभार्तित दुष्प्रभानित - शय्यासंस्तार, (3) अप्रतिक्षेजित - दुष्प्रतिलेखित - उच्चार - प्रवास - लूमि, (४) अप्रभावित - दुष्प्रभानितय्यार -प्रखवणु-भूमि, (4) घोषधोपवासनुं सभ्य अननुपासन,
૧ શય્યા સંથારા આદિની પડિલેહણા ન કરવી, યા અસાવધાનીથી ડિલેહણા કરવી એ પ્રથમ અતિચાર છે. (૨) શય્યા સંથારા આદિને ન પૂજવા યા અસાવધાનીથી પૂજવાં એ બીજો અતિચાર છે. ૩ ઉચ્ચાર પ્રસ્રવણ (મલમુત્ર) ની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सूत्र ५६ अतिथिसंविभागवतातिचार० ३०५ उच्चारस्रवणभूविषये क्रमश इदम् ।
चेत्प्रकारद्विकं, तृतीयश्चतुर्थः संमतस्तदा || ३ | पञ्चमः पालनाभावः, पोषधस्य यथाविधि । व्रतस्यैतस्य ग्रहणे, विधिः सामायिके यथा ||४||" इति । इति सूत्रार्थः ॥५५॥
मूलम्— तयानंतर वणं अतिहिसंविभागस्स समणोवास एणं पंच अइयारा जाणियव्वा न समायरियव्वा, तंजहा सचित्तनिवे वणया, सचित्त पेहणया, कालाइक्कम, परववए से, मच्छरिया | १२ ॥ ५६ ॥
छाया - तदनन्तरं च खलु अतिथिसंविभागस्य श्रमणोपासकेन पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा - सचित्त निक्षेपणं, सचित्तपिधानं, कालातिक्रमः परव्यपदेशः, मत्सरिता । १२ ॥ ५६ ॥
टीका- 'सचिन्ते' -ति- सचितेषु धान्यादिष्वदानबुद्धया निक्षेपणं सम्मेलनं, यद्वा सचित्तानां निक्षेपणमर्थात्कल्पनीयेष्वचितेष्विति सचित निक्षेपणं- सचिषु (३) उच्चार-प्रस्रवण ( मल-मूत्र ) की भूमिकी पडिलेहना न करना या दुचित्ता होकर पडिलेहना करना तीसरा अतिचार है ।
(४) उच्चारप्रवणकी भूमिको न पूंजना या असावधानी से पूंजना चौथा अतिचार है ।
(५) शास्त्रोक्त विधिसे पोषधोपवासका सम्यक्रूपसे पालन व करना और पोसे में रहकर आहार, शरीरसत्कार, मैथुन आदि अनेक प्रकारके व्यापारौंका विचारना पांचवा अतिचार है | गाथाएँ गतार्थ है ॥५५॥
टीकार्थ- ' तयानंतरं चे 'त्यादि तदनन्तर श्रावकको अतिथिसंविभाग व्रतके पांच अतिचार जानने चाहिए किन्तु सेवन न करने चाहिए । ભૂમિની પડિલેહણા ન કરવી એ ત્રીજો અતિચાર છે. (૪) ઉચ્ચાર-પ્રસવણની ભૂમિને ન પૂંજવી યા અસાવધાનીથી પૂંજવી એ ચેાથે અતિચાર છે. (૫) શાસ્ત્રોકત–વિધિથી પાષધપવાસનું સખ્યરૂપે પાલન ન કરવું અને પાસામાં રહીને, આહાર, શરીરસત્કાર, મથુન આદિ અનેક પ્રકારના વ્યાપારીને વિચાર કરવા પાંચમા અતિચાર છે. ગાથાઓને અર્થ સ્પષ્ટ છે. (૫૫).
टीकार्थ- 'तयाणंतरं वे' - स्यादि पछी श्रावडे अतिथिस विभाग व्रतना पांग અતિચાર જણવા જોઈએ પરન્તુ સેવવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણે (૧) સચિત્ત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे शाल्यादिषु सम्मिलितमचित्तमन्नादिकं, यद्वा-अचित्तेष्यनादिषु निक्षिप्तं सचित्ते शाल्यादि चेत्तदा 'अकल्पितत्वात्साधुन ग्रहीष्यतीति भावनया सचित्तेष्वचित्तस्याऽचित्तेषु वा सचित्तस्य सम्मेलनमिर्थः, एष प्रथमः ॥१॥ एवं सचित्तेनाऽचित्तस्याऽचित्तेन वा सचित्तस्य पिधान-सचित्तपिधानं नाम द्वितियः ।२। काल: साधोभॊजनसमयस्तस्यातिक्रमः=उल्लङ्घन-कालातिक्रमः- 'साधुःसत्कृतोऽपि भवेदोजनीयमपि न वीया' दिति बुद्ध्या साधुभोजनसमयमतिक्रम्य भिक्षादानार्थ प्रस्तुतीभवनमित्यर्थः, एष तृतीयः ।३। परस्य व्यपदेशः व्याहार:के इस प्रकार हैं-(१) सचित्त-निक्षेपण, (२) सचित्तपिधान, [३] कालातिक्रम, [४] परव्यपदेश, [५] मत्सरिता। _ (१) सचित्तनिक्षेपण-दान न देनेके अभिप्रायसे अचित्त वस्तुओंको सचित्तधान्य आदिमें मिला देना, अथवा कल्पनीय वस्तुओंमें सचित्त वस्तु मिला देना सचित्तनिक्षेपण है । तात्पर्य यह है कि-" सचित्त शालि आदिमें अगर अचित्त मिला देंगे, या अचित्त अन्न आदिमें सचित्त शालि आदि मिला देंगे तो साधु ग्रहण नहीं करेंगे" ऐसी भावना करके सचित्तमें अचित्त और अचित्तमें सचित्त मिला देना सचित्तनिक्षेपण अतिचार है।
[२] सचित्तपिधान-इसी प्रकार पूर्वोक्त भावनासे सचित्त वस्तुसे अचित्तको और अचित्तसे सचित्तको ढाक देना सचित्तपिधान अतिचार है।
[३] कालातिक्रम-अर्थात् समयका उल्लंघन करना। 'साधुका सत्कार भी हो जाय और आहार भी न देना पड़े' ऐसी भावनासे साधुके भोजन नि५५), (२) सायत्तपिधान, (३) allतभ, (४) ५२०यपहेश. (५) भत्सरिता.
(૧) સચિત્તનિક્ષેપણુ–દાન ન દેવાના હેતુથી અચિત્ત વસ્તુઓને સચિત્ત ધાન્ય આદિમ મેળવી દેવી, અથવા અકલ્પનીય વસ્તુઓમાં સચિત્ત વસ્તુઓ મેળવી દેવી એ સિચિત્તનિક્ષેપણ છે. તાત્પર્ય એ છે કે “સચિત્ત શાલિ આદિમાં જે અચિત્ત મેિળવી દઈશું, યા અચિત્ત અનાદિમાં સંચિત્ત શાલિ આદિ મેળવી દઈશું, તે સાધુ તે ગ્રહણ નહિ કરે” એવી ભાવનાઓ કરીને સચિત્તમાં અચિત્ત અને અચિત્તમાં સચિત્ત પદાર્થો મેળવી દેવા, મેં સચિત્તનિક્ષેપણ અતિચાર છે.
(૨) સચિત્તપિધાન–એજ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત ભાવનાથી સચિત્ત વસ્તુથી અંચિત્તિને અને ચિત્તથી સચિત્તને ઢાંકી દેવી એ “સચિતપિધાન અતિચાર છે
() કાલતિક્રમ–અર્થાત સમયનું ઉલિથ કરવું. “સાધુને સત્કાર પણ થઈ જાય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगारसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ५६ अतिथिसंविभागवतातिचार० ३०७ परव्यपदेशः अदानबुद्धया-'परकीयमिदमन्नादिकं न ममे'-त्यादेर्वाक्यस्य साधुसमीपे भाषणमित्यर्थः, स्वयं सुस्थितोऽपि दातुं परस्य कथनं वा, एष चतुर्थः ।४। मत्सरः परशुभद्वेषः, अत्रतूपचारादीा , यवो मत्सरः कृपणस्तस्य भावो मात्सर्य, ततश्च-'अनेन साधवे इदं दत्तं किमहमस्माद्दीनो यन्त्र दास्ये' इत्येवमीया॑वत्वं, दाने कार्पण्याचरणं वेत्यर्थः। केचित्तु'-मत्सरः कोपः स एव मात्सर्य-कोपपुरस्सरं साधवे भिक्षादानमित्यर्थः' इति वदन्ति, एष पञ्चमः ।५।
एतेषु पञ्चसु यथाकथञ्चिदपि दानस्य सद्भावादतीचारत्वमेव न तु भङ्गत्वम् , समयको टालकर भिक्षा देनेको तैयार होना कालातिक्रम अतिचार है।
[४] परव्यपदेश-अर्थात् दुसरेका कह देना । भिक्षा न देनेके अभिप्रायसे यह आहार आदि दूसरेका है मेरा नहीं' ऐसा कहना अथवा आप [स्वयं] सूझता [शुद्ध-आहारादि देने योग्य होने परभी आहारादि देनेके लिए दूसरेको कहना परव्यपदेश अतिचार है।
[५] मत्सरिता-दूसरेके भलेमें द्वेष करना मत्सर है । यहा उपचारसे मत्सरका अर्थ ईर्ष्या है । ' इसने साधुको यह दिया है, मैं क्या इससे कम हूँ कि मैं यह पदार्थ न दूं' इस प्रकार ईर्ष्या करना मात्सर्य है। अथवा दान देने में कंजूसी करना मात्सर्य अतिचार है। कोई-कोई 'मत्सरका अर्थ क्रोध है। ऐसा कहते हैं, उनके मतसे क्रोध-पूर्वक साधुको भिक्षा देना मात्सर्य अतिचार है। . ये पांचों अतिचार ही हैं, क्योंकि सभीमें किसी न किसी रूपमें અને આહાર પણ ન દેવે પડે' એવી ભાવનાથી સાધુના ભજનના સમયને ટાળીને ભિક્ષા દેવાને તૈયાર થવું એ કાલાતિક્રમ છે.
(૪) પરવ્યપદેશ–અર્થાત્ બીજાને કહી દેવું ભિક્ષા ન આપવાના હેતુથી “આ આહાર આદિ બીજાનો છે–મારો નથી એમ કહેવું, અથવા પિતે સૂઝતે (આહારદિ વેરાવી શકે તેવ) હેવા છતાં પણ આહાર દેવા માટે બીજાને કહેવું, એ પરવ્યપદેશ भतियार छे.
(૫) મત્સરિતા–બીજાના ભલામાં દ્વેષ કરે એ મત્સર છે. અહીં ઉપચાર કરીને મત્સરને અર્થ ઈષ્ય છે. એણે સાધુને આ આપ્યું છે, હું શું તેનાથી કમ છું કે એ પદાર્થ ન આપું ? એ પ્રમાણે ઈર્ષ્યા કરવી એ માત્સર્ય છે. અથવા દાન આપવામાં કંજૂસાઈ કરવી એ માત્સર્ય અતિચાર છે. કેઈ કઈ કહે છે કે “મત્સરને + અર્થ કે છે. તેમને મતે ક્રોધપૂર્વક સાધુને ભિક્ષા આપવી એ માત્સર્ય અતિચાર છે.
એ પાંચે અતિચાર જ છે, કેમકે એ બધામાં કેઈ ને કઈ રૂપમાં દાન દેવાને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
उपासक दशाङ्गसूत्रे
यदुक्तम्
66
यदि सर्वथा न दद्याददतं प्रतिषेधेद्दने वा परिदुद्येत तदा तु भङ्गत्वं, ण देह वारेह य दिज्जमार्ण, तहेव दिने परितप्य य । इरिसो जो किवणस्स भावो, भंगो वये बारसगे इहेसो ॥ १ ॥” इति छाया - " न ददाति वारयति च दीयमानम्, तथैव दत्ते परितप्यते च ।
इत्येतादृशो यः कृपणस्य भावः, भङ्गोः व्रते द्वादश के एषः || १ || इति । 'यथा' - पदं चात्राभ्यागतादीनामप्युपलक्षणं, तथैव शास्त्रादिषु सर्वत्रोपलम्भात् । अत्रेत्थं सङ्ग्रहगाथा: -
“ अस्सवि पंचइयारा, सचित्तनिक्खेवणाविहाणाई | एवं कालाइकम परववएसा य मच्छरियं ॥ १ ॥ धन्नाइसु सचित्ते, मचित्तपरि मेलणं ।
एयस्स विवरथं वा, पढमो परिकित्तिओ ॥ २ ॥ अचित्तस्स सचित्तण, पिहाणं वुक्कमोवि वा । भोयणाइपयत्थेसु, जो सो बीओ उदाहिओ ॥ ३ ॥
---
एतच्छाया च
66
अस्यापि पञ्चातीचाराः, सचित्तनिक्षेपणापिधानादि । एवं कालातिक्रम, परव्यपदेशौ च मात्सर्यम् ॥ १ ॥ धान्यादिषु सचितेषु, अचित्त परिमेलनम् । एतस्य विपरीतं वा, प्रथमः परिकीर्त्तितः ॥ २॥ अचित्तस्य सचित्तेन, पिधानं व्युत्क्रमोऽपिवा । भोजनादिपदार्थेषु यः स द्वितीय उदाहृतः ॥ ३ ॥
दान देनेका सद्भाव पाया जाता है । अतः इनके होने पर भी व्रत भंग नहीं होता । यदि आहारादि देवे ही नहीं, या देते हुए को रोके, अथवा देकर पश्चात्ताप करे तो व्रतभंग समझना चाहिए। कहा भी है
" स्वयं न देवे, देते हुए दूसरेको निषेध करे, अथवा देकर पश्चाताप करे, ऐसा जो कृपणका भाव होता है उससे यह बारहवाँ व्रत खण्डित होता है ||
"
સદ્ભાવ માલુમ પડે છે. તેથી એ હાવા છતાં વ્રતભંગ થતા નથી. જો દાન આપે નહિ અને આપનારને કે, અથવા આપીને પશ્ચાત્તાપ કરે તે વ્રતભંગ સમજવા अधुं छे.
“પાતે ન દે, બીજો આપે તેને નિષેધ કરે, અથવા આપીને પશ્ચાત્તાપ કરે, એવા જે કૃપણના ભાવ થાય છે તેથી આ ખારમા વ્રતના ભંગ થાય છે.”
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू० ५७ संलेखनातिचारवर्णनम् ३०९
[ संग्रहगाथाः ] 'ण भोयणीयंपि मए पयेयं, हवे जहेसो समणोवि तुट्टो' । इईव कालप्पडिजावणं जं, सो एत्थ कालाइकमो पगीओ ॥४॥ अन्नाइयं सन्वमिणं परस्स, न मामईणं ति अदाणभावा । सकारसद्धाइविहाणपुव्वं, जं भासणं सो कहिओ चउत्थो ॥५॥ इमेण दिन्नं किमहं न तारिसो, इच्चेवमीसायरर्ण तहेव । पयाणकावण्णविही य जं वा, कोवेण दाणं चमओ तहंतो॥६॥ इति ।
छाया. न भोजनीयमपि मया प्रदेयं भवेद् यथैव श्रमणोऽपि तुष्टः। इतीव कालपतियापनं यत् , सोऽत्र कालातिक्रमः प्रगीतः ॥ ४॥ अनादिकं सर्वमिदं परस्य, न मामकीनमित्यदानभावात् ॥ सत्कारश्रद्धादिविधानपूर्व, यद् भाषणं स कथितश्चतुर्थः ॥५॥ अनेन दत्तं किमहं न तादृशः ?, इत्येवमीाचरणं तथैव । प्रदानकार्पण्यविधिश्च यद्वा, कोपेन दानं च मतस्तथाऽन्तः ६"इति ।
इति सूत्रार्थः ॥५६॥ मूलम्-तयाणंतरं च णं अपच्छिममारणंतियसंलेहणाझूसणाराहणाए पंचअहियारा जाणियबा न समायरियवा, तंजहाइहलोगासंसप्पओगे, परलोगासंसप्पओगे, जीवियासंसप्पओगे, मरणासंसप्पओगे, कामभोगासंसप्पओगे । १३ ॥ ५७ ॥ छाया-तदनन्तरं च खलु अपश्चिममारणान्तिकसंलेखनाजोषणाऽऽराधनायाः पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्याः, तद्यथा-इहलोकाशंसाप्रयोगः, परलोकाशंसाप्रयोगः, जीवीताशंसाप्रयोगः, मरणाशंसाप्रयोगः, कामभोगाशंसामयोगः ॥१३॥५७॥
टीका- 'इहे'-ति-संस्तारग्रहणोत्तरम्-इहलोके मनुष्यलोके आशंसामयोगः='मृत्वा चक्रवत्तो वा राजा वा तन्मन्त्री वा भूयास '-मित्यादिरूपामिला
यहाँ • यथा' पद अभ्यागत हीन दीन आदिका भी उपलक्षण है। शास्त्रोंमें सर्वत्र ऐसाही देखा जाता है । गाथाओंका अर्थ यही है ॥५६॥ टीकार्थ-' तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके अनन्तर अपश्चिममारणा
અહીં થા, પદ અભ્યાગત દીન હાન આદિનું પણ ઉપલક્ષણ છે. શાસ્ત્રોમાં सत्र भरवामां आवे छे. (५९).
टीकार्थ-'तयाणंरं चे'-त्या त्या२ पछी अपश्चिम-भारति-सना
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
पकरणम् । १। एवं परलोकाऽऽशंसाप्रयोगः' देवो भूयास '-मित्यादिरूपामिलापकरणम् ।२। सम्मानादिलोभेन जीवीतस्य माणधारणस्याऽऽशंसामयोगः अभिलाषकरणं-जीविताऽऽशंसाप्रयोगः ।३। कर्कशक्षेत्रादिनिवासभयुक्तक्षुदाघुपहततया सम्मानाधभावेन 'कदाऽहं म्रियेय' इत्यादिरूपं मरणस्याभिलापकरणं मरणाऽऽशंसाप्रयोगः । ४ । कामौ शब्दरूपे भोगा-गन्धरसस्पर्शास्तत्राऽऽशंसाप्रयोगः अभिलापकरणं कामभोगाऽऽशंसाप्रयोगः रूचिरविषयस्पृहयालुतेत्यर्थः ।५। अत्रेत्थं सङग्रहगाथाः
"पंचाइयारा अस्सावि, ते विसेसेण बजए । .. तेसिं सरूवमेगेग,-मग्गे एत्थ निषज्झइ ॥ १ ॥ 'रायाई होमु मच्चाह '-मिच्चासंसणमाइमो ।
एवं देवाइविसया,-ऽऽसंसा बीओ पकित्तिओ ॥ २ ॥ तीओ सम्माणाइलोहा, जीवधारणकंखणं ।। 'कया मरिस्स'-मिच्चाई, अहिलासो चउत्थओ ॥ ३ ॥
सदरूवाइविसया,-ऽऽसंसा जा वयधारिणो ।
पंचमो अइयारो सो, णेओ एस्थ जहागमं ॥४॥" इति। न्तिकसंलेखना-जोषणा-आराधनाके पाच अतिचार जानने चाहिए किन्तु उनका आचरण न करना चाहिए । वे ये हैं-[१] इहलोकाशंसाप्रयोग, (२) परलोकाशंसाप्रयोग, (३) जीविताशंसाप्रयोग, (४) मरणाशंसाप्रयोग, (५) कामभोगाशंसाप्रयोग। - (१) इहलोकाशंसाप्रयोग-संथारा (अनशन) ग्रहण करनेके पश्चात् - 'मरकर मैं मनुष्यलोकमें चक्रवर्ती होऊँ, राजा होऊँ, राजमंत्री होऊँ' इत्यादि अभिलाषा करना।। __ (२) परलोकाशंसाप्रयोग-'मृत्यु के बाद इन्द्र होऊँ, देवता होऊँ' इत्यादि परलोक संबन्धी अभिलाषा करना। જેષણ-આરાધનના પાંચ અતિચાર જાણવા જોઈએ. તે આ પ્રમાણે - (१) सशसा-प्रयोग, (२) ५२सा -प्रयोग, (३) वितास-प्रयोग, (४) भरणासा-प्रयोग, (५) ४ामालागासा-प्रयेस.
(१) Usसा -प्रयोग-सथा। (मनशन) १ . पछी भरी મનુષ્યલેકમાં ચક્રવતી થઉં, રાજા થઈ, રાજમંત્રી થઉં” ઈત્યાદિ અભિલાષા કરવી.
(२) ५२४-प्रयोग-'भृत्यु पछी ४६ 26, पता 26' या પરલેક સંબંધી અભિલાષા કરવી.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ ० ५७ संठेखनातिचारवर्णनम् एतच्छाया च" पश्चातीचारा अस्यापि, तान विशेषेण वर्जयेत् ।
तेषां स्वरूपमेकमग्रेऽत्र निबध्यते ॥ १ ॥ 'राजादिर्भवेयं मृत्वाऽहम् ' इत्याशंसनमादिमः । एवं देवादिविषयाऽऽशंसा द्वितीयः प्रकीर्तितः ॥ २ ॥ तृतीयः सम्मानादिलोभाज्जीवधारणकाङ्क्षणम् । ." 'कदा मरिष्यामी'-त्याधभिलाषश्चतुर्थकः ॥ ३ ॥ शब्द-रूपादिविषयाऽऽशंसा या व्रतधारिणः । पञ्चमोऽतिचारः स ज्ञेयोऽत्र यथाऽऽगमम् ॥ ४ ॥” इति ।
... इति भूत्रार्थः ॥ ५७ ॥ मलम-तए णं से आणंदे गाहावई समणस्स भगवओमहावीरस्स अंतिए पंचाणुवइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं सावयधम्म पडिवजइ, पडिवज्जिता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी
(३) जीविताशंसाप्रयोग-'मैं जीता रह जाऊँ मेरी प्रशंसा होगी' इस प्रकार इच्छा करना । ... (४) मरणाशंसाप्रयोग-कर्कश क्षेत्र आदिमें निवास द्वारा होनेवाले कष्टसे,भूख आदिकी पीड़ासे पीडित होकर और सम्मान न होनेसे "मैं कब मर जाऊँ' इत्यादि मरनेकी इच्छा करना।
(५) कामभोगाशंसाप्रयोग-काम [शब्द और रूप] तथा भोग [गन्ध, रस, स्पर्श] में अभिलाषा करना, अर्थात् मनगमते विषयोंकी 'लालसा रखना। गाथाएँ गतार्थ हैं । संग्रह गाथाओंका अर्थ यही हैं ॥७॥
.. (3) वितस-प्रयो प तो ही 8''भारी H य.' એવી ઈરછા કરવી.
(४) भासा-ये-४४५ क्षेत्र wilhi निवास बा२या ४थी, ખ આદિની પીડાથી પીડિત થવાથી અને સંમાન ન થવાથી “હું હવે કયારે મરી જઉં' એ પ્રમાણે મરવાની ઈચ્છા કરવી.
(4) uktimate-प्रयाग-४१५ (श भने ३५) तथा (14, २स, સ્પર્શની અભિલાષા કરવી. અર્થાતુ મનગમતા વિષયેની લાલસા રાખવી. સંગ્રહ गावाबानो म 2. (५७)..
-
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
उपासकदशाक्य “नो खलु मे भंते! कम्पइ अज्जप्पभिई अन्नउत्थिए वा अन्नउत्थियदेवयाणि वा अन्नउत्थियपरिग्गहियाणिअरिहंतचेइयाई वा वंदित्तए वा नमंसित्तए वा पुचि अणालत्तेणं आवित्तए वा संलवित्तए वा, तेसि असणं वा पाणं वा खाइमं वा साइमं वा दाउं वा अणुप्पदाउं वा, नन्नत्थ रायाभिओगेणं गणाभिओगेणं बलाभिओगेणं देवयाभिओगेणं गुरुनिग्गहेणं वित्तिकंतारेणं कप्पह मेसमणे निग्गंथे फासुएणं एसणिज्जेणं असणपाणखाइमसाइमेण पत्थकंबल पडिग्गहपायपुंछणेणं पीढफलगसिज्जासंथारएणं ओसहमेसज्जेणं य पडिलाभेमाणस्स विहरित्तए”
-त्ति कटु इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ, अभिगिण्हित्ता पसिणाई पुच्छइ, पुच्छित्ता अट्ठाई आदियइ, आदिइत्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो वंदइ, वंदित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओ दुइपलासाओ चेइयाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जेणेव वाणियग्गामे नयरे, जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता सिवानंदं भारियं एवं वयासी-“एवं खल्लु देवाणुप्पिया! मए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं निसंते, सेवि य धम्मे मे इच्छिए पडिच्छिए अभिरुइए, तं गच्छण्णं तुमं देवाणुप्पिया ! समणं भगवं महावीरं वंदाहि जाव पज्जुवासाहि, समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए पंचाणुव्वइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिपज्जाहि” ॥५८॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सूत्र ५८ आनन्दगाथापतेः प्रतिज्ञावर्णनम् ३१३
छाया -- ततः स आनन्दो गाथापतिः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके पञ्चाणुत्रतिकं सप्तशिक्षावतिकं द्वादशविधं श्रावकधर्मे प्रतिपद्यते, प्रतिपद्य श्रम भगवन्तं महावीरं वदन्ते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा एवमवादीत्
"नो खलु मे भदन्त ! कल्पते अद्यप्रभृति अन्ययूथिकान वा अन्ययूथिषदैवतानि वा अन्ययूथिकपरिगृहीतान् अर्हच्चैस्यान वा वन्दितुं वा नमस्थितुं वा, पूर्वमनालापकैरालपितुं वा संलपितुं वा तेषामशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा दातुं वा अनुप्रदातुं वा नान्यत्र राजाभियोगात्, गणाभियोगात् बलाभियोगात्, देवताभियोगात्, गुरुनिग्रहाद्, वृत्तिकान्तारात् । कल्पते मे श्रमणान् निर्ग्रन्थान् मासु के नैषणीयेनाऽशन-पान-खाद्य-स्वाद्येन वस्त्रकम्बलपतद्ग्रह ( प्रतिग्रह) पादमोव्छनेन, पीठफलक शय्या संस्तारकेण, औषधभैषज्येण च प्रतिलाभयतो विहर्तुम् "
इति कृत्वा, इममेतद्रूपमभिगृहाति, अभिगृह्य प्रश्नान पृच्छति, पृष्टाऽथनाददाति, आदाय श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिकृत्वो वन्दते, वन्दित्वा श्रमणस्य • भगवतो महावीरस्यान्तिकाद् दूतिपलाशाचैत्यात्मतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य यत्रैव वणिग्ग्रामं नगरं, यत्रैव स्वकं गृहं तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य शिवानन्दां भायमेवमवादीत् - "एवं खलु देवानुप्रिये ! मया श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्मो निशान्तः सोऽपि च धर्मो ममेष्टः प्रतीष्टो ऽभिरुचितः, तद् गच्छ खलु त्वं देवानुप्रिये ! श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दस्व यावत् पर्युपास्स्व, श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्ति के पश्चाणुत्रतिकं सप्तशिक्षाव्रतिकं - द्वादशविधं गृहिधर्म प्रतिपद्यस्व ॥ ५८ ॥
टीका- 'अन्ये 'ति - अन्यतु = तीर्थकरसंघापेक्षया भिन्नं यद् यूथं = संघस्तदन्ययूथं तदस्स्येषामित्यन्ययूथिकाः = शाक्यादिभिक्षवस्तान, अन्ययूथिकानां देवतानि
टीकार्थ- 'तए णं से' इत्यादि - इसके अनन्तर आनन्द गाथापति श्रमण भगवान् महावीर के समीप पाँच अणुव्रत, सात शिक्षावत, इस प्रकार बारह तरहके श्रावक धर्मको स्वीकार करता है, श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना नमस्कार करता है, वन्दना नमस्कार कर के इस प्रकार कहता है
टीकार्थ- 'तए णं से' छत्याहि त्यारपछी मानंह गाथायति श्रमष्णु भगवान મહાવીરની સમીપે પાંચ અણુવ્રત, સતિ શિક્ષાવ્રત એ પ્રમાણે ખાર પ્રકારને શ્રાવક ધર્માં સ્વીકારે છે, શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને વદના—નમસ્કાર કરે છે, વંદના નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહે છે:
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३१४
उपासकदशाङ्गसूत्रे अन्ययूथिकदेवतानि-अर्हद्भिन्नानि, अन्ययूथिकैः परिगृहीताः स्वीकृताः-अन्ययथिकपरिगृहीताः यथाकथञ्चित्तैथिकान्तरसम्मिलिता इत्यर्थः,उपलक्षणमेतदवसम्मपार्श्वस्थादीनामपि,अर्हतः वीतरागस्य चैत्या:-चित्यं ज्ञानं तदस्त्येषामित्यहचैत्याः -जिनसाधवस्तान्-तैथिकान्तरसाधून-वा तैथिकान्तरदेवान् वा यथाकथञ्चित्तैथिकान्तरसम्मिलितान् जिनसाधून वेति पिण्डितोऽर्थः, वन्दितुं वा नमस्यितुं वा 'मेन कल्पते' इति सम्बन्धः। 'अन्नउत्थियपरिग्गहियाणि अरिहंतचेइयाई' इति मूले नपुंसकनिर्देशस्तु प्राकृतत्वात् , तथाचोक्तम्- “लिङ्गमतन्त्रम् " (४४५) इति, अपि च" सुप्तिापग्रहलिङ्गनराणां, कालहलचूस्वरकत्तयां च । व्यत्यमिच्छति शास्त्रकृदेषां,सोऽपि च सिध्यति बाहुलकेन ॥"इति।
" लिङ्गमतन्त्रं, लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्य” इति च । " भगवान् ! आजसे मुझे, वीतराग-संघसे भिन्न संघवालेको, वीतराग-संघसे भिन्न देवको, अन्ययूथिको द्वारा स्वीकृत अर्थात् अन्यतीर्थिक साधुओंमें मिले हुए अरिहंतचैत्य-[ जिनसाधुओं] को, तथा उपलक्षणसे अवसन्न पार्श्वस्थ आदिको भी वन्दना नमस्कार करना नहीं कल्पता है। पहले उनके विना बोले उनके साथ बोलना या पुनः पुनः वार्तालाप करना, उन्हें गुरुबुद्धिसे अशन पान खाद्य स्वोद्य आदि एक वार देना या वार-वार देना नहीं कल्पता है इन आगारोंके सिवाय राजाके अभियोग [ आग्रह ]से, गण [ संघ ]के अभियोगसे, बलवानके अभियोगसे, देवताके अभियोगसे, गुरु अर्थात् मातापिता आदिके निग्रह [परवशता] से और वृत्तिकान्तार [आजीविका निर्वाहके अभाव] से अर्थात् इन कारणोंके होने पर देना क पता है।।
ભગવદ્ આજથી, વીતરાગ સંઘથી ભિન્ન સંઘવાળાઓને, વીતરાગ સંઘથી ભિન્ન દેવને, અન્ય યુથિકે એ સ્વીકારેલા અર્થત અન્યતીથિક સાધુઓમાં મળેલા અરિહંત ચિત્ય (જિન સાધુઓ)ને તથા ઉપલક્ષણે કરીને અવસાન પાર્શ્વસ્થ આદિને પણ વંદના-નમસ્કાર કરવાનું મને ક૯પતું નથી. પહેલાં તેઓ બેલ્યા વિના તેમની સાથે બોલવાનું યા પુનઃ પુનઃ વાતચીત કરવાનું, તેમને ગુરુબુદ્ધિથી અશન પાન ખાદ્ય સ્વાદ આદિ એકવાર યા વારંવાર દેવાનું ક૯પતું નથી. પરંતુ તેમાં એ અગાર છે કે-રાજાના અભિગ (આગ્રહ)થી, ગણ (સંઘ)ના અભિયેગથી, બળવાનના અભિયેગથી, દેવતાના અભિયોગથી, ગુરૂ અર્થત માતાપિતા આદિના નિગ્રહ (પરવશતા)થી અને વૃત્તિકાન્તાર (આજીવિકનિર્વાહના અભાવ)થી અર્થાત એ કારણે હોય તે દેવનું કલ્પે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू०५८ आनन्दगाशपतेः प्रतिज्ञावर्णनम् ३१५
निर्गन्थ श्रमणोंको प्रासुक एषणोय अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य, वस्त्र, कम्बल, प्रतिग्रह [पात्र ] पादपोंछन, पीठ, फलक, शय्या, संस्तार,
औषध, भैषज प्रतिलाभ कराते हुए विचारना मुझे कल्पता है।" ___इस प्रकार कहकर उसने उसका अभिग्रह लिया, फिर प्रश्न पूछे, प्रश्न पूछ कर अर्थको ग्रहण किया, फिर श्रमण भगवान् महावीरको तीन-वार वन्दना की। वन्दना करनेके बाद श्रमण भगवान महावीरके समीपसे, दूतिपलाश चैत्यके बाहर निकला, निकल कर जहाँ वाणिजग्राम नगर और जहाँ उसका घर था वहीं आया। आकर अपनी पत्नी शिवानन्दासे इसप्रकार कहने लगा-“हे देवानुप्रिये मैंने श्रमण भगवान् महावीरके समीप धर्म सुना और वह धर्म मुझे इष्ट है, बहुत ही इष्ट है, मुझे रुचा है। हे देवानुप्रिये ! इसलिए तुम भी जाओ, श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना करो यावत् पर्युपासना करो और श्रमण भगवान महावीरसे पाच अणुव्रत और सात शिक्षावत, इस प्रकार बारह तरहका गृहस्थ धर्म स्वीकार करो ।”
'अन्नउत्थियपरिग्गहियाणि अरिहंतचेइयाई' इस मूल वाक्यमें नपुंसक लिंग है सो प्राकृत होने के कारण ऐसा हुआ है। कहा भी है
નિર્ગસ્થ શ્રમણને પ્રાસુક એષણીય અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય, વસ્ત્ર, કંબળ, प्रतियड (पात्र), पात्रांछन, पी8, ३४४, शय्या, संस्तार, मोषध, मेष-४, प्रतिमा કરાવતાં વિચરવું મને કહેપે છે.”
એ પ્રમાણે કરીને તેણે તેને અભિગ્રહ લીધે, ફરીથી પ્રશ્નો પૂછ્યા, પ્રશ્ન પૂછીને અર્થ ગ્રહણ કર્યો, પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર વંદના કરી. વંદના કર્યા પછી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપેથી દૂતિ પલાશ ચંત્યની બહાર નીકળે. નિકળીને જ્યાં વાણિજગ્રામ નગર અને જ્યાં તેનું ઘર હતું ત્યાં તે આવ્યું. આવીને પિતાની પત્ની શિવાનંદાને કહેવા લાગેઃ “હે દેવાનુપ્રિયે! મેં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે ધર્મ સાંભળે અને એ ધર્મ મને ઈષ્ટ છે, બહુજ ઈષ્ટ છે, મને રૂએ છે. હે દેવાનુપ્રિયે! તેથી તમે પણ જાઓ, શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરે યાવત્ પ પાસના કરો અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત, એ પ્રમાણે બાર પ્રકારના ગૃહસ્થધર્મને स्वी॥२ १३."
_ 'अनउस्थियपरिग्गहियाणि अरिहंतचेइयाई' ये भा १४यमा नपुस * લિંગ છે, તે પ્રાકૃત હોવાને કારણે એમ થયું છે. કહ્યું છે કે “લિંગ સ્વતંત્ર હોય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकशागसूत्रे 'चैत्य साधु'-रित्युक्तं बृहत्कल्पभाष्ये षष्ठोद्देशे, तथाहि तत्र"आहा आधयकम्मे, आयाहम्मे य अत्तकम्मे य ।
तं पुण आहाकम्म, कप्पवि ण व कप्पइ तस्स ॥"
इति गाथाव्याख्यायां क्षेमकीर्तिमूरिणोक्तम्-'त्योद्देशिकस्य-साधूनुदिश्य कृतस्य' इति ।
'अरिहंतचेइय'-शब्दस्यार्थः यत्तु 'अरिहंतचेझ्याई' इत्यस्याहत्मतिमेत्यर्थस्तदपव्याख्यानं प्रकरणभङ्गमसङ्गात् , तथाहि-आनन्दगाथापतिकर्तृकं प्रथमं धर्मस्वीकारमभिधाय सम्पत्यवसर"लिंग स्वतन्त्र होता है, वह लोक व्यवहार पर निर्भर है।"
अर्थात् प्रत्येक भाषाके धुरन्धर विद्वान् जिस२ शब्दको जिसर जगह जिस२ लिंगमें व्यवहार करते आये है उस२ शब्दमें उस जगह उसी२ लिंगका व्यवहार करना चाहिए, अतः यहांपर उस समयके प्राकृत व्यवहारके मुताबिक नपुंसक लिंग है ॥ ___'चैत्य' शब्दका अर्थ साधु होता है, बृहत्कल्प भाष्यके छठे उद्देशके भन्दर-' आहा आधयकम्मे०'-गाथाको व्याख्यामें शेमकीतिसूरिने 'चैत्योद्देशिकस्य'का "साधुओंको उद्देश करके बनाया हुआ अशनादि" यह अर्थ किया है । इससे सिद्ध होता है कि चैत्यका अर्थ साधु है ।
'अरिहंतचेइय' शब्दका अर्थ. 'अरिहंतचेइयाइं का 'अर्हन्तकी प्रतिमा' अर्थ करना असंगत हैं, क्योंकि प्रकरण ठीक नहीं बैठता। उसका स्पष्टीकरण इस प्रकार हैછે. તે લોક વ્યવહાર પર નિર્ભર છે.” અર્થાત પ્રત્યેક ભાષાના ધુરંધર વિદ્વાને જે જે શબ્દને જે જે જગ્યાએ જે લિંગમાં વ્યવહાર કરતા આવ્યા છે, તે તે રાદમાં તે તે જગ્યાએ તે તે લિંગને વ્યવહાર કરે જોઈએ; એટલે અહીં તે સમયના પ્રાકૃત વ્યવહાર મુજબ નપુંસક લિંગ છે. ચિત્ય’ શબ્દનો અર્થ “સાધુ थाय छ. डा४६५ मायना छ। शाम 'आहा आधयकम्मे०' गाथानी व्यायाभां मीति सूरिय 'चैत्योद्देशिकस्य'ना "साधुमाने अशी मनावे Aug" એ પ્રમાણે અર્થ કર્યો છે. તેથી સિદ્ધ થાય છે કે ચૈત્યને અર્થ “સાધુ છે.
___ मतियेय' शन्नोमर्थ 'अरिहंतचेइमाई न तनी प्रतिभा' म ४२ Kalad, બરણ કે પ્રાણ બાબર ધ બેસતું નથી. પછી આ પ્રમાણે છે -
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० ५८ अरिहंतचेइय-शब्दार्थः ३१७ प्राप्तं देवगुर्पोरेव प्रतिज्ञानमिति, तयोश्च वन्दन-नमस्करणविषये क्रमेणान्ययूथिकवा न्यथिकपरिगृहीतत्वे बाधकत्वेनोपदर्शिते इत्यर्थादापतति यत्स्वयूथिकानि दैवतानि स्वयथिकपरिगृहीतानशिथिलाचारादीन् वाऽर्हत्साघुश्च वन्दितुंवा नमस्यितुं वा मझ कल्पत इति भवत्यानन्दस्य गाथापतेःसंकल्पपूर्तिः, यदित्वत्र चैत्यपदेन प्रतिमाऽभिप्रेष्यत तदा 'अन्ययूथिकदैवतानि' इत्यनेन सह पौनरुक्त्यं वज्रलेपायितमभविध्यत्,प्रतिमाया हि वन्दन-नमस्कारौ देवत्वभावनयैव भवना कत्तुं शक्यते नेतरथेति
पहले यह बात बताई गई है कि आनन्द गाथापतिने श्रावकधर्मको स्वीकार किया। अब अवसर प्राप्त देव और गुरू संबन्धी प्रतिज्ञा बताई है। इन्हीं दोनोंको वन्दना-नमस्कार करनेके विषयमें क्रमसे अन्ययूथिक
और अन्ययूथिक-परिगृहीत, ये दोनों निषिद्ध कहे हैं, इससे स्वयं सिद्ध हो गया कि स्वयूथिक देव तथा स्वयूथिकपरिगृहीत शास्त्रोक्ताचारी अर्हन्तके साधुओंको वन्दना नमस्कार करना मुझे कल्पता है। इसीसे आनन्द गाथापतिकी प्रतिज्ञा पूरी होती है। यदि यहाँ 'चैत्य' पदका प्रतिमा अर्थ माना जाय तो 'अन्ययूर्थिकदैवतानि' इस पदसे पुनरुक्ति दोष अनिवार्य होगा। क्योंकि प्रतिमाको वन्दना और नमस्कार आप देवकी
१ समकित देते समय- 'देव अरिहंत, गुरु निर्ग्रन्थ, धर्म केवलिभाषित दयामय का श्रद्धान करना' इत्यादि समझाया जाता है अतः आनन्द श्रावकने प्रथम धर्मकों समझकर स्वीकार किया यह बात बतलाई, अब 'देव गुरु किस प्रकारके मानने चाहिये' सो यहां शास्त्रकारने बताया है।
- પહેલાં એ વાત બતાવી છે કે આનંદ ગાથાપતિએ શ્રાવકધર્મને સ્વીકાર કર્યો. હવે અવસરથી પ્રાપ્ત થતાં દેવ અને ગુરૂ સંબંધી પ્રતિજ્ઞા બતાવી છે. એ બેઉને વંદના નમસ્કાર કરવાની બાબતમાં ક્રમે કરીને “અન્યમૂર્થિક અને અન્યમૂથિકપરિગ્રહીત” એ બેઉને નિષિદ્ધ બતાવ્યા છે, તેથી સ્વયંસિદ્ધ થાય છે કે સ્વયુથિક દેવ તથા સ્વયુથિક પરિગ્રહીન શાસ્ત્રોક્તાચારી અહતના સાધુઓને વંદના નમસ્કાર કરવાં મને કપે છે. તેથી આનંદ ગાથાપતિની પ્રતિજ્ઞા પૂરી થાય છે. જે અહીં ત્ય’ શબ્દનો અર્થ પ્રતિમા માનવામાં આવે તે 'अन्यमयिकदेवतानि' से ५४: शने पुन३तिष मनिपाय 40; १२६ प्रतिभाने
+ સમકિત આપતી વખતે દેવ અરિહંત, ગુરૂ નિગ્રંથ, ધર્મ કેવરિભાષિત દયામય, એનું પ્રદાન કરવું ઈત્યાદિ સમજાવવામાં આવે છે; એટલે આનંદ શ્રાવકે પહેલાં ધર્મને સમજીને સ્વીકાર્યો એ વાત બતાવી, હવે દેવ ગુરૂ કેવા પ્રકારના માનવા જોઇને તે અહી AIMER म्यु
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१९
. अगारधमर्सञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ५८ अरिहंत चैइयशब्दार्थः asari' इत्यस्यैव ग्रहणात्, अन्यतैर्थिकैः सहालापादिनिषेधस्त्वार्थिकार्थ इति सूक्ष्मेक्षिकयाऽवधारणीयम् ।
6
किचात्र चैत्यशब्देन साधोरग्रहणे तैर्थिकान्तरपरिगृहीतानामवसन्नपार्श्व - स्थादीनां च साधूनां वन्दन - नमस्करणे अतिप्रसज्जेतां तच्चानिष्टमित्युभयतः पाशारज्जुस्तस्मात् अर्हचैत्यानि ' इत्यस्य अर्हस्प्रतिमालक्षणानि ' इत्यर्थकल्पनं पूर्वापरमकरणस्याननुसन्धानपूर्वकत्वेन प्रामादिकमेव प्रकरणस्याभिधालत्ते - ०" इत्यादिका सम्बन्ध सिर्फ " अन्न उत्थिए " के साथ ही है औरोंके साथ नहीं, तो ऐसा कहना भी ठीक नहीं है, क्योंकि समुदित वाक्यके शेष (अवसान ) में रहनेके कारण " पुव्वि अणालत्तणं - ० " आदिका 'अरिहंतचेइयाई 'के साथ सम्बन्ध होना नितान्त आवश्यक है और सूत्रकारका आशय भी यही है, अन्यथा 'अरिहंतचेइयाई 'का प्रयोग अन्तमें न करके सूत्रकार उस जगह पर 'अनउत्थिए ' का ही प्रयोग करते । तब रहा अन्यतैर्थिकोंका निषेधः सो तो अन्यतैर्थिकपरिगृहीत अर्हत्साधुओंके साथ पहिले आलापादिका निषेध किया है तो खास अन्यतैर्थिकोंका तो कहना ही क्या है, इस प्रकार उनका तो अर्थापत्ति से ही निषेध हो जायगा । अतएव आगे पड़े हुए 'तेसिं ' पदके साथ भी विरोध नहीं पड़ता क्योंकि ' तत् ' शब्द अव्यवहित पूर्वको ही पकड़नेवाला है, व्यवहितको नहीं, सो अव्यवहित जो है 'अरिहंत चेहयाई' उसका अर्थ आप मूत्ति लोगे तो उनका अशन पान आदिके साथ सम्बन्ध असंभव हो जायगा ।
नी
"अन्न उत्थिए "नी साथै ४ छे, मीलयोनी साथै नथी तो मेम अहेवं मे पाशु जरामर नथी, आरएणु समुहित वाभ्यना शेष (अंत) मां रहेवाने राणे "पुर्विवं अणालणं - ०" माहिना “अरिहंतचेइयाई” साथै संबंध थव। यो नितान्त आवश्यक छे भने सूत्राने भाशय यागु छे; अन्यथा “अरिहंत चेइयाई” ने प्रयोग तमा न ४२तां सूत्रद्वार मे भग्या "अन्नउत्थिए" नो प्रयोग नं ४२. હવે રહ્યો અન્યોથિંકાના નિષેધ, તે તે જો અન્યર્થિક પરિગૃહીત અ સાધુએની સાથે પહેલાં આલાપાદિના નિષેધ કર્યાં છે, તો પછી ખાસ અન્યનૈર્થિકેનું તે કહેવું જ શું? એ રીતે તેમના તા અર્થાંપત્તિથી જ વિષેધ થઇ જશે. એટલે આગળ આવેલા 'तेसिं' पहनी साथै पशु विशेष भावतो नथी राय के 'तत्' शब्द अव्यवहित पूर्वने ४ पकडनाशे छे व्यवहितने नहि. ते अव्यवहित ? 'अरिहंतचेइमाई' छे, તેના અર્થ આપ મૂર્તિ કરશે તે તેનેા અશન પાન આદિની સાથે સબંધ અસભ
વિત બની જશે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२०
.
उपासकदशासत्रे नियामकत्वेन न्यायव्याकरणादिषु विस्तरेणोपपादितत्वात् , तथा चोक्तम्" शक्तिग्रहं व्याकरणोपमान कोषाऽऽप्तवाक्याव्यवहारतश्च ।
वाक्यस्य शेषाद्विवृतेर्वदन्ति, सान्निध्यतः सिद्धपदस्य वृद्धाः ॥१॥" 'अर्थः प्रकरणं लिङ्गम् ' इत्यादि ।
अत एव सविस्तरश्रावकंधमकथोपदेशप्रसङ्गे भगवताऽऽनन्दाय प्रतिमापूजाविषये न किमप्युपदिष्टं न वा सम्यक्त्वत्रतातीचारवत्प्रतिमापूजाविषयकाऽतिचारो दर्शितः।
तीसरी बात यह है कि यहाँ यदि 'चैत्य' शब्दका साधु अर्थ न लिया जाय तो अन्ययूथिको (अन्यमत के साधुओं)में सम्मिलित हुए जैन साधु तथा पासत्था आदिको बन्दना-नमस्कार करनेका निषेध नहीं सिद्ध होगा;-अतः उन्हें भी वन्दना आदि करनेको प्रसंग होगा, और ऐसा करना इष्ट नहीं है । इस प्रकार 'इधर कुँआ इधर खाई' वाली कहावत चरितार्थ होती है। अत एव अहच्चौत्यानि ,का 'अर्हन्तप्रतिमा' अर्थ करना आगे-पीछेका संबन्ध नहीं बैठनेके कारण ठीक नहीं है।
शब्दार्थका नियम करनेवाला प्रकरण होता है। यह विषय न्याय व्याकरण आदिमें विस्तारसे कहा गया है । कहा भी है- "शक्तिग्रहं व्याकरणो०" इत्यादि, तथा
" अर्थः प्रकरणं लिङ्गम्" इत्यादि ।
इसीसे भगवान्ने विस्तारपूर्वक श्रावक धर्मके कथनमें न प्रतिमापूजनका उपदेश दिया है और न सम्यक्त्व या व्रतोंके अतीचारोंकी तरह प्रतिमा-पूजनके अतिचार ही बताए हैं।
- ત્રીજી વાત એ છે કે અહીં જે “ચેત્ય’ શબ્દનો અર્થ સાધુ ન લેવામાં આવે તે અન્યમૂથિકે (અન્ય મતના સાધુએ)માં સંમિલિત થએલા જૈન સાધુ તથા પાસસ્થા આદિને વંદના–નમસ્કાર કરવાનો નિષેધ સિદ્ધ નહિ થાય,-એટલે તેમને પણ વંદના કરવાને પ્રસંગ આવશે, અને એમ કરવું ઈષ્ટ નથી. તે રીતે “આ બાજુએ छ। भने सो मागपुर माजी ४डवत यरितार्थ थाय छे. मेटो अच्चैत्यानि' न। अर्हन्त-प्रतिमा' मेवे। मथ २३ ते २00100-५७ सय मेसता जापान કારણે બરાબર નથી.
શબ્દાર્થને નિયમ કરનારૂં પ્રકરણ હોય છે. એ વિષય ન્યાય વ્યાકરણ આદિમાં विस्ताथी भायु छ. ४यु छ ?-"शक्तिग्रहं व्याकरणो-" त्यादि, तथा
"अर्थः प्रकरणं लिङ्गम्" त्या . એ રીતે ભગવાને વિસ્તારપૂર્વક શ્રવકધર્મના કથનમાં પ્રતિમાપૂજનને ઉપદેશ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ५८ अरिहंतचेइय-शब्दार्थः
किश्च चैत्यशब्देन प्रतिमार्थस्य कचिदपि शास्त्रा-ऽभिधान-कोष काव्यादिष्वनुपलम्भ एव, तथाहि प्रमाणानि
'चैत्योद्देशिकस्य साधूनुदिश्य कृतस्य' इति प्रागुक्तबृहत्कल्पभाष्यव्याख्यायां क्षेमकीर्तिरभिधानराजेन्द्रश्च, 'चैत्यं' व्यन्तरायतन'मिति मूत्रकृताङ्ग-स्थानाङ्ग-समवायाङ्ग-भगवती-ज्ञाताधर्मकथो-पाशकदशा-ऽन्तकृदशा-ऽनुत्तरोपपातिकदशा प्रश्नव्याकरण-विपाकेषु, 'चैत्यमुद्यान' मिति, 'पुण्णभद्दे चेहए' 'गुणसिलए चेइए' 'छत्तपलासए चेइए' 'पुप्फचेइए' 'दुइपलासए चेइए' 'बहुसालए चेइए' 'कोहए चेइए' इत्यादिनौपपातिकादिशास्त्रेषु, 'चैत्यं साक्षाजिनं सुप्रशस्तमनोहेतुत्वा'दिति राजप्रश्नीयव्याख्यायां मलयगिरिः । __इसके अतिरिक्त 'चैत्य' शब्दका प्रतिमा अर्थ किसीभी शास्त्र, व्याकरण, कोश, काव्य आदिमें नहीं पाया जाता। प्रमाण इस प्रकार हैं
पूर्वोक्त बृहत्कल्प भाष्यकी टीकामें क्षेमकीर्तिने कहा है-"चैत्योद्देशिकस्य" अर्थात् साधुके लिए किये हुए अशन आदिका । यही अभिधान राजेन्द्र कोषमें भी कहा है । सूत्रकृतांग, स्थानांग, समवायांग, भगवती, ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृदशा, अनुत्तरोपपातिकदशा, प्रश्नव्याकरण और विपाकसूत्र में चैत्यका अर्थ व्यन्तरायतन किया है । 'पुण्णभदे चेइए, गुणसिलए चेइए, छत्तपलासए चेहए, पुप्फचेइए, दूइपलासए चेइए, बहुसालए चेइए, कोट्ठए चेइए' इत्यादि पदोंमें चैत्यका अर्थ उद्यान किया हैं। राजप्रश्नीय सूत्रकी व्याख्यामें આપે નથી, તેમજ સમ્યકત્વ યા વ્રતના અતિચાની પેઠે પ્રતિમા પૂજનના અતિચારે પણ બતાવ્યા નથી.
मे उपरांत "थैत्य" शण्टन अर्थ "प्रतिमा" पशु शास. व्या४२६, अश, अव्य माहिमा वाम भावतो नथी. प्रभाय मा २:- .
__ पूर्वाधत sc४८५ मायनी Ni मतिमे ४ छ । चैत्योद्देशिकस्य' અર્થાત્ સાધુને માટે તૈયાર કરેલા અશનાદિને. એમજ અભિધાન રાજેન્દ્ર કેષમાં પણ ४. छ. सूत्रनin, स्थानांत, समवायil, भापती, शाम ४५ उपास४-४, અંતકૂદશા, અનુત્તરે પાસિક દશા, પ્રશ્ન-વ્યાકરણ, અને વિપાક–સૂત્રમાં ચિત્યને અર્થ व्यन्तरायतन रेशो छ. "पुण्यमद्दे चेइए, गुणसिलए चेइए, छत्तपलासए चेइए, पुप्फचेइए, दुइपलासए चेइए, बहुसालए चेइए, कोट्ठए चेइए" ઇત્યાદિ પદાર્થોમાં ચૈત્યનો અર્થ ઉદ્યાન કર્યો છે, રાજપક્ષીય સૂત્રની વ્યાખ્યામાં મલયર્ગિરિએ ચત્યનો અર્થ સાક્ષાત જિન ભગવાન કહ્યો છે, અને કારણ એવું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
३२२
उपासकदशाङ्गसूत्रे अन्यमतप्रमाणानि यथा'चीयते सञ्चीयत इतिचित्यः अग्निस्तस्येदं-चैत्यं-यज्ञस्थानं, यद्वाऽऽयतनं, बुद्धः, विम्बः,बिल्ववृक्षः इति भरतः । ‘शेषः, देवतरुः, करभः, कुञ्जरः' इति त्रिकाण्डशेषः। 'गृहं, यज्ञशाला, नगर-ग्रामादिसमीपस्थमुद्यानम्, अश्वत्थवृक्षः, बिल्ववृक्षः, भिक्षुः, बौद्धसन्न्यासिनां मठविहारः, आदिबुद्धमुद्दिस्य निर्मितं गृहं, चिता सम्बन्धि स्तूपवृक्षादिः, ग्रामादिषु प्रसिद्धो वृक्षः' इति हिन्दुविश्वकोषः। चित्याया इदम्-'आयतने' अमरः, 'मुखरहिते सचित्ये (साग्निके) अचित्ये (निरनिके) वा अज्ञाऽऽयतने, भरतः। विम्बे, उदेश्यले, ग्रामादिषु पसिद्धे महावृक्षे, जिनतरौ-यस्याधस्तास्थितस्य भगवतः केवलज्ञानलीभः, यज्ञ-भेदे, इति मलयगिरिने चैत्यका अर्थ साक्षात् जिन भगवान किया है, और कारण यह कहा है कि-वे (भगवान्) सुप्रशस्त मन (भावना) के कारण हैं इसलिए भगवान् चैत्य हैं ।
फिर अन्यमतके ग्रन्थोंका प्रमाण भी लीजिएचैत्य-यज्ञस्थान, आयतन, बुद्ध, बिम्ब, बिल्ववृक्ष, [भरत], शेष, देववृक्ष,
करभ, कुञ्जर, [त्रिकाण्डशेष], गृह, यज्ञ-शाला, नगर-ग्राम आदिके निकटका बाग, पीपलका वृक्ष, भिक्षु, बौद्ध-सन्नासियोंका मठ-विहार
आदि बुद्ध के निमित्त बना हुआ घर, चिता सम्बन्धी स्तूपवृक्षादि छत्री आदि, ग्रामके प्रसिद्ध वृक्ष, हीन्दी-विश्वकोष] (हीन्दीशब्दपदाम चत्यको अब चिन्म कबाजेही राजप्रश्नलयः सूत्रका व्याहेश्याम આપે નથી, તેમજ સમ્યકત યા વ્રતના અતિચારેની પેઠે પ્રતિમા પૂજનના અતિચારે પણ બતાવ્યા નથી.
से पसंत "यैत्य" शण्टन अर्थ "प्रतिमा" / पy शास. व्या४२५१, - કેશ, કાવ્ય આદિમાં જોવામાં આવતો નથી. પ્રમાણ આ રહ્યાં
पूत ४६५ मायनी Aswi महीति घुछ ३ चैत्योद्देशिकस्य' અર્થાત્ સાધુને માટે તૈયાર કરેલા અશનાદિને. એમજ અભિધાન રાજેન્દ્ર કેલમાં પણ
छे. सूत्रनin, स्थानांत, सभायांग, भगवती, शाताधम४या SI४-४ा, અંતકૃદશા, અનુત્તરે પપાસિક દશા, પ્રશ્ન-વ્યાકરણ, અને વિપાક-સૂત્રમાં ચિત્યનો અર્થ व्य-तरायतन 3रे छ. "पुण्यमद्दे चेइए, गुणसिलए चेइए, छत्तपलासए चेइए, पुप्फचेइए, दूइपलासए चेइए, बहुसालए चेइए, कोट्ठए चेइए" ઇત્યાદિ પદાર્થોમાં રમૈત્યને અર્થ ઉદ્યાન કર્યો છે, રાજશ્રીય સૂત્રની વ્યાખ્યામાં મલયગિરિએ ચત્યને અર્થ સાક્ષાત જિન ભગવાન કહ્યો છે, અને કારણ એવું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरसञ्जीवनी टीका अ. १ ५८ 'अरिहंतचेइय' शब्दार्थनिरूपणम् ३२३ वाचस्पत्यबृहदभिधानं शब्दकल्पदुपमश्च । 'चित्याया इदमित्यर्थेऽण, ग्रामादिषु प्रसिद्धो वृक्षः, देवावासवृक्षः चिताचिह्न, जनसभा,यज्ञस्थानं,जनविश्रामगृहं विम्बश्च इति लवपुरीय(लाहौरके)पद्मचन्द्रकोषे। चिता-स्तूपे यथा-'यत्र यूधा मणिमयाश्चे त्याश्चापि हिरण्मयाः, इति(२।३।१२), 'वृक्षाः पतन्ति चैत्याश्च ग्रामेषु नगरेषु च' इति (६ ॥३॥ ४०) च महाभारते । अश्वत्थक्षे यथा-'अनेकशाखश्चैत्यश्च निपपात महीतले' इति बाणोत्पातप्रकरणे हरिवंशे। चतुप्पथस्थे वृक्षे यथा वेदिकात्रैत्यसंश्रयाः' इति, आयतने यथा-'चैत्यप्रासादो न विनाशितः' इति च वाल्मीकीये सुन्दरकाण्डे, 'वभञ्ज 'चैत्यप्रासादम्' इत्यध्यात्मरामायणेऽपि । परमास्मनि यथा-"अथास्य हृदयं भिन्नं, हृदयान्मनउत्थितम् । मनसश्चन्द्रमा जातो बुद्धि बुद्धेगिराम्पतिः॥१॥ अहङ्कारस्ततो रुद्रश्चित्तं चैत्यस्ततोऽभवत्" इति भागवते (३।२६)। इह प्रकरणे मतान्तरग्रन्थानां प्रमाणत्वेनोपन्यासस्यायमाशय:-यदि 'चैत्य' शब्दस्य प्रतिमार्थःसंस्कृतग्रन्थेष्वभविष्यत्तदा तेषां धर्मग्रन्थेष्वप्युपालप्स्यत न चोपलभ्यते नाप च प्रवचनेषु कुहचनेति सर्वथा काल्पनिकोऽयमर्थों यच्चैत्या प्रतिमेतीति ।
गामका प्रसिद्ध वृक्ष, व्यन्तर देवके निवासका वृक्ष, चिताका चिह्न, जन-सभा, यज्ञ-स्थान, मनुष्योंके ठहरनेका स्थान (धर्मशाला सराय आदि ), बिम्ब [ लाहौरका पद्मचन्द्र कोश ]. चितास्तूप [ महाभारत २।३ । १२ तथा ६ । ३ । ४०] पीपलका वृक्ष [हरिवंश-बाणोत्पात ], आयतन तथा चोराहेका वृक्ष [ वाल्मीकीय तथा अध्यात्म रामायण सुन्दर काण्ड ], परमात्मा [भागवत ३ । २६ ।।
यहा पर अन्य मतके ग्रन्थोंका प्रमाण देनेका तात्पर्य यह है किअगर 'चैत्य' शब्दका 'प्रतिमा' अर्थ संस्कृत ग्रन्थों में होता तो उनके धर्मग्रन्थों में अवश्य मिलता किन्तु ऐसा उनमें कहीं नहीं मिलता और નિવાસનું વૃક્ષ, ચિતાનું ચિન્હ, જન-સભા, યજ્ઞસ્થાન, મનુષ્યએ ભવાનું स्थान (धर्मशा सरा मादि), मि [ हाडारन यमय Ru], यिता स्तू५ [ महाभारत २-३-१२ तथा ६-3-४० ], पीपणा वृक्ष [ હરિવંશ બાપાત ]; આયતન તથા ચેકમાંનું વૃક્ષ [વાલમીકીય તથા मध्यात्म रामायण-सुं१२ is ]; परमात्मा [ ३-२६].
અહીં અન્ય મતના ગ્રંથનું પ્રમાણ આપવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે નિત્ય શબ્દને “પ્રતિમા” અર્થ સંસ્કૃત ગ્રંથમાં હતા તે તેના ધર્મગ્રંથોમાંથી અવશ્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
उपासकदशाङ्गसूत्रे ननु कोषादिषु चैत्यस्य बिम्बोऽर्थों लभ्यते,बिम्बश्च प्रतिमैवेति चेदहो व्यामोहः, 'बिम्बोऽस्त्री मण्डलम्' इत्यादिकोषादिषु बिम्बशब्देन साक्षात्स्वरूपरूपस्य मण्डलस्यैव गृहीततया प्रतिमार्थग्रहणासम्भवात् , प्रतिमार्थे हि 'प्रतिबिम्ब' शब्दो न तु बिम्बस्तथा चामरः-'प्रतिमानं प्रतिबिम्ब प्रतिमा प्रतियातना प्रतिच्छाया प्रतिकृतिः इति, तस्माद् ध्वनि-प्रतिध्वन्योरिव, पानप्रतिमानयोरिव, मा-प्रतिमयोरिव, यातनाप्रतियातनयोरिव, छाया-पतिच्छाययोरिव, कृति-प्रतिकृत्योरिव च बिम्ब-प्रतिबिम्बयोरपि मिथो भिन्नार्थकत्वमेव, उपलभ्यतेऽपि च बिम्बशब्दः सर्वत्र वस्तुयथार्थस्वरूप एव, तथाहिन कहीं शास्त्रोंमें ही मिलता है, अत एव 'चैत्य' का 'प्रतिमा' अर्थ करना ठीक नहीं। __ शंका-कोष आदिमें बिम्ब अर्थ तो मिलता है और बिम्ब ही प्रतिमा है, इसलिए चैत्यका अर्थ प्रतिमा हुआ । ___ समाधान-यह ठीक नहीं है, क्योंकी कोष आदिमें 'बिम्ब' वस्तुके यथार्थ स्वरूपको कहते हैं, न कि प्रतिमाको । प्रतिमा अर्थमें तो प्रतिबिम्ब शब्दका प्रयोग होता है, बिम्ब शब्दका नहीं। अमरकोश शूद्र वर्ग श्लोक ३६ में कहा है-" प्रतिमानं, प्रतिबिम्ब, प्रतिमा, प्रतियातना, प्रतिच्छाया, प्रतिकृति " ये प्रतिकृतिके नाम हैं, अतः जैसे ध्वनि और प्रतिध्वनि, मान और प्रतिमान, मा और प्रतिमा, यातना और प्रतियातना छाया और प्रतिच्छाया, कृति और प्रतिकृतिके अर्थमें भेद है, उसी प्रकार बिम्ब और प्रतिबिम्बके अर्थमें भी अन्तर है। वस्तुके यथार्थ મળત, પરંતુ એ અર્થ તેમાં કયાંયથી મળતું નથી અને શાસ્ત્રોમાંથી પણ મળતું नथी, मेटले येत्य"न। अर्थ “प्रतिमा" ४२व। मे १२।१२ नथी.
( શકા–કોષ આદિમાં બિમ્બ અર્થ તે મળે છે, અને બિમ્બ જ પ્રતિમા છે, તેથી ચિત્યને અર્થ પ્રતિમા થયે.
સમાધાનએ બરાબર નથી, કારણ કે કોષ આદિમા “બિમ્બ વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપને કહે છે, પ્રતિમાને નહિ. પ્રતિમા અર્થમાં તે પ્રતિબિમ્બ શબ્દને પ્રોગ થાય છે, બિમ્બ શબ્દને નહિ. અમરકેશ શૂદ્ર વર્ગ કલેક ૩૬માં કહ્યું છે ३-"प्रतिमान, प्रतिमिन, प्रतिमा, प्रतियातना, प्रतिछाया, प्रतिकृति" से मां પ્રતિકૃતિનાં નામ છે. એટલે જેમ વનિ અને પ્રતિધ્વનિ, માન અને પ્રતિમાન, મા અને પ્રતિમા, યાતના અને પ્રતિયાતના, છાયા અને પ્રતિછાયા, કૃતિ અને પ્રતિકૃતિના અર્થમાં ભેદ છે, તેમ બિમ્બ અને પ્રતિબિમ્બના અર્થમાં પણ અંતર છે. વસ્તુના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका सू० ५८ 'अरिहंतयेइय' शब्दार्थनिरूपणम् ३२५
(२) 'बिम्ब बभासे विधोः' इति पण्डितराजो जगन्नाथः ।
(२) 'एतद्विभाति चरमाचलचूडचुम्बि, (डि) हिण्डीरपिण्डरुचिशीतमरीचिबिम्बम्' इति विश्वनाथः ।
(३) 'रविबिम्बमिवाम्बरात्' इति च मार्कण्डेयपुराणम् एवमन्यत्रापि ।
अतएवालङ्कारिकाणां दृष्टान्तालङ्कारः संगच्छत्ते, स हि निरपेक्षवाक्यान्तरोपात्तेन प्रकृतेन वस्तुना सह निरपेक्षवाक्यान्तरोपात्तस्य तत्तुल्यधर्मवतोऽप्रकृतस्य वस्तुनो बिम्ब-प्रतिबिम्बभावः, यथास्वरूप में ही विम्ब शब्दका प्रयोग सर्वत्र देखा जाता है। वह इस प्रकार
'चन्द्रका बिम्ब प्रकाशित हुआ' [ पण्डितराज-जगन्नाथ ] । 'समुद्र के फेनकी छटासे युक्त, अस्ताचलकी चोटी पर यह चन्द्र-विम्ब विराजता है' [विश्वनाथ कवि ] । '(वह शूल) सूर्यके बिम्बकी तरह चमकता हुआ आकाशसे गिरा' [मार्कण्डेय पुराण ] । इसी प्रकार और और ग्रन्थोंमें भी समझ लेना। असली सूर्य चन्द्रमाको ही 'सूर्ग-बिम्ब' और 'चन्द्रबिम्ब' कहा है।
ऐसा माननेसे ही अलङ्कारशास्त्रियोंका माना हुआ दृष्टान्ताऽलङ्कार बन सकता है। निरपेक्ष वाक्यान्तरसे गृहीत प्रकृत वस्तुके साथ, निरपेक्ष वाक्यान्तरसे गृहीत उसके समान धर्म (गुण )वाली वस्तुका, विम्ब-प्रतिबिम्ब भाव होना ( दृष्टान्तरूपसे जोड़ना) दृष्टान्तालङ्कार है। जैसेયથાર્થ સ્વરૂપમાં જ બિમ્બ શબ્દ પ્રયોગ સર્વત્ર જોવામાં પણ આવે છે. તે मा प्रमाणे:
"ii fr प्रजाशित थयु" [५डित गन्नाथ ]; “ समुद्रना પીણની છટાથી યુકત, અસ્તાચલના શિખર પર એ ચંદ્રબિંબ વિરાજે છે” [विश्वनाथ वि.]. ( शुस ) सूर्यना मिनी पेठे यमाता माशाथी पडो' [માર્કય પુરાણ ]. એ પ્રમાણે બીજા ગ્રંથમાં પણ સમજી લેવું. યથાર્થ સૂર્ય यंदने । 'सुमि' मने 'रि' ४ामा मा छे.
એમ માનવાથી જ અલંકારશાસ્ત્રીઓએ માનેલે દુષ્ટતાલંકાર બની શકે છે. નિરપેક્ષ વાકયાંતરે કરીને ગ્રહીત પ્રકૃત વસ્તુની સાથે, નિરપેક્ષ વાકયાંતરે કરીને ગૃહીત તેના સમાન ધર્મ (ગુણવાળી વસ્તુને, બિંબ–પ્રતિબિંભાવ હે (દછનારૂપે asat) मे el-dia'st२ छ, रेभ .
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६
" अविदितगुणाऽपि सत्कवि -
भणितिः कर्णेषु वमति मधुधाराम् । अनधिगतपरिमलाऽपि हि
हरति दृशं मालतीमाला ॥ १ ॥ " इति साहित्यदर्पणे । यथा वा" तवाहवे साहसकर्मशर्मणः,
करं कृपाणान्तिकमानिनीषतः । भटाः परेषां विशरारुतामगु, -
धत्वाते स्थिरतां हि पांसवः ॥ १ ॥
17
इति काव्यप्रकाशादौ । अत्र काव्यप्रकाशोक्तां दृष्टान्तः पुनरेतेषां सर्वेषां प्रतिविम्बनम्" इति कारिकां प्रकृत्य तट्टीकयोः सारबोधिनी सुधासागरयोर्विम्ब
उपासक दशाङ्गसूत्रे
66
उत्तम कवियोंकी वाणीके गुणको कोइ भलेही न जाने पर वह कानों में तो मधुकी धारा उड़ेल ही देती है। जैसे कोई मालतीमाला की सुगन्ध को न जाने; पर नेत्रों को तो हरण करही लेती है ॥" [ साहित्य दर्पण ]
अथवा जैसे (कोई कवि किसी राजासे कहता है कि ) " हे राजन् ! आप साहस बाँध कर ज्यों ही हाथसे तलवार उठाना चाहता हैं इतनेही में आपके सब शत्रु तितर-बितर हो जाते हैं, ठीक है, क्योंकि हवाके बहने पर भला धूल ठहर सकती है ? कदापि नहीं ||" [ काव्य - प्रकाश ] यहां काव्यप्रकाशकी " दृष्टान्तः पुनरेतेषां सर्वेषां प्रतिबिम्बनम् " इस कारिकाको आश्रित करके, उसकी सारबोधिनी और सुधासागर ઉત્તમ કવિએની વાણીના ગુણેાને કોઇ ભલે ન જાણે, પરંતુ તે કાનમાં તા મધુની ધારા વહાવે છે જ. જેમ કોઇ માલતીમાલાની સુગંધને ન જાણે, પણ नेत्राने ते ते हरी व छे ४. " [ साहित्यही अथवा प्रेम ( डा अवि रामने उसे छे } ) સાહસ કરીને જ્યાં હાથે તલવાર પકડવા જાએ છે, ત્યાં તે વીખરાઈ જાય છે; ખરાખર છે, કારણ કે પવન વહેવા લાગે સ્થિર રહી શકે છે ભલા? કપિ નહિ.”
66
"हे रानू ! माय આપના બધા શત્રુઓ
છે
ત્યારે ધૂળ માંધ
खर्डी भव्यप्रकाशनी "दृष्टान्तः पुनरेतेषां सर्वेषां કારિકાને અનુસરીને, તેની સારયેાધિની અને સુધાસાગર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
[ श्राव्यप्रकाश ]
प्रतिबिम्बनम् ” मे ટીકામાં 66 भिंग
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १ मू० ५८ 'अरिहंत चेइय' शब्दार्थनिरूपणम् ३२७ प्रतिबिम्बभावस्वरूपं कुवलयानन्दकृन्मतेनोपदर्शितं-" वस्तुतो भिन्नयोरप्युपमानोपमेयधर्मयोः परस्परसादृश्यादभिन्नयोः पृथगुपादानं-बिम्बपतिबिम्बभावः' इत्यप्पयदीक्षिताः" इति, अत्रैव च काव्यप्रकाशोक्तं 'प्रतिविम्बन '-मिति प्रतीकमुपादायोक्त वामनाचार्येण-प्रतिबिम्बनविम्बप्रतिबिम्बभावो न त्वेकत्व. मिति 'बिम्ब शरीरं प्रतिबिम्ब-तत्पच्छाया तयोर्भावः' इति च । तस्मादलमतिदूरधावनेन यत्सिद्धं विम्बो वस्तुयथार्थस्वरूपं प्रतिबिम्बश्च तदाकारानुकरणमिति । अत एव 'तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि मंसामि सक्कारेमि सम्माणेमि कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं०' इति राजप्रश्नीयव्याख्यायां टीकाओंमें 'बिम्ब प्रतिबिम्ब भाव' शब्दकी व्याख्या, प्रमाणरूपसे कुवलयानन्दकार अप्पय दीक्षितके सिद्धान्तको लेकर की है कि-"वास्तव में भिन्न भिन्न उपमानत्व और उपमेयत्वका, परस्परकी तुलनाके कारण अभिन्न मानकर अलग-अलग कथन करना बिम्ब-प्रतिविम्ब भाव है ॥"
इसके अतिरिक्त काव्यप्रकाशकी उपर्युक्त कारिकामें जो 'प्रतिबिम्बन' शब्द आया है उस प्रतीक ( अंश )को लेकर वामनाचार्यने कहा है-'प्रतिविम्बनका अर्थ बिम्ब-प्रतिबिम्ब भाव है, दोनोंकी एकता नहीं । बिम्ब शरीर है और प्रतिबिम्ब शरीरकी प्रच्छाया है, वही दोनों बिम्ब-प्रतिबिम्ब होते हैं। अस्तु । बहुत दूर जानेसे क्या लाभ ? यह सिद्ध तो हो ही चुका कि वस्तुका यथार्थ स्वरूप बिम्ब है और वस्तुके आकारकी नकल प्रतिबिम्ब है। इसीलिए आचार्य मलयगिरिने रायपसेणी सूत्रकी टीकामें “तं गच्छामि गं" इत्यादि पदोंकी व्याख्या करते પ્રતિબિંબભાવ” શબ્દની વ્યાખ્યા, પ્રમાણરૂપે કુવલયાનન્દકાર અપયદીક્ષિતના સિદ્ધાન્તને લઈને કરી છે કે “વસ્તુતઃ ભિન્ન ભિન્ન ઉપમાનત્વ અને ઉપમેયત્વનું, પરસ્પરની તુલનાને કારણે અભિન્ન માનીને અલગ-અલગ કથન કરવું-એ બિંબપ્રતિબિંબભાવ છે.”
मे त ४०यप्राशनी ५२ हेक्षी विभा २ 'प्रतिबिम्बन' શબ્દ આવ્યું છે એ પ્રતિક (અંશ)ને લઈને વામનાચાર્યે કહ્યું છે કે– પ્રતિબિંબનને અર્થ બિબ–પ્રતિબિંબ ભાવ , એ બેઉની એકતા નહિ. બિબ શરીર છે અને પ્રતિબિંબ શરીરની પ્રતિષ્ઠાયા છે; એ બેઉ બિંબ–પ્રતિબિબ બને છે. અસ્તુ. બહુ દૂર જવાથી શું લાભ? એ તે સિદ્ધ થઈ ચૂકયું જ છે કે વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ બિંબ છે અને વસ્તુના આકારની નકલ એ પ્રતિબિંબ છે. એથી આચાર્ય भयनिश्मि रायपसेही सूत्रनी Aswi "तं गच्छामि गं-." त्या पटानी
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
उपासकदशाङ्गसूत्रे 'कल्याणं कल्याणकारित्वात्, मङ्गलं दुरितोपशमकारित्वात, दैवतं देवं त्रैलोक्या. धिपतित्वात, चैत्यं सुप्रशस्तमनोहेतुत्वा,-दित्युक्त्या 'चैत्यः साक्षाजिनभगवान तु तत्पतिते'-ति स्पष्टमभिहितमाचार्यमलयगिरिणापि ।
ननु चैत्यो जिनः स इव प्रतिकृतिश्चैत्यो मूर्तिः ' इवे प्रतिकृतौ' (५।३।९६) इति विहितस्य कनः 'जीविकार्थे चापण्ये' (५।३।९९) इत्यनेन लुप्तत्वात् , यथा वासुदेवस्य प्रतिकृतिर्वासुदेवः' इत्यादीति चेद्धन्त प्रस्खलितो भवानभिमायात, जीविकार्थे चापण्ये' इत्यस्य हि' जीविकाथै यदविक्रीयमाणं तस्मिन् वाच्ये कनों हुए कहा है-" कल्याणकारी होनेसे कल्याण, पापोंके नाशक होनेसे मंगल, तीन लोकके स्वामी होनेसे देव और सुप्रशस्त मनके कारण होनेसे भगवान चैत्य हैं।" इस कथनसे स्पष्ट सिद्ध होता है कि-मलयगिरि आचार्यने भी साक्षात् भगवान्को ही चैत्य कहा है-उनकी प्रति माको नहीं कहा। __ शंका-बस, चैत्यका अर्थ हुआ जिनेन्द्र, और जिनेन्द्रके समान उनकी प्रतिकृतिको भी चैत्य कह सकते हैं। क्योंकि व्याकरणके नियमसे 'इवे प्रतिकृती' (५।३।९६), इस सूत्रसे विधान किये हुए 'कन्' प्रत्ययका 'जीविकार्थे चापण्ये' (५। ३ । ९९) सूत्रसे लोप होकर 'चैत्य' बन जायगा । जैसे-वासुदेवकी प्रतिकृतिको वासुदेव कहते हैं।
समाधान-आप असली अभिप्रायको भूल गये हैं । 'जीविकाथै चापण्ये ' इस सूत्रसे जो प्रतिमा जीविकाके लिए हों, परन्तु बेचनेकी વ્યાખ્યા કરતાં કહ્યું છે કે “કલ્યાણકારી હોવાથી કલ્યાણ, પાપોનો નાશક હોવાથી મંગલ. ત્રણ લેકના સ્વામી હોવાથી દેવ અને સુપ્રશસ્ત મનના કારણ હોવાથી ભગવાન ચૈત્ય છે” આ કથનથી સ્પષ્ટ સિદ્ધ થાય છે કે–મલયગિરિ આચાર્યું પણ સાક્ષાત ભગવાનને જ ચિત્ય કહૃાા છે, એમની પ્રતિમાને નથી કહ્યા.
શંકા-બસ, ચૈત્યને અર્થ થયે જિનેન્દ્ર, અને જિનેન્દ્રની સમાન તેમની પ્રતિકૃતિને પણ ચૈત્ય કહી શકાય છે, કારણ કે વ્યાકરણના નિયમાનુસાર 'इवे प्रतिकृतौ' ( ५-3-६६), मे सूत्रथा विधान ४२ 'कन्' प्रत्ययने। 'जीविकार्थे चापण्ये' (५-3-4), सूत्रथी सोय थ ने चैत्य मनी से. भ3વાસુદેવની પ્રતિકૃતિને વાસુદેવ કહે છે.
समाधान-मा५ ५२! मनिप्रायन भूली मया छ. 'जीविकार्थे चापण्ये' એ સૂત્રથી જે પ્રતિમાં જીવિકાને માટે હોય, પરંતુ વેચવાની ન હોય, એ અર્થમાં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
अमारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सूत्र ५८ 'अरिहंतचेइय' शब्दार्थनिरूपणम् ३२९ लुप्' इत्यर्थस्ततश्च यत्र प्रतिमया जीविकानिर्वाहो न तु मूर्तिविक्रयस्तत्रैव कन् प्रत्ययस्य लुबू-नान्यत्र,तदुक्तमत्रैव सूत्रे सिद्धान्तकौमुद्याम्-"देवलकानां जीविकासु देवप्रतिकृतिविद"मिति, तकि जीविकानिर्वाहहेतुः कल्पते मृत्तिभवते ।
ननु येषु येषु साक्षात् परम्परया वा चयनक्रियायोगस्तेषामेव यज्ञस्थानादीनां चैत्यशब्देन ग्रहणं संभवति न तु भवदुक्तरीत्या साधोरिति चेत्पतिमायाः कथमिति विभावयतु भवान् ,माग्दर्शितानि च प्रमाणानि क्रोडीकृत्य व्याकरणमनुसंधत्तां यतो न हो, उस अर्थमें कन् प्रत्ययका लोप होता है । अन्य किसी भी अर्थमें लोप नहीं होगा। इस बातको इसी सूत्रकी टीकामें सिद्धान्तकौमुदीकारने स्पष्ट कर दी है कि-" देवलकानां जीविकार्थासु देवप्रतिकृतिविदम् " अर्थात् यह सूत्र देवलकों ( देवलके पूजारियों )को जीविकाके लिए बनाई गई देवप्रतिमाओंके संबन्धमें है, अन्यथा ('चैत्यकी प्रतिमा' इस अर्थमें ) 'चैत्यक' होगा किन्तु 'चैत्य' नहीं। इस अवस्थामें क्या यह प्रतिमा जीविकानिर्वाहके लिए मानी जाती है, जिससे 'कन् ' प्रत्ययका लोप करते हो ?।
शंका-जिन-जिनमें साक्षात् या परम्परासे चयन क्रियाका योग है उन सब यज्ञस्थान आदिका 'चैत्य' शब्दसे ग्रहण होता है, किन्तु आपके कथनानुसार साधुका ग्रहण नहीं हो सकता।
समाधान-तो प्रतिमाका ग्रहण कैसे होता है ? यह आप विचारिये और पहले दिए हुए प्रमाणोंको लक्ष्यमें लेकर व्याकरणकी तर्फ ध्यान વન પ્રત્યયને લેપ થાય છે. બીજા કેઈ પણ અર્થમાં લપ નહિ થાય. એ વાત
मे सूत्रनी मा सिद्धान्तही हीरे २५८ ॥ छ है-“देवलकानां मीविकार्यास देवप्रतिकृतिष्विदम्" अर्थात्- Ba? (वजन रिया)नी qि४ाने भारे બનાવેલી દેવપ્રતિમાઓના સંબંધમાં છે. અન્યથા (ચૈત્યની પ્રતિમા” એ અર્થમાં) “ત્યક થશે, પરન્તુ “ત્ય” નહિ. એ સ્થિતિમાં શું એ પ્રતિમા છવિકાનિવને માટે માનવામાં આવે છે, કે જેથી જન પ્રત્યયને લેપ કરી છે?
शोभा मा साक्षात य॥ ५२ ५२राथी ययन जियाने। योग छे, मे -સર્વ યજ્ઞ-સ્થાન આદિનું ચત્ય શબ્દથી ગ્રહણ થાય છે, પરંતુ આપના કથનાનુસાર સાધુ” શબ્દનું ગ્રહણ નથી થઈ શકતું.
સમાધાન–તે પ્રતિમાનું ગ્રહણ કેવી રીતે થાય છે, તે આપ વિચારી જુઓ; અને પહેલાં આપેલાં પ્રમાણને લયમાં લઈને વ્યાકરણની તરફ ધ્યાન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसत्रे न केवलं 'चित्र चयने' इत्यस्मादेव धातोश्चैत्यशब्दसिद्धिरपितु 'चिती संज्ञाने' इत्यस्मादपि, ततश्च 'यथार्थ शब्दव्युत्पत्तिः'इत्यभियुक्तोक्तरर्थमनुरुध्यैव व्युत्पत्तिरनुसरणीयेतीह 'चिती संज्ञाने' इत्यस्मादेव धातोनिर्वचनमकारो नतु 'चित्र चयने' इत्यस्मात्, संज्ञानं च सम्यग्ज्ञानं चैतन्यं वा, अस्तु वा 'चिक्ष चयने' इत्येतन्मूलिकेव निरुक्तिश्चीयन्ते ज्ञानादयो गुणा अनेनेत्यर्थात्, व्युत्पत्तिर्हि शब्दानां यथाकल्पनं भिद्यते, नानार्थकानां तु प्रवृत्तिनिमित्तमपि, तथा चात्र ज्ञानवत्त्वं मवृत्तिनिमित्तमादाय साधौ चैत्यशब्दमवृत्तिः, यद्वा निरूढशब्दानामर्थप्रत्यायने दीजिए कि 'चैत्य' शब्द न केवल 'चिञ् चयने' धातुसे ही बनता है, किन्तु 'चिती सज्ञाने' धातुसे भी धनता है । “शब्दोकी व्युत्पत्ति, अर्थके अनुसार होनी चाहिए" इस मान्यताके अनुसार अर्थको ध्यानमें रख कर व्युत्पत्ति करनी चाहिए, अतः यहाँ 'चिती संज्ञाने' इस धातुसे ही 'चैत्य' शब्द बनाना चाहिए 'चिबू चयने ' धातुसे नहीं क्योंकि संज्ञानका अर्थ सम्यग्ज्ञान या चैतन्य होता है । अथवा 'चिञ् चयने' धातुसे भी बना सकते हैं, वहां इसका अर्थ यह होगा कि 'जिसके द्वारा ज्ञानादि गुणोंका चयन होता है उसे चैत्य कहते हैं। कल्पनाके अनुसार व्युत्पत्तिमें भेद हो जाया करता है, और अनेकार्थकोंका प्रवृत्ति-निमित्त भी भिन्न-भिन्न होता है । अत एव यहाँ 'ज्ञानवत्व' इस प्रवृत्तिनिमित्तको लेकर 'साधु' अर्थ में 'चैत्य' शब्दकी प्रवृत्ति होती है। अथवा जो रूढ शब्दोकी शास्त्र आदिमें जिस अर्थमें प्रसिद्धि है मा . “यत्य" ५५६ ४१७ "चि चयने" पातु मन नथी, ५२४ "चिती सज्ञाने" धातथा ५ 2. "न्टोनी व्युत्पत्ति जयने मनुसरीन થવી જોઈએ.” એ માન્યતાનુસાર અર્થને ધ્યાનમાં રાખીને વ્યુત્પત્તિ કરવી જોઈએ, मेटले मी "चिती सज्ञाने" मे धातुमाथी - 2 24" un मना। नये, “चिबू चयने" धातुमा नल, २५ जानन me -यज्ञान !! शैतन्य याय . मया चिनू चयने" पातमाथी पर मनापी ततना भय એ થશે કે જેની દ્વારા જ્ઞાનાદિ ગુણોનું ચયન થાય છે તેને ચીત્ય કહે છે.” કલ્પનાને અનુસરીને વ્યુત્પત્તિમાં ભેદ થયા કરે છે, અને અનેકાર્થક પ્રવૃત્તિનિમિત્ત પણ જૂદું જુદું હોય છે. એટલે અહીં જ્ઞાનવત્વ' એ પ્રવૃત્તિ-નિમિત્તને લઈને “સાધુ અર્થમાં મૈત્ય શબ્દની પ્રવૃત્તિ થાય છે, અથવા જે રૂઢ શબ્દની સાસ્નાદિમાં જે અર્થમાં પ્રસિદ્ધિ છે તે પ્રસિદ્ધિ એનું પ્રવૃત્તિ–નિમિત્ત છે. જે એમ ન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० १ सू०५८ 'अरिहंतचेइय' शब्दार्थ निरूपणम् ३३-१ शास्त्राभिधानादिप्रसिद्धिरेव प्रवृत्तिनिमित्तमितरथा गो- गवय- कुशल- शङ्ख-शण्ढा दिशब्दे वर्थव्यभिचारो भवता कालत्रयेऽपि दुर्निवारः प्रसज्जेत, न ह्येतेषु व्युत्पत्योपलक्ष्यमा णागमन. गोमाप्ति - कुशग्रहण- शमनादयः क्रियाः प्रवृत्तिनिमित्ततया घटन्ते शयनादिकालेऽपि सास्नादिमत्वमात्रमर्थमभिप्रेत्य गवादिशब्दानां प्रवृत्तेर्दर्शनात् किञ्चैवं सति चैत्यो देशिकस्य = साधूनुद्दिश्य कृतस्य " इति प्रागुक्तं बृहत्कल्पभाष्यमप्यसामञ्जस्यमापद्येतेत्यास्तां विस्तरः ॥
"
वही प्रसिद्धि उनका प्रवृत्ति - निमित्त है । यदि ऐसा न माना जाय तो 'गो, गवय, कुशक, शंख, शंढ, आदि शब्दोंमें अर्थ उलट-पलट होगा और उसे आप तीन कालमें रोक नहीं सकेंगे । 'गो' का अर्थ हैं जो गमन करे, 'गवय' का अर्थ है 'गो' की प्राप्ति, 'कुशल' का अर्थ है कुश ( डाम ) को लानेवाला, 'शंख' और 'शंढ' का अर्थ है शमन करनेवाला । इनमें प्रवृत्तिनिमित्त नहीं घटता है । यदि प्रवृत्तिनिमित्तसे ही व्यवहार माना जाय तो गाय जिस समय गमन न कर रहो हो सोती हो उस समय उसे गो नहीं कहना चाहिए | परन्तु सास्नादिमत्त्व ( गले में लटकती हुई कम्बल आदि ) के कारण उसे उस समय भी गो कहते हैं, इस लिए शास्त्र, कोष आदिमें जो अर्थ प्रसिद्ध हो गया है वही रूढ शब्दोंका प्रवृत्ति-निमित्त मानना चाहिए। एक बात और है. ऐसा मानने से ही पूर्वोक्त बृहत्कल्प भाष्य भी ठीक बैठता है, जिसमें लिखा है कि 'चैत्यको उद्देश करके ' अर्थात् साधुओंके लिए किये गये अशन आदिका । यदि चैत्यका अर्थ साधु नहीं मानोगे तो यह भाष्य
भानवामां आवे तो "गो, जवय, कुशल, शंभ, शंदे" आदि शब्दोर्मा अर्थ सटપાલટ થઇ જશે અને આપ તેને ત્રણ કાળમાં રોકી નહિ શકે. ગે' ના અર્થ જે
मन उरेते, गवयन अर्थ छे गोनी प्राप्ति, 'शव' नो अर्थ हे कुश (अल) ने लावनार, 'श'अ' मने 'शंद'ना अर्थ हे शमन पुरनार; मेमां प्रवृत्ति-निमित्त घटतुખંધ બેસતું નથી. એ પ્રવૃતિ–નિમિત્તથી જ વ્યવહાર માનવામાં આવે તે ગાય જે સમયે ગમન ન કરતી હાય-સૂતી હાય, તે સમયે તેને ‘ગેટ' ન કહેવી જોઇએ, પરંતુ સાસ્નાદિમત્વ (ગળામાં લટકતી કમ્બલ આદિ)ને કારણે તેને તે સમયે પણ ગે કહેછે, તેથી શાસ્ત્ર, કેષ આદિમાં જે અર્થ પ્રસિદ્ધ થઇ ગયા છે. તેજ રૂઢ શબ્દોનું પ્રવૃત્તિ— નિમિત્ત માનવું જોઇએ. એક બીજી વાત પણ એ છે એમ માનવાથી પૂર્વકત બૃહત્કલ્પ ભાષ્ય પણ ખરાખર બંધ બેસે છે, જેમાં લખ્યું છે કે શૈત્યને ઉદ્દેશ કરીને” અર્થાત-સાધુઓને માટે તૈયાર કરવામાં આવેલા અશનાદિનું. ચૈત્યના અર્થ સાધુ
જો
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
उपासक दशाङ्गसूत्रे
पूर्व = प्रथमम् अनालापकैः = मया सह भाषणमकुर्वद्भिः, 'सहार्थे तृतीया. ' आलपितुं सकृद्भाषितुं संलपितुं पुनः पुनर्भाषितम्, 'अणालत्तेणं इत्यत्र प्रत्ययैकवचने स्वार्थत्वात् । 'तेषां' मिति तच्छन्दोऽत्राव्यवहितपूर्वनिर्दिष्टत्वावच्छेदकत्वोपलक्षितधर्मावच्छिन्नार्थवाचकः, सम्बन्धसामान्ये च षष्ठी, ततश्च तेषामित्यस्य अन्ययू थिक परिगृहीतेभ्योऽवसनपार्श्व स्थादिभ्यश्च साधुभ्य इत्यर्थः । अशनं वा पानं वा खाद्यं वा स्वायं वा दातुं = सकृद्वितरीतुम्, अनुमदातुम् = असकृद्वितरीतुं 'मेन कल्पते' इति पूर्वोक्तनैव सम्बन्धः, "तैर्थिकान्तरपरिगृहीतत्वादिकारणेन जिनसाधुभ्यो दातुं कल्पत इत्यस्य तु कथैव केत्यर्थापच्याऽन्यूथिकानां व्यावृत्तिः । गुरुबुद्धया दानस्यैवैष निषेधस्तेन करुणाभावेन तु यथेष्टं तेभ्योपि दद्यादेव, करुणादानस्य पात्रापात्रसाधारणमाणिविषयकत्वात्, यदुक्तम् -
" परउत्थियाइदाणं, गुरुबुद्धीए णिसेहियं होई । अणुकम्पादाणं पुण जिणेहि कस्थवि णो णिसिद्धं ॥ १ ॥ छाया - परयधिकादिदानं, गुरुबुद्धया निषेधितं भवति । अनुकम्पादानं पुनर्जिनैः कुत्रापि नो निषिद्धम् ॥ १ ॥ किं सर्वत्र न कल्पते ? नेत्याह- 'नान्यत्रेति राजकृतोऽभियोगः=अभिभवः = (पारवश्यं ) राजाभियोगस्तस्मादन्यत्र न कल्पते इत्यर्थ: । गणाभियोगात् = सङ्घाभिभवात् बलाभियोगात् = बलवदभिभवात् देवताभियोगात् = देवताभिभवात्, 'गुर्वि '-ति-गुरबो= मातापितृप्रभृतयस्तेषां निग्रहः = पारवश्यं गुरुनिग्रहस्वस्मात् 'वृत्ती 'ति वृत्तिः आजीविका तस्याः कान्तारं = दुर्गमार्गः - जीवन - निर्वाeाभावस्तस्मात् ।
9
असंगत हो जायगा । बस अब अधिक विस्तार नहीं करते । यहां मूल पाठ में अन्ययृथिकोको अन्न-पानका दान निषिद्ध कहा है, इसका कारण यह है कि यहाँ लोकोत्तर धर्मका व्याख्यान है, अतः गुरुबुद्धिके अभिप्रायसे ही यहां निषेध हैं, करुणा भावसे दानका निषेध नहीं है । करुणा-दान में पात्र-अपात्रका विचार नहीं होता, वह सब प्राणियों को देने योग्य है । कहा भी है
નહિં માના તેઃ એ ભાષ્ય અસંગ થઇ જશે. ખસ, હવે વધુ વિસ્તાર કરતા નથી. અહીં મૂળ પાઠમાં અન્યયૂથકાને અન્ન-પાનના દાનને નિષિદ્ધ બતાવેલું છે, તેનું કારણુ એ છે કે અહીં લેાકેાત્તર ધર્મનું વ્યાખ્યાન છે. એટલે ગુરૂબુદ્ધિના અભિપ્રાયે કરીને જ અહી નિષેધ છે. કરૂણાભાવથી દાનના નિષેધ નથી. કરૂણાદાનમાં પાત્રઅપાત્રના વિચાર નથી થતા, તે બધાં પ્રાણીઓને આપવા યોગ્ય છે. કહ્યુ છે કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ०१मू०५९ शिवानंन्दाधर्मस्वीकृति गौतमप्रश्नश्च ३३३
राजाभिभव गणाभिभव-बलबदभिभव-देवताभिभव गुरुनिग्रह वृत्तिकान्तारेषु तु तैः सहापि वन्दनादिः कल्पत एवेति समुदितोऽर्थः । एषु प्राकृते तृतीया तु पञ्चम्यर्थे ॥ ५८ ॥
मलम-तए णं सा सिवानंदाभारिया आणंदेणं समणोवासएणं एवंवुत्ता समाणा हट्टतुटू कोडुंबियपुरिसे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी खिप्पामेव लहुकरण जाव पज्जुवाप्तइ ॥५९ ॥
तए णं समणे भगवं महावीरे सिवानंदाए तीसे य महई जाव धम्मं कहेइ ॥ ६० ॥ तए णं सा सिवानंदा समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हट जाव गिहिधम्म पडिवज्जइ, पडिवजित्ता तमेव धम्मियं जाणप्पवरं दुरुहइ, दुरुहित्ता जामेव दिसं पाउन्भूया तामेव दिसं पडिगया ॥ ६१ ॥ ___छाया-ततः सा शिवानन्दा भार्या आनन्देन श्रमणोपासकेन एवमुक्ता सती दृष्टतुष्टा कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वैवमवादी--क्षिप्रमेव लघुकरण यावत् पर्युपास्ते ॥ ५९ ॥ ___ ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः शिवानन्दाय तस्यां च महति-यावद् धर्म कथयति॥६॥ततः खलु सा शिवानन्दा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्ट-यावद् गृहिधर्म प्रतिपद्यते, प्रतिपद्य तदेव धाम्मिकं यानप्रवरमारोहति, आरुह्य यस्या एव दिशः प्रादुर्भूता तामेव दिशं प्रतिगता ॥६१॥
" अनुकम्पा दानको जिनेन्द्र भगवान्ने कहाँ कभी निषिद्ध नहीं बताया है ॥१॥"
बाकी सब सूत्रका अर्थ पहले आ चुका है ॥ ५८ ॥
टीकार्थ-'तए णं सा' इत्यादि आनन्द श्रावकका कथन सुनकर भार्या शिवानन्दा हृष्ट-तुष्ट हुई और कौटुंबिक पुरुषोंको बुलाया और
“અનુકંપાદાનને જિનેન્દ્ર ભગવાને કયાંય કયારે પણ નિષિદ્ધ નથી બતાવ્યુ” (૧) બાકી બધાં સૂત્રને અર્થ પહેલાં આવી ગયેલ છે. (૫૮),
टीकार्थ-'तए णं सा' त्याहि भान श्रावन ४थन सांमजीन भार्या શિવાનંદા હૃષ્ટપુષ્ટ થઈ અને કૌટુંબિક પુરૂષને બોલાવીને કહ્યું – લઘુકરણ - હલકાં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाम टीका-शब्दयति आहयति । 'याव'-दिति-अत्रत्य-यावच्छब्दवाच्याश्च सप्तमाध्ययने स्फुटीभविष्यन्ति ॥ ५९ ॥
टीका-'तस्या'-मिति-व्याख्यातोऽयं पाठः प्रागानन्दोद्देश्यकधर्मकथोपदेशप्रकरणे। निशम्य हृदि निधाय । धार्मिक-धर्मः प्रयोजनमस्य तद् । यानमवरम् उत्तमं रथम् । प्रादुर्भूता=आगता । स्पष्टाः शिष्टाः ॥ ६० ॥ ६१ ॥
मूलम्-भंते-त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-"पह णं भते! आणंदे समणोवासए देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडे जाव पव्वइत्तए ?"। "नो इणडे समडे, गोयमा! आणंदे णं समणोवासए बहुइं वासाई समणोवासगपरियायं पाउणिहिइ, पाउणित्ता जाव सोहम्मे कप्पे अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववजिहिइ।” तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता, तत्थ णं आणंदस्सवि समणोवासगस्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥ ६२ ॥
बुलाकर कहा-लघुकरण-हलके उपकरणोंवाला (रथ) यावत् पयुपासना की। यहा 'जाव' ( यावत् ) शब्दसे जितना अर्थ संगृहीत किया है वह सातवें अध्ययन में स्पष्ट किया जायगा ॥ ५९ ।। - टीकार्थ--'तए णं समणे' इत्यादि इसके बाद श्रमण भगवान् महावीरने शिवानन्दाके लिए बड़ी परिषदमें यावत् धर्मका कथन किया ॥ ६० ॥ तब शिवानन्दा श्रमण भावान महावीरके समीप धर्म श्रवण करके और हृदय में धारण करके हृष्ट तुष्ट हुई यावत् उसने गृहस्थ
ઉપકરણોવાળે (ર) યાવત્ પ પાસના કરી. “જાવ (વાવ) શબ્દથી જેટલા અર્થ સંગૃહીત કર્યો છે તે સાતમા અધ્યયનમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવશે. (૫૯).
टीकाथे- 'तए णं समणेत्या त्या२५छी श्रमा भगवान् महावीरे શિવાનંદાને માટે મેટી પરિષદમાં યાવતુ ધર્મનું કથન કર્યું (૬૦). એટલે શિવાનંદા શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે ધર્મને શ્રવણ કરીને અને હૃદયમાં ધારણ કરીને હeતુષ્ટ થઈ યાવત્ એણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. ગૃહસ્થધર્મ સ્વીકારીને તે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
बगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू० ६२ शिवानन्दाधर्मस्वीकृति गौतमप्रश्नश्च ३३५
छाया - भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्त्वैिवमवादीत् - "प्रभुः खलु भदन्त ! आनन्दः श्रमणोपासको देवानुप्रियाणामन्तिके मुण्डो यावत्मत्रजितुम्?" " नायमर्थः समर्थः, गौतम ! आनन्दः खलु श्रमणोपासको बहूनि वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयिव्यति, पालयित्वा यावत्सौधर्मे कल्पेऽरुणामे विमाने देवतयोत्पत्स्यते । तत्र खलु अस्त्येककेषां देवानां चत्रारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, तत्र चाऽऽनन्दस्यापि श्रमणोपासकस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता " || ६२ ॥
टीका – 'अय' - मिति स्वयोक्तः । समर्थः = युक्तः । श्रमणोपासकपर्यायं= श्रमणोपासकम् ।। ६२ ॥
धर्मको स्वीकार किया । गृहस्थ धर्म स्वीकार करके उसी धार्मिक उत्तम रथ पर सवार हुई । सवार होकर जिस ओर से आई थी उसी ओर चली गई ॥ ६१ ॥
टीकार्थ - ' भंते त्ति ' इत्यादि ' भगवन् ! , इस प्रकार भगवान् गौतमने श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना की नमस्कार किया, और वन्दना - नमस्कार करके इस प्रकार कहने लगे
" है भगवान् ? क्या आनन्द श्रावक देवानुप्रियके समीप प्रव्रजित होनेको समर्थ है ? " ( भगवान् ने कहा ) - " हे गौतम ? ऐसा नहीं है, आनन्द श्रावक बहुत वर्षों पर्यन्त श्रावकपन पालन करेगा, और पालन करके सौधर्मकल्पके अरुणाभ विमान में देवतारूपसे उत्पन्न होगा। वहाँ कितनेक देवताओंकी स्थिति चार पल्योपमकी कही गई है, तदनुसार आनन्द श्रावककी भी चार पल्योपमकी स्थिति कही गई है ( होगी ) | ||६२ ॥ ધાર્મિક ઉત્તમ રથમાં બેઠી. બેસીને જે બાજુએથી આવી હતી તે ખાજુએ यासी गई. (११).
टीकार्थ- 'भंते त्ति' छत्याहि 'भगवन् !' मे प्रमाणे : भगवान् गौतमे श्रभ ભગવાન મહાવીરને વંદના કરી, નમસ્કાર કર્યાં અને વંદના નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ– ‘હે ભગવન્ ! આનંદ શ્રાવક દેવાનુપ્રિયની સમીપે પ્રત્રજિત थवाने शुं समर्थ छे ?” (लगवाने धु:-) “डे गौतम ! प्रेम नथी, मानह श्राव ઘણાં વર્ષો સુધી શ્રાવકપણુ પાળશે અને પાળીને સૌધ કલ્પના અરૂણાભ િવમાનમાં દેવતારૂપે ઉત્પન્ન થશે. ત્યાં કેટલાએક દેવતાઓની સ્થિતિ ચાર પલ્યાપમની કહી છે, તદ્દનુસાર આનંદ શ્રાવકની પણ ચાર પડ્યેાપમની સ્થિતિ કહી છે (થશે) (૧૨).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गसूत्रे
मूलम्-तप णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कथाइ बहिया जाव विहरइ ॥ ६३ ॥ तए णं से आणंदे समणोवासए जाए अभि गयजीवाजीवे जाव पडिला भेमाणे विहरइ ॥ ६४ ॥ तए णं सा सिवानंदा भारिया समणोवासिया जाया जाव पडिला भेमाणी विहरइ ॥ ६५ ॥ तए णं तस्स आणंदस्स समणोवासगस्स उच्चावहि सीलव्य-गुण-वेरमण-पच्चक्खाणपोसहोववासेहिं अप्पाणं भावेमाणस्स चोदस संवच्छराई वइकंताई । पण्णसमस्स संवच्छरस्स अंतरा वट्टमाणस्स अन्नया कयाइ पुवरत्तावरत कालसमयंसि धम्मजागरियं जागरमाणस्स इमेयारूवे अज्झत्थिए चिंतिए कप्पिए पत्थिए मणोगए संकल्पे समुप्पज्जित्था - "एवं खलु अहंवाणियगामे नयरे बहूणं राईसर जाव सयस्सवि य णं कुटुंबस्स जाव आधारे । तं एएणं वक्खेवेणं अहं नो संचाएमि समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णत्तिं उवसंपज्जित्ताणं विहरित्तए । तं सेयं खलु ममं कलं जाव जलते विउलं असणं४ जहा पूरणो जाव जेहपुत्तं कुटुंबे ठवेत्ता तं मित्त जाव जेट्टपुत्तं च आपुच्छित्ता, कोल्लाए सन्नि वेसे नायकुलंसि पोसहसालं पडिलेहित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णत्तिं उवसंपजित्ताणं विहरित" । एवं संपेes, संपेहित्ता कलं विउलं तहेव जिमियभुत्नुत्तरागए तं मित्त जाव विउलेणं पुष्फ०५ सक्कारेइ सम्माणेइ, सक्कारिता सम्माणित्ता तस्सेव मित्त जाव पुरओ जेठपुत्तं सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी
३३६
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
मगारधर्मसञ्जीवनी टीका मू० ६६-६८ आनन्दधर्मप्रज्ञप्तिपतिज्ञानिरूपणम् ३३७ "एवं खलु पुत्ता ! अहं वाणियगामे बहूणं राईसर जहाचिंतियं जाव विहरित्तए । तं सेयं खल्लु मम इदाणिं तुमं सयस्स कुडंबस्स आलंवर्ण४ ठवेत्ता जाव विहरित्तए” ॥६६॥ तए णं जेडपुत्ते आणंदस्स समणोवासगस्स तहत्ति एयमढेंविणएणं पडिसुणेइ॥६७॥ तएणं से आणंदे समणोवासए तस्सेव मित्त जाव पुरओ जेट्रपुत्तं कुडुंबे ठवेइ ठवित्ता एवं बयासी-“मा णं देवाणुप्पिया! तुब्भे अज्जप्पभिई केइ मम बहसु कज्जेसु जाव पुच्छउ वा पडिपुच्छउवा, ममं अटाए असणं वा४ उवक्खडेउ वा उवकरेउ वा ॥ ६८ ॥ ___ छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरोऽन्यदा कदापि बहिर्यावद् विहरति ॥६३॥ ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासको जातोऽभिगतजीवाजीवो यावस्पतिलम्भयन् विहरति॥६४॥ ततःखलु सा शिवानन्दा भार्या श्रमणोपासिका जाता यावत्मतिलम्भयन्ती विहरति ॥६५॥ ततः खलु तस्याऽऽनन्दस्य श्रमणोपासकस्योच्चावचैः शीलवतगुणविरमणप्रत्याख्यानपोषधोपवासैरात्मानं भावयतश्चतुर्दश संवत्सरा व्युत्क्रान्ताः। पञ्चदशेसंवत्सरमन्तरा वर्तमानस्यान्यदा कदापि पूर्वरात्रापरत्रकालसमये धर्मजागरिकां जाग्रतोऽयमेतद्रूप आध्यात्मिकश्चिन्तितः कल्पितः प्रार्थितो मनोगतः संकल्पः समुदपधत-"एवं खल्वहं वाणिजग्रामे नगरे बहूनां राजेश्वर-यावत्स्वकस्यापि च खलु कुटुम्बस्य यावदाधारः, तदेतेन व्याक्षेपेणाई नो शक्नोमि श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसंपद्य विहर्तुम्, तच्छेयः खलु मम कल्यं यावज्ज्वलति (सति)विपुलमशनं४ यथा पूरणो यावज्ज्येष्ठपुत्रं कुटुम्बे स्थापयित्वा तं मित्र-यावज्ज्येष्ठपुत्रं चाऽऽपृन्ग्य कोल्लाके सभिवेशे ज्ञातकुले पोषधशालां मतिलिख्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पध विहर्तुम्।"एवं सम्प्रेक्षते, समप्रेक्ष्य कल्यं विपुलं तथैव जिमितसुक्तोत्तरागतस्तं मित्र-यावद् विपुलेन पुष्प-वस्त्र-गन्ध-माल्या-ऽलङ्कारेण च सत्करोति सम्मानयति, सत्कृत्य सम्मान्य तस्यैव मित्र यावत्पुरतो ज्येष्ठपुत्रं शब्दायते, शब्दायित्वा एवमवादीत्-“एवं खलु पुत्र ! अहं वाणिजग्रामे बहूनां राजेश्वर-यथाचिन्तितं यावद्विहर्तुम् तच्छ्रेयःखलु ममेदानीं त्वां स्वकस्य कुटुम्बस्याऽऽलम्बनं४ स्थापयित्वा यावद्विहर्तुम्" ॥६६॥ ततः खलु ज्येष्ठपुत्र आनन्दस्य श्रमणोपासकस्य 'तथेति'
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८ .............................: उपासकदशागसूत्रे एतमयं विनयेन प्रतिशृणोति ॥६७॥ ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासकस्तस्यैव मित्रयावत्पुरतो ज्येष्ठपुत्रंटुम्बे स्थापयति,स्थापयित्वैवगवादीत्-मा खलु देवानुमियाः ! यूयमद्यप्रभृति केपि मम बहुषु कार्येषु यावत्पृच्छत का प्रतिपृच्छत वा, ममायाऽशनं वा पानं वा खाधं वा स्वाधं वा उपस्कुरुत वा उपकुरुत वा॥६८॥
टीका-उच्चावचैः-अनेकप्रकारैः । शीलव्रतानि अणुव्रतानि, गुणा:-गुणव्रतानि,विरमण रागादिविनिवृत्तिः,प्रत्याख्यानाति-पौरुष्यादीनि,पोषधोपवास:माग्व्याख्यातस्वरूपस्तैः-शीलव्रतादिद्वारेत्यर्थः । अन्तरा=मध्ये। 'पूर्वे"-ति-रात्र पूर्व-पूर्वरात्र-रात्रैः पूर्वी भागः, तस्मादपर: अपरो भागः-पूर्वरात्रापरस्तस्मिन्पूर्वरात्रापरत्रः= जाग्रतः धातूनामनेकार्थत्वादनुतिष्ठत इत्यर्थः, अत एव 'धर्मजा. गरिकाम्' इत्यत्र द्वितीया। आध्यात्मिक: आत्मनि समुत्थितः, चिन्तितः चिन्ता
१ अन्तराशब्दयोगे नित्यद्वितीयामाप्तावपि 'संवच्छरस्स' इति मूले षष्ठी स्वार्षप्रयोगात् ।
टीकार्थ-'तए णं समणे' इत्यादि तदनन्तर किसी समय श्रमण भगवान महावीर पहि ( बाहिर ) यावत् विहार कर रहे थे ॥ ६३ ॥ वह आनन्द, श्रावक हो गया था, जीव अजीवको जाननेवाला यावत् प्रतिलाभ (दान) करता हुआ रहता था ॥ ६४ ॥ उसकी भार्या शिवा. नन्दा भी श्राविका हो गई थी जीव अजीवको जाननेवाली यावत् प्रतिलाभ (दान) करती हुई रहती थी ॥६५॥ आनन्द श्रावकको अनेक प्रकार-शीलवत, गुणव्रत, विरमण (वैराग्य), प्रत्याख्यान, पोषधोपवाससे आत्माको संस्कार युक्त करते हुए चौदह वर्ष व्यतीत हो गये। पन्द्रहवा वर्ष जब चल रहा था तो एक समय पूर्वरात्रिके अपर (उत्तरार्ध ) समयमें धर्मका अनुष्ठान करते-करते इस प्रकारका मानसिक संकल्प आत्माके विषयमें उत्पन्न हुआ-"मैं वाणिजग्राम नगरमें बहुतसे
टीकार्थे- 'तए णं समणे-त्यादि पछी ४ समये अभय भगवान महावीर 8 (481२) यावत् विहार 30 २६ ता. (43). भान श्री य गयो । જીવ અંજીવને જાણનારે યાવત પ્રતિલાભ (દાન) કરી રહ્યો હતો (૬૪). તેની ભાય શિવાનંદ પણ શ્રાવિકા થઈ ગઈ હતી. જીવ-અજીવને જાણનારી યાવત પ્રતિલાભ (11) ४२ती २ती ती. (६५). मान श्रावने भने प्रारे शासव्रत, गुरावत, વિરમણ (વૈરાગ્ય), પ્રત્યાખ્યાન, પિષધોપવાસથી આત્માને સંસ્કારયુકત કરતાં ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થઈ ગયાં. જ્યારે પંદરમું વર્ષ ચાલતું હતું ત્યારે એક સમયે પૂર્વ રાત્રિના ઉત્તરાર્ધ સમયમાં ધર્મનું અનુષ્ઠાન કરતાં કરતાં આત્માના વિષયમાં એ પ્રકારને માનસિક સંકલ્પ ઉત્પન્ન થયા કે “હું વાણિજગ્રામ નગરમાં ઘણા રાજા,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
नगरसञ्जीवनी टीका अ.१ सू.६६-६८ आनन्दधर्मज्ञप्तिपतिज्ञानिरूपणम् ३३९ विवयीकता, कल्पितः कल्पनारूपेण व्यवस्थितः, पार्थितः पार्थनाविषयीकृतः, मनोगत:मनस्येवावस्थितो न तु वचनेन प्रकाशितः, समुदपद्यत=अभवत् । व्याक्षेपेण व्यग्रतया । आन्तिकीम् अन्ति के निकटे भवा आन्तिकी ताम्-भगवतः पावस्थाभित्यर्थः उपस्कुरुत-रन्धयत, उपकुरुत मम समीपे समानयत । अवशिष्टाः सुस्पष्टाः ॥ ६३-६८ ॥ राजा, ईश्वर यावत् आत्मीय जनोंका भी आधार हूँ, इस व्यग्रताके कारण मैं श्रमण भगवान महावीरके समीपकी धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरने में समर्थ नहीं हूँ। इसलिए यह अच्छा होगा कि सूर्योदय होने पर विपुल अशन, पान, खाद्य, स्वाध (सगा-संबन्धी आदिको जिमा कर) पूरण श्रावककी तरह यावत् ज्येष्ठ पुत्रको कुटुम्बमें स्थापित करके मित्रों यावत् ज्येष्ठ पुत्रसे पूछकर कोल्लाक सन्निवेशमें ज्ञातकुलकी पोषधशालाका प्रतिलेखन कर श्रमण भगवान् महावीरके समीपकी धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार कर विचरूँ !" उसने ऐसा विचार किया, विचार कर दूसरे दिन मित्र आदिको विपुल अशन पान खाद्य स्वाद्य जिमानेके षाद पुष्प, वस्त्र, गन्ध, माला और अलंकारोंसे उनका सत्कार किया, सन्मान किया। सत्कार-संमान करके उन मित्रों आदिके समक्ष अपने ज्येष्ठ पुत्रको बुलवाया, बुलवाकर कहा-" बेटे ! मैं वाणिजग्राम नगरमें बहुतसे राजा ईश्वर आदिका आधार, यावत् मैं ऐसा विचार कर रहना चाहता हूँ। अतः मेरे लिए यही अच्छा है कि मैं अब तुम्हें ઈશ્વર યાવત આત્મીય જનેને પણ આધાર છું, એ વ્યગ્રતાને કારણે હું શ્રમ ભગવાન મહાવીર સમીપેની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારીને વિચરવામાં સમર્થ નથી. તેથી એજ સારું છે કે–સૂર્યોદય થતાં ખૂબ અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય (સંબંધી વગેરેને જમાડીને) પૂરણ શ્રાવકની પેઠે યાવત યેષ્ઠ પુત્રને કુટુંબમાં સ્થાપિત કરી મિત્ર થાવત્ યેષ્ઠ પુત્રને પૂછી કલાક સંનિવેશમાં જ્ઞાનકુલની પિષધશાળાનું પ્રતિલેખન કરી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી હું વિચરૂ તેણે એ વિચાર કર્યો. વિચારીને બીજે દિવસે મિત્ર આદિને ખૂબ અશન પાન ખાદ્ય સ્વાદ્ય જમાડી પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ, માલા અને અલંકારોથી એમને સત્કાર કર્યો, સન્માન કર્યું. સત્કાર-સન્માન કરીને એ મિત્ર આદિની સમક્ષ પિતાના જ્યેષ્ઠ પુત્રને બોલાવ્યો અને કહ્યું : “પુત્ર! હું :વાણિજગ્રામ નગરમાં ઘણું રાજા ઈશ્વર | આદિને આધાર છું, યાવત્ હું આ વિચાર કરી રહેવા ચાહું છું. માટે મારે માટે એ જ સારું છે કે હું હવે તમને આપણા કુટુંબને :ભાર ઍપીને વિચરૂં” (૨૬).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४.
उपासकदचाङ्गसूत्रे
मूलम् - तर णं से आणंदे समणोवासए जेट्ठपुत्तं मित्तणाई आपुच्छर, आपुच्छित्ता सयाओ गिहाओ पणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता वाणियगामं नयरं मज्झं-मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव कोल्लाए सन्निवेसे, जेणेव नायकुले जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पोसहसालं पमज्जइ, पमजित्ता उच्चारपासवणभूमिं पडिलेहेइ, पडिले हित्ता दब्भसंथारयं संथर, संथरिता दब्भसंथारयं दुरुहइ, दुरुहित्ता पोसहसालाए पोसहिए दभसंथारोव गए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णत्ति उवसंपजित्ताणं विहरइ ॥ ६९ ॥ तए णं से आनंदे समणोवास उवासगपडिमाओ उवसंपजित्ताणं विहरइ । पढमं उवास - गपडिमं अहासुतं अहाकप्पं अहामग्गं अहातचं सम्मं कारणं फासेइ पालेइ सोहेइं तीरेइ किट्टेइ आराहे ॥७०॥ तए णं से
"
अपने कुटुम्बका भार देकर विचरूँ || ६६ ॥ तब आनन्द श्रमणोपासक के इस कथनको बड़े बेटेने ' तथेति ' ( जैसी आपकी इच्छा ) कह कर विनयके साथ स्वीकार किया ।। ६७ ॥ तदनन्तर आनन्द श्रावकने उन मित्र आदिके समक्ष ही अपने बड़े लड़केको कुटुम्बमें स्थापित किया और स्थापित करके सबसे इस प्रकार कहा- हे देवानुप्रियों ! आजसे तुम लोग किसीभी कार्य में मुझसे एक वार या बार-बार मत पूछना, और न मेरे लिए अशन, पान, खाद्य, स्वाद्य बनाना, न उन्हें मेरे वास्ते मेरे पास लाना ॥ ६८ ॥
"
ત્યારે આનંદ શ્રમણોપાસકના એ કથનને વડા પુત્ર ‘થતિ ' (જેવી આપની ઇચ્છા) એમ કહીને વિનયપૂર્વક સ્વીકારી લીધું. (૬૭) પછી આનંદ શ્રાવકે એ મિત્ર આદિની સમક્ષ જ પાતાના વડા પુત્રને કુટુખમાં સ્થાપિત કર્યાં અને બધાને એ પ્રમાણે કહ્યુ કે—હૈ દેવ તુપ્રિય ! આજથી તમે બધા કોઇ પણ કાર્યોંમાં મને એક વાર કે વારવાર ન પૂછશે, અને મારે માટે અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય પણ ન ખનાવશે કે ન તેને , भारे भाटे भारी पासे बावशी, (१८)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
जगारधर्मसजीवनी टीका अ.१.६९-७१ आनन्दप्रतिमा(पडिमा)निरूपणम् ३४१ आणंदे समणोवासए दोच्चं उवासगपडिमं, एवं तचं, चउत्थं,पंचम छठं, सत्तम, अटुमं, नवमं, दसमं एकारसमं जाव आराहेइ॥७१॥ - छाया-ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासको ज्येष्ठपुत्रं मित्रज्ञातिमापृच्छति, आगृच्छय स्वकाद् गृहात् 'प्रतिनिष्कामति, प्रतिनिष्क्रम्य वाणिग्रामं नगर मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गत्य येनैव कोल्लाकः सनिवेशः, येनैव ज्ञातकुलं, येनैव पौषधशाला ते नैवोपागच्छति, उपागत्य पोषधशाला प्रमार्जयति,प्रमार्योचारप्रस्रवणभूमि प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य दर्भसंस्तारकं संस्तृणाति, संस्तीर्य दर्मसंस्तारकं दूरोहति, दुरुह्य पोषधशालायां पौषधिको दर्भसंस्तारोपगतः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसंपद्य विहरति ॥ ६९ ॥ ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासक उपासकप्रतिमा उपसंपद्य विहरति, प्रथमामुपासकप्रतिमां यथासूत्रं यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्वं सम्यक कायेन स्पृशति, पालयति, शोधयति, सीरयति, कीर्तयति, आराधयति ॥ ७० ॥ ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासको द्वितीयामुपासकपतिमाम् , एवं तृतीयां, चतुर्थी, पञ्चमी, सप्तमी, अष्टमी, नवमी, दशमीम् , एकादशीम् , यावदाराधयति ॥ ७१ ॥
टीका-'उपासके'-ति-उपासकाः श्रावकास्तेषां प्रतिमाः प्रतिज्ञाः-अभिग्रहविशेषलक्षणास्ताः। आसामेकादशानां व्याख्याविस्तरो मत्कृतायाः श्रमणमूत्रस्य
टीकार्थ-'तए णं से आणंदे' इत्यादि इसके अनन्तर आनन्द श्रावकने ज्येष्ठपुत्रसे, मित्रोंसे और ज्ञातिसे आज्ञा ली आज्ञा लेकर अपने घरसे निकला। निकलकर वाणिजग्राम नगरके बीचो-बीच होकर निकला। निकल कर जिस ओर कौल्लाक सन्निवेश, जिस ओर ज्ञातकुल और जिस ओर पोषधशाला थी उसी ओर पहुँचा। पहुँच कर पोषधशालाको पूंजा, पूंजकर उच्चार-प्रस्रवण भूमि (टट्टी-पेशाबकी जगह )की पडिलेहणा की। पडिलेहणा करके दर्भ ( डाभ )के संथारे (आसन)को विछाया ।
टीकार्थ-'तए णं से आणंदे' त्या त्या२५छी मान श्राप 431 पुत्र પાસેથી, મિત્રો પાસેથી અને જ્ઞાતિ પાસેથી આજ્ઞા લીધી. અને પિતાના ઘેરથી નીકળે ઘેરથી નીકળીને વાણિજગ્રામ નગરની વચ્ચે વચ્ચે થઈ નીકળે. નીકળીને જે બાજુએ કલાક સંનવેશ, જે બાજુએ જ્ઞાનકુલ અને જે બાજુએ પિષધશાળા હતી તે બાજુએ ગમે ત્યાં પહોંચીને પિષધશાળાને પંજી, પંજીને ઉચ્ચારપ્રસવણ ભૂમિ (મળ-મૂત્ર કરવાનું સ્થાન)ની પડિલેહણ કરી. પછી (દર્ભ) ડાભને સંથાર (આસન) બીછા , અને સંથારાપર બેઠે. બેસીને પિષધશાળામાં પિષધ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२ ..
उपासकदवाइयो मुनीतोषणीटीकायाः सकाशादवगन्तव्यः । यथासूत्रं भूत्राण्यनतिक्रम्य-सूत्राण्यनुसत्येत्यर्थः । यथाकल्प-श्रावकपतिमाचारमनुल्लध्य । 'यथामार्ग-मिति-मार्गः= क्षायोपशमिको भावस्तमनुल्लङ्घ्य । 'यथातत्व' मिति-तत्वं दर्शनप्रतिमाशन्दस्यानुगतोऽर्थस्तमनुल्लङ्गय। स्पृशति गृह्णाति, धातूनामनेकार्थत्वात् । पालयति उपयोगभावनया सावधानो रक्षति । शोधयति अतीचारपरित्यागेन निर्मलीकरोति । तीरयति-प्रत्याख्यानकालावधौ पूर्णऽपि किश्चिदधिककालावस्थानेन तीरं नयति । विछाकर दर्भके संथारे पर बैठा। बैठकर पोषधशालामें पोषधयुक्त होकर दर्भके संथारे पर बैठा हुआ ही श्रमण भगवान् महावीरके पासकी धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरने (रहने) लगा ॥६९॥
तदनन्तर आनन्द श्रावकने प्रावककी ग्यारह प्रतिमाओं (पडिमाओं )को स्वीकार किया, उनमेंसे पहली पडिमाको सूत्रके अनुसार, पडिमासंबन्धी कल्पके अनुसार, मार्ग (क्षायोपशमिक भाव )के अनुसार, तत्व (दर्शनप्रतिमा शब्दके अर्थ )के अनुसार-सम्यकू रूपसे कायद्वारा ग्रहण किया । उपयोगपूर्वक रक्षण किया। अतिचारोका त्याग करके विशुद्ध किया। प्रत्याख्यानका समय समाप्त होने पर भी कुछ अधिक समय स्थित रहकर पूरा किया। 'जो करने योग्य थो उसे मैंने क्रमशः किया है। ऐसा विचार किया और खूब अच्छी तरह आराधित किया ॥ ७० ॥ इसके बाद आनन्द श्रमणोपासकने दूसरी, तीसरी, चौथी, पाचवीं, छठी, सातवी, आठवीं, नौवीं, दशवीं और ग्यारहवों पडिमाको यावत् आराधित किया ॥ યુક્ત થઈ ડાભના સંથારા પર બેઠાં બેઠાં જ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને स्वारी वियर। (२१) साया. (66).
પછી આનંદ શ્રાવકે શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમાઓ (પડિમાઓ) ને સ્વીકાર કર્યો. એમાંની પહેલી પડિમાને સૂત્રોનુસાર, પડિમા સંબંધી કલ્પને અનુસાર, માર્ચ (क्षयोपशम भाव) अनुसार, तत्व (शन प्रतिभा शहना अ )ने अनुसारસમ્યરૂપે કાયદ્વારા ગ્રહણ કરી, ઉપગપૂર્વક રક્ષણ કરી, અતિચારનો ત્યાગ કરીને વિશ્રાદ્ધ કરી, પ્રત્યાખ્યાનને સમય સમાપ્ત થતાં પણ છેડે વધુ સમય સ્થિત રહીને પૂરી કરી. “જે કરવા યે હતું તે મેં કમશઃ કર્યું છે” એ તેણે વિચાર કર્યો અને સારી રીતે અધિત કર્યો (૭૦). ત્યારબાદ આનંદ શ્રમણોપાસકે બીજી, श्रील, याची, पांयमी, छी, सातभी, भाभी, नवभी, सभी अने सीमाभा પિડિમાને યાવત્ આરાધિત કરી.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४३
freefeat टीका अ. १ सू० ७२-७३ आनन्दसंलेखनानिरूपणम् कीर्त्तयति = 'इह य कर्त्तव्यं तन्मयाऽनुक्रमशः सम्पादित ' - मित्याद्युदीरयति । आरापयति = समन्तात् सेवते ॥ ६९-७१ ॥
मूलम् - तए णं से आनंदे समणोवासए इमेणं एयारूवेणं उरालेणं विउलेणं पयत्तेणं पग्गहिएणं तवोकम्मेणं सुक्के जाव किसे धमणिसंत जाण ॥७२॥ तप णं तस्स आणंदस्स समणोवासगस्स अन्नया कयाइ पुवरता जाव धम्मजागरियं जागरमाणस्ल अयं अज्झत्थिए ५- “ एवं खलु अहं इमेणं जाव धर्माणिसंतए जाए, तं अस्थि ता मे उट्टा कम्मे बले वीरिए पुरिसक्कार- परक्कमे सद्धाधिइसंवेगे । तं जाव ता मे अत्थि उट्टाणे६ सद्धाधिइसंवेगे, जाव य मे धम्मायरिए धम्मोवएसए समणे भगवं महावीरे जिणे सुहत्थी विहरइ ताव ता मे सेयं कल्लं जाव जलते अपच्छिममारणंतियसंलेहणाझूसणाझूसियस्स भत्तपाणपडियाइक्खियस्स कालं अणवकं खमाणस्स विहरित्तए" । एवं संपेहिइ, संपेहित्ता कल्लं पाउ जाव अपच्छिममारणंतिय जाव कालं अणवकंखमाणे विहरइ ॥ ७३ ॥
छाया - ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासकोऽनेनैतद्रपेणोदारेण विपुलेन प्रयनेन प्रगृहीतेन तपःकर्मणा शुष्को यावत्कृशो धमनिसन्ततो जातः ॥७२॥ ततः स्वल्ल तस्याऽऽनन्दस्य श्रमणोपासकस्यान्यदा कदाचित् पूर्व रात्रा यावद्धर्मजागरिकt जाग्रतोऽयमाध्यात्मिकः ५. " एवं खल्वहमनेन यावद्धमनिसन्ततो जातः, तदस्ति तावन्मे उत्थानं कर्म बलं वीर्य पुरुषकारपराक्रमं श्रद्धाष्टतिसंवेगम् । तद् यावत्ताबन्मेऽस्ति उत्थानं६ श्रद्धा धृति संवेगं यावच्च मे धर्माचार्यो धर्मोपदेशकः श्रमणो भगवान् महावीरो जिनः सुहस्ती विहरति, तावत्तावन्मे श्रेयः कल्यं यावज्ज्वलति
9
श्रावककी ग्यारह पडिमाओंकी विस्तारपूर्वक व्याख्या मेरो बनाईहुई श्रमणसूत्र की मुनितोषिणी टीकासे जानना चाहिए ॥ ७१ ॥
શ્રાવકની અગીઆર પડિમાઓની વિસ્તારપૂર્વક વ્યાખ્યા મારી બનાવેલી શ્રમસૂત્રની સુનિતાષિણી ટીકામાંથી જાણી લેવી. (૭૧).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
उपासकदशाक्
अपधिममारणान्तिक संलेखनाजोषणाजोषितस्य भक्तपानप्रत्याख्यातस्य कालमनबकाङ्क्षतो विहर्तुम् । एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष कल्पं प्रादुर्यावदपश्चिममास्मान्तिक यावत्कालमनवकान् विहरति ॥ ७३ ॥
टीका- 'धमनी' वि - धमनिभिः = नाडीभिः सन्ततः व्याप्तः - प्रक्षीणमांसतया लक्ष्यमा नाडीक इत्यर्थः । उत्थानं = शरीरचेष्टनं, कर्म = गमनादि क्रिया, बलं शरीरसामर्थ्य, वीर्यम् = आत्मतेजः, पुरुषकार पराक्रमं - तत्र पुरुषकारः = उत्साहः, पराक्रमः छष्टसाधनशक्तिः, उभयो समाहारद्वन्द्वः, 'श्रद्धे' ति श्रद्धा-विशुद्धचित्तपरिणतिः, धृतिः =शोकभयादिजनितक्षोभनिवारक चित्तवृत्तिविशेषः, संवेगः = विषय त्रिरतिः, श्रद्धा च धृतिश्वसंवेगश्चेतिद्वन्द्वः, मूले पुंसत्वमेकवचनत्वं च प्राकृतस्वात् ।। ७२-७३ ॥
१ मूले पुंस्त्वं प्राकृतत्वात् यद्वा पुरुषकारेण सहितः पराक्रम इति मध्यमपदलोपी समासोऽत्र ।
टीकार्थ- ' तर णं से आणंदे ' - इत्यादि तदनन्तर आनन्द श्रावक इस उदार और विपुल प्रयत्न ( कर्त्तव्य) का पालन करनेसे, तथा तपस्या करनेके कारण सूख गया यावत् उसकी नस-नस दिखाई देने लगी ॥ ७२ ॥ पश्चात् आनन्द श्रावकको किसी समय पूर्वरात्रिके अपर समय में यावत् धर्मजागरणा करते हुए यह आध्यात्मिक आदि (विचार) उत्पन्न हुआ- " मैं इस कर्त्तव्यमे हड्डियोंका पिंजरा मात्र रह गया हूँ, तो भी हाल मुझमें उत्थान ( शरीरकी चेष्टा करना ), कर्म (गमनादि क्रिया), बल (शारीरिक शक्ति), वीर्य (आत्मतेज), पुरुषकार (उत्साह), पराक्रम (इच्छित कार्य करनेकी शक्ति), श्रद्धा (चित्तका शुद्ध परिणाम),
टीकार्थ- 'तर गं से आणंदे' त्याहि पछी यानं श्राव में हार भने વિપુલ પ્રયત્ન (ન્યને પાલન કરવાથી, તથા તપસ્યા કરવાને કારણે સુકાઇ ગયે. ચાવતુ એના શરીરની નસેનસ દેખાવા લાગી (૭૨). પછી આનંદ શ્રાવકને કઈ સમયે પૂરાત્રિના ઉત્તરાર્ધ ભાગમાં યાવત ધજાગરણ કરતાં આ આધ્યાત્મિક આદિ (વિચાર) ઉત્પન્ન થયા:- હું આ કન્યથી હાડકાનું પાંજરૂ માત્ર રહ્યો છુ, તાપણુ અત્યારે મારામાં ઉત્થાન (શરીરની ચેષ્ટા કરવી) ક (ગમનાદિ ક્રિયા), आज (शारीरिक शक्ति), वीर्य (आत्मते), ३षर (उत्साह), पराई (हरिछत हार्य अश्वानी शक्ति), श्रद्धा (चित्तनो शुभ परिणाम), धृति (धैर्य) मने संवेग
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
गारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू०७४ अनन्दावधिज्ञाननिरूपणम् ३४५
मूलम्-तए णं तस्स आणंदस्त समणोवासगस्स अन्नया कयाइ सुभेणं अज्झवसाणेणं, सुभेणं परिणामेणं, लेसाहि विसुज्झमाणीहि तदावरणिज्जाणं कम्माणं खओवसमेणं ओहिनाणे समुप्पन्ने। पुरत्थिमे णं लवणसमुद्दे पंच जोयणसयाई खेत्तं जाणइ पासइ, एवं दक्खिणेणं पञ्चत्थिमेणं य । उत्तरे णं जाव चुल्लहिमवंतं वासधरपव्वयं जाणइ पासइ । उडूं जाव सोहम्मं कप्पं जाणइ पासइ। अहे जाव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयञ्चयं नरयं चउरासीइवाससहस्सटिइयं जाणइ पासइ ॥७४॥
छाया-ततः खलु तस्याऽऽनन्दस्य श्रमणोपासकस्यान्यदा कदाचित शुभेनाध्यवसायेन, शुभेन परिणामेन, लेश्याभिर्विशुद्धयन्तीभिस्तदावरणीयानां कर्मणां
धृति (धैर्य) ओर संवेग (विषयोंकी उदासीनता) है; अतः जब तक किये उस्थान आदि मेरेमें हैं, और जबतक मेरे धर्माचार्य धर्मोपदेशक श्रमण भगवान् महावीर जिन सुहस्ती विचरते हैं, तब तक (उत्थान आदिकी तथा भगवान्की मौजूदगी में ही) कल सूर्योदय होने पर अपश्चिममारणान्तिक संलेखनाकी जोषणा (सेवना)से जोषित (युक्त) होकर भक्तपानका प्रत्याख्यान करके मृत्युकी आकांक्षा न करते हुए विचरना (रहना) ही मेरे लिए श्रेयस्कर है ॥ ७३ ॥
(વિષયેની ઉદાસિનતા) છે, એટલે જ્યાં સુધી એ ઉત્થાન આદિ મારામાં છે અને
જ્યાં સુધી મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશક શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જિન સુહસ્તી ધરાવે છે, ત્યાંસુધી (ઉત્થાન આદિની તથા ભગવાનની ઉપસ્થિતિમાં જ) કાલ સૂર્યોદય થતાં અપશ્ચિમ મારણતિક સલેખના જેષણ (સેવન)થી જોષિત (યુકત) થઈને ભકત પાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરીને મૃત્યુની આકાંક્ષા ન કરતાં વિચરવું (૨હેવું) એજ મારે માટે श्रेय:४२ ७. (७३).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाये
मूलम् तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावारे समोसरिए । परिसा निग्गया जाव पडिगया ॥७५॥ तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूई क्षयोपशमेनावधिज्ञानं समुत्पन्नम् । पौरस्त्ये खलु लवणसमुद्रे पश्च योजनशतानि क्षेत्रं जानाति पश्यति, एवं दक्षिणात्ये पाश्चात्ये च । औत्तरे खलु यावत् क्षुल्लहिमवन्तं वर्षेरपर्यंत जानाति पश्यति, ऊर्ध्वं यावत्सौधर्म कल्पं जानाति पश्यति । भधो यावद् अस्था रत्नमभायाः पृथिव्या लोलुपाच्युतनामकं नरकावासं चतुरशीत वर्षसहस्रस्थितिकं जानाति पश्यति ॥ ७४ ॥
टीका - शुभेन=प्रशस्तेन, अध्यवसायेन=प्राथमिकेन मनोभावविशेषेण, परिणामेन= तदुत्तरकालिकेन मनोभावविशेषेण, लेश्याभिः = चरममनोभावस्वरूपाभिः ॥७४ ||
३४६
टीकार्थ- ' तए णं तस्स ' - इत्यादि पश्चात् आनन्द श्रावकको किसी समय शुभ अध्यवसाय ( पहलेका मानसिक विचार ) से, शुभ परिणाम ( बाद के मानसिक विचार ) से और विशुद्ध होती हुई लेश्याओं ( अन्तिम मनोभावों) से अवधिज्ञानको आवरण करने ( ढकने वाले कमका क्षयोपशम हो जानेसे अवधिज्ञान उत्पन्न हुआ, ( उससे वह आनन्द ) पूर्व दिशामें लवणसमुद्रके अन्दर पांचसौ योजन क्षेत्र जानने और देखने लगा, इसी प्रकार दक्षिण पश्चिममें । उत्तर दिशा में क्षुल्लहिमवन्त वर्षधर पर्वतको जानने और देखने लगा, ऊर्ध्व दिशा में सौधर्मकल्प तक जानने और देखने लगा। अधोदिशामें चौरासी हजार स्थितिवाले लोलुपाच्युत नरकावास तक जानने और देखने लगा || ७४॥
टीकार्थ- 'तए णं तस्स' यछी मानंद श्रावने अध समये शुभ अध्यवसाय (પહેલાંના માનસિક વિચા)થી, શુભ પરિણામ (પછીનેા માનસિક વિચાર)થી અને વિશુદ્ધ થતી લેશ્યાએ (અ ંતિમ મનાભાવેા)થી, અવધિજ્ઞાનને આવણુ કરનાર (ढांडनार) भनि क्षयोपशम थवाथी अवधिज्ञान उत्पन्न थयुं (तेथी ते—मानंह) પૂર્વ દિશામાં લવણુસમુદ્રની અંદર પાંચસે યાજન ક્ષેત્ર જાણવા અને જોવ લાગ્યા; એજ પ્રમાણે દક્ષિણ પશ્ચિમમાં પણ જોવા લાગ્યા. ઉત્તર દિશામાં ક્ષુલ્લ હિમવ'ત વધર પર્વતને જાણવા અને જોવા લાગ્યા. ઊર્ધ્વ દિશામાં સૌધર્માંક૫ સુધી જાણવા અને જોવા લાગ્યા. અધેદિશામાં ચેરાસી હજાર સ્થિતિવાળા લાલુપાચ્યુત નરક સુધી જાણવા અને જોવા લાગ્યા. (૭૪).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ सू. ७६-७७ आनन्दगौतमप्रश्नोत्तरनिरूपणम् ३४७ नाम अणयारे गोयमगोते णं सत्तुस्सेहे, समचउरंससंठाणसंठिए, वज्जरिसहनारायसंघयणे, कणगपुलगनिघसपम्हगोरे, उग्गतवे, दित्ततवे, घोरतवे, महातवे, उराले, घोरगुणे, घोरतवस्सी, घोरबंभचेरवासी. उच्छृढसरीरे, संखित्तविउलतेउलेस्से छटुं-छटेणं अणिक्खित्तेणं तवोकम्मेण संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥७६ ॥ तए णं से भगवं गोयमे छट्रक्खमणपारणगंसि पढमाए पोरिसीए सज्झायं करेइ, बिइयाए पोरिसीए झाणं झियाइ, तइयाण पोरिसीए अतुरियं अचवलं असंभते मुहपत्तिं पडिलेहेइ, पडिलेहिता भायणवत्थाई पडिलेहेइ पडिलेहिता भायणवत्थाई पमज्जइ, पमज्जित्ता भायणाई उग्गाहेइ,उग्गाहित्ताजेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समण भगवं महावीर वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसिता एवं वयासी-“इच्छामि ण भंते! तुम्भेहिं अभYण्णाएसमाणे छट्रक्खमणपारणगंसि वाणियगामे नयरे
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः समवसृतः । परिषनिर्गता यावत्मतिगता ॥७५॥ तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति माऽनगारो गौतमगोत्रः खलु सप्तोत्सेधः, समचतुरस्रसंस्थानसंस्थितः, वज्रर्षभनाराचसंहननः, कनकपुलकनिकपपद्मगौरः, उग्रतपाः, दीप्ततपाः, घोरतपाः, महातपाः, उदारः, घोरगुणः,घोरतपस्वी, घोरब्रह्मचर्यवासी, उत्क्षिप्तशरीरः संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्यः, षष्ठषष्ठेनाऽनिक्षिप्तेन तपःकर्मणा संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥ ७६ ॥ ततः खलु स भगवान् गौतमःषष्ठक्षपणपारण के प्रथमायां पौरुष्यां स्वाध्यायं करोति, द्वितीयायां पौरुष्यां ध्यानं ध्यायति, तृतीयायां पौरुष्यामत्वरितमचपलमसम्भ्रान्तो मुखवस्त्रीं प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य भाजनवस्त्राणि प्रतिलेखयति, प्रतिलेख्य भाजनवस्त्राणि प्रमार्जयति, प्रमाय॑ भाजनान्युद्गृह्णाति, उद्गृह्य येनैव श्रमणो भगवान् महावीरस्तेनैवौपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत्-"इच्छामि खलु भदन्त ! युष्माभिभ्यनुज्ञात:
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
उपासकदशास्त्रे उच्चनीयमज्झिमाई कुलाइं घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडित्तए।” अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबंधं करेह ॥ ७७॥ तए गंभगवं गोयमे समणेणं भगवया महावीरेणं अभणुण्णाए समाणे समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियाओदूइपलासाओ चेइयाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता अतुरियमचवलमसंभंते जुगंतरपरिलोयणाए दिट्रीए पुरओ इरियं सोहेमाणे जेणेव वाणियगामे नयरे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता वाणियगामे नयरे उच्चनीयमज्झिमाइं कुलाइं घरसमुदाणस्स भिक्खायरियाए अडइ॥७८॥ तए णं से भगवं गोयमे वाणियगामे नयरे, जहा पण्णत्तीए तहा जाव भिक्जायरियाए अडमाणे अहापज्जतं भत्तपाणं सम्म पडिग्गाहेइ, पडिग्गाहित्ता वाणियगामाओ पडिणिग्गच्छइ, पडिणिग्गच्छित्ता कोल्लायस्स सन्निवेसस्स अदूरसामंतेणं वीईवयमाणे बहुजणसई निसामेइ । बहुजणो अन्नमन्नस्स एवमाइक्खइ३-“एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी
षष्ठक्षपण पारण के वाणिजग्रामे नगरे उच्च-नीच-मध्यमानि कुलानि गृहसमुदानस्य भिक्षाचर्यायै अटितुम्"। (भ०) “यथासुखं देवानुप्रिय ! मा प्रतिबन्धं कुरु ॥७७॥ ततः खलु भगवान् गौतमः श्रमणेन भगवता महावीरेणाभ्यनुज्ञातः सन श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिकाद् दतिपलाशाचैत्यात्मतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्यात्वरितमचपलमसम्भ्रान्तो युगान्तरपरिलोकनया दृष्टया पुरत ईर्ष्या शोधयन येनैव वाणिजग्राम नगरं तेनैवोपागच्छति, उपागत्य वाणिजग्रामे नगरे उच्च-निच-मध्य. मानि कुलानि गृहसमुदानस्य भिक्षाचर्याय अटति ॥७८॥ ततः खलु स भगवान् गौतमो वाणिजग्रामे नगरे यथाप्रज्ञप्त्यां तथा यावद्भिक्षाचर्यायै अटन यथापर्याप्त भक्तपानं सम्यक् प्रतिगृह्णाति, प्रतिगृह्य वाणिजग्रामात्पतिनिर्गच्छति, प्रतिनिर्गत्य कोल्लाकस्थ सनिवेशस्याऽदरसामन्ते यतिव्रजन् बहुजनशब्दं निशाम्यति । बहुजनोऽन्योन्यस्मै एवमाख्याति४-"एवं खलु देवानुमियः श्रमणस्य भगवतो महा
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू. ७९-८१ आनन्दगौतमप्रश्नोत्तरनिरूपणम् ३४९ आणंदे नाम समणोवासए पोसहसालाए अपच्छिम-जाव-अणवकंखमाणे विहरए” ॥७९॥ तए णं तस्स गोयमस्स बहुजणस्स अंतिए एयं सोचा निसम्म अयमेयारूवे अज्झथिए ५“तं गच्छामि णं आणंदं समणोवासयं पासामि” । एवं संपेहेइ, संपेहिता जेणेव कोल्लाए सन्निवेसे जेणेव आणंदे समणोवासए, जेणेव पोसहसाला तेणेव उगावच्छइ ॥८०॥ तए णं से आणंदे समणोवासए भगवं गोयमं एज्जमाणं पासइ, पासित्ता हट्ट जाव हियए भगवं गोयमं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-" एवं खलु भंते ! अहं इमेणं उरालेणं जाव धमणिसंतए जाए, नो संचाएमि देवाणुप्पियस्स अंतियं पाउभवित्ताणं तिक्खुत्तो मुद्धाणेणं पाए अभिवंदित्तए। तुम्भे ण भंते ! इच्छाकारेणं अणभिओगेणं इओ चेव एह, जाणंदेवाणुप्पियाणं तिक्खुत्तो मुद्धाणेणं पाएसु वंदामिनमंसामि"८१
तए णं से भगवं गोयमे जेणेव आणंदे समणोवासए
वीरस्यान्तेवासी आनन्दो नाम श्रमणोपासकः पोषधशालायामपश्चिमयावत्-अनककाङ्क्षन विहरति"||७९||ततः खलु तस्य गौतमस्य बहुजनस्यान्तिके एतच्छुत्वा निशम्यायमेतद्रूप आध्यात्मिकः ५-तद् गच्छामि खलु आनन्दं श्रमणोपासकं पश्यामि" । एवं संमेक्षते, संप्रेक्ष्य येनैव कोल्लाकः शनिवेशो येनैवाऽऽनन्दः श्रमणोपासकः, येनैव पोषधशाला तेनैवोपागच्छति ॥८०॥ ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासको भगवन्तं गौतममेजमानं पश्यति, दृष्ट्वा हृष्ट-यावहृदयो भगवन्तं गौतमं वदन्ते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वैवमवादीत्- "एवं खलु भदन्त ! अहमनेनोदारेण यावत्-धमनिसन्ततो जातो नो शक्नोमि देवानुप्रियस्यान्तिकं पादु. 'यत्रिकृत्वो मूर्धा पादावभिवन्दितुम्। यूयं खलु भदन्त! इच्छाकारेणाऽनभियोगेनेतश्चैत्र-एत, यस्मात्खलु देवानुप्रियाणां त्रिकृत्वो मूर्धा पादयोर्वन्दे नमस्यामि" ८१ .
ततः खलु स भगवान् गौतमो येनैवाऽऽनन्दः श्रमणोपासकस्तेनेवोपान
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ उपासकदशागसूत्रे तेणेव उवागच्छइ ॥ ८२ ॥ तए णं से आणंदे भगवओ गोयमस्स तिक्खुत्तो मुद्धाणेणं पाएसु वंदइ नमसइ, वंदित्ता नम सित्ता एवं वयासी-“अस्थि णं भंते ! हिणोगिहमज्झावसंतस्स
ओहिनाणं समुप्पज्जइ ?” । “हंता अस्थि"। जइणंभंते ! गिहिणो जाव समुप्पज्जइ, एवं खलु भंते! मम वि गिहिणो गिहमज्झाव संतस्स ओहिनाणे समुप्पन्ने-पुरस्थिमे णं लवणसमुद्दे पंचजोयणसयाइं जाव लोलुयय नरयं जाणामि पासामि” ॥ ८३॥ तएणं से भगवं गोयमे आणंदं समणोवासयं एवं वयासी -“ अस्थि णं आणंदा! गिहिणो जाव समुप्पज्जइ, नो चेव णं अयमहालए। तंणं तुम आणंदा! एयस्स ठाणस्स आलोएहि जाव तवोकम्म पडिवजाहि ॥४॥ तए णं से आणंदे भगवं गोयमं एवं वयासी" अति णं भंते ! जिणवयणे संताणं तच्चाणं तहियाणं सम्भूयाणं भावा, आलोइज्जइ जाव पडिवज्जिज्जइ ?” (गो०) “नो इण? सणहे”।
च्छति ॥८२॥ ततः खलु स आनन्दो भगवतो गौतमस्य त्रिकृत्वो मूनों पादयोर्वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वैवमवादीत-“अस्ति खलु भदन्त ! गृहिणो गृहमध्यावसतोऽवधिज्ञानं समुत्पद्यते ?” (गौ०) "हन्त ! अस्ति" ! (आ०) . “यदि खलु भदन्त ! गृहिणो यावत्समुत्पद्यते, एवं खलु भदन्त ! ममापि गृहिणो गृहमध्यावसतोऽवधिज्ञानं समुत्पन्नम्-पौरस्त्ये खलु लवणसमुद्रे पञ्चयोजनशतानि यावत्-लोलुपाच्युतं नरकं जानामि पश्यामि ॥८३॥ ततः खलु स भगवान् गौतम आनन्दं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-"अस्ति खलु आनन्द ! गृहिणो याबस्समुत्पद्यते, नो चैव खलु एतन्महालयं, तत्खलु स्वमानन्द ! एतस्य स्थानस्य (विषये ) आलोचय यावत्तपःकर्मः प्रतिपद्यस्व " ॥ ८४ ॥ ततः खलु स आनन्दो भगवन्तं गौतममेवमवादीत-" अस्ति खलु भदन्त ! जिनवचने सतां तत्वानां तथ्यानां सद्भूतानां भावानां (विषये) आलोच्यते यावत्पतिपद्यते"?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ सू० ८६ आनन्दगौतमप्रश्नोत्तरनिरूपणम् ३५२ (आनन्दः) “ जइ णं भंते ! जिणवयणे संताणं जाव भावाणं नो आलोइज्जइ जाव तवोकम्मं नो पडिवज्जिजइ.तं गं भंते ! तुभं चेव एयरस ठाणस्स आलोएह जाव पडिवज्जह" ॥८६॥ तए णं से भगवं गोयमे आणंदेणं समणोवासएणं एवं वुत्ते समाणे संकिए कंखिए विइगिच्छासमावन्ने आणंदस्स अंतियाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता जेणेव दुइपलासे चेइए जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते गमणागमणाए पडिक्कमइ, पडिक्कमित्ता एसणमणेसणे आलोएइ आलोइत्ता भत्त-पाणं पडिदंसेइ, पडिदंसित्ता समणं भगवै महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-"एवं खलु भंते ! अहं तुब्भेहिं अब्भणुण्णाए तं चेव सवं कहेइ जाव तए णं अहं संकिए ३ आणंदस्स समणोवासगस्स अंतियाओ पडिणिक्खमामि, पडिणिक्खमित्ता (गौ०) " नायमर्थः समर्थः"। (आ०) “यदि खलु भदन्त ! जिनवचने सतां यावद्भावानां (विषये) नो आलोच्यते यावत्तपःकर्म नो प्रतिपद्यते, तत्खलु भदन्त ! यूयमेवैतस्य स्थानस्य (विषये) आलोच्यते यावत्पतिपद्यध्वम्" ॥८॥ ततः खलु स भगवान् गौतम आनन्देन श्रमणोपासक नैवमुक्तःसन् शङ्कितःकाक्षितो विचिकित्सासमापन्न आनन्दस्यान्तिकात्मतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य येनैव दूतिपलाशश्चैत्यो येनैव श्रमणो भगवान महावीरस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यादूरसामन्ते गमनागमनस्य प्रतिक्रामति, प्रतिक्रम्य एषणमनेषणमालोचयति, आलोच्य भक्त-पानं प्रतिदर्शयति, प्रतिदर्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वैवमवादीत्-एवं खलु भदन्त ! अहं युष्माभिरभ्यनुज्ञातः, तदेव सर्व कथयति यावत् ततः खल्वहं शङ्कितः३ आनन्दस्य श्रमणोपासकस्यान्तिकात्मतिनिष्क्रामामि, प्रतिनिष्क्रम्य
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५१
उपासकदशाम जेणेव इहं तेणेव हव्वमागए, तं गं भंते ! किं आणंदेणं समणोवासएणं तस्स ठाणस्स आलोएयवंजाव पडिवजेयत्वं उदाहुमए?” गोयमाइ समणे भगवं महावीरे भगवं गोयमं एवं वयासी-गोयमा! तुमं चेव णं तस्स ठाणस्स आलोएहि जाव पडिवज्जाहि, आणंदं च समणोवासयं एयमह खामेहि " ॥८६॥ तए णं से भगवं गोयमे समणस्स भगवओ महावीरस्स “ तहत्ति” एयम, विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता तस्स ठाणस्स आलोएइ जाव पडिवज्जइ,आणंद च समणोवासयं एयमढें खामेइ॥८७॥ तए णं संमणं भगवं महावीरे अन्नया कयाइ बहिया जणवर्यावहारं विहरइ ॥८८॥ तए णं से आणंदे समणोवासए बहुर्हि सीलव्वएहिं जाव अप्पाणं भावेत्ता वीसं वासाइं समणोवासगपरियागं पाउणित्ता मासियाए संलेहणाए अत्ताणं झुसित्ता सहि भत्ताइं अणसणाए छेदेत्ता आलोइयपडिकते समाहिपतं कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे सोहम्मवर्डिसगस्स येनैवेह तेनैव हव्यमागतः, तत्खलु भदन्त ! किमानन्देन श्रमणोपासकेन तस्य स्थानस्याऽऽलोचितव्यं यावत्पतिपत्तव्यमुताहो ! मया ?" गौतम ! इति श्रमणो भगवान महावीरो भगवन्तं गौतममेवमवादित-"गौतम ! त्वमेव खलु तस्य स्थानस्याऽऽलोचय यावत्पतिपद्यस्व, आनन्दं च श्रमणोपासकमेतमर्थ क्षामय" ॥८६॥ ततः खलु स भगवान गौतमः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य "तथेति" एतमर्थ विनयेन प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य तस्थ स्थानस्याऽऽलोचयति यावत्पतिपद्यते, आनन्दं च श्रमणोपासकमेतमर्थ क्षामयति ॥८७॥ ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरोऽन्यदा कदाचि बहिर्जनपदविहारं विहरति ॥८८॥ ततः खलु स आनन्दः श्रमणोपासको बहुभिः शीलवतैर्यावदात्मानं भावयित्वा विंशति वर्षाणि श्रमणोपासकपर्याय पालयित्वा, एकादश चोपासकमतिमाः सम्यक् कायेन स्पृष्ट्वा मासिक्या संलेखनयाऽऽत्मानं जोषयित्वा षष्टिं भन्नान्यनशनेन छित्त्वा, आलोचितमतिक्रान्तः
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. १ मू. ८९-९० आनन्दगौतमप्रश्नोत्तरनिरूपणम् ३५३ महाविमाणस्स उत्तरपुरस्थिमे णं अरुणे विमाणे देवत्ताए उववन्ने । तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओंवमाइं ठिई पप्णत्ता, तत्थ णं आणंदस्स वि देवस्स चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥८॥" आणंदे णं भंते ! देवे ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता कर्हि गच्छिहिइ ? कहिं उववजिहिइ ?” (भ०)“गोयमा!महाविदेहे वासे सिज्झिहिह" ॥ निक्वेवो ॥९॥ समाधिप्राप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधर्मावतंसकस्य महाबिमानस्योत्तरपौरस्त्ये खलु अरुणे विमाने देवत्वेनोपपन्नः, तत्र खलु अस्त्येककेषां देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । तत्र खलु आनन्दस्यापि देवस्य चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥८९॥ आनन्दः खलु भदन्त ! देवस्तस्माद्देवलोकादायुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेणाऽऽनन्तरं चयं च्युत्वा कुत्र गमिष्यति ? कुत्रोत्पत्स्यते ?। गौतम ! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥ निक्षेपः ९० ॥
॥ सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां प्रथममध्ययनं समाप्तम् ॥१॥ टीका:-'निक्षेप' इति-निगमनं यथा-"एवं खलु जंबू ! समणेणं जाव उवासगदसाणं पढमस्स अज्झयणस्स अयमट्टे पण्णत्तेत्ति बेमि" इति, "एवं खलु जम्बूः ! श्रमणेन यावत्-उपादकदशानां प्रथमस्याऽध्ययनस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः, इति ब्रवीमि" इतिच्छाया । अन्यत्स्पष्टम् ॥ ७५-९० इतिश्री-विश्वविख्यात-जगढल्लम-पसिद्धवाचक-पश्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहुछत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारी-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलाल
प्रति-विरचितायामुपासकदशाङ्गसूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्याख्यायां व्याख्यायां प्रथम-मानन्दाख्यमध्ययन
समाप्तम् ॥ १॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गसूत्रे टीकार्थ- ' तेणं कालेणं ' इत्यादि उस कालमें और उस समय में श्रमण भगवान् महावीर समोसरे, परिषद् निकली यावत् वापस चली गई ।। ७५ ।। उस काल, उस समय श्रमण भगवान् महावीरके गौतम गोत्रीय ज्येष्ठ शिष्य इन्द्रभूति सात हाथकी अवगाहनावाले, समचतुरस्र संस्थानवाले, वज्रर्षभनाराच संघयणवाले, सुवर्ण, पुलक, निकष और पद्मके समान गोरे, उग्रतपस्वी, दीप्त तपवाले, घोर तपवाले, महातपस्वी, उदार, बहुत गुणवान, घोर तपस्वी, घोर ब्रह्मचारी, उत्सृष्ट शरीरवाले अर्थात् शरीरसंस्कार न करनेवाले, संक्षिप्त विपुल तेजो लेश्याधारी, षष्ठ २ भक्त ( बेला आदि ) के निरन्तर तपः कर्मसे, संयम और अनशनादि बारह प्रकारकी तपस्यासे आत्माको भावित कर हुए विचरते थे । ७६ || तब भगवान् गौतमने छट्ट खमणके पारणे दिन पहली पोरसी में स्वाध्याय किया, दूसरी पोरसीमें ध्यान किया और तीसरी पोरसीमें धीरे धीरे चपलता न करते हुए असंभ्रान्त होकर (एकाग्रता से ) सदोरक मुख वस्त्रिकाकी पडिलेहणा की, पात्रों और वस्त्रों की पडिलेहणा की, पडिलेहणा करके वस्त्र पात्रोंकी प्रमार्जना की, प्रमार्जना करके पात्रोंका ग्रहण किया, ग्रहण करके जिस ओर श्रमण भगवान् महावीर
३५४
टीकार्थ- 'तेणं कालेणं' त्याहि मे अणे रमने मे समये श्रमय भगवान મહાવીર સમે સર્યાં. પરિષદ્ નીકળી યાવત્ પછી ચાલી ગઇ(૭૫). એ કાળે એ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના ગૌતમ-ગાત્રીય જ્યેષ્ઠ શિષ્ય ઇંદ્રભૂતિ સાત હાથની અવગાહના वाजा, सभयतुरख संस्थानवाजा, वर्ष अनारायसंध्यणुवाणा, सुवर्थ, पुस, નિકષ अने पद्मनी समान गोरा, अथ तपस्वी, हीस तपवाजा, घोर तपवाजा, महा तपस्वी, ઘેર બ્રહ્મચારી, ઉત્ક્રુષ્ટ શરીરવાળા અર્થાત્ શરીરસંસ્કાર ન કરનારા, સંક્ષિપ્ત વિપુલ तेलेबेश्याधारी, ७३-७४ अउत (मेसु) महिना निरंतर तयम्भथी, संयभथी भने અનશનાદિ બાર પ્રકારની તપસ્યાથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરતા હતા (૭૬), ત્યારે ભગવાન ગૌતમે છઠ્ઠું ખમણના પારણાને ક્રિને પહેલી પારસીમાં સ્વાધ્યાય કર્યાં, ખીજી પારસીમાં ધ્યાન યુ અને ત્રીજી પેરસીમાં ધીરે ધીરે; ચપળતા ન કરતાં અસંભ્રાન્ત થઈને (એકાગ્રતાથી) મુખવષિકાની પડિલેહણા કરી, પાત્રો અને વસ્રોની પડિલેહણા કરી, વસ્ત્ર પાત્રોની પ્રમાના કરી, પાત્રાની પ્રમાર્જના કરી, પાત્રાને ગ્રહણ કર્યાં, અને જે સ્થળે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા તે સ્થળે પહોંચ્યા. પછી શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કર્યાં, અને આ પ્રમાણે કહેવા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.१ मू. ७७ आनन्दगौतमप्रश्नोत्तरनिरूपणम् . ३५५ थे उसी ओर पहुँचे । पहुँचकर श्रमण भगवान महावीरको वन्दना नमस्कार करके इस प्रकार कहने लगे-" भगवान् ! आपकी आज्ञा मिलने पर षष्ठ खमणके पारणेके लिए वाणिजग्राम नगरमें धनवान् गरीब
और साधारण-सब घरों में समुदानी ( क्रमसे जाते हुए किसी घरको न छोड़ कर की जानेवाली) भिक्षाचर्या के लिए जाना चाहता हूँ।" भगवान्ने कहा-" जिसमें सुख हो वैसा करो, विलम्ब न करो" ॥ ७७॥ तब भगवान् गौतम श्रमण भगवान महावीरसे आज्ञालेकर श्रमण भगवान् महावीरके समीपसे और दृतिपलाश चैत्यसे बाहर निकले । निकलकर धीरे-धीरे चपलता न करते हुए सावधानीसे, झूसरप्रमाण पृथ्वीको देखते हुए-सामने ईर्या सोधते हुए जहाँ वाणिजग्राम नगर था वहो गए। जाकर वाणिजग्राम नगरमें उंचनीच और मध्यम कुलोंमें यथाक्रम भिक्षाचर्याके लिए भ्रमण करने लगे ॥७८॥ तब भगवान् गौतमने वाणिजग्राम नगरमें कल्प के अनुसार भिक्षाचर्या के लिए भ्रमण करते हुए यथा प्राप्त हो भक्त-पान ग्रहण किया। ग्रहण करके वाणिजग्राम नगरसे निकले, निकल कर कोल्लाक सन्निवेशके समीप जब आ रहे थे तो बहुतसे मनुष्योंका शब्द सुना। बहुतसे मनुष्य आपसमें यों कह रहे थे-" देवानुप्रियों ! श्रमण લાગ્યાઃ “ભગવન! આપની આજ્ઞા મળે તે છઠ ખમણના પારણાને માટે વાણિજગ્રામ નગરમાં ધનવાન, ગરીબ અને સાધારણ બધાં ઘરમાં સમુદાની (ક્રમે આવતાં કે ઘરને ન છોડતાં કરવામાં આવતી) ભિક્ષાચર્યાને માટે જવા ઈચ્છું છું” ભગવાને કહ્યું: “જેમ સુખ થાય તેમ કરે.” (૭૭). એટલે ભગવાન ગૌતમ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની આજ્ઞા લઈને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપેથી દૂતિ પલાશ
ત્યમાંથી બહાર નીકળ્યું અને ધીરે ધીરે ચપળતા ન કરતાં સાવધાનીથી ધૂસરા પ્રમાણ પૃથ્વીને જોતા જોતા, સામે ઈર્યા શોધતા શોધતા જ્યાં વાણિજગ્રામ નગર હતું ત્યાં ગયા, જઈને વાણિજગ્રામ નગરમાં પ્રતિષ્ઠિત, અપ્રતિષ્ઠિત અને મધ્યમ કુળમાં યથાક્રમ ભિક્ષાચયને માટે બ્રમણ કરવા લાગ્યા (૭૮). ભગવાન ગૌતમે વાણિજગ્રામ નગરમાં ક૯પને અનુસરીને ભિક્ષાચર્યાને માટે ભ્રમણ કરતાં જેટલું પર્યાપ્ત થાય તેટલું ભકત-પાન ગ્રહણ કર્યું. પછી વાણિજગ્રામ નગરમાંથી નીકળીને કેટલાક સન્નિવેશની સમીપે જ્યારે તે જઈ રહ્યા હતા, ત્યારે ઘણા માણસોને શબ્દ તેમણે સાંભળ્યો. ઘણા માણસો મહામહે એક બીજાને કહી રહ્યા હતા કે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमने भगवान् महावीरके शिष्य आनन्द श्रावक पोषधशालामें अपश्चिम यावत् मृत्युकी आकांक्षा न करते हुए विचरते हैं " ॥७९॥ बहुत जनोंसे ऐसा सुनकर और मनमें सोचकर गौतमको इस प्रकारका आध्यात्मिक आदि (विचार) उत्पन्न हुआ-“जाऊँ और आनन्द श्रावकको देख आउं।" ऐसा विचार कर कोल्लाक सांनिवेश, आनन्द श्रावक और पोषधशाला जहां थी वहाँ पहुँचे ॥८०॥ तब आनन्द श्रावकने भगवान् गौतमको आते देख कर हृष्ट-तुष्ट (जाव) हृदय होकर भगवान् गौतमको वन्दना की, नमस्कार किया और वन्दना-नमस्कार कर इस तरह कहा-" भगवन् ?मैं इस विशाल प्रयत्नसे यावत् नस-नस ही रह गया हूँ, अतः देवानुप्रिय के समीप आकर तीन बार मस्तक नमाकर चरणों में वन्दना करने में असमर्थ हूँ, हे भगवन् ! आपही इच्छाकार और अनभियोगसे यहां पधारिये, जिससे मैं देवानुप्रियको तीन चार मस्तक नमाकर चरणोंमें वन्दना-नमस्कार करूँ" ।। ८१॥ तब भगवान् गौतम आनन्द श्रावकके समीप गये ।। ८२॥ आनन्दने भगवान् गौतमको तीन वार मस्तक झुका कर चरणोंमें वन्दना-नमस्कार किया, वन्दना-नमस्कार कर बोला -" भगवन् ! घरमें रहते हुए गृहस्थको क्या अवधिज्ञान उत्पन्न हो सकता है ? " गौतम-"हा, हो सकता है।" आनन्द-" भगवन् ! यदि “દેવાનુપ્રિયે ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શિષ્ય આનંદ શ્રાવક પિષશાળામાં અપશ્ચિમ યાવતું મૃત્યુની આકાંક્ષા ન કરતાં વિથરે છે (૭૯) ઘણા માણસનું એવું બોલવું સાંભળીને અને મનમાં વિચારીને ગૌતમને આ પ્રકારને આધ્યાત્મિક આદિ (विया) Surन था: “ मने मान श्रावन मा." म वियारीने કેલ્લાક સંનિવેશ, આનંદ શ્રાવક અને પિષધશાળા જે બાજુએ હતાં એ બાજુએ ते पहाय! (८०). मान श्राप भगवान गौतमने मावता (14) -तुट હૃદય થઈને ભગવાન ગૌતમને વંદના કરી, નમસ્કાર કર્યો. અને આ પ્રમાણે કહ્યું “ભગવન્! હું આ વિશાળ પ્રયત્ન કરીને ચાવતું નસેનસ રહી ગયેલ છું, એટલે દેવાનુપ્રિયની સમીપે આવીને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ચરણોમાં વંદના કરવા અસમર્થ છું. હે ભગવાન! આપજ ઈરછાકાર અને અને અનભિગે અહીં પધારે, જેથી હું દેવાનુપ્રિયને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ચરણોમાં વંદના નમસ્કાર કરૂં.”૮૧ એટલે ભગવાન ગૌતમ આનંદ શ્રાવકની સમીપે ગયા. (૮૨). આનંદે ભગવાન ગૌતમને ત્રણ વાર મસ્તક નમાવી ચરણોમાં વંદન-નમસ્કાર કર્યો અને કહ્યું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटोका अ.१ सू०८३-८६ आनन्दगौतमप्रश्नोत्तरनिरूपणम् ३५७ गृहस्थको हो सकता है तो हे भगवन् ! मुझ-घरमें रहनेवाले गृहस्थको भीअवधि ज्ञान उत्पन्न हुआ है, उससे पूर्व दिशाकी तरफ लवणसमुद्रमें पांचसौ योजन तक यावत् लोलुपाच्युत नरक तक मैं जानता और देखता हूँ" ८३ ।। तब भगवन् गौतम आनन्द श्रावकसे कहने लगे-"गृहस्थको घरमें रहते हुए अवधिज्ञान हो सकता है परन्तु इतने अधिक क्षेत्र में नहीं, इसलिए हे आनन्द ! तुम इस स्थानकी आलोचना निंदना करके यावत् तपस्या स्वीकार करो" ॥ ८४॥ तब वह आनन्द भगवान् गौतमसे बोला-" भगवन् ! क्या जिन-प्रवचनमें सत्य, तात्त्विक, तथ्य
और सद्भूत भावोंके विषयमें भी आलोचना की जाती है यावत् तपःकर्म स्वीकार किया जाता है ?" गौतम-"नहीं, ऐसा नहीं है।" आनन्द"भगवन् ! यदि जिन-वचनमें सत्य यावत् भावोंके विषयमें आलोचना नहीं की जाती, और यावत् तपःकर्म नहीं स्वीकार किया जाता तो हे भगवन् ! आपही इस स्थानकी आलोचना कीजिए यावत् तपःकर्म स्वीकार कीजिए" ॥ ८५॥ तदनन्तर भगवान् गौतम, आनन्द श्रावकके इतना कहने पर शंका, कांक्षा, और विचिकित्साको प्राप्त होकर आनन्द के पाससे निकले । निकल कर जहां दूतिपलाश चैत्य और श्रमण ભગવાન ! ઘરમાં રહેતા ગૃહસ્થને શું અવધિજ્ઞાય ઉત્પન્ન થઈ શકે ?” ગૌતમે કહ્યું " 1, श." मान हे धु: "भगवन ! २ स्थने २ तो भने-घरमा રહેનારા ગૃહસ્થને પણ અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે, તેથી પૂર્વ દિશાની બાજુએ લવણસમુદ્રમાં પાંચસો જન સુધી યાવત્ લાલુ પામ્યુત નરક સુધી હું જાણું–દેખું છું” (૮૩). એટલે ભગવાન ગૌતમ આનંદ શ્રાવકને કહેવા લાગ્યા: “ગૃહસ્થને ઘરમાં રહેતા અવધિજ્ઞાન થઈ શકે છે, પરંતુ આટલા મોટા ક્ષેત્રમાં નહિ; તેથી હિં આનંદતમે આ સ્થાનની આલોચના કરી અને ચાવતુ તપસ્યા સ્વીકારે.” ત્યારે આનાદે ભગવાન ગૌતમને કહ્યું: “ભગવન! શું જિન-પ્રવચનમાં સત્ય, તાવિક, તથ્ય અને સદ્ભૂત ભાવેના વિષયમાં પણ આલેચના કરવામાં આવે છે यावत त५४ स्वीमा मावे छ ?” गौतमे ४ह्यु: “ना, सम नथी.” सानो કહ્યું – “ભગવાન ! જે જિન વચનમાં સત્ય યાવતુ ભાવેના વિષયમાં આલોચના નથી કરવામાં આવતી અને યાવત તપકમ નથી સ્વીકારવામાં આવતું, તે હે ભગવન! આપ જ આ સ્થાનની આલે થના કરે યાવત તા:કમને સ્વીકાર કરે ૮૫ પછી ભગવાન ગૌતમ, આનંદ શ્રાવકના આટલા કથનથી શંકા, કાંક્ષા, અને વિચિકિત્સાને પ્રાપ્ત થઈ આનંદની પાસેથી નીકળ્યા, અને જે બાજુએ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
उपासक दशाङ्ग सूत्रे भगवान महावीर थे वहाँ गये। जाकर श्रमण भगवान् महावीरके समीप बैठ कर गमनागमनका प्रतिक्रमण किया, प्रतिक्रमण करके एषणीय और अनेषणीयकी अलोचना की । आलोचना करके भक्त पान दिखलाया और दिखला कर श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना की, नमस्कार किया, वन्दना - नमस्कार करके कहने लगे- " भगवान् ! मैं आपकी आज्ञा प्राप्त करके - ( इत्यादि गौतमने सारा वृत्तान्त कहा शंकित, काँक्षित और विचिकित्सायुक्त होने तक ) मैं आनन्द श्रावकके यहाँसे निकला । निकल कर यहाँ शीघ्र आया हूँ । 66 भगवन् ! उस स्थानकी आलोचना आनन्दको करनी चाहिए या मुझे ?" “ गौतम ! " इस आमन्त्रण से श्रमण भगवान् महावीरने गौतमसे कहा - " हे गौतम! तुम्हीं उस स्थानके विषयमें आलोचना करो यावत तपःकर्म स्वीकार करो, और इसके लिए आनन्द श्रावकको खमाओ " ॥ ८६ ॥ गौतमने " तहन्ति " कहकर श्रमण भगवान् महावीरका कथन विनयके साथ स्वीकार किया, स्वीकार करके उस स्थानकी आलोचना की यावत् तपः र्म स्वीकार किया और इस बात के लिए आनन्द श्रावकको खमाया ॥८७॥
इसके बाद श्रमण भगवान् महावीर किसी दूसरे समय देशों देशो में विचर रहे थे ॥ ८८ ॥ तब आनन्द श्रावक बहुत से शील-व्रत आदिसे आत्माको भावित ( संस्कारयुक्त) करके, वीस वर्ष पर्यन्त श्रावकपना ક્રૂતિપલાશ ચૈત્ય તથા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા તે બાજુએ ગયા, પછી ગૌતમે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે બેસીને ગમનાગમનનું પ્રતિક્રમણ કર્યું, અને એષીય તથા અનએષણીયની આલાચના કરી. આલેચના કરીને ભકતપાન બતાવ્યાં અને શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરને વદના-નમસ્કાર કરી કહેવા લાગ્યા: “ભગવન! હું આપની આજ્ઞા લઈને ( ઇત્યાદિ ગૌતમે બધા વૃત્તાન્ત કહ્યો-શકિત, કાંક્ષિત અને વિચિકિત્સાયુકત થવા સુધીના ) હું આનંદ શ્રાવકની પાસેથી નીકળીને શીઘ્ર અહીં આવ્યો છુ. ભગવન ! એ સ્થાનની આલાચના આનદૈ કરવી જોઇએ કે મારે ?”
66
ગૌતમ ” એવા આમ ત્રણે કરીને શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર્ ગૌતમને કહ્યું: “ હે ગૌતમ ! તમે એ સ્થાનની આલેચના કરા યાવત તપકમ સ્વીકારે, અને તેને માટે આનંદ શ્રાવકને ખમાવે.” (૮૬). ગૌતમે “ તહત્તિ ” કહીને શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરનું કથન વિનયપૂર્વક સ્વીકાર્યું અને એ સ્થાનની આલેાંચના કરી ચાવત તપકેમ સ્વીકાર્યુ. અને એ વાતને માટે આનદ શ્રાવકને ખમાબ્યા. (૮૭). ત્યારમાદ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કેાઇ ખીજે સમયે દેશદેશ વિચરી રહ્યા હતા. (૮૮). તે વખતે આનંદ શ્રાવક શીલવ્રત આદિથી આત્માને ભાવિત (સ ંસ્કારયુક્રત) કરીને, વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવકપણું પાળીને, શ્રાવકની અગીઆર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका सू. ८९-९० अध्ययनसमाप्ति ३५९ पाल कर, श्रावककी ग्यारह पडिमाओंका भली भाति कायसे पालन कर, एक मासकी संलेखनासे आत्माको जूषित (सेवित-युक्त) कर, अनशन द्वारा साठ भक्तों ( साठ दिनों-दो महीनेके भोजन) कात्याग कर, आलोचना-प्रतिक्रमण करके समाधिको प्राप्त होकर काल मासमें काल करके सौधर्म कल्पमें सौधर्मावतंसक महाविमानके ईशानकोणमें स्थित अरुण विमानमें देव-पर्यायसे उत्पन्न हुआ। वहां किसी-किसी देवकी चार-चार पल्योपमकी स्थिति कही गई है, अतः वहां आनन्द देवकी भी चार पल्योपमकी स्थिति कही है ॥ ८९ ॥ (गौतम बोले) " भगवन् ! आनन्द देव उस देवलोकसे, आयु, भव, और स्थितिका क्षय होने पर तदनन्तर चव कर कहां जायगा? कहां उत्पन्न होगा?" भगवानने कहा-"गौतम! महाविदेह क्षेत्रमें सिद्ध होगा।"
निक्षेप-"सुधर्मा स्वामी बोले-हे जम्बू ! श्रमण भगवान् महावीरने यावत् उपासकदशांगके प्रथम अध्ययनका यही अर्थ कहा है, वैसा ही में तुझसे कहता हूँ।" ॥ ९० ॥ इति श्री उपासकदशाङ्गसूत्रके प्रथम अध्ययनकी अगारसंजीवनी नाम
व्याख्याका हिन्दी-भाषानुवाद समाप्त ॥१॥ પડિમાઓને સારી રીતે કાયાથી પાળીને, એક માસની સંખનાથી આત્માને જૂષિત (सेवित-युत) 3रीने, अनशनद्वारा सा मत (A18 हिस-रे महिनानां सपन) ને ત્યાગ કરીને, આલેચના-પ્રતિક્રમણ કરીને, સમાધિને પ્રાપ્ત થઈ કાળમાસમાં કાળ કરી સૌધર્મ–ક૯૫માં સૌધર્માવલંસક મહાવિમાનના ઈશાનકેશુમાં સ્થિત અરૂણ વિમાનમાં દેવપર્યાયે ઉત્પન્ન થયું. ત્યાં કઈ-કઈ દેવની ચાર-ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ કહેવામાં આવી છે, એટલે ત્યાં આનંદદેવની પણ ચાર પોપમની સ્થિતિ કહી છે. (८). गौतमे यु: "भगवन! मानव सेवा थी, मायु, ११ मनस्थितिमा ક્ષય થાય પછી ૨ચવીને કયાં જશે? ક્યાં ઉત્પન્ન થશે?” ભગવાને કહ્યું: “ગૌતમ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે.”
નિક્ષેપ–“સુધર્મા સ્વામી બોલ્યાઃ હે જંબૂ! શ્રમણ ભગવાન મહાવી યાવત ઉપાસકદીગના પ્રથમ અધ્યયનને એજ અર્થ કહ્યો છે, અને તે જ तने छु.” (६०). ઈત શ્રી ઉપાસકેદશાંગ સૂત્રના પ્રથમ અધ્યયનની
અગાર સંજીવની નામક વ્યાખ્યાન ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત. (૧)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे ॥ द्वितीयाध्ययनम् ॥ अथ द्वितीयं कामदेवाख्यमध्ययनमारभ्यते 'जइ णं भंते' इति ।
मलम-जइ णं भंते! समणेणं भगवया महावीरेणं जाव संपत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं पढमस्त अज्झयणस्स अयम? पण्णत्ते । दोच्चस्स णंभंते ! अज्झयणस्स के अटे पण्णत्ते ? ॥९१॥ एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपा नामं नयरी होत्था । पुण्णभद्दे चेइए । जियसत्तू राया । कामदेवे गाहावई । भद्दा भारिया। छ हिरण्णकोडीओ निहाणपउत्ताओ, छ बुड्रिपउत्ताओ, छ पवित्थरपउत्ताओ, छ व्वया दस गोसाहस्सिएणं वएणं । समोसरणं । जहा आणंदे तहा निग्गए। तहेव सावयधम्म पडिवज्जइ । सा चेव वत्तवया जाव जेट्टपुत्तं मित्तनाइं आपुच्छित्ता जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता जहाआणंदे जाव समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णति उवसंपज्जित्ताणं विहरइ॥९२॥ तए णं तस्स कामदेवस्स समणोवासगस्स पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि .एगे देवे मायी मिच्छदिट्री अंतियं पाउब्भूए ॥ ९३ ॥ 4: छाया-यदि खलु भदन्त ! श्रमणेन भगवता महावीरेण यावत् सम्प्राप्तेन "सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां प्रथमाध्ययनस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः,द्वितीयस्य खलु भदन्त ! 'अध्ययनस्य कोऽर्थः प्रज्ञप्तः?॥९१॥ एवं खलु जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये चम्पा नाम नगर्यासीत् । पूर्णभद्रश्चैत्यः। जितशत्रू राजा । कामदेवो गाथापतिः। भद्रा भार्या । षड् हिरण्यकोटयो निधानपयुक्ताः,षड् वृद्धिमयुक्ताः, षट् प्रविस्तरपयुक्ताः, षड् वजा दशगोसाहसिकेण व्रजेन । समवसरणम् । यथाऽऽनन्दस्तथा निर्गतः। तथैव श्रावकधर्म प्रतिपद्यते । सा चैव वक्तव्यता यावज्ज्येष्ठपुत्रं मित्र-ज्ञातिमापूच्छय येनैव पोषधशाला तेनैवोपागच्छति, उपागत्य यथाऽऽनन्दो यावत् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्ममज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति ॥९२॥ ततः खलु तस्य कामदेवस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापरत्रकालसमये एको देवो मायी मिथ्यादृष्टिरन्तिकं प्रार्दुभूतः ॥ ९३ ॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. २ मू० ९१-९३ कामदेवऋद्धिवर्णनम् . ३६१
टीका-इत्थं भगवतोपदर्शिततत्त्वतया सञ्जातानुरागो जम्बूद्धितीयाध्ययनविषयमवबोद्ध मुहुर्भगवन्तमापृच्छति-'यदि खल्वि'-त्यादि । भगवा-(सुधर्मास्वामी) नादिशति-"एवं खल्वि'-ति । मायी-मायावी । शेषाश्छायाव्याख्याताः ॥ ९१-९३ ॥
अब दूसरा कामदेव अध्ययन प्रारम्भ किया जाता है
टीकार्थ-' एवं खलु' इत्यादि (जम्बू स्वामीने पूछो) भगवन् ? यदि श्रमण भगवान महावीर यावत् मुक्तिको प्राप्तने सातवें अंग उपासक दशाके प्रथम अध्ययनका यह अर्थ प्ररूपित किया है, तो भगवन् ! दूसरे अध्ययनका क्या अर्थ बताया है ? ॥ ९१ ॥
(सुधर्मा स्वामीने उत्तर दिया) हे जम्बू ! उस काल उस समयमें चम्पा नामकी नगरी थी। पूर्णभद्र चैत्य था। जितशत्रु राजा था। कामदेव गाथापति था। भद्रा नामकी उसकी भार्या थी। छह करोड़ सोनये उसके खजानेमें थे, छह करोड़ व्यापारमें लगे थे, छह करोड़ प्रविस्तर (लेन-देन )में थे, और दस हजार गायोंके एक व्रजके हिसाबसे छह व्रज थे-अर्थात् साठ हजार गोवर्ग था। वह आनन्दकी तरह निकला श्रमण भगवान् महावीरके समीप आया, उसी प्रकार आवक धर्मको स्वीकार किया। यहां सब वृत्तान्त पूर्वोक्त ही समझना चाहिए कि
હવે બીજા કામદેવ અધ્યયનને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે;
टीकार्थ-'एवं खलु' त्या (मु स्वाभीमे पूछयु:-) भगवन ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત મુક્તિને પામેલાએ સાતમા અંગ ઉપાસક દશાના પહેલા અધ્યનમાં એ અર્થ પ્રરૂપિત કર્યો છે, તે ભગવન! બીજા અધ્યયનમાં શો मथ मतान्या छे. (८१).
(સુધમ સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યઃ-) હે જબૂ! એ કાળે એ સમયે ચંપા નામની નગરી હતી. પૂર્ણ ભદ્ર ચિત્ય હતું. જિતશત્રુ રાજા હતે. કામદેવ ગાથાપતિ હતે. ભદ્રા નામની તેમની સ્ત્રી હતી. છ કરેડ સેનૈયા એને ખજાનામાં હતા, છ કરોડ વેપારમાં રોકાયા હતા, છ કરોડ પ્રવિસ્તર (લેણ-દેણ)માં ગુંથાયા હતા, અને દસ હજાર ગાયના એક વ્રજને હિસાબે છ વ્રજ હતાં, અર્થાત સાઠ હજાર
વર્ગનાં પશુઓ તેની પાસે હતાં. તે આનંદની પેઠે નીકળે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે આવે. એજ પ્રકારે તેણે શ્રાવક ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. અહીં બધે વૃત્તાંત પૂર્વોક્ત પ્રકારને જ સમજી લેવું કે- કામદેવ યાવત્ વડા પુત્રને,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे मुलम्-तए णं से देवे एगं महं पिसायरूवं विउबइ। तस्सणं देवस्स पिसायरूवस्स इमे एयारूवे वण्णावासेपण्णत्ते-सीसं सेगोकलिंजसंठाणसंठियं, सालिभसेल्लसरिसा से केसा कविलतेएणं दिप्पमाणा, महल्लउट्रियाकभल्लसंठाणसंठियं निडालं, मुगुंसपुंछं व सस्स भुमगाओ फुग्गफुग्गाओ विगयबीभच्छदंसणाओ, सीसघडिविणिग्गयाइं अच्छीणि विगयबीभच्छदंसणाई, कण्णा जह सुप्पकत्तरं चेव विगयबीभच्छदंसणिज्जा, उरब्भपुडसन्निभा से नासाझुसिरा, जमलचुल्लीसंठाणसंठिया दोवि तस्स नासापुडया, घोडयपुंछ व तस्स मंसूइं किवलकविलाई विगयबीभच्छदंसणाई, उट्रा उदृस्स चेव लंबा, फालसरिसा से दंता, जिब्भा जह सुप्पकत्तरं
छायाः-ततः खलु स देव एकं महान्तं पिशाचरूपं विकुरुते, तस्य खलु देवस्य पिशाचरूपस्यायमेतद्रूपो वर्णकव्यासः प्रज्ञप्तः-शीर्ष तस्य गोकलिञ्जसंस्थानसंस्थितं, शालिभसेल्लसदृशास्तस्य केशाः कपिलतेजसा दीप्यमानाः, महोष्टिकाकभल्लसंस्थानसंस्थितं ललाटं, मुगुंसपुच्छवत्तस्य भ्रवौ फुग्गफुग्गौ विकृतबीभत्सदर्शनौ, शीर्षघटीविनिर्गते अक्षिणि विकृतबीभत्सदर्शने, कणौँ यथा शूर्पकर्तरे एव विकृतबीभत्सदर्शनीयो, उरभ्रपुटसन्निभा तस्य नासा शुषिरा, यमलचुल्ली संस्थानमंस्थिते द्वे अपि तस्य नासापुटे, घोटकपुच्छवत्तस्य श्मश्रूणि कापलकपिलानि विकृतबीभत्सदर्शनानि, ओष्ठौ उष्ट्रस्येव लम्बौ, कामदेव यावत् ज्येष्ठ पुत्रसे मित्रोंसे और ज्ञातिसे पूछकर जहां पोषधशाला थी वहाँ गया। वहा जाकर आनन्दकी तरह श्रमण भगवान् महावीरके समीपकी धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरने लगा ॥९२ ॥ इसके बाद उस कामदेव श्रावकके पास पूर्वरात्रिके दूसरे समय (पिछली रात्रि )में एक कपटी मिथ्यादृष्टि देव आया ॥ ९३ ॥ મિત્રને અને જ્ઞાતિને પૂછીને જ્યાં પિષધશાળા હતી ત્યાં ગયે. ત્યાં જઈને આનંદની પેઠે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરી વિચારવા લાગે (૨) ત્યારબાદ એ કામદેવ શ્રાવકની પાસે પૂર્વ રાત્રિને બીજે समये (भपात्र) ४५८ मिथ्याटि देव मा०ये। (63).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. २ मू० ९४ पिशाचरूपधारिदेववर्णनम् ३६३ चेव विगयबीभच्छदंसणिजा, हलकुद्दालसंठिया से हणुया, गल्लकडिल्ल च तस्स खड्डं फुटुं कविलं फरुसं महल्लं, मुइंगाकारोवमे से खंधे, पुरवरकवाडोवमे से वच्छे, कोट्रियासंठाणसंठिया दोवि तस्स बावा निसापाहाणसंठाणसंठिया दोवि तस्स अग्गहत्था, निसालोढसंठाणसंठियाओ हत्थेसु अंगुलीओ, सिप्पिपुडगसंठिया से नक्खा, णावियपसेवओ व उरंसि लंबंति दोवि तस्स थणया, पोह अयकोटओव्व वढे, पाणकलंदसरिता से नाही, सिकगसंठाणसंठिए से नेत्ते, किण्णपुडसंठाणसंठिया दोवि तस्स वणसा, जमलकोट्रियासंठाणसंठिया दोवि तस्स ऊरू, अज्जुणगुच्छं व तस्स जाणूई कुडिलकुडलिई विगयबीभच्छदंसणाई, जंघाओ करकडीओ लोमेहि उवचियाओ, अहरीसंठाणसंठिया दोवि तस्स पाया, अहरोलोढसंठाणसंठियाओ पाएसु अंगुलीओ सिप्पिपुडसंठिया से नक्खा ॥९४॥
फालसदृशास्तस्य दन्ताः, जिहा यथा मूर्पकर्तरमेव विकृतबीभत्सदर्शनीया, हलकुदा. लसंस्थिता तस्य हनुका, गल्लकडिल्लं च तस्य गर्त स्फुटं कपिलं परुषं महत्, मृदङ्गाकारोपमौ तस्य स्कन्धौ, पुरवरकपाटोपमं तस्य वक्षः, कोष्ठिकासंस्थानसंस्थितौ द्वावपि बाहू,निशापाषाण-संस्थानसंस्थितौ द्वावपि तस्याग्रहस्तौ, निशालोष्टसंस्थानसंस्थिता हस्तयोरगुल्यः, शुक्तिपुटकसंस्थितास्तस्य नखाः, नापितप्रसेवकाविवो रसि लम्बेते द्वावपि स्तनकौ, उदरमयःकोष्ठकवद्वृत्तं, पानकलन्दसदृशी तस्य नामिः, शिक्यकसंस्थानसंस्थिते तस्य नेत्रे, किण्वपुत्रसंस्थानसंस्थितौ द्वावपि तस्य वृषणौ, यमलकोष्ठिकासंस्थानसंस्थितौ द्वावपि तस्योरू, अर्जुनगुच्छमिव तस्य जानुनी कुटिलकुटिले विकृतबीभत्सदर्शने, जो करकटी रोमभिरुपचिते, अधरीसंस्थानसंस्थितौ द्वावपि तस्य पादौ, अधरीलोष्टसंस्थानसंस्थिताः पादेष्वङ्गुल्यः, शुक्तिपुटसंस्थितास्तस्य नखाः ॥ ९४ ॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
उपासक दशाङ्गसूत्रे
टीका - वर्णक - व्यासः = स्वरूपप्रकारः । शीर्ष = शिरः । 'गोकलिजे'-तिगवादेर्भक्षण सौकर्याय निर्मितं वंशमयं भाजनं- गोकलिखं तस्य यत्संस्थानं स्वरूपमर्यादधोमुखीकृतस्य तस्येति तद्वत्संस्थितमवस्थितम् । 'शाली' - ति - ' भसेल्ल इत्ययं शब्दो देशीयः कणिश-शुकार्थे, ततश्च शालिभसेल्लसदृशा इत्यस्य शालीनां ये भल्लाः = कणिश - शुकाः = मञ्जरीकिशारवस्तत्सदृशा इत्यर्थः । कपिलतेजसा= पिङ्गवर्णकान्त्या | 'महे'- ति महती चासावुष्टिका च महोष्टिका = विपुलमृद्भाजनं 'माटा' इति प्रसिद्धा, तस्याः कभ= कपालं तस्य संस्थानमाकारस्तद्वत्संस्थितम् । 'मुगुंसे'-ति- मुगुंसः = नकुलस्तस्य पुच्छवत्, फुग्ग-फुग्गो = विकीर्णरोमाणी, । 'मुगुंसे'-ति-मुगुंसः विकृतमत एव बीभत्सं, यद्वा विकृतं बीभत्सं च दर्शनं ययोस्ते । ' शीर्षे' तिशीर्ष = मस्तकं तदेव घटीवङ्गोलाऽऽकृतिस्वात् तस्या विनिर्गते= विनिष्क्रान्तेशीर्षघटी विनिर्गते घटयाकारमस्तकमतिक्रम्याऽवस्थिते इत्यर्थः, अक्षिणी = नेत्रे, विकृतेत्यादि मारवत् । शूर्पकर्त्तरे = शूर्पखण्डे, विकृतेति विकृतं बीभत्सं च यथा स्यात्तथा
टीकार्थ- 'तए णं से देवे ' इत्यादि उस देवने एक महान पिशाचके रूपकी विक्रिया की । उस पिशाचका ऐसा स्वरूप था - " गाय आदि पशुओं के घास सरलता से खाये जाने के लिए जो गोकलिंज नामक एक बांस आदिका पात्र ( वोइयाटोपला ) बनाया जाता है, उसके समान उसका मस्तक था । शालिभसेल्ल अर्थात् चावल आदिकी मंजरी के शुकके समान रूखे और मोटे भूरे रंगकी कांतिसे देदीप्यमान उसके केश थे । उसका ललाट बड़े मिट्टीके माटेके कपाल जैसा लम्बा-चौड़ा था । उसकी भौंहे नौलेकी पूंछके समान बिखरे हुए बालोंसे विकृत और बीभत्स ( भयानक ) दीख पड़ती थीं । उसकी आँखें शीर्षघटीमस्तकरूप गोल-मटोल घटी ( छोटा घड़ा ) से बाहर निकली हुई ( उंची
66
टीकार्थ- 'तए of से देवे' त्याहि मे देवेो महान पिशायना ३पनी વિક્રિયા કરી. એ પિશાચનું આવું સ્વરૂપ હતુ. ગાય આદિ પશુએ સહેલાઇથી ઘાસ ખાઈ શકે તે માટે જે ગાલિજ નામના અક વાંસને ટોપલા બનાવવામાં આવે છે, તેના જેવ ુ તેનું મસ્તક હતું. શાલિભસેલ એટલે ચેખા આદિની મંજરીના શૂકના જેવા સુકા અને મેટા ભૂરા રંગની કાન્તિથી દેઢીન્યમાન તેના કેશ હતા. મોટાં માટીના માટલાના કપાળ જેવું લાંબુ—પહેાળું તેનું લલાટ હતું. તેની ભમ્મરી નાળીયાની પૂછડીની પેઠે વીખરાયલા વાળથી વિકૃત અને ભયાનક જોવામાં આવતી હતી. તેની આંખેા શીષ ઘટી-મસ્તકરૂપ ગાળ મટેાળ ઘડી (નાના ઘડા)માંથી બહાર નીકળેલી (ઉચી ઉઠી આવેલી) હાવાથી વિકૃત અને અત્યંત ખરાબ દેખાતી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० २ मू० ९४ पिशाचरूपधारिदेववर्णनम् ३६५ दर्शनीयौ । उरभ्रपुटसनिमा मेषनासापुटतुल्या, शुषिराम्शुषिरं विवरं तयुक्ता गहराकाररन्ध्रवतीत्यर्थः। 'यमले'-ति-यमले संयुते ये चुल्ल्यौ तयोः संस्थानम् आकारस्तद्वत्संस्थिते । कपिलकपिलानि अतिपिङ्गलानि । 'हलकुदाले'.ति-हलकुदालं हलस्य मुखं येन भूमिर्दायते तद्वत्संस्थानयुक्ता, हनुका-हनुः कपोलाधोभागः । 'गल्ले-ति-गल्लः कपोलकडिल्लमि-भोजनविशेष इव, एतदेव विशिनष्टि'गर्त'-मित्यादि-गर्त=श्वभ्रवनिम्नमध्यं, स्फुटं विदीर्णस्वरूपम्, इदमेवाभिप्रेत्य गडिल्लमित्युक्तम्, कपिलं-पिङ्गलं, परुषं कठोरस्पर्शम् । मृदङ्गे-ति-मृदङ्गः स्वनामप्रसिद्धो वाधविशेषस्तस्य य आकारः स्वरूपं तेनोपमा सादृश्यं ययौस्तौ, स्कन्धौ -भुजमूलभागो। पुरेति-पुरेषु वरं-पुरवरं-प्रधाननगरं तस्य यत्कपाटमर्थाद द्वारस्थितमतिविशालं तेनोपमा सादृश्यं यस्य तत्-अतिविशालमित्यर्थः,वक्षः उरःस्थउठी हुई ) होनेसे विकृत और अत्यन्त बुरी दीखती थीं। कान उसके टूटे हुए सूपड़े के समान बड़ा ही विचित्र और देखने में भयंकर थे। नाक उसकी मेढेकी नाक जैसी थी, गड्ढे सरीखे छेद उसमें बने हुए थे। नाकके दोनों छेद ऐसे थे मानों जुडे हुए दो चूल्हे हो । उसकी मुछे घोड़ेकी पूँछ जैसी और अत्यन्त भूरी होनेसे विकृत दुर्दर्शनीय थीं । दोनों होठ ऊँटके होठोंके समान लंबे थे । फाल (लोहेकी हलवाणी) के समान उसके तीखे तीखे दात थे । जीभ सूपड़े के टुकड़े के समान विकृत और देखने में बीभत्स थी। उसकी हड़बची हलके अग्रभागके समान बाहार निकली हुई थी। उसके गाल कडिल्ल बर्तन (ऊंडे पात्र) के समान गहरे तथा फटे हुए दीखते थे, और भूरे रंगके अत्यन्त कर्कश(कठोर)थे। उसके कंधे मृदंगोंके समान थे। किसी प्रधान नगरके फाटकके समान चौड़ी उसकी छाती थी। उसकी दोनों भुजाएँ कोष्ठिका હતી. તેના કાન તૂટેલા સુપડાના જેવા અત્યંત વિચિત્ર અને જોવામાં ભયંકર લાગતા હતા. તેનું નાક ઘેટાના નાક જેવું હતું. તેમાં ખાડા જેવા છેદ હતા. નકિના બેઉ છેદ એવા હતા કે જાણે એક બીજાથી જોડાયેલા બે ચૂલા હોય. તેની મૂછો ઘેડાના પૂંછ જેવી અને અત્યંત ભૂરી હોવાથી વિકૃત દુર્દશનીય હતી. બેઉ હેઠ ઊંટના હોઠના જેવા લાંબા હતા હળના લેઢાના ફળા (જે વડે જમીન ખોદાય છે હળની અંદર બેસેલી લેઢાની કેશ) જેવા તેના અણીદાર દાંત હતા. જીભ સૂપડાના ટુકડા જેવી વિકૃત અને જોવામાં ભયાનક હતી તેની હડપચી હળના અગ્રભાગની પેઠે બહાર નીકળેલી હતી, તેના ગાલ કડિä (Gડું વાસણ) જેવા ઉંડા અને ફાટેલા દેખાતા હતા અને ભૂરા રંગના અત્યંત કઠેર હતા. તેની ખાંધે મૃદંગે જેવી હતી. કે મેટા નગરના દરવાજા જેવી પહેળી તેની છાતી હતી. તેની બેઉ ભુજાઓ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे लम् । कोष्ठिकेति-कोष्ठिका-पवनसंवरणार्थ भत्राया मुखाग्रे स्थापिता मृन्मयी कुमलिका तस्या यत्संस्थानमाकारस्तदस्थितौ परुषौ विपुलौ चेत्यर्थः, बाहू= भुजौ । निशेति निशापाषाणः घरट्टस्तत्संस्थानवत्पृथुलतया संस्थितौ, अग्रहस्तो हस्ताग्रभागौ करतले इत्यर्थः । निशालोष्टेति-निशालोष्टं शिलापुत्रकस्ततुल्या:-शिलाखण्डवञ्चिपिटा इत्यर्थः। शुक्ति पुटकसंस्थिता:-शुक्ति पुटतुल्याः । नापितेति-नापितस्य प्रसेवको क्षुरनखल्वादिनिधानपात्रे (रछधानी-रछानी) ताविव उरसि-वक्षःस्थले। अयःकोष्ठकवत्, लोहकुमूलवत्, वृत्तं वर्तुलम् । पानेति पान-तन्तुवायैवखेषु दीयमानं धान्यरससम्पादितं जलं तस्य कलन्दं कुण्डं तत्सदृशी गम्भीरेत्यर्थः। शिक्यकेति शिक्यक-शिक्यं दव्यादिसंरक्षार्थ रज्जुनिर्मितं लोके प्रसिद्धं तत्तुल्याकारे। किण्वेति-किण्वमत्रोपचारात्तण्डुलादिनिधानी गोणी 'बोरी' इति प्रसिद्धं तस्य यत्पुटं भागद्वयमर्थात्तण्डुलादिसंभृततया विपुलाकृति तत्तुल्याकारौ (हवा रोकने-इकट्ठी करने के लिए भस्त्रा-फूंकनी के मुंहके सामने बनी हुई मिट्टीकी कोठी )के समान थीं। उसकी हथेलिया घट्टी ( चक्की )के पाटके समान मोटी थीं। उसके दोनों हाथोंकी अंगुलिया शिलापुत्रक (पत्थरकी लौढ़ी) के समान चपटी थीं। उसके नाखून सीपके संपुटोंके समान थे। उसके दोनों स्तन छाती पर खूब लम्बे लटक रहे थे, जैसे नाईकी रछनिया-(ऊस्तरे आदि रखनेकी चमड़ेकी थेलिया) हो । उसका पेट लोहेके कुसूल ( कोठे )के समान गोल था। नाभि ऐसी गहरी थी जैसे जुलाहो द्वारा वस्त्रमें लगाये जानेवाले आटेके जल (माड़) का कुण्ड हो। नेत्र छींके के समान थे। दोनों अण्डकोष भरे हुए पासपास पड़े दो थेलों (बोरियों के समान लम्बे-चौड़े थे। उसकी जंघाएँ समान आकारवाली दो कोठियों के समान थीं। दोनों घुटने अर्जुन કઠી (હવા રોકવા માટે ધમણના મહેની સામે બનાવવામાં આવતી માટીની કોઠી)ના જેવી હતી. તેની હથેળીઓ ઘટીના પત્થર જેમ જાડી હતી. તેના બેઉ હાથની આંગળીએ શિલાપત્રક (દાળ વાટવાના લાંબા પત્થર) જેવી હતી. તેના નખ સીપના સંપુટ જેવા હતાં. તેના બેઉ સ્તન છાતી પર ખૂબ લાંબા લટકી રહ્યા હતા, જાણે હજામના હથીયારો રાખવાની કોથળીઓ હોય. તેનું પેટ લેઢાના કેડ જેવું ગળ હતું. નાભિ એવી ઉંડી હતી કે જાણે વણકરને કપડાંને લગાવવાની મેળ–કાંજીન-કંડ હેય નેત્ર સીંકાં જેવાં હતાં. બેઉ અંડકોષ ભરેલા અને પાસે પાસે પડેલા બે થેલા (બેરીઓ) જેવા લાંબા-પહોળા હતા. તેની જાંઘે સમાન આકારવાળી બે કઠીઓના જેવી હતી. બેઉ ઘૂંટણે અર્જુન વૃક્ષના ગુચ્છા જેવા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ० २ सू० ९४-९५ पिशाचरूपधारीदेववर्णनम् ३६७
मूलम्-लडहमडहजाणुए, विगयभग्गभुग्गभुमए, अवदालिय वयणविवरनिल्लालियग्गजीहे, सरडकयमालियाए, उंदुरमालापरि णद्धसुकयचिंधे, नउलकयजण्णपूरे, सप्पकयवेगच्छे, अप्फोडते, अभिगज्जते,भीममुक्कट्टहासे,नाणाविहपंचवण्णहि लोमेहिं उवचिए एग महं नीलुप्पलगवलगुलियअयसिकुसुमप्पगासं असि खुरधारं गहाय जेणेव पोसहसाला जेणेव कामदेवे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता आसुरत्ते रुठे कुविए चंडिकिए मिसमिसीमाणे कामदेवं समणोवासयं एवं वयासी-"हंभो कामदेवा! समणोवासया ! अप्पत्थियपत्थया ! दुरंतपंतलक्खणा! हीणपुण्णचाउद्दसिया! सिरिहिरिधिइकित्तिपरिवज्जिया! धम्मकामया! पुण्ण वृषणौ अण्डकोषौ । यमलेति-यमले समानाकारयुग्मरूपे ये कोष्ठिके कुमूलीद्वयं तदाकारेण संस्थितौ उरू-सक्थिनी। 'अर्जुने नि-अर्जुनः इन्द्रवृक्षस्तस्य गुच्छ:= स्तवकः, यद्वा अर्जुन=णं-धान्यादिरूपं तस्य गुच्छ: स्तम्बस्तद्वत् जानुनी-उरुपर्वद्वयम् ,तदेव विशिनष्टि-कुटिलेति-कुटिल-कुटिले अतिकुटिले, विकृतेति प्राग्वत् । जडेजान्वधोभागौ, करकटी कठिने, उपचिते च्याते। अधरिति अधरी-पेषणी शिला तत्संस्थानसंस्थितौ तत्तुल्यौ । अघरीलोष्ट शिलाखण्डम् । शुक्तिपुटेतिपाग्व्याख्यातम् ॥१४॥
वृक्षके गुच्छेके समान बिल-किल टेढ़े विकृत और बीभत्स दर्शनवाले थे। पिण्डलियो कठोर और बालोंसे भरी हुई थीं। दोनों पैर दाल पीसनेकी शिलाकी तरह थे। पैरोंकी अंगुलिया शिला पर पीसनेके पत्थरकी आकृतिवाली थीं। पैरोंके नख भी सिप्पीसंपुटके समान थे। ॥ ९४ ॥
તદ્દન વાંકા, વિકૃત અને બીભત્સ દર્શનવાળા હતા. પીંડીઓ કઠોર અને વાળથી ભરેલી હતી. બેઉ પગ દાળ વટવાના પત્થર (એક્સીયા) જેવા હતા. પગની આંગળીઓ દાળ વાટવાની સિલા ઉપરના લાંબા પત્થરની આકૃતિવાળી હતી, પગના નખ પણ સીપના સંપુટ જેવા હતા (૯૪).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उपासकदशाङ्गसूत्रे कामया! सग्गकामया ? मोक्खकामया! धम्मकंखिया! धम्म पिवासिया४ ! नो खल्लु कप्पइ तव देवाणुप्पिया! जं सीलाई वयाई वेरमणाइं पञ्चक्खाणाई पोसहोववासाइं चालित्तए वा खोभित्तए वा खंडित्तए वा भंजित्तए वा उज्झित्तए वा परि चइत्तए वा, तं जइ णं तुमं अज्ज सीलाई जाव पोसहोववासाइ न छंडसि न भंजेसि तो ते अहं अज इमेणं नीलुप्पल जाव असिणा खंडाखंडिं करेमि, जहा णं तुमं देवाणुप्पिया! अट्टः दुहवसटे अकाले व जीवियाओ ववरोविजसि" ॥९५॥
छाया-लडहमडहजानुकः, विकृतभमभुनभूः, अवदारितवदनविवरनिर्लोलिताअजिहः,सरटकृतमालिका, उन्दुरुमालापरिणद्धसुकृतचिह्नः, नकुलकृतकर्णपूरः,सर्पकृतवैकक्षः,आस्फोटयन् ,अभिगर्जन ,भीममुक्ताहाट्टहासः,नानाविधपञ्चवर्णैरोमभिरुपचित एकं महान्तं नीलोत्पलगवलगुलिकाऽतसीकुसुमप्रकाशमसिं क्षुरधारं गृहीत्वा येनैव पोषधशाला ये व कामदेवः श्रमणोपासकस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य, आशुरक्तो रुष्टः कुपितश्चाण्डिक्यितो मिसमिसायमानः कामदेवं श्रमणोपासकमेवमवादीत-"हं भोः कामदेव ! श्रमणोपासक !, अप्रार्थितपार्थक !, दुरन्तप्रान्तलक्षण !, पीनपुण्णचातुर्दशिक !, श्रीहीधृतिकीर्तिपरिवर्जित !, धर्मकाम!, पुण्यकाम!, स्वर्गकाम!, मोक्षकाम!, धर्मकाक्षिते! ४, धर्मपिपासित!४नो खलु कल्पते तव देवानुप्रिय! यत् शिलानि व्रतानि विरमणानि प्रत्याख्यानानि पोषधोपवासान् चालयितुं वा, क्षोभयितुं वा, खण्डयितुं वा, भङ्क्तुं वा, उज्झितुं, परित्यक्तुं वा, तद्यदि खलु त्वमध शीलानि यावत्पोषधोपवासान् न त्यक्ष्यसि न भक्ष्यसि तर्हि तेऽहमधानेन नीलोत्पल यावदसिना खण्डाखण्डि करोमि, यथा खलु त्वं देवानुप्रिय ! आतंदुःखार्तवशाऽिकाल एव जीविताद् व्यपरोप्यसे" ॥९५॥ ___टीका-लडहेति-लडहेलम्बाने, मडहे=कम्पमाने च जानुनी वस्य सः । विकृतेति-विकृते वरूप्यं प्राप्ते भग्ने खण्डिते, भुग्ने कुटिले च भ्रुवौ यस्य मः। १ धर्मकाङक्षा संजातांऽस्येत्यर्थे तारकादित्वादितच, एवं धर्मपिपासितेत्यत्रापि।
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.२ मू० ९४-९५ पिशाचरूपधारिदेववर्णनम् ३६९ अवदारितेति-अवदारित-व्यातं वदनमेव विवरं येन सः, तथा निर्लालिता-मुखानिस्सारिता-अग्रजिहा=जिहाग्रभागो येन सः, अवदारितवदनविवरश्वासौ निालिताग्रजिवश्वेति,यद्वा अवदारित-व्यात्तं-यद्वदनरूपं विवरंवस्मान्निालिता वहिनि स्सारिता अग्रजिहा=जिहया अग्रो भागो येन सः, सरटेति-सरटा: कृकलासास्तैकृता-संपादिताः मालिकाः लघुस्रजो (मस्तकादिषु) येन सः। उन्दर्वितिउन्दुरवो मूषिकास्तेषां मालया सजा परिणद्धं-वेष्टितमत एव सुकृतं सम्यक्तया रचितं चिह्न-स्वकीयं लक्षणं येन, यद्वा उन्दुरूणां मालया परिणद्धः अतएव सुकृतं सम्यग्रचितं चिन्हं येनेत्युभयोः कर्मधारयः। नकुलेति-नकुलाभ्यां नेवला' इति लोकप्रसिद्धाभ्यां भुजपरिसर्पजन्तुविशेषाभ्यां कृतः सम्पादितः कर्णपूरः कर्णाभरणं येन सः सर्पति-सः कृतं सम्पादितं वैकक्षम् उरःस्थलोपरितिर्यकक्षिप्तमाला विशेषो येन सः, 'बैंकक्षमुत्तरासङ्ग' इति व्याख्यानं तु गजनिमीलिकयैव कोषाधनवलोकनात् । आस्फोटयन बाहुकरस्फोटं कुर्वन् । अभिगर्जन्-घोरं निनदन् भीमेति-भीम भयङ्करं यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणमिदं, मुक्तः कृतः अट्टाटहासा-महाहासो येन सः। नानेति-एकैकस्मिन्नपि वर्णे नानारूपत्वान्नानाविधत्वम्
टीकार्थ- लडह-मडहे '-त्यादि उसके जानुएँ (घुटने ) लम्बे थे और कांप रहे थे। खंडित टेढ़ी भौंहें विकृत हो गई थीं। उसने मुंह फाड़ रखा था और जिहवाका अगला भाग बाहार निकाल रखा था। वह सरटों (गिरधोना-किरकांटिया) की माला मस्तक आदि पर पहने हुए था। चूहोंकी मालाओंसे वह सजा था। कानोंके गहनेकी जगह वह नेवले पहने हुए था। सोंसे उसने वक्षस्थल सजाया था। उस पिशाचने भुजाओं पर हाथ ठोक कर घन-घोर भयंकर गर्जना करते हुए अट्टहास किया (खिल खिलाया)। एक होते हुए भी अनेकरूप पांच वर्णवाले रोमोंसे युक्त, बड़ी भारी नील कमल, भैस
टीकार्थ-'लडहमड हे'-त्यादि तेना नुमे। (धुर) aian gता भने ४ा રહ્યા હતા ખંડિત વાંકી ભ્રમરે વિકૃત થઈ ગઈ હતી. તેણે મોં ફાડી રાખ્યું હતું અને જહાનો આગલે ભાગ બહાર કાઢી રાખ્યું હતું. તેણે સરડા (કાચીંડા)ની માળા મસ્તક અદિ પર પહેરી હતી, ઉદરની માળા ધારણ કરી હતી. કાનનાં ઘરેણુની જગ્યાએ તેણે નેળીયા પહેર્યા હતા.. સાપથી તેણે પોતાના વક્ષસ્થળને શણગાર્યું હતું. તે પિશાચે ભુજાઓ પર હાથ લગાવી લગાવીને ઘર ભયંકર ગર્જના કરતા અટ્ટહાસ્ય કર્યું (ખડખડાટ હસ્યો. એક હોવા છતાં અનેકરૂપ પાંચ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे उपचितः व्याप्तः, नीलोत्पलेति-नीलोत्पलं-प्रसिद्धं, गवलं-महिषशृङ्ग, गुलिकानीली, अतसी'तिस्सी'इति अलसी'इति च प्रसिद्धौ धान्यविशेषस्तस्याः कुसुम पुष्पमित्येषां द्वन्द्वे-नीलोत्पल-गवल-गुलिकाऽतसीकुसुमानी, तेषां प्रकाश डव-वर्ण इव प्रकाशो यस्य तमतिश्याममित्यर्थः, असिं-तरवारि, क्षुरेति-क्षुरस्य धारेव (तीक्ष्णा) धारा यस्य तम्। आशुरक्तः शीघ्रं क्रोधावेशं गतः, आशुरक-कुपित चण्डिक्यित-पिसमिसायमान-शब्दा-एकार्था अपि पिशाचस्यातिमात्रोद्धतं क्रोधमिव्यक्तुमुपात्ताः । अप्रेति-अप्रार्थितस्य केनाप्यमनोरथीकृतस्य (मृत्योः) प्रार्थक != कामुक !। दुरन्तेति-दुष्टः अन्तः=अवसानं यस्य तादृशं, प्रान्तम्-असम्यक, लक्षणं चिन्हं यस्य तथाभूत ? ही नेति-हीनं पुण्यं यस्यासौ हीनपुण्यः, चतुर्दश्यां जानश्चातुर्दशिक:, हीनपुण्यश्चासौ चातुर्दशिकश्चेति - हीनपुण्यचातुर्दशिक:पापात्मेत्यर्थः, तत्सम्बोधने । धर्मेति- धर्म कामयत इति धर्मकामस्तत्सम्बोधने, के सींग, नील और अलसीके फूलके समान श्याम रंगकी, क्षुराकी धारके समान तीखी तलवार लेकर जिधर पोषधशाला थी, और जिधर कामदेव श्रावक था उधर ही आया । आकर लाल,पीला होकर कुपित और भयंकर क्रोधाविष्ट होकर दांत किडकिड़ाता हुआ, तात्पर्य यह कि चरम सीमा पर क्रुद्ध (आग-बबूला) होकर कामदेव श्रावकसे इस प्रकार कहने लगा-"अरे कामदेव श्रावक! तू मौतकी इच्छा कर रहा है, तेरे आखिरी धुरे होनेके लक्षण हैं। तू अभागी चतुर्दशीमें पैदा हुआ है। तू श्री (कान्ति) ही (लज्जा) धृति (धीरज) और कीर्तिसे कोरा है ! अहाहाहा !!! तू धर्मकी कामना करता है ? पुण्यकी कामना करता है ? स्वर्गकी कामना करता है ? मोक्षकी कामना करता है ? धर्म पुण्य स्वर्ग और मोक्षकी વર્ણવાળા મેથી યુક્ત, બહુજ ભારે, નીલકમલ, ભેંશનાં શીંગડાં, નીલ અને અળસીનાં ફૂલન જેવી શ્યામ રંગની તીખી તલવાર લઈને, જ્યાં પિષધશાળા હતી અને જ્યાં કામદેવ શ્રાવક હતો ત્યાં તે આવ્યું. આવીને લાલ-પીળે થઈ, કુપિત અને ભયંકર ક્રોધાવિષ્ટ થઈ; દાંત કચકચાવતે, તાત્પર્ય એ કે છેલી હદ સુધી દોધોધ થઈને તે કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગેઃ “અરે કામદેવ શ્રાવક! તું મતની ઈચ્છા કરી રહ્યો છે. છેવટનું ભુંડુ થવાનાં તારા લક્ષણ છે. તું मासी योहये पहा थयो . श्री (sila); डी (aeron), धृति (धीर) भने ક્રિીતિથી હીન છે. અહાહાહા !!! તું ધર્મની કામના કરે છે? પુણ્યની કામના કરે છે? સ્વર્ગની કામના કરે છે? ધર્મ પુય વર્ગ અને મોક્ષની કાંક્ષા કરે છે?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ. २ ९६-९८ पिशाचरूपधारिदेवोपसर्गवर्णनम् ३७१ मूलम् - तए णं से कामदेवे समणोवासए तेणं देवेणं पिसाय रूवेण एवं ते समाणे अभीए, अत्तत्थे, अणुविग्गे, अक्खुभिए, अचलिए, असंभंते, तुसिणीए धम्मज्झाणोवगए विहरइ ॥ ९६ ॥ तए णं से देवे पिसायरूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव धम्मज्झाणोवगयं विहरमाणं पोसई, पासित्ता दोपि तच्चपि एवं पुण्यकामाद्यपि, परिहासद्योतकानीमानि सम्बोधनानि । नो खल्विति - इत अरभ्य 'परित्यक्तुं वा' इत्यन्तोक्त्या वस्तुस्थितिः प्रदर्शिता । खण्डाखण्डिखण्डं खण्डमित्यर्थः । व्यपरोष्य से पृथक क्रियसे ॥ ९५ ॥
१ अव्ययमिदमिचप्रत्ययान्तम् । तत्र तेनेदमिति सरूपे' बहुव्रीहिः' 'इच् कर्मव्यतीहारे' इती च तिष्ठद्गुप्रभृतिषु इचः पाठादव्ययीभावस्वादव्ययत्वम्, 'तत्र तेनेद' - मिति सूत्रे प्रहरणविषयता च विवक्षिता, तेन 'प्रहत्येदं युद्धं प्रवृत्त' - मित्यर्थाभावेऽपीह प्रवृत्तिः, यथा 'कर्णाकर्णि' इत्यादावित्युक्तं विस्तरेण प्रयोगदर्पणादौ ॥
आकांक्षा करता है ? तु धर्म पुण्य स्वर्ग और मोक्षका पिपास है ? देवोके दुलारे ! अपने शील, व्रत, विरमण, प्रत्याख्यान और पोषधोपवाससे डिगना, क्षुब्ध होना, उनको खण्डित करना, भंग करना, त्याग या परित्याग करना तुझे नहीं कल्पता है ! सो तू आज अगर शील आदि यावत् पोषधोपवासोंको न छोड़ेगा-न भाँगेगा, तो देख, इस नीलकमल आदिके समान श्याम रंगकी तीखी तलवार से इस प्रकार तेरे टुकड़े २ कर डालूंगा जिससे तू हे भले मानुष ! अतिविकट दुःख भोगता हुआ अकाल (असमय ) में ही इस जिन्दगी ( जीवन ) से हाथ धो बैठेगा ॥ ९५ ॥
તુ ધર્મ પુણ્ય સ્વર્ગ અને મેક્ષના પિપાસુ છે ? દેવાના પ્રિય ! પોતાનાં શીલ, व्रत विरभाणु, प्रत्याख्यान भने योषधवासथी उगवुं, क्षुब्ध थयुं, तेने मंडित ख લગ્ન કરવાં, ત્યાગ યા પરિત્યાગ કરવાં, એ કઇ તને નથી કલ્પતું ? પણ તું બાજે શીલ આદિ ચાવતુ પૌષધાપવાસને નહિ છેડે, નહિં ભાંગે, તે જો, આ નીલ કમળ આદિના જેવી શ્યામ રંગની તીખી તળ્વારથી આ પ્રમાણે તારા ટુકડે ટુકડા કરી નાંખીશ, તેથી તું હૈ ભલા માણસ ! અતિ વિકટ દુ:ખ ભોગવતા અકાળે (અસમયે) જ આ જીંદગીથી હાથ ધેાઇ બેસીશ.” (૯૫).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
उपासकदशाङ्गसूत्रे
कामदेवं एवं वयासी - "हं भो कामदेवा ! समणोवासया ! अप्पत्थियपत्थया ! जइ णं तुमं अज्ज जाव ववरोविजसि ॥९७॥ तणं से कामदेवे समणोवासए तेणं देवेणं दोच्चंपि तच्चपि एवं वृत्ते समाणे अभीए जाव धम्मज्झाणोवगए विहरइ ॥ ९८ ॥
छाया - ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तेन देवेन पिशारूपेणैवमुक्तः सन्- अभीतोऽत्रस्तोऽनुद्विग्नोऽक्षुब्धोऽचलितोऽसम्भ्रान्तस्तूष्णीको धर्मेध्यानोपगतो विहरति ॥ ९६ ॥ ततः खलु स देवः पिशाचरूपः कामदेवं श्रमणोपासकमभीतं यावद्धर्मध्यानोपगतं विहरमाणं पश्यति दृष्ट्वा द्वितीयमपि तृतीयमपि कामदेवमेवमवादीव - ' भोः ! कामदेव ! श्रमणोपासक ! अमार्थितमार्थक ! यदि खलु त्वमद्य यावद् व्यपरोध्यसे " ।। ९७ ।। ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तेन देवेन द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमुक्तः सन्-अभीतो यावद्धर्मध्यानोपगतोविहरति ।। ९८ ।। टीका - द्वितीयं = द्वितीयवारमेवं तृतीयम् । 'हंभोः' इति सम्बोधनम् ॥ ९६-९८ ॥ टीकार्थ- 'तए णं से' - इत्यादि पिशाचरूपधारी देवताके ऐसा कहने पर भी श्रावक कामदेवको न भय हुआ, न त्रास हुआ, न उद्वेग हुआ, न क्षोभ हुआ, न चंचलता हुई, और न संभ्रम हुआ। वह चुप-चाप धर्मध्यान में स्थिर रहा ॥ ९६ ॥ पिशाचरूपधारी देवने श्रावक कामदेवको निर्भय यावत् धर्मध्यान में स्थित देखा तो दूसरी बार और तीसरी बार भी बोला - " अरे मृत्युकामी श्रावक कामदेव ! यदि आज तू शील आदिका परित्याग नहीं करेगा तो यावत् तू मारा जायगा ॥ ९७ ॥ श्रावक कामदेव दूसरी और तीसरी बार कहने पर भी निर्भय यावत् धर्मध्यानमें स्थित ही रहता है ॥ ९८ ॥
19
टीकार्थ- 'तए णं से' - इत्याद्दि પિશાચરૂપધારી દેવતાના એવા કથનથી પણ શ્રાવક કામદેવને ન ભય લાગ્યા, ન ત્રાસ થયે, ન ઉદ્વેગ થયે, ન ક્ષેાભ થયા, ન ચંચળતા થઇ, અને ન સ ંભ્રમ થયે. તે ચૂપચાપ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યો. (૯૬), પિશાચરૂપધારી દેવે શ્રાવક કામદેવને નિર્ભય યાવત્ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિત જોયે, એટલે ખીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ તે એલ્યે: “અરે મૃત્યુકામી શ્રાવક કામદેવ | જો તું આજ શીલ આદિને પરિત્યાગ નહિ કરે, તા યાવત તુ માર્યા જશે” (૯૭), બીજી અને ત્રીજી વાર કહ્યા છતાં શ્રાવક કામદેવ યાવત્ ધર્મધ્યાનમાં સ્થિત જ रहे छे. (४८).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. २ म. ९९-१०२ हस्तिरूपदेववर्णनम् ३७३
मूलम् तए णं से देवे पिसायरूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ,पासित्ता आसुरुते४ तिवलियं भिउर्डि निडाले साहहु कामदेवं समणोवासयं नीलुप्पल जाव असिां खंडाखंडिं करेइ ॥९९॥ तए णं से कामदेवे समणोवासए तं उज्जलं जाव दुरहियासं वेयणं सम्मं सहइ जाव अहियासेइ ॥१०॥ तए णं से देवे पिसायरूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ, पासित्ता जाहे नो संचाएइ कामदेवं समणोवासयं निग्गंथाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा ताहे संते तंते परितंते सणियं२ पच्चोसकर, पञ्चोसकित्ता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता दिव्वं पिसायरूवं विप्पजहइ, विप्पजहित्ता एगे महं दिवं हत्थिरूवं विउव्वइ ॥१०१॥ सत्तगपइडियं सम्म संठियं सुजायं, पुरओ उदग्गं, पिट्टओ वराहं,अयाकुच्छि,अलंबकुच्छि,पलंबलंबोदराधरकर, अब्भु
: छाया-ततःखलु स देवःपिशाचरूपःकामदेवं श्रमणोपासकमभीतं योवद्विहरमाणं पश्यति, दृष्ट्वा, आशुरक्तः४ त्रिवलिकां भृकुटि संहृत्य कामदेवं श्रमणोपासकं नीलोत्पल-यावदसिका खण्डाग्वण्डि करोति ॥ ९९ ॥ ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तामुज्ज्वलां दुरध्यासां वेदनां सम्यक् सहते यावदध्यास्ते ॥१०॥ ___ छाया-ततः खलु स देवः पिशाचरूपः कामदेवं श्रमणोषासकमभीतं यावद्विइरमाणं पश्यति, दृष्ट्वा यदानो शक्नोति कामदेवं श्रमणोपासकं नैर्ग्रन्थ्यात्मवचनाचालयितुं वा क्षोभयितुं वा विपरिणमयितुं वा तदा शान्तस्तान्तः परितान्तः शनैः शनैः प्रत्यवष्वष्कते, प्रत्यववष्क्य पोषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य दिव्यं पिशाचरूपं विमजहाति, विमहायैकं महद दिव्यं हस्तिरूपं विकुरुते ॥१०१॥ समागमतिष्ठितं सम्यक्संस्थितं मुजातं पुरत उदग्रं, पृष्टतो वराहम्, अजाकुक्षि,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४
उपासकदशाङ्गसूत्रे ग्गयमउलमल्लियाविमलधवलदंतं,कंचणकोसीपविट्रदंतं,आणामियचावललियसंवेल्लियग्गसोंडे, कुम्मपडिपुण्णचलणं, वीसइनक्खं, अल्लीणपमाणजुत्तपुच्छं, मत्तं मेहमिव गुलगुलेंतं,मणपवणजइणवेगं, दिवं हत्थिरूवं विउवइ,विउवित्ता जेणेव पोसहसाला जेणेव कामदेवे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ,उवागच्छित्ता कामदेवंसमणोवासयं एवं वयासी-हंभो कामदेवा! तहेव भणइ जाव न भंजेसि तो ते अज्ज अहं सोंडाए गिण्हामि, गिण्हित्ता पोसहसालाओ नीणेमि, नीणित्ता उडु वेहासं उठिवहामि, उव्वि हित्ता, तिक्खेहि दंतमुसलेहि पडिच्छामि, पडिच्छित्ता अहे धरणितलंसि तिक्खुत्तो पाएसु लोलेमि,जहाणं तुमं अदृदुहवसट्टे अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि ॥१०२ ॥ अवलम्बकुक्षि, प्रलम्बलम्बोदराधरकरम्, अभ्युद्गतमुकुलमल्लिकाविमलधवलदन्तं, काश्चनकोशीप्रविष्टदन्तम्, आनामितचापललितसंवेल्लिताग्रशुण्ड, कूर्मप्रतिपूर्णचरणं, विंशतिनखम्, आलीनप्रमाणयुक्तपुच्छं, मत्तं मेघमिव गुडगुडायमानं, मनःपवनजयि वेगं. दिव्यं हस्तिरूपं विकुरुते, विकृत्य येनैव पोषधशाला येनैव कामदेव: श्रमणोपासकस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य कामदेवं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-हंभोः ! कामदेव ! श्रमणोपासक ! तथैव भणति यावन्न भनक्षि तर्हि तेऽद्याहं शुण्डया गृह्णामि, गृहीत्वा पोषधशालातो नयामि, नीत्वाचे विहाय समुद्रहामि, उदुह्य तीक्ष्णैर्दन्तमुसलैः प्रतीच्छामि, पतीष्याधो धरणितले त्रिकृत्वः पादयोर्लोलयामि, यथा खलु त्वमातदुःखार्तवशात्तॊऽकाल एव जीविताद्वयपरोप्यसे ॥ १०२ ॥
टीका-उज्ज्वलां तीव्राम्, दुरध्यासां सोडुमशक्याम् । क्षोभयितुं विक्षिप्त चित्तं कत्तुम्, विपरिणमयितुं पवितयितुम् । शान्तः पूर्वोक्तात क्रोधाऽऽवेगानिवृत्तः, न केवलं शान्त एवापितु तान्तः ग्लानिमाप्तः, परितान्तः नितान्तं ग्लान:कीदृशेन गर्वेण समागतोऽ मागत्य च कीदृशो हतगों जात इति । प्रत्यवष्वष्कते=
टीकार्थ-' नए णं से '-इत्यादि पिशाच-रूपधारी देवने श्रावक कामदेवको निर्भय यावत् धर्मध्यान-निष्ठ विचरते देखा । देख कर क्रुद्ध ४
टीकार्थ-'तए णं से' त्या पिशाय३५धारी हेवे श्राप भवन निमय યાવત્ ધર્મધ્યાનનિષ્ઠ વિચરતે જે, તેથી કૃદ્ધિ થઈને લલાટ પર ત્રણ વાંકી ભ્રકુટિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ.२ सू. ९९-१०२ हस्तिरूपधारिदेवोपसर्गवर्णनम् ३७५ परावर्तते। प्रत्यवध्वष्क्य पोषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति=निस्सरति, प्रतिनिष्क्रम्य दिव्यं पिशाचरूपं विप्रजहाति-परित्यजति, विप्रहाय एकं महद-विशालं दिव्यं हस्तिरूपं विकुरुते । कथं विकुरुते ? इत्याह-सप्तेति-चरणचतुष्टय-शुण्डादण्ड-शिश्नलागृलरूपैःसप्तभिरङ्गैः प्रतिष्ठितम् उपेतम् यद्वा एतानि सप्तान्यङ्गानि प्रतिष्ठितानिअतिस्थूलानि यस्य, अथवा सप्ताङ्गप्रतिष्ठा-सप्तङ्गविशालता सञ्जाता यस्य तत्। पुरत:होकर ललाट पर तीन टेढ़ी भ्रुकुटियां चढ़ाकर नील कमलके समान यावत् तलवारसे कामदेव श्रावकके टुकड़े-टुकड़े करने लगा ॥ ९९ ।। कामदेव श्रावक उस तीव्र और असह्य वेदनाको सम्यक् प्रकार सहन करने लगा और धर्म-ध्यानमें स्थिर बना रहा ॥ १० ॥ पिशाचरूपी देवने तब भी श्रावक कामदेवको निडर एवं ध्याननिष्ठ देखा, और जब श्रावक कामदेवको निर्ग्रन्थ प्रवचनसे चलायमान, विक्षिप्त चित्तवाला करनेमें तथा उसके मनोभावोंको पलटाने में समर्थ न हुआ तो शान्त (ठंडा) हो गया, और न केवल शान्त हुवा बल्कि ग्लानि और अत्यन्त ग्लानिको प्राप्त हुआ कि-देखो मैं कैसा घमण्ड करके आया था पर यहां सारा घमण्ड चकनाचूर हो गया। वह धीरे-धीरे पिछले पैरोंसे ही लौटा, लौट कर पोषधशालासे बाहर निकला और दिव्य पिशाचके रूपको त्याग दिया। यह रूप त्याग कर उसने दिव्य हाथीके रूपकी विक्रिया की ॥ १०१ ॥ चार पैर, सूंड़, लिंग और पूंछ, इन सातों अत्यन्त स्थूल अंगांसे युक्त, सम्यक प्रकारसे संस्थित, सुजात, आगेसे ચડાવીને તે નીલ કમળના જેવી યાવત તલવારથી કામદેવ શ્રાવકના ટુકડે ટુકડા કરવા લાગ્યા. (૯) કામદેવ શ્રાવક એ તીવ્ર અને અસહ્ય વેદનાને સમ્યફ પ્રકારે સહન કરવા લાગ્યા અને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર રહ્યો. (૧૦૦) પિશાચરૂપી દેવે ત્યારે પણ શ્રાવક કામદેવને નિડર અને ધ્યાનનિષ્ઠ જે, અને જ્યારે શ્રાવક કામદેવને નિગ્રંથ પ્રવચનથી ચલાયમાન, વિક્ષિપ્ત ચિત્તવાળે કરવામાં તથા તેના મનભાવેને પલટાવવામાં સમર્થન થયે, ત્યારે શાન્ત (ઠડે) થઈ ગયે, એટલું જ નહિ પણ ગ્લાનિ અને અત્યંત ગ્લાનિને પ્રાપ્ત થયે કે-જુઓ, હું કે ઘમંડ કરીને આવ્યું હતું, પણ અહીં મારા ઘમંડના શૂરા થઈ ગયા. તે ધીરે ધીરે પાછે પગે પાછા ફ, પિષધશાળામાંથી બહાર નીકળે અને દિવ્ય પિશાચના રૂપને તેણે ત્યાગ કર્યો. એ રૂપ ત્યજીને તેણે દિવ્ય હાથીના રૂપની વિક્રિયા કરી (૧૦૧). ચાર પગ, સુંઠ, લિંગ અને પૂછડું, એ સાતે અત્યંત સ્થલ અગેથી યુક્ત, સમ્યક પ્રકાર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
उपासकदशाङ्गमने शिरोभागतः, उदग्रम्-उच्छ्रितम्, पृष्ठतःपश्चाद्धागतः वराहं मूकराऽऽकारम् । अजेति-अजा छागी तस्याः कुक्षिः जठरं तद्वत्कुक्षिर्यस्य तत्, आयामतायामुपमानमिदम् । अवलम्बकुक्षि अधोलम्बमानोदरम् । प्रलम्बेति-प्रलम्बः दीर्घःलम्बोदरस्येवगणेशस्येव अधरः अधरोष्ठः, करःशुण्डा च यस्य तत् । अभ्युद्गतेतिअभ्युद्गतौ मुखाभिर्गतौ मुकुलभूतमल्लिकापुष्पवद्विमलो धवलौ च दन्तौ यस्य, यद्वा अभ्युद्गतः निस्सृतः मुकुल:=कुड्मलो यस्यास्तादृशी या मल्लिका-पुष्पविशेषः, तद्वद्विमलौ=मनोहरौ धवलौ-स्वच्छौ च दन्तौ यस्य, अथवा मल्लिकामुकुलबदभ्युद्गतौ विमलौ धवलौ च दन्तौ यस्य तम्, अत्र पक्षे समासस्तु प्राकृतगतेवैचित्र्यादवगन्तव्यः। काश्चनेति-काश्चनस्य सुवर्णस्य कोश्यौ=खङ्गादिपिधानीवदन्तप्रमाणेन निर्मिती नातिपृथू र्दीधौं च सम्पुटौ तयोः प्रविष्टौ-तदारछन्नावित्यर्थः, दन्तौ यस्य तत् । आनामितेति-आ ईषत् नामितः मम्रीकृतो यश्चापः धनुस्तद्वल्ललिता सुन्दरी संवेल्लिना=तिर्थक्सञ्चालितो च अग्रशुण्डा-शुण्डाग्रभागो यस्य तत् । कूर्मेतिकूर्मः कमठस्तद्वत् प्रतिपूर्णाः स्थूलचिपिटाश्चरणा यस्य तत् । विंशतीति-विंशति
१ व्याख्यास्वरूपमात्रमिदम्, समासस्तु-अधरश्च करश्चाधरकरं-(पाण्यङ्गस्वादेकवद्भावः-) लम्बोदरस्येवाधरकरं-लम्बोदराधरकरम्-पलम्बं लम्बोदराधरकरं यस्य तदिति । ऊँचा और पीछेसे सुअरके आकारका रूप बनाया। उसका पेट बकरीके पेटके समान लम्बा और नीचे लटकता हुआ था। उसकी सूंड और होठ खूब मोटे और गणेशजीकी रॉड तथा होठके समान थे। उसके दात मूंहके बाहर निकले हुए मुकुलित मल्लिका-पुष्पको भाति निर्मल
और सफेद थे, और मानों सोनेकी म्यानमें रखे हुए हों, उसी प्रकार दांतों के ठीक बराबर सुवर्णके वेष्टनसे युक्त थे। उसकी मुंडका अग्रभाग कुछ-कुछ मुड़े हुए धनुषके समान मुड़ा हुआ था। उसके पैर कछुए के समान स्थूल और चपटे थे। उसके वीस नख थे। उसकी સંસ્થિત, સુજાત, આગળથી ઉંચુ અને પાછળથી સુઅરના આકારનું રૂપ બનાવ્યું, એનું પેટ બકરીના પટની પિઠે લાંબું અને નીચે લટકતું હતું. તેની સૂંઢ અને હોઠ ખૂબ મોટાં અને ગણેશની સૂંઢ તથ, હઠનાં જેવાં હતાં, તેના દાંત ની બહાર નીકળેલા અને ખીલેલા મહિલકાપુષ્પના જેવા નિર્મળ તથા સફેદ હતા, અને જાણે સેનાના સ્થાનમાં રાખેલા હોય એ પ્રમાણે દાંત સારી રીતે સોનાના વેણનથી યુક્ત હતા. તેની સુંઢને અગ્રભાગ જરાતરા મરડાએલા ધનુષ્યની પેઠે મરડાય હતે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका म. ९९-१०२ हस्तिरूपधरिदेवोपसर्गवर्णनम् ३७७ नखा यस्य तत् । आलीनेति-आ किश्चित् लीन लग्नं प्रमाणयुक्तंप्रमाणोपेतं पुच्छं लागलं यस्य तत् । मत्तं मदोन्मत्तं,मेघमिव गुडगुडायमानं=गुड-गुड'ध्वनि कुर्वत् । मन इति-मनश्च पवनश्च मनः-पवनौ तौ जेतुं शीलमस्य मनःपवनजयी तादृशो वेगो यस्य तत्-मनःपवनाधिकवेगवदित्यर्थः। प्रागुक्तमेव स्मारयन्नुपसंहरतिदिव्यमित्यादि । ते त्वाम्, 'मूले द्वितीयार्थे षष्ठी प्राकृतत्वात्' । विहायसम्=आकाशे, द्वितीया तु वहधातोकिमकत्वात्, उद्वहामिउत्क्षिपामि । दन्त-मुसलैः दन्तरूपैर्मुसलैः, प्रतीच्छामि-आकाशात्पतन्तं गृह्णामि-भविष्यत्वेऽपि कालासत्तिबोधनाय वर्तमानप्रयोगः-अयमागच्छामी'त्यादिवत्, एवमग्रेऽपि । पादयोः चरणाभ्याम् 'तृतीयार्थे सप्तमी' लोलयामि=मर्दयामि ॥९९-१०२॥
१ तथा चोक्तं-तथा स्यानीहष्वहाम्' इति स्पष्ट सिद्धान्तकौमुद्याम् ।
२ उक्तञ्च-वत्तेमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा' (पा. ३।३।१३१ ) इति । पूंछ कुछ चिपकी हुईसी और प्रमाणोपेत-जितनी होनी चाहिए उतनी थी। वह मदोन्मत्त था। मेघके समान 'गुड-गुड' ध्वति कर रहा था। उसका वेग मन और पवनसे भी तीव्र था। देवताने ऐसे दिव्य हाथीके रूपकी विक्रया की। विक्रिया करके जिधर पोषधशाला और कामदेव श्रावक था, उधर पहुंचा। पहुच कर कामदेव श्रावकसे इस प्रकार बोला-"अबे ओ कामदेव श्रावक ! जैसा कहता हूँ वैसा तू न करेगा तो मैं तुझे अपनी सुंडमें पकडूंगा, और पकड़ कर पोषधशालासे ले जाऊँगा। ले जाकर ऊपर आकाशमें उछाल दंगा, और उछाल कर अपने पैने (तीखे) दातरूपी मूसलोपर झेल लूंगा (ग्रहण कर लूंगा) झेलकर तीन वार नीचे-पृथ्वीतल पर रख कर पैरोंसे मसल दगा, जिससे त अत्यन्त दुःखसे आर्त होकर असमय में ही जीवनसे हाथ धो बैठेगा"॥१०२॥ તેને વીસ નખ હતા. તેનું પૂછડું જરા ચાંટી ગએલું અને પ્રમાણપત જેટલું લાંબુ હેવું જોઈએ તેટલું લાંબું હતું. તે મદેન્મત્ત હતે. મેઘની પેઠે “ગુડ ગુડ ધ્વનિ કરી રહ્યો હતો. તેને વેગ મન અને પવન કરતાં પણ તીવ્ર હ. દેવતાએ એવા દિવ્ય હાથીના રૂપની વિક્રિયા કરી. પછી જ્યાં પિષધશાળા અને કામદેવ શ્રાવક હતું, ત્યાં તે પહએ. પહોંચીને કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગે “અરે એ કામદેવ શ્રાવક ! હું જેમ કહું છું તેમ તું નહિ કરે, તે હું તને મારી સૂઢમાં પકડીશ, અને પકડીને પિષધશાળામાંથી લઈ જઈશ, ઉછાળીને મારા તીખા દાંતરૂપી મૂશળે પર ઝીલી લઈરા, ઝીલીને ત્રણવાર નીચે–પૃથ્વી પર મૂકી પગથી કચડી નાંખીશ; એથી તું અત્યંત દુખથી આત્ત થઈને અસમયેજ જીવનથી હાથ छ मेसीश' (१०२).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७८
उपासकदशाङ्गसत्रे मूलम्-तए णं से कामदेवे समणोवासए तेणं देवेणं हत्थिरूवेणं एवं वुत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ ॥१०३॥ तए णं से देवे हत्थिरूवे कामदेवे समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ,पासित्ता दोच्चपि तचंपि कामदेवं समणोवासयं एवं वयासी हंभो कामदेवा ! तहेव जाव सो विहरइ ॥१०४॥ तए णं से देवे हत्थिरूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ, पासित्ता आसुरुते४ कामदेवं समणोवासयं सोंडाए गिण्हेइ, गिण्हित्ता उड़ वेहासं उबिहइ, उविहित्ता तिक्खेहि दंतमुसलेहिं पडिच्छइ, पडिच्छित्ता अहे धरणितलंसि तिक्खुत्तो पाएसु लोलेइ ॥१०५॥ तए णं से कामदेवे समणोवासए तं उज्जलं जाव अहि यासेइ ॥१०६॥ तए णं से देवे हत्थिरूवे कामदेवं समणोवासयं जाहे नो संचाएइ जाव सणियं२ पच्चोसकइ, पञ्चोसकित्ता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ,पडिणिक्खमित्ता दिवं हत्थिरूवं विप्पजहइ, विप्पजहित्ता एगं महं दिवं सप्परूवं विउवइ-उग्गविसं चंडविसं
छाया-ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तेन देवेन हस्तिरूपेणैवमुक्तः सनभीतो यावद्विहरति ॥१०३॥ ततः खलु स देवो हस्तिरूपः कामदेवं श्रमणोपासकमभीतं यावद्विहरमाणं पश्यति, दृष्ट्वा द्वितीयमपि तृतीयमपि कामदेवं श्रमणोपासकमेवमवादीत-"हंभोः कामदेव !" तथैव यावत्स विहरति ॥१०४॥ ततः खलु स देवो हस्तिरूपः कामदेवं श्रमणोपासकभीतं यावद्विहरमाणं पश्यति, दृष्ट्वा आशुरक्तः४ कामदेवं श्रमणोपासकं शुण्डया गृह्णाति, गृहीत्वा ऊध विहायसमुद्वहति, उदुह्य तीक्ष्णैर्दन्तमुसलैः प्रतीच्छति, प्रतीष्याधो धरणितले त्रिकृत्वः पादयोर्लोलयति ॥ १०५ ॥ ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तामुज्ज्वलां यावदध्यास्ते ॥१०६॥ ततः खलु स देवो हस्तिरूपः कामदेवं श्रमणोपासकं यदा नो शक्नोति यावत्-शनैः२ प्रत्यवष्यष्कते, प्रत्यवष्वष्क्य पोषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्कम्य दिव्यं हस्तिरूपं विप्रजहाति, विप्रहायकं महद् दिव्यं सर्परूपं विकुरुते--उग्रविषं चण्डविषं घोरविषं
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. २ मू० १०३. १०७ सर्परूपधारिदेववर्णनम् ३७९ घोरविसं महाकायं मसीमूसाकालगं नयणविसरोसपुण्णं अंजणपुंजनिगरप्पगासं रत्तच्छं लोहियलोयणं जमलजुयलचंचलजीहं धरणीयलवेणिभूयं उकुडफुडकुडिलजडिलककसवियडफुडाडोवकरणदच्छं लोहागरधम्ममाणधमधतघोसं अणागलियतिवचंडरोसं सप्परूवं विउबइ,विउवित्ता जेणेव पोसहसाला जेणेव कामदेवे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता कामदेवं समणोवासयं एवं वयासी-हंभो कामदेवा ! समणोवासया ! जाव न भंजेसि तो ते अजेव अहं सरसरस्स कायं दुरुहामि, दुरुहित्ता पच्छिमेणं भाएणं तिक्खुत्तो गीवं वेडेमि, वेढित्ता तिक्खाहिं विसपरिगयाहिं दाढाहिं उरंसि चेव निकुठेमि, जहा णं तुमं अट्टदुहवसत्ते अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि ॥१०७॥ महाकायं मषीमूषाकालकं नयनविषरोषपूर्णम् अञ्जनपुञ्जनिकरप्रकाशं रक्ताक्षं लोहितलोचनं यमलयुगलचञ्चलजिह धरणीतलवेणिभूतम् उत्कटस्फुटकुटिलजटिलकर्कशविकटस्फटाटोपकरणदक्षं ,लोहाकरध्मायमानधमधमद्घोषम् अनाकलिततीव्रचण्डरोपं सर्परूपं विकुरुते, विकृत्य येनैव पौषधशाला येनैव कामदेवः श्रमणोपासकस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य कामदेवं श्रमणोपासकमेवमवादी-"हंभोः कामदेव ! श्रमणोपासक ! यावत् न भनक्षि तर्हि तेऽद्यैवाहं सरसरेति कायं दृरोहामि, दुरुह्य पश्चिमेन भागेन त्रिकृत्वो ग्रीवां वेष्टयामि, वेष्टयित्वा तीक्ष्णाभिर्विषपरिगताभिदंष्ट्राभिरुरस्येव निकुटामि यथा खलु त्वमार्त्तदुःखार्तवशालॊऽकाल एव जीविताद व्यपरोप्यसे ॥ १०७ ॥
टीका-उग्रेति-उपविषादयःशब्दा एकार्था अपि विषाऽऽतिशय्यद्योतनायोक्ताः, व्याख्यान्तरं तु कष्टकल्पनासिद्धत्वाद्धेयमेव । मषी-मसी-कज्जलादिः' मूषा मूषिकी ___टीकार्थ-'तए णं से' इत्यादि । हाथीरूपधारी देवताके ऐसा कहने पर भी श्रावक कामदेव भयभीत न हुआ यावत् ध्याननिष्ठ
टीकार्थ-'तए णं से' या हाथी३५धारीवताना सेवा थनथी ५७४ श्रा કામદેવ ભયભીત ન થયો, યાવત્ ધ્યાનનિષ્ઠ વિચારી રહ્યો.(૧૦૩)હાથીરૂપધારી દેવતાએ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
उपासकदशाङ्गसूत्रे
तद्वत्काल कं = श्यामम् । नयनेति नयनयोः नेत्रयोर्विषं नयनविषं रोषोऽमर्षस्ताभ्यां पूर्णम् । अञ्जनेति अञ्जनानां = कज्जलानां पुञ्जाः अञ्जनपुञ्जास्तेषां निकरः = राशिः कज्जलमहापुञ्ज इत्यर्थः, स इव प्रकाशते, यद्वा तद्वत्मकाशो यस्य तत्, रक्ताक्षं लोहितविचरता रहा ||१०३|| हाथीरूपधारी देवताने कामदेव श्रावकको निर्भय यावत् विचरते देखा | देखकर दूसरी बार और तोसरी बार उसने कामदेव श्रावसे वही कहा परन्तु वह जैसा का तैसा यावत् विचरता रहा ||१०४ || फिर भी हाथीरूपधारी देवने कामदेव श्रावक को निर्भय यावत् विचरते देखा । देखकर लाल पीला आदि ४ होकर कामदेव श्रावकको मुंडसे पकडा | पकडकर ऊपर आकाशमें उछाल दिया और उछाल कर तीखे दांतो पर झेल लिया । झेलकर नीचे जमीन पर रखकर तीनवार पैरौसे मसला ॥ १०५ ॥ तब भी कामदेव श्रावकने उस असह्य यावत् वेदनाको सहा || १०६ || जब हाथीरूपधारी देवता कामदेव श्रावकको डिगा न सका तो यावत धीरेधीरे लौट गया । लौट कर पोषधशालासे बाहर निकला, और निकल कर दिव्य हाथीके रूपको त्याग दिया । त्याग कर अबकी बार उसने एक दिव्य महान सर्पका रूप धारण किया । वह सर्प उग्रविषवाला, चंड विषवाला, घोरविषवाला महाकाय ( बहुत लम्बा चौडा ) था । मषी (स्याही) और मृषी ( चूही ) के समान काला था । उसके नेत्र विष और रोषसे परिपूर्ण थे । काजलके महापुंज (ढेर ) के समान उसका
કામદેવ શ્રાવકને નિર્ભય યાવત્ વિચરતા જોઈને બીજી વાર અને ત્રીજી વાર તેણે કામદેવ શ્રાવકને એજ પ્રમાણે કહ્યું, પરન્તુ તે તે! જેમને તેમજ વિચરી રહ્યો. (૧૦૪). ફરીથી પણ હાથીરૂપધારી દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને નિય યાવત્ વિચરતા જોકે, એટલે તેણે લાલ પીળા વગેરે થઈન કામદેવ શ્રાવકને સૂંઢથી પકડયા, ઉપર આકાશમાં ઉછાળ્યે, ઉછાળીને તીખા દાંતા પર ઝીલી લીધે, પછી નીચે જમીન પર મૂકીને ત્રણ વાર પગથી કચડયા (૧૦૫), ત્યારે પણુ કામદેવ શ્રાવકે એ અસહ્ય વેદનાને સહન કરી. (૧૦૬). જ્યારે હાથીરૂપધારી દેવતા કામદેવ શ્રાવકને ડગાવી ન શકયે ત્યારે યાવતું ધીરે ધીરે તે પાછા ફર્યાં પાછા ફરીને પેષધશાળામાંથી નીકળ્યે અને દિવ્ય હાથીના રૂપના તેણે ત્યાગ કર્યાં. પછી તેણે એક દિવ્ય મહાન્ સનું રૂપ ધારણ કર્યું. એ સર્પ ઉગ્ર વિષવાળા, ચંડવિષવાળા, ઘેર વિશ્વवाजे, महाडाय (सूम सी पडोणी) हतो. शाही भने अजी हरडी लेवे ते કાળા હતા તેનાં નેત્રા વિષ અને રાષથી પરિપૂર્ણ હતાં. કાજળના ઢગલા જેવા તેને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्मसञ्जीवनी टीका अ. २ मू० १०३-१०७ सर्परूपधारिदेवोपसर्गवर्णनम् ३८१ लोचनमित्याभ्यां विशेषणाभ्यामतिरक्तनेत्रत्वमभिव्यज्यते। यमलेति यमला-संसक्ता युगलरूपा चञ्चला चपला (ललन्ती) च जिहा यस्य तत्, यतश्च मषीमूषाकालकमञ्जनपुञ्जनिकरप्रकाशं चात एव धरणितलवेणिभूतं भूतलस्य केशबन्धवत्पतीयमानम् । उत्कटेति-उत्कटः अनभिभवनीयतया तीव्रतरः, स्फुट:-प्रकाशमानतया व्यक्तः, कुटिलः अर्द्रचन्द्राकारतया भुग्नः, जटिल:=पृथुलः, कर्कशः=मार्दवाभावेन कठोरः,विकट: अतिविशालतया भयङ्करः, इत्थम्भूतो यः स्फटाटोपः फणामण्डलं, तस्य करणे=विधाने दक्ष समर्थम् । लोहेति-ध्मायमानः शब्दायमानो यो लोहाकर लोहतापनस्थानं (भस्त्रामुखमिति तु प्रतिभाति) तस्येव धमधमन्='धम-धम' इत्याकारकः (उपलक्षणमेतत् 'फूफू' इत्याकारकस्यापि) घोषःशब्दो यस्य तत् । अनाकलितेति-अनाकलितः अपरिमितत्वेन निरोद्धमशक्तः,अतएवतीव्रः नितान्तः प्रचण्डः दारुणः रोषः क्रोधो यस्य तत् । सरसरेति-सरसर' इति कृत्वा-झटि
१. पूर्वनिपातप्रकरणस्यानित्यत्वात्माकृतत्वाद्वा 'लोहायर' इत्यस्य पूर्वनिपातः। प्रकाश (वर्ण) था। 'रक्त' और 'लोहित' इन दो विशेषणोंसे यह प्रकट होता है कि उसके नेत्र अत्यन्त लाल थे। उसकी जुडी हुई दोनों जीमें लपलपा रही थीं । चूंकि वह अत्यन्त काला था इससे ऐसा प्रतीत होता था जैसे वसुन्धरा-सुन्दरीका केशपाश (केशबन्ध-जडा) हो । वह उत्कट (तीव्र ), प्रगटरूप, कुटिल (टेढे ), जटिल (मोटे), कठोर तथा भयंकर फण फैलाने में समर्थ था। लोहेको तपाने के स्थान (सभवतः भस्त्रा के मुख )के समान 'धमधम' उपलक्षणसे 'फू-फू' शब्द करता था। असीम होनेके कारण रोका न जा सकने योग्य तीव्रतर भयंकर उसका क्रोध था। उस देवताने ऐसा सांपका रूप बनाया । बना कर जिधर पोषधशाला और कामदेव था उधर पहुँचा । पहुँच कर कामदेव વર્ણ હતે. “રકત’ અને લેહિત” એ બે વિશેષણોથી એમ પ્રકટ થાય છે કે તેનાં ને અત્યંત લાલ હતાં. તેની જોડાયેલી બે જીભે લપલપ કરી રહી હતી. તે અત્યંત કાળ હતો તેથી એમ પ્રતીત થતું હતું જાણે વસુંધરા સુંદરીને કેશપાશ (auni गुल्छ।) डाय. ते ४e (ila), ५४८३५, दुटिस (4il), rlte (ansl), કઠોર તથા ભયંકર ફણા ફેલાવવા સમર્થ હતે લેઢાને તપાવવાના સ્થાન (જેમકે ભઠ્ઠીનું મહે) ની પડે “ધમ ધમ” ઉપલક્ષણે કરીને “કું' શબ્દ તે કરતે હતે. અસીમ હેવાને કારણે રેકી ન શકાય તે તીવ્રતર ભયંકર તેને ક્રોધ હતે. એ દેવતાએ એવું સાપનું રૂપ ધારણ કર્યું, અને જ્યાં પિષધશાળા અને કામદેવ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
मूलम् - तए णं से कामदेवे समणोवासए तेणं देवेणं सप्परूवेणं एवं बुत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ । सोवि दोच्चपि तच्चपि भइ, कामदेवी व जाव विहरइ ॥ १०८ ॥ तए ण से देवे सपरूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव पासई पासित्ता आसुतीत्यर्थः, दूरोहामि = आरोहामि - आरोक्ष्यामीति यावत्-लकारः प्राग्वत् । विषपरि गताभिः = विषपूर्णाभिः निकुट्टामि=सातिशयं दशामि ॥१०३ - १०७ ॥
छाया-ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तेन देवेन सर्परूपेणैवमुक्तः सन् अभीतो यावद्विहरति । सोऽपि द्विवारमपि त्रिवारमपि भणति, कामदेवोऽपि यावद्विहरति ||१०८|| ततः खलु स देवः सर्परूपः कामदेवं श्रमणोपासकमभीतं याव - श्रावक से इस प्रकार बोला- " अरे कामदेव श्रावक ! तू शील आदिको भंग नहीं करता तो मैं शीघ्र ही तेरे शरीर पर ' सर सर ' करता हुआ चढ़ता हूँ । चढ़कर पीछेसे तीन बार गलेको लपेट लूंगा, जिससे तू अत्यन्त दुःख से बेहोस होकर असमय में ही जीवन से हाथ धो लेगा । "
यहाँ ' उग्रविष, चंडविष ' आदि पदों का प्रायः एकसा अर्थ है किन्तु अत्यन्त ही विषैला बताने के लिए अनेक पदोंका प्रयोग किया है ॥ १०७ ॥
टीकार्थ - ' तए णं से' इत्यादि सर्परूप धारी देवता के ऐसा कहने पर भी कामदेव श्रावक निर्भय यावत् विचरता रहा । उसने दूसरी बार कहा, तीसरी बार कहा, मगर कामदेव जैसा का तैसा विचरता रहा || १०८ || तब सर्परूप देवने कामदेव श्रावकको निर्भय यावत् देखा, હતા ત્યાં તે પહોંચ્યા. પછી કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યા; કામદેવ શ્રાવક ! તું શીલ આદિના ભ ંગ નહીં કરે તે હું શીઘ્ર તારા શરીર પર સડસડાટ કરતે ચઢીશ, પછી ત્રણવાર ગળાને લપેટા લઈશ, અને તીવ્ર ઝેરીલી દાઢાથી તારી છાતીમાં ડંખ દઇશ, જેથી તું અત્યંત દુઃખથી બેહાશ થઇને અસમયેજ જીવન ગુમાવી એસીશ.”
"मरे
सहीं 'उग्रविष' 'गडविष' आहि होना प्राय; सरथेो अर्थ छे, પરંતુ અત્યંત ઝેરીલૈ। બતાવવાને માટે અનેક પદેના પ્રયોગ કરવામાં આવ્યે છે. ૧૦૭ टीकार्थ- 'तर णं से' इत्याहि सर्प३पधारी देवता શ્રાવક નિર્ભય યાવત્ વિચરી રહ્યો. તેણે ખીજી વાર કહ્યું, કામદેવ જેમના તેમ વિચરી રહ્યો. (૧૦૮). ત્યારે સરૂપ
३८२
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
भेभ उद्या छतां अमदेव ત્રીજી વાર કહ્યું, પરંતુ :દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ. धर्म. टोका अ. २ मू. १०८-१११ दिव्यरूपधारिदेवदर्शनम् ३८३ रुत्ते ४ कामदेवस्स सरसरस्स कायं दुरुहइ, दुरुहित्ता पच्छिमभाएणं तिक्खुत्तो गीवं वेढेइ, वेढित्ता तिक्वाहि विसपरिगयाहि दाढाहिं उरंसि चेव निकुडेइ ॥ १०९ ॥ तए णं से कामदेवे समणोवालए तं उज्जलं जाव अहियासेइ ॥११०॥ तए णं से देवे सप्परूवे कामदेवं समणोवासयं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता जाहे नो संचाएइ कामदेवं समणोवासयं निग्गंथाओपावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा ताहे संते तंते परितंते सणियं२ पच्चोसकाइ, पच्चोसकित्ता पोसहलालाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता दिवं सप्परूवं विप्पजहइ,विप्पजहित्ता एग महं दिवं देवरूवं विउवइ॥१११॥ त्पश्यति, दृष्ट्वा आशुरक्तः४ कामदेवस्य सरसरेति कायं दूरोहति, दुरुह्य पश्चिमभागेन त्रिकृत्वो ग्रीवां वेष्टयति, वेष्टीयत्वा तीक्ष्णाभिर्विषपरिगताभिर्दष्ट्राभिरुरस्येव निकुट्टति ॥१०९।। ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकस्तामुज्ज्वलां यावदध्यास्ते ॥ ११०॥ ततः खलु स देवः सर्परूपः कामदेवं श्रमणोपासकमभीतं यावत्पश्यति, दृष्ट्वा यदा नो शक्नोति कामदेवं श्रमणोपासकं नैर्ग्रन्थ्यात्प्रवचनाचालयितुं वा क्षोयितुं वा विपरिणमयितुं वा तदा शान्तः, तान्तः, परितान्तः
और देखकर यावत् लाल पीला आदि ४ होकर सरसराता हुआ शरीर पर सवार हो गया। पीछेकी ओरसे तीन बार गर्दनकों लपेट ली
और विषैली तीक्ष्ण दाढ़ोसे उसके वक्षस्थलमें डसने लगा ॥ १०९ ॥ तब भी कामदेव श्रावकने उस असह्य वेदनाको सहन किया ॥ ११ ॥ तब सर्परूप देवताने कामदेव श्रावकको निर्भय (यावत् ) देखा । देखकर जब कामदेव श्रमणोपासकको निग्रन्थ प्रवचनसे चलायमान
નિર્ભય યાવત્ જે, અને જોઇને યાવત લાલ-પીળા આદિ થઈને સડસડાટ કરતે શરીર પર સવાર થઈ ગયે, પાછળની બાજુએથી ત્રણ વાર ગર્દનને લપેટા લીધા અને ઝેરીલી તીણ દાઢેથી તેની છાતીમાં ડંખ માર્યા. (૧૦૯). તે પણ કામદેવ શ્રાવકે એ અસહી વેદનાને સહન કરી. (૧૧૦). સર્પરૂપ દેવતાએ કામદેવ શ્રાવકને નિર્ભય (કાવત) જે અને જ્યારે કામદેવ શ્રમણોપાસકને નિર્ચન્ય પ્રવચનથી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
३८४
उपासकदशाङ्गसूत्रे मूलम् हारविराइयवच्छं जाव दस दिसाओ उज्जोवेमाणं पासाईयं दरिसणिज्ज अभिरूवं पडिरूवं दिवं देवरूंव विउवइ, विउवत्ता कामदेवस्स समणोवासयस्स पोसहसालं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता अंतलिक्खपडिवन्ने सखिखिणियाइं पंचवण्णाई वत्थाई पवरपरिहिए कामदेवं समणोवासयं एवं वयासी हंभो कामदेवा ! समणोवासया! धन्नेसिणं तुमं देवाणुप्पिया! संपुण्णे कयत्थे कयलक्खणे,सुलहे णं तवदेवाणुप्पिया!माणुस्सए जम्मजीवियफले, जस्स णं तव निग्गंथे पावयणे इमेयारूवा पडिवत्ती लद्धा पत्ता शनैः२ प्रत्यवष्वष्कते, प्रत्यवध्वष्क्य पोषधशालातः प्रतिनिष्क्रमति, प्रतिनिष्क्रम्य दिव्यं सर्परूपं विपजहाति, विप्रहायकं महदिव्यं देवरूपं विकुरुते ॥ १११ ॥
टीका-व्याख्या छायया गतार्था ॥ १०८-१११ ॥
छाया- हारविराजितवक्षो यावत्-दश दिशा उद्योतयत् प्रासादीयं दर्शनीयम भिरूपं प्रतिरूपं दिव्यं देवरूपं विकुरुते, विकृत्य कामदेवस्य श्रमणोपासकस्य पोषधशालामनुप्रविशति, अनुपविश्यान्तरिक्षमतिपन्नः सकिङ्किणीकानि पञ्चवर्णानि वस्त्राणि प्रवरपरिहितः कामदेवं श्रमणोपासकमेवमवादीत-"हभो कामदेव ! श्रमणोपासक ! धन्योऽसि खलु त्वं देवानुप्रिय ! सम्पूर्णः कृतार्थः, कृतलक्षणः सुलभं खलु तव • देवानुपिय! मानुष्यकं जन्मजीवितफलं,यस्य खलु तव नै ग्रन्थ्ये प्रवचने इयमेतद्रूपा
१ 'किङ्गिण्यः क्षुद्रघण्टिकास्ताभिः सहितानि ' इति व्याख्या। न कर सका, उसका चित्त चंचल न कर सका, एवं उसके परिणामोंको षदल न सका तो शान्त, ग्लानियुक्त और अत्यन्त ग्लानियुक्त-लजितहोकर धीरे-धीरे लौट गया । लौट कर पोषधशालासे निकला। निकल कर दिव्य सर्प रूपको त्यागा। त्याग कर देवताके दिव्य रूपको धारण किया ॥ १११॥ ચલાયમાન ન કરી શક્યા, તેના ચિત્તને ચંચળ ન કરી શકશે, તેમજ તેના પરિણામને ન બદલાવી શકયે, ત્યારે તે શાન્ત, ગ્લાનિયુક્ત અને અત્યંત ગ્લાનિયુક્તલજિત થઈને ધીરે-ધીરે પાછા ચાલ્યા ગયા. પાછા ફરીને તે પિષધશાળામાંથી બહાર નીકળે, દિવ્ય સર્પરૂપને તેણે ત્યાગ કર્યો અને દેવતાના દિવ્ય રૂપને बा२५ यु. (१११).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. २ सू. ११२ देवकृतकामदेवप्रशंसावर्णनम् ३८५ अभिसमन्नागया। एवं खलु देवाणुपिया ! सके देविंदे देवराया जाव सकसि सीहासणंसि चउरासीईए सामाणियसाहस्सीणं जाव अन्नेसि च बहूणं देवाण य देवीण य मज्झगए एवमाइक्खइ ४"एवं खलु देवाणुप्पिया! जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे चपाए नयरीए प्रतिपत्तिलब्धा, प्राप्ता, अभिसमन्वागता । एवं खलु देवानुप्रिय ! शक्रो देवेन्द्रो देवराजो यावत् शाके सिंहासने चतुरशीते सामानिकसाहस्रीणां यावदन्येषांच बहूनां देवानां च देवीनां च मध्यगत एवमाख्याति४-'एवं खलु देवानुप्रियाः! जम्बूद्वीपे
टीकार्थ--' हारविराइये '-त्यादि उसका वक्षस्थल हारसे विभूषित था। यावत् अपनी कान्तिसे दसों दिशाओंको प्रकाशमय करते हुए उसने प्रासादीय,दर्शनीय, अभिरूप, प्रतिरूपदिव्य देवरूपकी विक्रिया की। विक्रिया करके कामदेव श्रमणोपासककी पोषधशालामें प्रवेश किया। प्रवेश करके आकाशमें स्थितवहछोटी-छोटी घंटियों वाले उत्तम पांच वर्ण के वस्त्रोंको धारण कर कामदेव श्रावकसे इस प्रकार कहने लगा" हे कामदेव श्रमणोपासक ! तुम धन्य हो, देवानुप्रिय ! तुम कृतार्थ हो, कृतलक्षण हो । देवानुप्रिय ! मनुष्य-जन्मका फल तुम्हारे लिए सुलभ है, क्योंकि तुम्हें निर्ग्रन्थ प्रवचनमें इस प्रकारकी यह प्रतिपत्ति (जानकारी) लब्ध हुई, प्राप्त हुई और सामने आई है। देवानुप्रिय ! देवेन्द्र देवराज शक्र महाराजने अपने शक्र-सिंहासन परसे चौरासी हजार सामानिक तथा अन्य बहुतसे देवों तथा देवियोंके बीच ऐसा
टीकार्थ- 'हारविराइये-त्याहि तेनुं पक्षःस्थल रथी विभूषित तु. ते યાવત્ પિતાની કાતિથી દશે દિશાઓને પ્રકાશમય કરતો હતો. તેને પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ દિવ્ય દેવરૂપની વિક્રિયા કરી. પછી તેણે કામદેવ શ્રમણે પાકની પિષધશાળામાં પ્રવેશ કર્યો. આકાશમાં રહીને અને નાની નાની ઘંટડીઓવાળાં ઉત્તમ પાંચ વર્ણનાં વસ્ત્રો ધારણ કરીને તે કામદેવ શ્રાવકને આ પ્રમાણે કહેવા લાગ્યાઃ “હે કામદેવ શ્રમણોપાસક! તું ધન્ય છે, દેવાનુપ્રિય! તું કૃતાર્થ છે, કૃતલક્ષણ છે, દેવાનુપ્રિયા મનુષ્યજન્મનું ફળ તારે માટે સુલભ છે, કારણકે તને નિગ્રંથ પ્રવચનમાં આ પ્રકારની પ્રતિપત્તિ (જાણવાપણું) લબ્ધ થઈ છે, પ્રાપ્ત થઈ છે અને સામે આવી છે. દેવાનુપ્રિય! દેવેન્દ્ર દેવરાજ શક્રમહારાજે પોતાના શરું સિંહાસન પરથી ચોરાશી હજાર સામાનિક તથા બીજા ઘણા દે તથા દેવીઓની વચ્ચે એવું કહ્યું: “દેવાનુપ્રિયે! જંબુદ્વીપના
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६ ..
.... .... उपासकदशासूत्रे कामदेवे समणोवासए पोसहसालाए पोसहिए दब्भसंथारोवगए समणस्स भगवओ महावीरस्सअंतियं धम्मपपत्तिं उवसंपज्जित्ताणं विहरइ ।नो खलु से सका केणइ देवेण वा जाव गंधव्वेण वा निग्गंथाओ पावयणाओ चालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा । तए णं अहं सकस्स देविंदस्स देवरणो एयमढे असदहमाणे३ इहं हवमागए। तं अहो णं देवाणुप्पिया! इड्डी ६ लद्ध ३, तं दिवाणं देवाणुप्पिया ! इडी जाव अभिसमन्नागया, तं खामेमि णं देवाणुप्पिया! खमंतु मज्झ देवाणुप्पिया! खंतुमरिहंति णं देवाणुप्पिया! नाइं भुजो करणयाए" ति कट्ठ पायवडिए पंजलिउडे एयमटुं भुजो भुज्जो खामेइ, खामित्ता जामेव दिसं पाउन्भूए तामेव दिसं पडिगए ॥ ११२ ॥ द्वीपे भारते वर्षे चम्पायां नगया कामदेवः श्रमणोपासकः पोषधशालायां पोषधिको दर्भसंस्तारोपगतः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसंपद्य विहरति । नो खलु स शक्यः केनापि देवेन वा यावद् गन्धर्वेण वा नैर्ग्रन्थ्यात्मवचनाचालयितुं वा क्षोभयितुं वा विपरिणामयितुं वा ततः खलु अहं शक्रस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्यैतमर्थमश्रद्दधत्३ इह हव्यमागतस्तदहो ! खलु देवानुप्रिय ! ऋद्धिः६ कहा ४-"देवानुप्रियों ! जम्बूद्वीपके भरतक्षेत्रकी चम्पानगरीमें कामदेव श्रावक पोषधशालामें पोषध लेकर डाभ के संथारे पर बैठा हुआ श्रमण भगवान महावीरके समीपकी धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरता है। किसी देव अथवा यावत गंधर्वमें ऐसा सामर्थ्य नहीं है कि वह उस कामदेव श्रावकको निर्ग्रन्थ प्रवचनसे डिगा सके, उसका चित्त चंचल कर सके या परिणाम पलटा सके।" देवेन्द्र देवराज शक्रकी ભરતક્ષેત્રની ચંપાનગરીમાં કામદેવ શ્રાવક પિષધશાળામાં પિષધ લઈને ડાભડાના સંથારા પર બેસી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરી વિચરે છે. કેઈ દેવ અથવા ચાવત્ ગંધર્વમાં એવું સામર્થ્ય નથી કે જે એ કામદેવ શ્રાવકને નિથ પ્રવચનથી ડગાવી શકે, એનું ચિત્ત ચંચળ કરી શકે, યા પરિણામ પલટાવી શકે દેવેંદ્ર દેવરાજ શક્રની આ વાત પર મને વિશ્વાસ ન આવ્યું. હું તુરતજ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ० २ मू० ११३-११५ भगवद्वन्दनार्थकामदेवगमनवर्णनम् ३८७
मलम-तए णं से कामदेवे समणोवासए 'निरुवसग्गं' इइ कट्ठ पडिमं पारेइ ॥११३॥ तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे जाव विहरइ ॥११४॥ तए णं से कामदेवे समणोवासए इमीसे कहाए लद्धढे समाणे-“एवं खलु समणे भगवं महावीरे जाव विहरइ, तं सेयं खलु मम समणं भगवं महावीरं वंदित्ता नमंसित्ता तओ पडिणियत्तस्स पोसह पारित्तए” त्ति कह एवं संपेहेइ, संपेहित्ता पोसहसालाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता य चंपं नगरि मज्झं-मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव पुण्णभद्दे चेइए जहा संखो जाव पज्जुवासइ ॥११५॥ लब्धा ३, तद् दृष्टा खलु देवानुप्रियाः ! ऋद्धिर्यावदभिसमन्वागता, तत् क्षामयामि खलु देवानुपियाः !, क्षमन्तां मम देवानुपियाः ! क्षन्तुमर्हन्ति खलु देवानुपियाः । न भूयः करणतया" इति कृत्वा पादपतितः पाञ्जलिपुट एतमर्थ भूयो भूयः क्षाम. यति, क्षामयित्वा यामेव दिशं (अधिकृत्य) प्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः॥११२॥ ___टीका छायागम्या ॥११२ ॥ इस बात पर मुझे विश्वास न हुआ ३ । मैं फौरनही यहां आया । अहो देवानुप्रिय ! ऐसी ऋद्धि ६ तूने पाई वह ऋद्धि हे देवानुपिय ! देखी यावत् सामने आई। अतः देवानुप्रिय ! मैं क्षमाकी प्रार्थना करता हूँ, मुझे क्षमा कीजिए, देवानुपिय ! आप क्षमा करनेके योग्य हैं, अब फिर कभी ऐसा काम नहीं किया जायगा।" इतना कहकर दोनों हाथ जोड़ पैरों पर गिर पड़ा और बारम्बार इस बातको खमाया। ख़माकर-क्षमा कराकर-जिस दिशासे आया था उसी दिशामें चला गया ॥ ११२ ॥ અહીં આવ્યું. અહો દેવાનુપ્રિય! આવી ઋદ્ધિ તમે પ્રાપ્ત કરી, એ ઋદ્ધિ, હે દેવાનુપ્રિય! મેં જોઈ યાવત્ સામે આવી. તેથી દેવાનુપ્રિય! હું ક્ષમાની પ્રાર્થના કરું છું, મને ક્ષમા કરે, દેવાનુપ્રિય! તમે ક્ષમા કરવા છે. હવે ફરીથી હું કદી આવું કામ નહિ કરું.” આટલું કહીને બેઉ હાથ જોડી તે પગે પડયે અને વારંવાર એ માટે ખમાવવા લાગ્યા. ખમાવીને-ક્ષમા કરાવીને, જે દિશામાંથી તે આવ્યું હતું તે દિશામાં ચાલ્યા ગયે. (૧૧૨).
-
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
उपासकदशामो छाया-ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकोः 'निरुपसर्गम् ' इति कृत्वा प्रतिमां पारयति ॥११३॥ तस्मिन् काले तस्मिन् समये समणो भगवान महावीरो यावत्-विहरति ॥ ११४ ॥ ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकोऽस्यों कथायां लब्धार्थः सन्-"एवं खलु श्रमणो भगवान महावीरो यावद् विहरति, तच्छेयः खलु मम श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दित्वा नमस्यित्वा ततः प्रतिनिवृत्तस्य पोषधं पारयितु" मिति कृत्वा एवं सम्प्रेक्षते, सम्प्रेक्ष्य पौषधशालातः प्रतिनिष्क्रामति, तिनिष्क्रम्यच चम्पां नगरी मध्यमध्येन निर्गच्छति, निर्गत्य यत्रैव पूर्णभद्रश्चैत्यो यथा शङ्को यावत्पर्युपास्ते ॥११५॥
१-उपसर्गस्य उपद्रवस्याऽभावो निरुपसर्गम्-'अव्यय-मिति सूत्रेणाव्ययीभावस्वानपुंसकत्वं, जातमिति शेषः ।
२-तृतीयार्थे सप्तमी, तेन 'अनया कथये' त्यर्थः ।
टीका-पोषधमित्याहारपोषधमित्यर्थः शङ्खः शङ्खनामा श्रावकः भ. श. १२ उ. १ स यथा पौषधिकस्तथैवेत्यर्थः = ११३-११५॥
टीकार्थ-'तए णं से' इत्यादि तदनन्तर उस कामदेव श्रावकने उपसर्गरहित हो कर पडिमा पारी ॥ ११३ ॥ उस काल उस समय में श्रमण भगवान् महावीर (यावत्) विचरते हैं ॥ ११४ ॥ कामदेव श्रावकने यह बात सुनकर सोचा-“अच्छा होगा श्रमण भगवान महावीर जब विचरते हैं तो श्रमण भगवान महावीरको वन्दना-नमस्कार करके वहांसे वापस लौट कर आहार-पोषधको पारूँ" ऐसा विचार कर वह पौषधशालासे निकला । निकलकर चम्पा नगरीके बीचों-बीच होकर पूर्णभद्र चैत्यमें जाकर शंख श्रावककी तरह यावत् पर्युपासनाकी॥११५॥
टीकार्थ-'तए णं से'-Jया पछी म श्राव? उपसहित ने परिभा पारी. (११३). मे आणे मे समये श्रम भगवान महावी२ (यावत) वियरी २६॥ छ. (११४). કામદેવ શ્રાવકે એ વાત સાંભળીને વિચાર્યું. “શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જ્યારે વિચારી રહ્યા છે, તે શ્રમણ-ભગવાન મહાવીરને વંદના-નમસ્કાર કરીને ત્યાંથી પાછા ફરી આહારપષધને પારૂં તો બહુ સારું.” એમ વિચારીને તે પિષધશાળાથી નીકળે અને ચંપાનગરીની વચ્ચેવચ્ચે થઈને પૂર્ણભદ્ર ચેત્યમાં જઈ શંખ શ્રાવકની પેઠે તેણે યાવત 'पर्युपासना ४३१. (११५).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ. २ ० ११६-१२४ भगवत्कृतकापदेवप्रशंसावर्णनम् ३८९
मूलम्-तए णं समणे भगवं महावीरे कामदेवस्स समणोवास यस्स तीसे य जावधम्मकहा सम्मत्ता ॥११६॥ कामदेवा इ समणे भगवं महावीरे कामदेवं समणोवासयं एवं वयासी-से नूणं कामदेवा! तुमं पुवरत्तावरत्त कालसमयंसि एगे देवे अंतिएपाउब्भूए । तए णं से देवे एगंमहं दिवं पिसायरूवं विउवइ,विउवित्ता आसुरत्ते४ एगं महं नीलुप्पल जाव असिं गहाय तुमं एवं वयासीहंभो कामदेवा! जाव जीवियाओ ववरोविज्जसि। तं तुम तेणं देवेणं ___ छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः कामदेवस्य श्रमणोपासकस्य तस्यां च यावद्धर्मकथा समस्ता ॥ ११६ ॥ कामदेव ! इति श्रमणो भगवान महावीरः कामदेवं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-अथ नूनं कामदेव ! तव पूर्वरात्रापरत्रकालसमये एको देवोऽन्तिके प्रादुर्भूतः। ततः खलु स देव एकं महदिव्यं पिशाचरूपं विकुरुते, विकृत्य आशुरक्तः ४ एकं महान्तं नीलोत्पल-यावदसिं गृहीत्वा त्वामेवमवादी
१-इति इति सम्बोध्येत्यर्थः।
टीकार्थ- तए णं समणे ' इत्यादि । श्रमण भगवान् महावीरने कामदेवको उस षड़ी परिषदमें यावत् धर्मकथा संपूर्ण कही ॥ ११६ ॥
'हे कामदेव !' इस प्रकार सम्बोधन करके श्रमण भगवान् महावीर कामदेव श्रावकको कहने लगे “हे कामदेव ? पूर्वरात्रिके अपर (दूसरे) समय में एक देवता तुम्हारे सामने प्रगट हुआ था । उस देवताने एक विशाल महान् दिव्य पिशाच के रूपकी विक्रिया की थी। विक्रिया करके क्रोधित होता हुआ एक बड़ी नील कमलके समान श्याम वर्णकी यावत् तलवार लेकर तुझे यों कहने लगा-" अरे कामदेव !
टीकार्थ-'तए णं समणे' त्यादि श्रभ भावान महावीरे आमहेपने भाटी પરિષદમાં યાવત્ ધકથા સંપૂર્ણ કહી. (૧૧૬). “ હે કામદેવ” એ પ્રમાણે સંબોધન કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીર કામદેવ શ્રાવકને કહેવા લાગ્યા–“કામદેવ ! પૂર્વરાત્રિના બીજા સમયમાં એક દેવતા તમારી સામે પ્રકટ થયે હતે. એ દેવતાએ એક વિશાળ મહાન દિવ્ય પિશાચના રૂપની વિક્રિયા કરી હતી. વિક્રિયા કરીને ક્રોધિત થતાં એક માટી નીલ કમળ જેવી શ્યામવર્ણની યાવત્ તલવાર લઈને તેમને એમ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
उपासकदशाङ्गसने एवं वुत्ते समाणे अभीए जाव विहरसि । एवं वण्णगरहिया तिण्णि वि उवसग्गा तहेव पडिउच्चारेयवा जाव देवो पडिगओ। से नूणं कामदेवा ! अहे समटे ? हंता अस्थि ॥११७॥ अजो इ समणे भगवं महावीरे बहवे समणे निग्गंथे य निग्गंथीओ य आमंतेत्ता एवं वयासी-जइ ताव अजो! समणोवासगा गिहिणो गिहमज्झावसंता दिवमाणुसतिरिक्खजोणिए उवसग्गे सम्म सहति जाव अहियासेंति, सका पुणाई अजो ! समणेहि निग्गंथेहिं दुवालसंगं भो कामदेव ! यावत् जीविताद् व्यपरोप्यसे । ततस्त्वं तेन देवेनैवमुक्तः सन् अभीतो यावद् विहरसि । एवं वर्णकरहितास्त्रयोऽप्युपसर्गास्तथैवोच्चारयितव्या यावत्-देवः प्रतिगतः। स नूनं कामदेव ! अर्थः समर्थः ? हन्त अस्ति ।।११७।। हे आर्याः ! इति श्रमणो भगवान् महावीरो बहून् श्रमणान् निर्ग्रन्याश्च निर्ग्रन्थीश्वाऽऽमन्व्यैवमवादीव-यदि तावदार्याः ! श्रमणोपासका गृहिणो गृहमभ्याऽऽवसन्तो दिव्यमानुष्यतैर्यग्योनिकानुपसर्गान सम्यक् सहन्ते यावदध्यासते, शक्याःपुनरार्याः ! यावत् जीवनसे नष्ट हो जायगा।" तब तुम देवके यों कहने पर भी निडर होकर यावत् विचरते रहे। इसी प्रकार तीनों उपसर्ग वर्णन रहित समझ लेने चाहिए, यावत् देव लौट गया। क्यों कामदेव ! यह बात ठीक हैन ?।" कामदेव-हा भगवान् ! ठीक है ॥ ११७॥
'आयौं !' इस प्रकार बहुतसे श्रमण निग्रन्थ और निग्रेथियोंको संबोधन करके भगवान महावीर कहने लगे-"आर्यों ! घरमें रहने वाले गृहस्थ श्रावक दिव्य, मानुष और तियेच संबन्धी उपसर्गोंको सम्यक प्रकार सहन करते हैं यावत् ध्याननिष्ठ विचरते है। हे आर्य द्वादशांग કહેવા લાગ્યું -“અરે કામદેવ ! યાવત્ જીવનને નષ્ટ કરી નાંખીશ” ત્યારે તમે દેવના એવા કથન છતાં પણ નિડર થઈ યાવત્ વિચારી રહ્યા. એ પ્રમાણે ત્રણે ઉપસર્ગ વર્ણન રહિત સમજી લેવું. પછી દેવ પાછો ચાલ્યા ગયે. કેમ કામદેવ ! એ વાત ५२।१२ छेने ?” महेवे ४ह्यु; “I, भगवान ! ते २२ छे.” (११७).
આયે !” એ પ્રમાણે ઘણુ શ્રમણ નિર્ગથ અને નિર્ચથીઓને સંબોધન કરીને ભગવાન મહાવીર કહેવા લાગ્યા, “આર્ય ! ઘરમાં રહેનારા ગૃહસ્થ શ્રાવક દિવ્ય; માનુષ અને તિર્યંચ સંબંધી ઉપસર્ગોને સમ્યક પ્રકારે સહન કરે છે, યાવત
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ. २ मू. ११६-१२४ भगवत्कृतकामदेवपशंसावर्णनम् ३९६ गणिपिगं अहिजमाणेहि दिवमाणुसतिरिक्खजोणिया(उवसग्गा) सहित्तए जाव अहियासित्तए ॥ ११८ ॥ तओ ते समणस्स भगवा महावीरस्स तहत्ति एयमढें विणएणं पडिसुणंति ॥११९॥ तए णं से कामदेवे समणोवासए हट जाव समणं भगवं महावीरं पसिणाई पुच्छइ, पुच्छित्ता अट्टमादियइ अट्ठमादिइत्ता जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए ॥ १२० ॥ तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ चंपाओ पडिणिश्रमणैर्निग्रन्थैर्दाशाङ्गं गणिपिटकं अधीयानैः, दिव्यमानुषतर्यग्योनिकाः (उपसर्गाः) सोढुं यावदध्यासितुम् ॥११८॥ ततस्ते श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'तथेति' एतमर्थ विनयेन प्रतिशृण्वन्ति ॥११९॥ ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासको हृष्ट-यावत्-श्रमणं भगवन्तं महावीरं प्रश्नान् पृच्छति, पृष्ट्वा-अर्थमाददाति, अर्थमादाय यामेवदिशं प्रादूर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः ॥ १२० ॥ततः खलु श्रमणो भगवान्
गणिपिटक (बारह अंगरूपी आचार्यकी पेटी)के धारक श्रमण निर्ग्रन्थीको तो ऐसे उपसर्ग सहन करने में हमेशां समर्थ(मजबूत)रहना ही चाहिए।
श्रमण भगवान् महावीरकी यह बात उन्होंने विनय के साथ 'तहत्ति (तथेति) कह कर स्वीकार की ॥११९॥ इसके बाद कामदेव श्रावकने हर्षित होकर यावत् श्रमण भगवान महावीर से प्रश्न पूछे, और प्रश्न पूछकर उनका अर्थ ग्रहण किया, अर्थ ग्रहण करके जिधरसे आया था उधर ही चला गया ॥१२०। इसके बाद किसी समय श्रमण भगवान् ધ્યાનનિષ્ઠ વિચરે છે. હે આર્ય! દ્વાદશાંગ ગણિપિટક બાર અંગરૂપી આચાર્યની પેટી) ને ધારક શ્રમણ નિગ્રંથએ તે એવા ઉપસર્ગ સહન કરવામાં હંમેશાં સમર્થ (भभूत) हे ध्ये.” (११८)
श्रमण भगवान महावीरनी मे पात ते विनयपूर्व तहत्ति' (तथेति) કહીને સ્વીકારી. (૧૧૯) પછી કામદેવ શ્રાવકે હર્ષિત થઈને યાવત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને પ્રશ્ન પૂછયા અને પ્રશ્નો પૂછીને એનો અર્થ ગ્રહણ કર્યો. અથ ગ્રહણ કરીને જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં ચાલ્યા ગયે. (૧૨૦) પછી કોઈ સમયે શ્રમણ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२
उपासकदशासू
क्खमइ, पडिणिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥ १२१ ॥ तणं से कामदेवे समणोवासए पढमं उवासगपडिमं उवसंपज्जिताणं विरइ ॥ १२२ ॥ तए णं से कामदेवे समणोवासए बहूहिं जाव भावेत्ता वीसं वासाई समणोवासगपरियागं पाउणित्ता, एक्कारस उवासगपडिमाओ सम्मं कारणं फासेत्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता, सट्टिं भत्ताइं अणसणाए छेदेत्ता आलोइयपडिक्कते समाहिपत्तेकालमासे कालं किच्चा सोहम्मे महावीरोऽन्यदा कदाचिच्चम्पातः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्जनपदविहारं विहरति ॥ १२१ ॥ ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासकः प्रथमामुपासकप्रतिमामुपसम्पद्य विहरति ।। १२२ ॥ ततः खलु स कामदेवः श्रमणोपासको बहुभिर्यावद् भावयित्वा विंशतिं वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा, एकादशोपासकप्रतिमाः सम्यक् कायेन स्पृष्ट्वा मासिक्या संलेखनयाऽऽत्मानं जोषयित्वा षष्टिं भक्कानि अनशनेन छिया, आलोचितमतिक्रान्तः समाधिमाप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधर्मे
महावीर चम्पासे बाहर पधारे । पधार कर देश-देश में विहार करने लगे ॥ १२१ ॥ कामदेव श्रावक, श्रावककी पहली पडिमा अंगीकार करके विचरने लगा ॥ १२२ ॥ फिर कामदेव श्रावक बहुत से शील, व्रत आदि से आत्माको भावित (संस्कार युक्त) करके बीस वर्ष तक श्रावक पर्याय पालकर, ग्यारहों प्रतिमाओंको भली भांति कायसे स्पर्श करके मासिकी (एक मासकी) संलेखनासे आत्माको जूषित (सेवित) करके साठ भक्त (भोजन) अनशन द्वारा त्याग कर, आलोचना प्रतिक्रमण करके, समाधिको प्राप्त होता हुआ काल समयमें काल करके सौधर्म कल्पमें,
"
ભગવાન મહાવીર ચંપાથી બહાર પધાર્યાં અને દેશેદેશ વિહાર કરવા લાગ્યા. (૧૨૧) કામદેવ શ્રાવક પહેલી પડિમા અંગીકાર કરીને વિચરવા લાગ્યું. (૧૨૨). પછી કામદેવ શ્રાવક ઘણાં શીલ, વ્રત, આદિથી આત્માને ભાવિત (સંસ્કારયુકત) કરીને વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવક પર્યાય પાળી, અગીઆરે ડિમાઓને સારી રીતે કાયાથી स्पर्श उरी, भास्सिडी ( भासनी) सोमनाथी मात्माने भूषित (सेवित) ४री, સાઠ ભકત (લેજન) અનશન દ્વારા ત્યાગ કરી, આલેચના પ્રતિક્રમણ કરી,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. २ मू. ११६-१२४ अध्ययनसमाप्तिः ३९३ कप्पे सोहम्मवडिंसयस्स महाविमाणस्स उत्तरपुरथिमेणं अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने । तत्थ णं अत्थेगइयाणं देवाणं चत्तारि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥१२३॥ “से णं भंते ! कामदेवे देवे ताओ देवलोगाओ अउक्खएणं भवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता कहिं गमिहिइ ? कहिं उववजिहिइ ? गोयमा ! महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ" ॥ निक्खेवो ॥१४॥
सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसा बीयं
___अज्झयणं समत्तं ॥२॥ कल्पे सौधर्मावतंसकस्य महाविमानस्योत्तरपौरस्त्येऽरुणाभे विमाने देवतयोपपन्नः। तत्र खलु अस्त्येककेषां देवानां चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ १२३ ।। स खलु भदन्त ! कामदेवो देवस्तस्माद्देवलोकादायुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेणानन्तरं चयं च्युत्वा कुत्र गमिष्यति? कुत्रोत्पत्स्यते ? गौतम! महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ! निक्षेपः ॥ १२४ ॥
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां द्वितीय
__ मध्ययनं समाप्तम् ॥ २॥ टीका-चयं देवशरीरम् । च्युत्वा धातूनामनेकार्थत्वात् त्यक्त्वेत्यर्थः ॥ ॥ ११६-१२४ ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगढल्लम-पसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपधनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहुछत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारी-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालवति-विरचितायामुपासकदशाङ्गमूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्याख्यायां व्याख्यायां द्वितीय-कामदेवाख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ २॥ सौधर्मावतंसक महाविमानके उत्तर-पूर्वभाग (ईशान कोण)के अरुणाभ नामक विमानमें देवरूपसे उत्पन्न हुआ। वहां किसी-किसी देवकी चार पल्योपमकी स्थिति कही गई है, सो कामदेव देव की भी चार સમાધિને પ્રાપ્ત થતે કાળ સમયે કાળ કરી સૌધર્મ ક૫માં, સૌધર્માવલંક મહા વિમાનના ઉત્તર-પૂર્વ ભાગ (ઈશાન કોણ) ના અરૂણાભ નામક વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાં કોઈ કોઈ દેવની ચાર પાપમની સ્થિતિ બતાવી છે. કામદેવ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ तृतीयमध्ययनम् ॥ अथ तृतीयमध्ययनमारभ्यते-'उक्खेवो तइयस्स' इत्यादि ।
मूलम्-उक्खेवो तइयस्स अज्झयणस्स । एवं खल्लु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणारसी नामं नयरी। कोटुए चेइए । जियसत्त राया ॥१२५॥ तत्थ णं वाणारसीए नयरीए चुलणीपिया नाम गाहावई परिवसइ अड्डे जाव अपरिभूए। सामा भारिया। अट्ठ हिरण्णकोडीओ निहाणपउत्ताओ, अट्ट बुड्डिपउत्ताओ, अट्ठ पवित्थरपउत्ताओ, अट्र वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं। जहा आणंदोराईसर जावसबकज्जवडावए याविहोत्था।सामी समोसढे। परिसा निग्गया, चुलणीपिया वि जहा आणंदो तहा निग्गओ। ____ छाया-उत्क्षेपस्तृतीयस्याध्ययनस्य। एवं खलु जम्बूः ? तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाराणसी नाम नगरी। कोष्ठकं चैत्यम् । जितशत्रू राजा ॥११५॥ तत्र खलु वाराणस्यां नगर्या चुलनीपिता नाम गाथापतिः परिवसति, आढ्यो यावदपरिभूतः। श्यामा भार्या । अष्ट हिरण्यकोव्यो निधानप्रयुक्ताः, अष्ट वृद्धिप्रयुक्ताः, अष्ट प्रविस्तरप्रयुक्ताः, अष्ट बजा दशगोसाहसिकेण व्रजेन । यथा आनन्दो राजेश्वर-यावत्सर्वकार्यवर्धापकश्चासीत् । स्वामी समवस्तः। परिषनिर्गता, चुलनीपिताऽपि यथाऽऽनपल्योपमकी स्थिति है ॥ १२३ ॥ गौतम स्वामी- "भगवन् ! कामदेव देवता उस देवलोकसे आयु, भव और स्थितिकाक्षय करके अनन्तर देव-पर्याय छोड़कर कहा जायगा ? कहाँ उत्पन्न होगा ? " । भगवान्-" गौतम ! महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होगा ॥ १२४ ।। सातवें अंग उपासकदशांगमूत्रके दूसरे कामदेव अध्ययनका
हिन्दी भाषानुवाद समाप्त ॥२॥ દેવની પણ ત્યાં ચાર પામની સ્થિતિ છે (૧૨૩).
ગૌતમ સ્વામી બેલ્યાઃ “ભગવન્! કામદેવ દેવતા એ દેવલેથી આયુ, ભવ અને સ્થિતિનો ક્ષય કરીને પછી દેવ પય છોડી કયાં જશે ? કયાં ઉત્પન થશે?” भगवान नया: " गोतम महावित क्षेत्रमा सिद्ध थशे.” (१२४). સાતમા ઉપાસકદશાંગસૂત્રના બીજા કામદેવ અધ્યયનનો
ગુજરાતી ભાષાનુવાદ સમાસ. (૨)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ०धर्म० टीका अ. ३ सू. १२५ - १२७ चुलनीपितृ गाथापतिवर्णनम् ३९५ तहेव गिहिधम्मं पडिवज्जइ । गोयमपुच्छा तहेव सेसं जहा कामदेवस्स जाव पोसहसालाए पोसहिए बंभयारी समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णत्तिं उवसंपज्जित्ताणं विहरइ ॥ १२६ ॥ तए णं तस्स चुलणीपियस्स समणोवासयस्स पुवरत्तावरत कालसमयंसि एगे देवे अंतियं पाउब्भूए ॥ १२७ ॥
न्दस्तथा निर्गतः । तथैव गृहिधर्म प्रतिपद्यते । गौतमपृच्छा तथैव शेषं यथा कामदेवस्य यावत् पोषधशालायां पौषधिको ब्रह्मचारी श्रमणस्य भगवतो महावीरस्पाssन्तिक धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति ॥ १२६ ॥ ततः खलु तस्य चुलनी पितुः श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापरत्र कालसमये एको देवोऽन्तिकं प्रादुर्भूतः ॥ १२७॥
टीका - उत्क्षेपः = मारम्भवाक्यमर्थाद् यथा प्रथम द्वितीययोरध्ययनयोः सुधस्वामिनं प्रति जम्बूस्वामिना मनः कृतस्तादृश एवास्याप्यध्ययनस्यारम्भे स्वयमूहनीय इति । शेषं सर्व स्पष्टम् ।। १२५-१२७ ॥
अब तीसरा अध्ययन कहते हैं
टीकार्थ- ' उक्खेवो तइयस्स इत्यादि प्रथम द्वितीय अध्ययनकी नाई तीसरेका भी प्रारम्भ सुधर्मा स्वामीके प्रति जम्बू स्वामीके प्रश्न करनेसे हुआ है । है जम्बू ! उस काल उस समय में वाराणसी (बनारस) नगरी, कोष्ठक चैत्य और जितशत्रू राजा था ॥ १२५ ॥ उस बनारस नगरी में चुलनीपिता नामक गाथापति रहता था। वह सब प्रकार सम्पन्न यावत् अपरिभूत ( अजेय ) था । श्यामा उसकी भार्या थी । आठ करोड़ सोनैया निधान (खजाने) में रखे थे, आठ करोड़ व्यापारमें ત્રીજું અધ્યયન.
હવે ત્રીજું અધ્યયન કહીએ છીએ.—
टीकार्थ - " उक्खेवो तइयस्स" - ४त्याहि प्रथम - द्वितीय अध्ययननी पेठे श्रीम અધ્યયનના પણ પ્રારંભ સુધર્માંસ્વામી પ્રત્યે જમ્મૂસ્વામીના પ્રશ્નથી થયા છે. हे भ्यू ! मे अणे, मे समये वारासणी ( मनारस ) नगरी, ओष्ठ सैत्याने જિતશત્રુ રાજા હતે. (૧૨૫) એ બનારસ નગરીમાં ચુલનીતિ! નામક ગાથાપતિ રહેતા હતા. એ સર્વ પ્રકારે સ ંપન્ન યાવત્ અપરિભૂત (અજેય) હતેા. શ્યામા તેની भार्या हुती. આઠ કરોડ સાનૈયા નિધાન (ખજાનામાં) રાખ્યા હતા, આઠ કરોડ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
___उपासकदशास्त्र छाया-ततः खलु स देव एकं महान्तं नीलोत्पल यावदसिं गृहीत्वा चुलनीपितरं श्रमणोपासकमेवमवादीत-हंभोः! चुलनीपितः ! श्रमणोपासक ! यथा कामदेवो यावन्न भनक्षि तर्हि तेऽहमद्य ज्येष्ठं पुत्रं स्वकतो गृहतो नयामि, नीत्वा तवाग्रतो घातयामि, घातयित्वा, त्रीणि मांसशूल्यकानि करोमि, कृत्वा, आदहनभृते कटाहे
लगे थे, और आठ करोड़ प्रविस्तर (लेन-देन)में लगे हुए थे। दस हजार गायोंके एक गोकुलके हिसाबसे आठ गोकुल थे, अर्थात् अस्सी हजारका गोवर्ग था। वह आनन्दकी तरह राजा ईश्वर आदिका आधार यावत् सब कार्योंका वर्द्धक था। महावीर स्वामी पधारे। परिषद् निकली। चुलनीपिता भी आनन्द श्रावककी भाति निकला, और उसी तरह गृहस्थ धर्मका स्वीकार किया। गौतमने पूछा। और शेष सब कथन कामदेवके समान समझता, यावत् पोषधशालामें ब्रह्मचारी रहकर श्रमण भगवान महावीर के समीपकी धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार कर विचरता थः ॥ १२६ ।। तब चुलनीपिता श्रावकके मामने रात्रिके पिछले समयमें एक देव प्रगट हुआ ॥ १२७ ॥
વ્યાપારમાં લગાડયા હતા, અને આઠ કરોડ વિસ્તર (લેણ-દેણ) માં રોકેલા હતા. દસ હજાર ગાયોનું એક ગેકુળના હિસાબે આઠ ગોકુળ હતાં, અર્થાત્ એંશી હજાર ગોવર્ગનાં પશુઓ હતાં. તે આનંદની પેઠે રાજા ઈશ્વર આદિને આધાર યાવત સર્વ કર્મને વર્ધક હતું. મહાવીર સ્વામી પધાર્યા, પરિષદ નીકળી. ચુલની પિતા પણ આનંદ શ્રાવકની પેઠે નીકળ્યો અને એજ રીતે તેણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. ગૌતમે પૂછ્યું. બાકીનું બધું કથન કામદેવની પેઠે સમજવું. યાવત પિષધશાળામાં બ્રહ્મચારી રહીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરતે હતે. (૧૨૬). પછી ચુલની પિતા શ્રાવકની સામે રાત્રિના પાછલા સમયમાં એક દેવ ४८ च्या. (१२७). . ....... . ..
..
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ३ सु. १२८- १४७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ३९७
"
मूलम्-त णं से देवे एगं महं नीलुप्पल जाव असिं गहाय चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी- हंभो चुलणीपिया ! समणोवासया ! जहा कामदेवो जाव न भंजेसि तो ते अहं अज जेई पुत्तं साओ गिहाओ निणेमि नीणित्ता तव अग्गओ घाए मि घाइत्ता तओ मंससोलए करेमि करिता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अहेमि, अदहित्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आइंचामि, जहा णं तुमं अट्टदुहट्टवसट्टे अकाले चैव जीवियाओ ववरोविजसि || १२८|| तए णं से चुलणीपिया समणोवासए तेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ ॥ १२९ ॥ तए णं से देवे चुलणीपियं समणोवासयं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता दोच्चपि तच्चपि चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी- हंभो चुलणीपिया ! समणोवासया ! तं चेत्र भणइ सो जाव विहरइ ॥ १३० ॥ तए णं से देवे चुलणीपियं समणोंवासयं अभीयं जाव पासित्ता आसुरते चुलणीपियस्स समणोवा सयस्स जेटुं पुत्तं गिहाओ नीणेइ, नीणित्ता अग्गओ घाएइ, घाइत्ता तओ मंससोल्लए करेइ, करिता आदाण
आदहामि, आदा तत्र गात्रं मांसेन च शोणितेन चाऽऽसिश्चामि यथा खलु स्वमादुःखार्त्तवशातकाल एवं जीविताद्वयपरोप्यसे || १२८ ॥ ततः खलु स ''चुलनीपिता श्रमणोपासकस्तेन देवेनैवमुक्तः सन् अभीतो यावद् विहरति ॥ १२९ ॥ ततः खलु स देवचुलनी पितरं श्रमणोपासकमभीतं यावत् पश्यति, दृष्ट्वा द्वितीयमपि तृतीयमपि चुलनीपितरं श्रमणोपासकमेवमवादीत् “ हंभो चुलनीपितः ! श्रमणोपासक !" तदेव भणति स यावद्विहरति ॥ १३० ॥ ततः खलु स 'देवलनीपितरं श्रमणोपासकमभीतं यावद् दृष्ट्रा, आशुरक्त शुलनीपितुः श्रमणोपासकस्य ज्येष्ठं पुत्रं गृहाभयति, नीस्वाऽग्रतो घातयति, घातयित्वा त्रीणि
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
उपासकदशाङ्गसूत्रे भरियंसि कडाहयंसि अइहेइ, अदहिता चुलणीपियस्स समणोबासयस्स गायं मंसेण य सोणिएण य आइंचइ ॥१३१॥ तए णं से चलणीपिया समणोवासए तं उज्जलं जाव अहियासेइ ॥१३२॥ तए णं से देवे चुलणीपियं समणोवासयं अभीयं जाव पासइ,पासित्ता दोचंपि तच्चपि चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी-हंभो चुलणी पिया ! समणोवासया! अपत्थियपत्थया! जाव न भंजेसि तोते अहं अज मज्झिमं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेमि, नीणित्ता तव अग्गओ घाएमि जहा जेटं पुत्तं तहेव भणइ,तहेव करेइ ! एवं तञ्चंपिकणीयसं जाव अहियासेइ ॥१३३॥ तए णं से देवेचुलणीपियं समणोवासयं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता चउत्थंपि चुलणी. पियं समणोवासयं एवं वयासी-हंभो चुलणीपिया! समणोवासया! अपत्थियपत्थया! जइ णं तुमं जाव न भंजेसि तओ अहं अज जा इमा तव माया भद्दा सत्थवाही देवयगुरुजणणी दुकरदुकरकारिया
मांसशूल्यकानि करोति, कृत्वा आदहनभृते कटाहे आदहति, आदह्य चुलनीपितुः श्रमणोपासकस्य गात्रं मांसेन च शोणितेन चाऽऽसिञ्चति ॥ १३१ ।। ततः खलु स चुलनीपिता श्रमणोपासकस्तामुज्ज्वलां यावदध्यास्ते ॥ १३२ ॥ ततः खलु स देवचुलनीपितरं श्रमणोपासकभीतं यावत् पश्यति, दृष्ट्वा द्वितीयमपि तृतीयमपि चुलनीपितरं श्रमणोपासकमेवमवादीत-" हंभोः चुलनीपितः श्रमणोपासक ! अमार्थितपार्थक ! यावन भनक्षि तर्हि तेऽहमद्य मध्यमं पुत्रं स्वस्माद् गृहान्नयामि, नीत्वा तवाऽग्रतो घातयामि" यथा ज्येष्ठं पुत्रं तथैव भणति, तथैव करोति । एवं तृतीयमपि कनीयांसं यावदध्यास्ते ॥१३३।। ततः खलु स देवचुलनीपितरं श्रमणोपासकमभीतं यावत्पश्यति, दृष्ट्वा चतुर्थमपि चुवनीपितरं श्रमणोपासकमेवमवादीत-"हंभोः चुलनीपितः ? श्रमणोपासक ? अमार्थितमार्थक ? यदि खलु त्वं यावन भनक्षि ततोऽहमध येयं तव माता भद्रा सार्थवाही दैवतगुरुजननी दुष्करदुष्करकारिका
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ३ ० १२८-१४७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ३९९ तं ते साओ गिहाओ नीणेभि, नीणित्ता तव अग्गओ घाएमि, घाइत्ता तओ मंससोल्लए करेमि करिता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अदहेमि, अवहित्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आइंचामि, जहा णं तुमं अवसट्टे अकाले चेव जीवियाओ ववरोविजसि ॥१३४॥ तए णं से चुलणीपिया समणोवासए तेणं देवेणं एवं बुत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ ॥ १९५॥ तए णं से देवे चलणी पियं समणोवासयं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ, पासित्ता चलणी पियं समणोवासयं दोच्चंपि तच्चपि एवं वयासी- हंभो चुलणीपिया ! समणोवासया ! तहेव जाव ववरोविजसि ॥१३६॥ तए णं तस्स चुलणीपियस्स समणावासयस्स तेणं देवेणं दोच्चंपि तच्चपि एवं वृत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झत्थिए० - "अहो णं इमे पुरिसे अणारिए अणारियबुद्धी अणारियाई पावाई कम्माई समायरइ, जेणं मम जेहूं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेइ, नीणित्ता मम अग्गओ घाएइ, घाइत्ता जहा कयं तहा चिंतेइ जाव गाय आइंचइ, जेणं
19
तां ते स्वस्माद् गृहान्नयामि, नीत्वा तवाग्रतो घातयामि, घातयित्वा त्रीणि मांसशुल्यकानि करोमि, कृत्वाऽऽदहनभृते कटाहे आदहामि, आदा तव गात्रं मांसेन च शोणितेन चाऽऽसिश्चामि यथा खलु स्वमार्त्तदुःखार्त्तवशातकाल एव जीवितापरोप्यसे ॥ १३४ ॥ ततः खलु स चुलनीपिता श्रमणोपासकस्तेन देवेनैवमुक्तः सन्नभीतो यावद्विहरति ॥ १३५ ॥ ततः खलु स देवचुलनीपितरं श्रमणोपासकमभीतं यावद विहरमाणं पश्यति, दृष्ट्वा चुलनीपितरं श्रमणोपासकं द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमवादीत् -"हंभो: चुलनीषितः ! श्रमणोपासक यावद् व्यपरोप्यसे " ।। १३६ ।। ततः खलु तस्य चुलनीपितुः श्रमणोपासकस्य तेन देवेन द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमुक्तस्य सतोऽयमेतद्रूप आध्यात्मिकः -" अहो ! खलु अयं पुरुषोsनार्यः अनार्यबुद्धिरनार्याणि पापानि कर्माणि समाचरति, यः खलु मम ज्येष्ठं पुत्रं स्वस्माद् गृहान्नयति, नीत्वा ममाग्रतो घातयति, घातयित्वा ' यथा कृतं
01
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उपासकदशासूत्रे मम मज्झिमं पुत्तं साओ गिहाओ जाव साणिएण य आइंचइ, जेणं मम कणीयसं पुत्तं साओ गिहाओ तहेव जाव आइंचइ, जावि यणंइमा मम माया भद्दा सत्थवाही देवगुरुजणणी दुक्कर-दुक्करकारिया तंपि य णं इच्छइ साओ गिहाओ नीणेत्ता मम अग्गओ घाइत्तए,तं सेयं खलु मम एयं पुरिसंगिणिहत्तए"-त्ति कटु उहाइए, सेवि य आगासे उप्पइए, तेणे च खंभे आसाइए, महया महया सदेणं कोलाहले कए ॥१३७॥ तए णं सा भदा सत्थवाही तं कोलाहलसंद सोचा निसम्म जेणेव चुलणीपिया समणोवासए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी-"किण्णं पुत्ता! तुम महया२ सद्देणं कोलाहले कए ?" ॥१३८॥ तए णं से चुलणीपिया समणोवासए अम्मयं भई सत्थवाहिं एवं वयासी-“एवं खल्लु अम्मो! न जाणामि केवि पुरिसे आसुरत्ते ५ एगं महं नीलुप्पल० असिं गहाय मम एवं वयोसी
तथा चिन्तयति यावद्गात्रमासिञ्चति, यः खलु मम मध्यमं पुत्रं स्वस्माद् गृहाद् यावत्शोणितेन चाऽऽसिञ्चति, येन मम कनीयांसं पुत्रं स्वस्माद् गृहात्तथैव यावद्-आसिश्वति, याऽपि च खलु-इयं मम माता भद्रा सार्थवाही दैवतगुरुजननी दुष्करदुष्करकारिका तामपि च खलु इच्छति स्वस्माद् गृहान्नीत्वा ममाग्रतो घातयितुम् , तच्छ्रेयः खलु ममैतं पुरुषं ग्रहीतुम् ,, इति कृत्वोत्थितः, सोऽपि चाकाशे उत्पतितः, तेन च स्तम्भ आसादितः, महता महता शब्देन कोलाहलः कृतः ॥ १३७ ॥ ततः खलु सा भद्रा सार्थवाही तं कोलाहलशब्दं श्रुत्वा निशम्य येनैव चुलनीपिता श्रमणो'पासकस्तेनैवोपागच्छति, उपागल्य चुलनीपितरं श्रमणोपासकमेवमवादी." कि खलु पुत्र ! त्वया महता महता शब्देन कोलाहलः कृतः?" ॥१३८॥ ततः खलु स चुलनीपिता श्रमणोपासकोऽम्बिकां भद्रां सार्थवाहीमेवमवादीत-"एवं खलु अम्ब ! न जानामि कोऽपि पुरुष आशुरक्तः ५ एकं महान्तं
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ. ३ सू. १३९ - १४७ देवकृतोपसर्गवर्णनम्
४०१
भो चुलणीपिया ! समणोवासया! अपत्थियपत्थया ! जाव वज्जिया ! जइ णं तुमं जवा ववरोविज्जसि ॥ १३९ ॥ तए णं अहं तेणं पुरिसेणं एवं वृत्ते समाणे अभीए जाव विहरामि ॥ १४० ॥ तए णं से पुरिसे ममं अभीयं जाव विहरमाणं पासइ, पासित्ता मम दोच्चंपि तच्चंपि एवं वयासी - हंभो चुलणीपिया ! समणोवासया ! तहेव जाव गायं आईच ॥ १४१ ॥ तए णं अहं तं उज्जलं जाव - अहियासेमि । एवं तहेव उच्चारेयवं सवं जाव कणीयसं जाव आइंचइ | अहं तं उज्जलं जाव अहियामि ॥ १४२ ॥ तए णं से पुरिसे ममं अभीयं जाव पासइ, पासित्ता मम चउत्थंपि एवं वयासी - हंभो चलणीपिया ! समणोवासया ! अपत्थियपत्थया ! जाव न भंजेसि तो ते अज जा इमा माया देवयगुरु जाव ववरोविजसि ॥ १४३ ॥ तए णं अहं तेणं पुरिसेणं एवं वृत्ते समाणे अभीए जाव विहरामि ॥ १४४ ॥ तए णं से पुरिसे दोच्चंपि तचंपि मम एवं वयासी - हंभो चुलणीपिया !
नीलोत्पल० असिं गृहीत्वा ममैवमवादीत् -"हंभोः चुलनीपितः ! श्रमणोपासक ! प्रार्थितार्थक ! यावदु वर्जित ! यदि खलु त्वं यावद्वय परोप्य से" ॥१३९॥ ततः खल्वहं तेन पुरुषेणैवमुक्तः सन्नभीतो यावद्विहरामि ॥ १४० ॥ ततः खलु स पुरुषो माम् अभीतं यावद् विहरमाणं पश्यति, दृष्ट्वा मम द्वितीयमपि तृतीयमप्येश्रमवादीत् - "भोः चुलनीपितः ! श्रमणोपासक 1" तथैव यावद् गात्रमासिञ्चति ॥ १४१ ॥ ततः खल्वहं तामुज्ज्वलां यावद् अध्यासे । एवं तथैवोच्चारयितव्यं सर्वे यावत्कनीयांसं यावद् आसिञ्चति । अहं तामुज्ज्वलां यावद् अध्यासे ॥१४२॥ ततः खल्लुस पुरुषो मामभीतं यावत्पश्यति, दृष्ट्वा मम चतुर्थमप्येवमवादीत्- हंभोः चुलनीपितः ! श्रमणोपासक ! अप्रार्थितप्रार्थक ! यावन्न भनक्षि तर्हि तेऽद्य या इयं माता दैवत- गुरु यावद् व्यपरोप्यसे ॥ १४३ ॥ ततः खल्वहं तेन पुरुषेणैवमुक्तः समभीतो यावद् विहरामि ॥ १४४ ॥ ततः खलु स पुरुषो द्वितीयमपि तृतीयमपि
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
उपासकदशाङ्गसूत्रे समणोवासया ! अज जाव ववरोविजसि ॥१४५॥ तए णं तेणं पुरिसेणं दोच्चंपि तच्चपि मम एवं वुत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए० अहो णं इमे पुरिसे अणारिए जाव समायरइ, जे णं मम जेटुं पुत्तं साओ गिहाओ तहेव जाव कणीयसं जाव आइंचइ, तुब्भेवि य णं इच्छइ साओ गिहाओ नीणेत्ता मम अग्गओ घाइतए, तं सेयं खलु मम एवं पुरिसं गिण्हित्तएति कट्ठ उट्ठाइए, सेवि य आगासे उप्पइए, मएवि य खंभे आसाइए,महया महया सदेणं कोलाहले कए ॥१४६॥ तए णं सा भदा सत्थवाही चुलणीपियं समणोवासयं एवं वयासी-नो खलु केइ पुरिसे तव जाव कणीयसं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेइ, नीणित्ता तव अग्गओ घाएइ । एस णं केइ पुरिसे तव उवसग्गं करेइ । एस णं तुमे विदरिसणे दिहे ! तं गं तुम इयाणि भग्गनियमे भग्गपोसहे विहरसि । तंणं तुमं पुत्ता ! एयस्स ठाणस्स आलोएहि जाव पडिवजाहि॥१४७॥
ममैवमवादीत्-हंभोः चुलनीपितः ! श्रमणोपासक ! अघ यावद् व्यपरोप्यसे ॥१४५॥ततः खलु तेन पुरुषेण द्वितीयमपि तृतीयमपि ममैवमुक्तस्य सतोऽयमेतद्रूप आध्यात्मिकः०-अहो ! खल्वयं पुरुषोऽनायों यावत्समाचरति यः खलु मम ज्येष्ठं पुत्रं स्वस्माद् गृहात्तथैव यावत्कनीयांसं यावदासिवति,युष्मानपि च खल्विच्छति स्वस्माद् गृहानीत्वा ममाग्रतो घातयितुं, तच्छ्रेयः खलु ममतं पुरुषं ग्रहीतुमिति कृत्वोत्थितः, सोऽपि चाऽऽकाशे उत्पतितः मयाऽपि च स्तम्भ आसादितः, महतार शब्देन कोलाहलः कृतः ॥१४६॥ ततः खलु सा भद्रा सार्थवाही चुलनीपितरं श्रमणोपासकमेवमवादी-नो खलु कोऽपि पुरुषस्तव यावत्कनीयांसं पुत्रं स्वस्माद् गृहानयति, नीत्वा तवाग्रतो घातयति, एष खल्लु कोऽपि पुरुषस्तवोपसर्ग करोति, एतत्खलु त्वया विदर्शनं दृष्टं, तत्खलु त्वमिदानीं भग्ननियमो भग्नपोषधो विहरसि । तरखल्लु त्वं पुत्र ! एतस्य स्थानस्य आलोचय यावत्मतिपद्यस्व ॥१४७॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ३ सू० १३९-१४७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ४०३
टीका-'मांसे'-ति-शूले ग्रथित्वा पचनीयानि शूल्यानि तान्येव शुल्यकानि, मांसशूल्यकानि-मांसखण्डानि । आदहनेति-आदहनमतिपक्वं तैलादि 'अदहन' इति लोकमसिद्धं तेन भृते पूर्णे,आदहामि उत्कालयामि । कनीयांसं कनिष्ठम् । भद्रा=
टीकार्थ-'तए णं से ' इत्यादि वह देव नील कमलके समान यावत् तलवार लेकर घुलनीपिता श्रावकसे बोला-“हे घुलनीपिता श्रावक ! 'कामदेवकी तरह कहना' यावत् शील आदिको भंग नहीं करेगा तो तुम्हारे बड़े लन्केको घरसे लाता हूँ और लाकर तुम्हारे सामने उसका घात करूंगा। उसे घात कर मैं शूल (सूया) में पिरो कर पचानेके योग्य तीन, मांसके खण्ड करडालूंगा, और खण्ड करके अदहन (आधन) भरी हुई कढाई में उकालूंगा। उकाल कर मांस और रक्तसे तुम्हारा शरीर इस प्रकार सींचंगा कि जिससे तू अत्यन्त दुःखकी पीडित होकर अकालमें ही जीवितसे अलग हो जायगा अर्थात् मर जायगा ॥ १२८ ॥ चुलनीपिता श्रमणोपासक देवता के ऐसा कहने पर निर्भय यावत् विचरता रहा ।। १२९ ॥ तब देवने चुलनीपिता श्रावकको निर्भय यावत् देखा और देखकर दूसरी बार
और तीसरी बार चुलनीपितासे इसी प्रकार कहने लगा-" हे श्रावक चुलनीपिता!" इत्यादि सब पूर्वोक्त प्रकार धमकी दी, मगर चुलनीपिता निर्भय ही बना रहा। देवने देखा अब भी चुलनीपिता श्रावक
टीकार्थ-'तेए णं से-त्या से देव नीलम २वी यात तपार લઈને ચુલનીપિતા શ્રાવક પ્રતિ બેલ્યો : “હ ચુલની પિતા શ્રાવક! (કામદેવની પેઠે સમજી લેવું ) યાવત શીલ આદિને ભંગ નહિં કરે, તે તારા મોટા પુત્રને ઘેરથી લાવીશ અને તારી સામે તેને ઘાત કરીશ. તેને ઘાત કરીને હું શૂળીમાં પરેવી પથાવવાને યેચ માંસના ત્રણ ખંડ કરીશ, અને ખંડ કરી આંધણભરી કઢાઇમાં ઉકાળીશ. પછી માંસ અને લોહી તારા શરીર પર એ પ્રમાણે સીંચીશ કે જેથી તું અત્યંત દુ:ખની પીડાથી પીડિત થઈને અકાળે જ મરણ પામીશ.” (૧૨૮). ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક દેવતાનું આવું કથન સાંભળીને પણ નિર્ભય યાવતું વિચારી રહ્યો. (૧૨). પછી દેવે ચુલની પિતા શ્રાવકને નિર્ભય યાવત જોયો અને બીજીવાર તથા ત્રીજીવાર તેને આ પ્રમાણે કહેવા લાગેઃ “હે શ્રાવક ચલનીપિતા !” ઈત્યાદિ પૂર્વોકત પ્રકારે ધમકી આપી, પણ ચુલની પિતા શ્રાવક ભયભીત થયે નહિ, યાવત એમ ને એમ વિચારી રહ્યો. (૧૩૦). એટલે દેવ ક્રોધિત થઈને ચુલનીપિતા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
४.४
उपासकदशामने भद्रानाम्नी, दैवतगुरुजननी-पूज्यत्वादेवतस्वरूपा,हितचिन्तकत्व-सदुपदेशदात्रीत्वा भ्यां गुरुस्वरूपा, जन्मदात्रीत्वाच्च जननी। दुष्करेति-दुष्कर-दुष्कराणाम् अतिदुष्कराणां गर्भस्थापन-जन्मदान-पालनादीनां कर्मणां कारिका सम्पादिका । अनार्याणि भयभीत नहीं हुआ यावत् वैसाही विचरता रहा ॥ १३० ॥ तो वह क्रोधित होकर चुलनीपिता श्रावकके बड़े लड़केको घरसे ले आया। लाकर उसके सामने घात करने लगा। घात कर तीन मांसके टुकड़े किये। टुकड़े करके अदहन चढ़े हुए कढ़ाहेमें उकाला, उकाल कर चुलनीपिता श्रावकका शरीर मांस और खूनसे सींचने लगा ॥१३१॥ चुलनीपिता श्रावकने उस असह्य वेदनाको सहन किया ॥१३२॥ तब भी देवने चुलनीपिता श्रावकको निर्भय यावत् देखा तो दूसरी बार और तीसरी वार भी चुलनीपिता श्रावकसे कहा-हंभो चुलनीपिता श्रावक ! अरे अनिष्टके कामी ! यावत् तू शील आदिको भंग नहीं करता तो मैं आज तुम्हारे मँझले लडकेको घरसे लाता हूँ और तेरे सामने घात करता हूँ। ज्येष्ठ पुत्रके लिए जैसा कहा था वैसा ही कहा और किया। इसी प्रकार तीसरे छोटे लड़के के लिए भी कहा और वैसा ही किया। तब भी चुलनीपिता श्रावकने यावत् असह्य वेदनाको सहन किया ॥ १३३ ॥ तब उसने चौथी बार चुलनीपिता श्रावकसे कहा"ओ चुलनीपिता श्रमणोपासक । अनिष्टके कामी ! यदि तू यावत् શ્રાવકના મોટા પુત્રને ઘેરથી લઈ આવ્યો, અને તેની સમીપે જ તેના પુત્રને ઘાત કરવા લાગ્યો. ઘાત કરીને માંસના ત્રણ ટુકડા કર્યા, આંધણ ચડાવેલી કડાઈમાં ઉકાળ્યા અને પછી ચુલની પિતા શ્રાવકના શરીર પર માંસ અને લેહી સીંચવા (छांट) साश्या. (१३१). युसनीपिता से मसरा वहना सहन ४३श. (१३२). ત્યારે પણ દેવે ચુલનીપિતાને નિર્ભય યાવત જોયો, એટલે બીજી અને ત્રીજીવાર પણ ચુલની પિતા શ્રાવકને કહ્યું: હે ચુલની પિતા શ્રાવક! અરે અનિષ્ટના કામી! યાવત્ તું શીલ આદિને ભંગ નહિ કરે તે હું આજ તારા મધ્યમ (વચ્ચેટ) પુત્રને ઘેરથી લઈ આવીશ અને તારી સામે તેને ઘાત કરીશ. મેટા પુત્રના સંબંધમાં જેવું કહ્યું હતું તેવું જ કહ્યું અને કર્યું. એ જ પ્રમાણે ત્રીજા નાના છોકરાના સંબંધમાં પણ કહ્યું અને કર્યું તે પણ ચુલનીપિતા શ્રાવકે થાવત અસહ્યા વેદના સહન કરી. (૧૩૩). એટલે દેવે જેથી વાર ચુલની પિતાને કહ્યું: “હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક! અનિષ્ટના કામી ! જે તું યાવત ભંગ નહિ કરે તે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ३ मू० १३९-१४७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ४०५
अतिगर्हितानि । आसादितः गृहीतः। विदर्शनं विपरीतं यद्वा विरूपाकारंदर्शनम् । भग्नेति-भग्नः विनष्टः नियमः स्थूलमाणातिपातविरनणरूपं व्रतं यस्य सः, कषायोदयेन विचलितचित्तत्वात् । ननु सापराधार्थ तथाऽऽचरणं युक्तमेव व्रतस्य भंग नहीं करता तो यह जो तेरी पूज्य होनेसे देवतास्वरूप, सदुपदेश देनेवाली और हितचिन्तक होनेके कारण गुरु और जन्म देनेवाली होनेसे जननी, गर्भधारण लालन-पालन आदि दुष्करसे दुष्कर कार्य करनेवाली माता भद्रा सार्थवाही है उसे घरसे लाता हूँ और लाकर तेरे सामने ही उसके प्राण लेता हूँ। प्राण लेकर उसके मांसके तीन टुकड़े करके अदहन भरे कढ़ाहेमें उकालता हूँ। उकाल कर तेरे शरीरको उसके मांस और लोहूसे सींचता हूँ, जिससे तू अत्यन्त दुःखी होकर अकाल ही कालके गालमें चला जायगा अर्थात् मरजायगा॥१३४॥ चुलनीपिता श्रावक देवके ऐसा कहने पर भी निर्भय यावत् विचरता रहा॥१३५॥ देवताने उसे निर्भय विचरता देखा तो उससे दूसरी बार और तीसरी बार भी ऐसा ही कहा-"अहो चुलनीपिता श्रावक ! उसी प्रकार यावत् मारा जायगा" ॥ १३६॥ देवके दूसरी तीसरी बार ऐसा कहने पर चुलनीपिता श्रावक इस प्रकार विचारने लगा-"अहो यह पुरुष अनार्य है, इसकी बुद्धि अनार्य है, यह अनार्ग-पाप-कर्मोंका आचरण करता है, इसने मेरे बडे पुत्रको घरसे उठा लाया और मेरे सामने उसे मार डाला 'इस प्रकार આજે તારી પૂજ્ય હેઈને દેવતાસ્વરૂપ, સદુપદેશ આપનારી અને હિતચિંતક હેઈને ગુરૂ ત્થા જન્મ દેનારી હોઈને જનની, ગર્ભ ધારણ લાલન-પાલન આદિ દુષ્કરમાં દુષ્કર કાર્ય કરનારી માતા ભદ્રા સાર્થવાહી છે, તેને તારા ઘેરથી લાવું છું અને તારી સામે જ તેના પ્રાણ લઉં છું. પ્રાણું લઈને તેના માંસના ત્રણ ટુકડા કરી આંધણભરી કઢાઈમાં ઉકાળીશ અને તારા શરીર પર તે માંસ અને લેહી છાંટીશ. જેથી તું અત્યંત દુઃખી થઈને અકાળે જ મૃત્યુને પામીશ (૧૩૪). દેવે એમ કહા છતાં ચુલનીપિતા શ્રાવક નિર્ભય યાવત વિચરી રહ્યો. (૧૩૫). દેવતાએ તેને નિર્ભય રહેલે જોઈને બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એમજ કહ્યું કે “અહ ચુલની પિતા શ્રાવક ! એ પ્રમાણે યાવત તું મા જશે” (૧૩૬). દેવે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ કહ્યું એટલે ચુલનીપિતા શ્રાવક એ પ્રમાણે વિચારવા લાગ્યું કે “અહો ! આ પુરૂષ અનાર્ય છે, તેની બુદ્ધિ અનાર્ય છે, એ અનાર્ય-પાપ-કર્મોનું આચરણ કરે છે. તેણે મારા મોટા પુત્રને ઘેરથી ઉપાડી લાવી મારી સામે તેને મારી નાખે. (એ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे निरपराधमात्रविषयकत्वादोति चेन्न, अनेन चुलनीपित्रा सापराधनिरपराधोभयविषयकवतस्याङ्गीकरणात् । भग्नपोषधः-विचलितचित्तत्वादेव । एतस्येति-अत्र 'विषये' इत्यस्य शेषः,यद्वा 'प्राकृतत्वाद् द्वितीयाथै षष्ठी-'एतत्स्थान'-मित्यर्थः,आलोचय= देवने जो जो किया सो सब सोचने लगा' फिर मेरे शरीरको मांस लोहसे सींचा, बाद मेरे मँझले लडकेको लाया यावत मेरे शरीरको मांस
और लोहूसे सींचा, फिर मेरे छोटे लड़केको घरसे ले आया यावत् खूनसे मेरे शरीरको सींचा। इतने पर भी इसे सन्तोष नहीं हुआ, अब यह जो मेरी देवता और गुरु स्वरूप जननी, मेरे लिए कठोरसे कठोर कष्ट सहने वाली माता भद्रा सार्थवाही है उसे भी घरसे लाकर मेरे सामनेमार डालना चाहता है, अब इस पुरुषको पकड़ लेनाही अच्छा है।" ऐसा विचार कर वह उठा किन्तु वह देवता आकाशमें उछल गया, चुलनीपिताने एक खंभा पकड़ लिया और जोर जोर से चिल्लाया ॥१३७॥ भद्रा सार्थवाहीने उस चिल्लाहटको सुन कर समझ कर जिस ओर चुलनीपिता श्रावक था उसी ओर आई और आकर चुलनीपिता श्रावकसे बोली-"बेटा ! तुम ऐसे जोर-जोरसे क्यों चिल्लाए ?" ॥१३८।। चुलनीपिता श्रावक अपनी माता भद्रा सार्थवाहीसे कहने लगा-"हे मा ! न जाने कौन पुरुष क्रोधित होकर एक बड़ी नीली तलवार लेकर मुझसे बोला-" हे चुलनीपिता श्रावक ! अनिष्टके कामी ! यदि शीलादिका त्याग न करेगा तो यावत् मार डालँगा" ५३९॥ उसके ऐसा પ્રમાણે દેવે જે જે કર્યું તે બધું તે વિચારવા લાગ્યા) પછી મારા શરીર પર માંસલેહી છાંટયાં, તે પછી મારા વચ્ચેટ પુત્રને તે લાવ્યો યાવત્ મારા શરીર પર માંસ અને લેહીં છાંટયાં, તે પછી મારા નાના પુત્રને ઘેરથી લાવી ચાવતુ લેહી મારા શરીરે છાંટયું. એટલાથી પણ તેને સંતોષ ન થયા. હવે તે મારી દેવતાસ્વરૂપ અને ગુરૂસ્વરૂપ જનના, મારે માટે કઠેરમાં કઠેર કટ સહન કરનારી માતા ભદ્રા સાર્થવાહી છે તેને પણ ઘેરથી લાવી મારી સમીપે મારી નાંખવા ઈચ્છે છે, હવે મારે એ પુરૂષને પકડી લે એજ ઠીક છે.”
એમ વિચાર કરીને તે ઉઠ, પરંતુ તે દેવતા આકાશમાં ઉડી ગયે, ચુલનીપિતાએ એક થાંભલાને પકડી લીધું અને જોરથી ચીસ નાંખી. (૧૩૭). ભદ્રા સાર્થવાહી એ ચીસ સાંભળી સમજીને જે બાજુએ ચુલની પિતા શ્રાવક હતું તે બાજુએ આવી અને ચુલની પિતા શ્રાવકને કહેવા લાગી. “બેટા! તેં એમ જોરથી કેમ ચીસ પાડી?” (૧૩૮). ચુલની પિતા શ્રાવક પિતાની માતા ભદ્રા સાર્થવાહીને કહેવા લાગે
હે મા શી ખબર, કેઈ પુરૂષ ક્રોધિત થઈને એક મોટી નીલી તલવાર લઈને મને કહેવા લાગ્યુઃ “હે ચલન પિતા શ્રાવક! અનિષ્ટના કામી! જે તું શીલાદિને ત્યાગ નહિ કરે તે યાવત મારી નાંખીશ.” (૧૩૯). તેના એવા કથનથી હું ભયભીત ન થતાં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ३ सू. १३९-१४७ देवकतोपसर्गवर्णनम् ४०७ कहने पर मै भय भीत न होता हुआ विचरता हूँ ॥ १४० ॥ तब उसने मुझे निर्भय विचरते देख, दुसरी तीसरी बार फिर ऐसा ही कहा-“हे चुलनीपिता श्रमणोपासक ! "'पहलेकी तरह ' यावत् शरीरको सींचा ॥१४१॥ मैंने उस असह्य वेदनाको सह लिया। इसी प्रकार सब कहना चाहिए यावत् छोटे लड़केको मार डाला और मेरे शरीरको मांस ओर सुनसे सींचा । मैंने उस असह्य वेदनाको भी सह लिया ॥ १४२॥ उसने मुझे निर्भय देखा तो चौथी बार फिर बोला-" हे चुलनीपिता श्रावक ! अनिष्टके कामी ! यावद् तू व्रतभंग नहीं करता तो जो यह तेरी माता देव-गुरु-स्वरूप है यावत् तं मर जायगा"॥१४३॥ तब उसके ऐसा कहने पर भी मैं निर्भय विचरता रहा ॥ १४४ ॥ तब वह दूसरी तीसरी वार भी मुझे ऐसा ही बोला कि-"चुलनीपिता श्रावक! आज यावत मारा जायगा" ॥ १४५ ॥ उसके दूसरी तीसरी वार ऐसा कहने पर मुझे ऐसा विचार आया-" यह अनायें पुरुष है, इसकी बुद्धि भी अनार्य है अतः अनार्य आचरण करता है, इसने मेरे बड़े मंझले और छोटे लड़केको मार डाला और मेरा शरीर खूनसे सींचा, अब यह माको (तुम्हें) भी मेरे सामने लाकर मार डालनेकी इच्छा करता है, अतः इसे पकड़ लेना ही अच्छा है"। ऐसा विचार कर ज्यों ही मैं उठा कि वह आकाशमें उड़ गया, मैनें खंभा पकड लिया और जोर-जोरसे चिल्लाया" ॥ १४६॥ वियरी रह्यो छु. (१४०). मेम भने निर्णय वियरत न, तो भी-त्रीवार ફરીથી એમ કહ્યું હે “હે ચુલની પિતા શ્રમણોપાસક! (પહેલાંની પેઠે) યાવત શરીર પર માંસ-લેહી છાંટયાં (૧૪૧). મેં એ અસહ્ય વેદનાને સહી લીધી. એ પ્રમાણે બધું કહ્યું યાવત નાના પુત્રને મારી નાંખ્યું અને મારા શરીર પર લેહી અને માંસ છાંટયું. મેં એ અસહ્ય વેદનાને સહી લીધી. (૧૪૨) તેણે મને નિર્ભય જે એટલે ચેથીવાર બેઃ “હે ચુલની પિતા શ્રાવક! અનિષ્ટના કામી યાવત તું શિલાદિને ભંગ નથી કરતે તે જે આ તારી માતા દેવ-ગુરૂ સ્વરૂપ છે યાવતું તું મરી ४५A. (१४3). ते सम यु छत पर निर्भय रहो. (१४४). पछी ते બીજી–ત્રીજીવાર પણ મને એમજ કહ્યું કે “ચુલની પિતા શ્રાવક! આજ યાવત માર્યો જઈશ.” (૧૪૫). એણે બીજી–ગીજીવાર એવું કહેતાં મને એ વિચાર આવ્યું કે “આ અનાર્ય પુરૂષ છે, તેની બુદ્ધિ પણ અનાર્ય છે, તેથી તે અનાર્ય આચરણ કરે છે, એણે મારા મેટા, વચ્ચેટ અને નાના પુત્રને મારી નાંખ્યા, તેમનાં માંસ-લેહી મારા શરીર છાંટયાં, હવે તે માતાને (તમને) પણ મારી સામે લાવી મારી નાખવાની ઈચ્છા કરે છે, માટે એને પકડી લે એ જ ઠીક છે, એમ વિચારીને હું ઉઠયે, ત્યાં તે આકાશમાં ઉડી ગયે, મેં થાંભલે પકડી લીધે અને જોરથી ચીસ પાડી. (૧૪૬). પછી ભદ્રા સાર્થવાહી ચુલની પિતાને કહેવા લાગી ?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
उपासकदशाङ्गसूत्रे
गुरुसमक्षं प्रकटय । यावदिति-अत्र यावच्छ-देन पडिकमाहि निंदाहि गरिहाहि विउहाहि fause or अहारिहं तवोकम्मं पायच्छित्तं पडिवज्जाहि' इत्येषां ग्रहणम्, तच्छाया च- 'प्रतिक्राम, निन्द, गर्हस्व, वित्रोटय, विशोधय, अभ्युत्तिष्ठस्व, यथाई तपःकर्म प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यस्व' इति, तत्र प्रतिक्राम= निवर्त्तस्वास्मादकरणात्, निन्दस्वसाक्षिकां कुत्सां कुरु, गर्हस्व = गुरुसमक्षं कुत्सां कुरु, वित्रोटय=तद्भावातुबन्धं छिन्धि विशोधय=अतिचारमलम पनोदयेत्यर्थः स्पष्टमन्यत् । अत्र 'यथाई तपःकर्म प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यस्त्र' इत्यभिधानाज्जीतव्यवहारेण श्रावकमायचित्तस्यापि निशीथादौ गम्यमानत्वं प्रतीयते ।। १२८ - १४७ ॥
तब भद्रा सार्थवाही चुलनीपिता श्रवकसे बोली- कोई भी पुरुष किसी भी पुत्रको घरसे नहीं लाया, न तेरे सामने मारा है । किसी पुरुषने तुझे यह उपसर्ग किया है । तुने यह भयंकर घटना देखी है । अब कषायके उदयसे चलितचित्त होकर उस पुरुषको मारने की प्रवृत्ति तेरी हुई, उस घातकी प्रवृत्तिसे स्थूल प्राणातिपातविरमाणव्रत और पोषधव्रतका भंग हुआ। अगर कहें कि श्रावकको तो निरपराध प्राणीकी हिंसाका त्याग होता है और वह तो सापराधी था, सो यह कहना ठीक नहीं, क्योंकि श्रावकको पोषधव्रतमें सापराध और निरपराध दोनोंके मारनेका त्याग होता है, इसलिए बेटा ! इस स्थान ( विषय ) की तुम आलोचना करो, प्रतिक्रमण करो, अपनी और गुरुकी साक्षीसे निन्दा ग करो, तद्विषयक परिणामोंके अनुबन्धों काटों, अतिचार के मलको दूर करके आत्माको शुद्ध करो, सन्मुख ऊठो और यथायोग्य तपःकर्मरूप प्रायश्चित्तको स्वीकार करो ॥ १४७ ॥
- કાઈપણ પુરુષ એકકે પુત્રને ઘેરથી લાળ્યેા નથી, તારી સમીપે એકકેને માર્યાં નથી; કેાઇ પુરૂષ તને આ ઉપસર્ગ કર્યાં છે. તે એક ભયંકર ઘટના જોઈ છે. હવે કષાયના ઉયથી ચલિતચિત્ત થઇને એ પુરૂષને મારવાની પ્રવૃત્તિ થઇ. એ ઘાતની પ્રવૃત્તિથી સ્થૂલ-પ્રાણાતિપાત–વિરમણ વ્રત અને પેાષધવ્રતના ભગ થયે. અગર જો કાઇ એમ કહે કે શ્રાવકને તે નિરપરાધી પ્રાણીની હિંસાના ત્યાગ હોય છે, અને તે તા સાપરાધી હતા, તે એ કહેવું ખરાખર નથી, કારણકે શ્રાવકને તે પાષધવ્રતમાં સાંપરાધી અને નિરપરાધી બેઉને મારવાના ત્યાગ ડ્રાય છે, એટલા માટે, હે પુત્ર!
આ સ્થાન (વિષય) ની તું આલેાચના કર, પ્રતિક્રમણ કર પેાતાની અને ગુરૂની સાક્ષીથી નિન્દા-ગાઁ કર, તદ્વિષયક પરિણામેના અનુબંધને કાપ, અતિચારના મેલને દૂર કરીને, આત્માને શુદ્ધ કર, સન્મુખ ઉઠે અને યથાયેગ્ય તપઃક રૂપ પ્રાયશ્ચિત્તના
स्वी४२ ४२.” (१४७).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधर्म० टीका अ. ३ मू. १४४-१५० चुलनीपितृस्वर्गावासवर्णनम् ४०९ ___मूलम्-तए णं से चुलणीपिया समणोवासए अम्मगाए तहत्ति एयमढं विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता तस्स ठाणस्स आलोएइ, जाव पडिवजइ ॥१४८॥ तए णं से चुलणीपिया समणोवासए पढम उवासगपडिमं उवसंपजित्ताणं विहरइ । पढमं उवासगपडिम अहासुत्तं जहा आणंदो जाव एकारसमंपि ॥१४९॥ तए णं से चुलणीपिया समणोवासए सेणं उरालेणं जहा कामदेवो जाव सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिसगस्त उत्तरपुरस्थिमेणं अरुणाभे विमाणे देवत्ताए उववन्ने । चत्तरि पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता। महाविदेहे वासे सिन्झिहिइ ॥१५०॥ निक्खेवो ॥ सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं तइयं अज्झयणं
समत्तं ॥ ३ ॥ छाया-ततः खलु स चुलनीपिता श्रमणोपासकोऽम्बिकायाः 'तथेति एतमर्थ विनयेन प्रतिश्रृणोति, प्रतिश्रुत्य तस्य स्थानस्य (विषये) आलोचयति यावत्पतिपद्यते ॥१४८॥ ततः खलु स चुलनीपिता श्रमणोपासकः प्रथमामुपासकमतिमा मुपसम्पद्य विहरति । प्रथमामुपासकप्रतिमां यथासूत्रं यथाऽऽनन्दश्रावको यावदेकादशीमपि ॥ १४९ ॥
टीकार्थ-'तए णं से चुलणी'-त्यादि तब चुलनीपिता श्रावकने माताकी बात 'तहत्ति' ( ठीक है ) कह कर विनयपूर्वक स्वीकार की, फिर उस विषयकी आलोचना की यावत् तपाकर्म स्वीकार किया ॥ १४८॥ फिर चुलनीपिता श्रावक, श्रावककी पहली पडिमाको स्वीकार कर बिचरने लगा। पहली उपासक पडिमाको यथासूत्र (सूत्रोक्त विधिसे) आनन्दकी तरह यावत् ग्यारहों प्रतिमाओंका पालन किया ॥ १४९ ॥
टीकार्थ-'तए णं से चुलणी' यile पछी युतनीपिता श्राव? मातानी पात 'तहत्ति' (१२१५२ छ) मेभ ४ीन विनय स्वारी. पछी मे विषयनी આલેચના કરી યાવત તપકર્મને સ્વીકાર કર્યો (૧૪૮). પછી ચુલનીપિતા શ્રાવક, શ્રાવકની પહેલી ડિમાને સ્વીકાર કરીને વિચારવા લાગ્યા. પહેલી ઉપાસકપડિમાને યથાસૂત્ર (સુત્રોકતવિધિપૂર્વક) આનંદની પેઠે ચાવંત અગીઆરે પ્રતિમાઓનું પાલન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमूत्रे ततः खलु स चुलनीपिता श्रमणोपासकस्तेनोदारेण यथा कामदेवो यावत्सौधर्मे कल्पे सौधर्मावतंसकस्योत्तदपौरस्त्येऽरुणाभे विमाने देवतयोपपमः । चस्वारि पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता । महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥१५०॥ निक्षेपः।।
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां तृतीयमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ३ ॥ टीका-व्याख्या तु छाययैव गतार्था ॥ १४८-१५० ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगधपयनैकग्रन्थनिर्मापक-चादिमानमदक-श्रीशाहछत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालबति-विरचितायामुपासकदशाङ्गसूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्याख्यायां व्याख्यायां तृतीय चुलनीपित्राख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ३ ॥
इस उदार कृत्यसे चुलनीपिता कामदेवको भाति सौधर्मकल्पमें सौधर्मावतंसकके उत्तरपूर्व (ईशानकोण)के अरुणाभ विमानमें देवरूपसे उत्पन्न हुआ। वहां उसकी चार पल्योपमकीस्थिति कही गई है। वह (चुलनीपिता देव) महाविदेह क्षेत्रमें सिद्ध होगा निक्षेप-उपसंहार पूर्ववत् ॥.१४८-१५० ॥ सातवा अंग उपासकदशाके तीसरे अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी
टीकाका हिन्दी-भाषानुवाद समाप्त ॥ ३ ॥
કર્યું. (૧૪૯). એ ઉદાર કૃત્યથી ચુલનીપિતા કામદેવની પેઠે સૌધર્મ ક૫માં
સૌધર્મવર્તસકના ઉત્તરપૂર્વ (ઈશાન કોણ)ના અરૂણાભ વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન | થયા. ત્યાં ચાર પોપમની તેની સ્થિતિ કહી છે એ (યુલની પિતાદેવ) મહાવિદેહ क्षेत्रमा सिद्ध थशे. निक्ष५-५२ पूवत. (१५०). ઇતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રના ત્રીજા અધ્યયનની અગાસંજીવની
याण्याने गुती -भाषानुवाद समारत (3).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ चतुर्थाध्ययनम् ॥ सम्पति चतुर्थाध्ययनमारभ्यते-'उक्खेवओ चउत्थसे'त्यादि ।
मूलम्-उक्खेवओ चउत्थस्स अज्झयणस्त । एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं वाणारसी नामं नयरी, कोहए चेइए, जियसत्तू राया, सुरादेवे गाहावई अड्डे । छ हिरण्णकोडीओ जाव छव्वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं, धन्ना भारिया, सामी समोसढे, जहा आणंदो तहेव पडिवज्जइ गिहिधम्मं, जहा कामदेवो जाव समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णति उवसंपजिताणं विहरइ ॥१५१॥ तए णं तस्स सुरादेवस्स समणोवासयस्स पुत्वरत्तावरत्त कालसमयसि एगे देवे अंतियं पाउब्भवित्था । से देवे एगं महं नीलुप्पल जाव असिं गहाय सुरादेवं समणोवासयं एवं वयासी-"हंभो सुरादेवा समणोवासया! अपत्थियपत्थया! जइणं तुमं सीलाइं जाव न भंजसि तो ते जेटं पुत्तं साओ गिहाओ नीणेमि, नीणित्ता तव अग्गओघाएमि, घाइत्ता पंच सोल्लए करेमि, करित्ता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अदहेमि, अद्दहित्ता तव गायं ___ छाया-उत्क्षेपकश्चतुर्थस्याध्ययनस्य । एवं खलु जम्बूः! तस्मिन् काले तस्मिन् समये वाराणसी नाम नगरी, कोष्ठकं चैत्यं, जितशत्रू राजा,सुरादेवो गाथापतिः, आढय० । पइ हिरण्यकोटयो यावत् षड् बजा दशगोसाहस्रिकेण व्रजेन, धन्या भार्या, स्वामी समवसृतः, यथाऽऽनन्दस्तथैव प्रतिपद्यते गृहिधर्म, यथा कामदेवो यावत् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पध विहरति॥१५१॥ ततः खलु तस्य सुरादेवस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापरत्रकालसमये एको देवोऽन्तिकं प्रादुरासीत्, स देव एकं महान्तं नीलोत्पल-यावद् असिं गृहीत्वा मुरादेवं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-हम्भोः मुरादेव श्रमणोपासक ! अप्रार्थितमार्थक ! यदि खलु त्वं शीलानि यावन्न भनक्षि तर्हि ते ज्येष्ठ पुत्रं स्वस्माद्गृहानयामि, नीस्वा तवाग्रतो घातयामि, घातयित्वा पश्च शूल्यकानि करोमि, कृत्वा आदहनभृते कटाहे
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
उपासकदशाङ्गमो मंसेण य सोणिएण य आइंचामि, जहा गं तुमं अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि। एवं मज्झमयं, कणीयसं, एकेके पंच सोल्लया तहेव करेइ जहा चुलणीपियस्स,नवरं एक्केक्के पंच सोल्लया ॥१५२ ॥ तए णं से देवे सुरादेवं समणोवासयं चउत्थंपि एवं वयासी-हंभो सुरादेवा ! समणोवासया ! अपत्थियपत्थया! जाव न परिच्चयसि तो ते अज सरीरंसिजमगसमगमेव सोलस रोगायंके पक्खिवामि, तंजहा-सासे कासे जाव कोढे, जहा णं तुमं अट्टदुहट्ट-जाव ववरोविज्जसि ॥१५३॥ तए णं से सुरादेवे समणोवासए जाव विहरइ। एवं देवो दोच्चंपि तच्चपि भणइ जाव ववरोविजसि ॥१५४॥ तए णं तस्स सुरादेवस्स समणोवासयस्स तेणं देवेणं दोच्चंपि तच्चपि एवंवुत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए०
छाया-आदहामि, आदह्य तव गात्रं मांसेन च शोणितेन चाऽऽसिञ्चामि, यथा खलु त्वमकाल एव जीविताद्वयपरोप्यसे । एवं मध्यमकं, कनीयांसम् , एकैकस्मिन् पश्च शूल्यकानि तथव करोति यथा चुलनीपतुः, नवरमेकैकस्मिन् पञ्चशूल्यकानि ॥ १५२॥ ततः खलु स देवः सुरादेवं. श्रमणोपासकं चतुर्थमप्येवमवादीहंभोः मुरादेव! श्रमणोपासक! अमार्थितपार्थक ! यावन परित्यजसि तर्हि तेऽध शरीरे यमकसमकमेवऋषोडश रोगातङ्कान् प्रक्षिपामि, तद्यथा-श्वासः कासा-यावत्कुष्ठम्, यथा खलु त्वमातदुःखात यावद्वयपरोप्यसे ॥ १५३ ।। ततः खलु स मुरादेवः श्रमणोपासको यावद्विहरति । एवं देवो द्वितीयमपि तृतीयमपि भणति यावद् व्यपरोप्यसे ॥१५४॥ ततः खलु तस्य मुरादेवस्य श्रमणोपासकस्य तेन देवेन द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमुक्त सतोऽयमेतद्रूप आध्या
*टीका-यमकसमकम् युगपत् । रोगातङ्कान् रोगाश्चाऽऽतङ्काति द्वन्द्वस्तान्तत्र रोगा-ज्वरदाहादयः, आतङ्का:-शुलादयः । 'श्वास' -इति-श्वास कासी ज्वरो दाईः कुक्षिशेलं भगन्दरोऽऽिजीर्ण दृष्टिरोगो मस्तकशूलमरोचकोऽक्षिवेदना कर्णवेदना कण्डूरुदररोगे': कुष्टं चेति षोडश। (१५३) ॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारसञ्जीवनी टीका अ. ४ मू. १५१-१५७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ४१३ अहो णं इमे पुरिसे अणारिए जाव समायरइ, जे णं ममं जेट्टं पुत्तं जाव कणीयसं जाव आइंचइ, जेवि य इमे सोलस रोगायंका तेवि य इच्छइ मम सरीरगंसि पक्खिवित्तए, तं सेयं खलु ममं एवं पुरिसं गिण्हितएत्ति कटु उट्ठाइए, सेवि य आगासे उप्पइए, तेण य खंभे आसाइए, महया महया सद्देणं कोलाहले कए ॥१५५ ॥ तए णं सा धन्ना भारिया कोलाहलं सोच्चा निसम्म जेणेव सुरादेवे समणोवासए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता एवं वयासी-किणं देवाणुप्पिया! तुब्भेहि महया महया सदेणं कोलाहले कए ? ॥१५६॥ तए णं से सुरादेवे समणोवासए घनं भारियं एवं वयासीएवं खलु देवाणुप्पिए ! केवि पुरिसे तहेव कहेइ जहा चुलणीपिया! धन्नावि पडिभणइ जाव कणीयसं, नो खल्लु देवाणुप्पिया! तुब्भे केवि पुरिसे सरीरंसि जमगसमगं सोलस रोगायके पक्खिवइ, एस णं केवि चुरिसे तुभं उवसग्गं करेइ । सेसं जहा चुलणीपि
___ छाया-त्मिकः ०-अहो! खल्वयं पुरुषोऽनार्यों यावत्समाचरति, यः खलु मम ज्येष्ठ पुत्र यावत्कनीयांसं यावदासिञ्चति, येऽपि चेमे षोडश रोगातङ्कास्तानपिचेच्छति मम शरीरे प्रक्षेप्तुं, तच्छ्रेयः खलु ममैतं पुरुषं ग्रहीतुम्-इति कृत्वोत्थितः,सोऽपि चाऽऽकाशे उत्पतितः, तेन च स्तम्भ आसादितः, महता महताशब्देन कोलाहलाकृतः ॥१५५॥ ततः खलु सा धन्या भार्या कोलाहलं श्रुत्वा निशम्य येनैव सुरादेवः अपणोपासकस्तेनैवोपागच्छति,उपागत्यैवमवादीत्-किं खलु देवानुमियाः! युष्माभिइता महता शब्देन कोलाहलः कृतः? ॥ १५६ ॥ ततः खलु स सुरादेवः श्रमणोको धन्या भार्यामेवमवादीत्-एवं खलु देवानुपिये ! कोऽपि पुरूषस्तथैवकथयति चुलनीपिता । धन्यापि प्रतिभणति यावत्कनीयांसं, नो खलु देवानुपियाः! कोऽपि पुरुषः शरीरे यमकसमकं षोडश रोगातङ्कान् प्रक्षिपति, एष खलु पुरुषो युष्माकमुपसंगै करोति, शेषं यथा चुलनीपित्रे भद्रा भणति । एवं
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
उपासकदशास्त्रे यस्स भद्दा भणइ एवं निरवसेसं जाव सोहम्मे कप्पे अरुणकंते विमाणे उववन्ने । चत्तारि पलिओवमाई ठिई महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ॥ १५७ ॥ निक्खेवो ॥ सत्तमस्स अंगस्स-उवासगदसाणं चउत्थं अज्झयणं
समत्तं ॥ ४ ॥ निरवशेषं यावत्सौधर्मे कल्पेऽरुणकान्ते विमाने उपपन्नः । चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः। महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥ १५७ ॥ निक्षेपः॥
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां चतुर्थमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ४ ॥
टीका सुगमैव ॥ १५१-१५७ ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरगजगुरु' बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालव्रति विरचितायामुपासकदशाङ्गमूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्या ख्यायां व्याख्यायां चतुर्थं सुरादेवाख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ४ ॥
चौथा अध्ययन । अब चौथे अध्ययनका प्रारम्भ करते हैंटोकार्थ--' उक्खेवो चउत्थस्स' इत्यादि उत्क्षेप-जम्बूस्वामीने कहा"भगवन् ! श्रमणे भगवान् महावीरने चौथे अध्ययनका क्या अर्थ कहा है ?"
सुधर्मा स्वामीने उत्तर दिया-जम्बू ! उस काल उस समय बनारस नामकी नगरी थी। कोष्ठक चैत्य था। जितशत्रू राजा था। सुरादेव
ચેથું અધ્યયન. હવે ચેથા અધ્યયનને પ્રારંભ કરીએ છીએ:
टीकार्थ- 'उक्खेवओ चउत्थस्स' त्याह (१५१ थी १५७)
ઉલ્લેપ-જંબૂ સ્વામીએ કહ્યું: “ભગવન! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ ચોથા અધ્યયનને શો અર્થ કહ્યો છે?”
સુધર્મા સ્વામીએ ઉત્તર આપ્યઃ - જંબુ એ કાળે. એ સમયે બનારસ નામની નગરી હતી. કેઠક ચિત્ય હતું. જિતશત્ર રાજા હતું. સુરદેવ ગાથા પતિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ४ सू० १५१-१५७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ४१५ गाथापति था । वह सब प्रकार पन यावत् अजेय था। छह करोड़ सोनैया उसके खजाने में थे, छह करोड़ व्यापार में लगे थे, और छह करोड़ प्रविस्तर ( लेन-देन ) में लगे हुए थे। उसके छह गोकुल अर्थात् साठ हजारका गोवर्ग था । धन्या नामकी भार्या थी । श्रमण भगवान् महावीर स्वामी समोसरे । सुरादेव आनन्दकी तरह गया और गृहस्थ धर्मको स्वीकार किया । वह कामदेव के समान यावत् श्रमण भगवान् महावीरके निकटकी धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरने लगा ॥ १५१ ॥ इसके अनन्तर सुरादेव श्रावकके सामने पूर्वरात्रि के अपर समय में एक देवता प्रगट हुआ। वह देवता नील कमल के समान यावत् तलवार लेकर सुरादेव श्रमणोपासक से बोला - "अरे सुरादेव श्रावक ! ओ मृत्यु के कामी ! यदि तू शील आदिको यावत् भंग नहीं करता तो तेरे बड़े लड़केको घरसे लाता हूँ, और लाकर तेरेही सामने उसका घात करता हूँ । उसे मार डालने के बाद उसीके मांसके पांच टुकडे करूँगा और अदहनसे
भरे हुए कढाह में उकालुंगा । अकाल कर तेरे शरीरको मांस से और लोहुसे सींचूंगा, जिसमे तू अकाल ही जीवनसे हाथ धो बैठेगा "। इसी प्रकार मँझले और सबसे छोटे लडके के लिये कहा । जब सुरादेव निर्भय बना रहा तो क्रमशः उसके पुत्रोंको लाया और मार डाला । प्रत्येकके मांसके હતા. તે સદ્ પ્રકારે સંપન્ન યાવત્ અજેય હતા. છ કરોડ સાનૈયા તેના ખજાનામાં हता, છ કરોડ વ્યાપારમાં રયા હતા અને छ ४ आवस्तर (बेलुहेश) भां લગાડયા હતા, તેની પાસે છ ગેાકુળ અર્થાત ૬૦ સાઇઠ હજાર ગાવના પશુઓ હતાં. ધન્યા નામની ભાર્યાં હતી. શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર સ્વામી સમાસમાં. સુરાદેવ આનંદની પેઠે ગયા અને તેણે ગૃહસ્થયને સ્વીકાર કર્યાં. તે કામદેવની પેઠે યાવત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરવા લાગ્યા. (૧૫૧) ત્યારપછી સુરાદેવ શ્રાવકની સામે પૂરાત્રિના અપર સમયમાં એક દેવતા પ્રકટ થયા. એ દેવતા નીલકમલના જેવી ચાવતુ તવાર લઈને સુરાદેવ શ્રમણેાપાસકને કહેવા લાગ્યેઃ “અરે સુરાદેવ શ્રાવક! હે મૃત્યુના કામી! જો તુ શીલ આદિને યાવત ભંગ નહિ કરે તેા તારા મેાટા પુત્રને ઘેરથી લાવું છું અને તારી સમીપે જ તેના ઘાત કરૂં છું. તેને મારીને તેના માંસના પાંચ ટુકડા કરીશ અને આંધળુથી ભરેલી કડાઇમાં ઉકાળીશ; પછી તારા શરીર પર એ માંસ અને લેાહી છાંટીશ, જેથી તુ અકાળે જ જીવન ગુમાવી બેસીશ.” એ પ્રમાણે વચેટ અને સૌથી નાના પુત્રને માટે પણ કહ્યું. સુરાદેવ નિયજ રહ્યો એટલે ક્રમશઃ તે દેવ તેના પુત્રાને લાળ્યે, તેમને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे पाच-पाच टुकड़े कर प्रत्येकसे सुरादेवके शरीरको सींचा ॥ १५२ ॥ देवताने जब देखा कि सुरादेव अब भी भय-भीत नहीं हुआ तो चौथी बार बोला-"अरे सुरादेव श्रावक ! मृत्यु के कामी ! यदि तू यावत् शील आदिका परित्याग नहीं करता तो तेरे शरीर में एक साथ ही-श्वास कास, ज्वर, दाह, कुक्षिशूल, भगन्दरं, अर्श (बवासीर), अजीर्ण, दृष्टिरोग, मस्तकशूल, अरुचि, अक्षिवेदनों, कर्णवेदना, खुजली पेटका रोग और कोड़े, ये सोलह रोग (ज्वरादि) और आतंक (शूल-आदि) डालता हूँ, जिससे तू तड़प-तड़प कर प्राण छोड़ेगा" ॥१५३॥ सुरादेव फिरभी भय-भीत न हो विचरता रहा । देवताने इसी तरह दूसरी और तीसरी बार भी कहा ॥१५४॥ इस प्रकार देवताके दो तीन बार कहने पर सुरादेव श्रावकके मनमें यह विचार आया-"यह अनार्य पुरुष है, अनार्य बुद्धिवाला है अतः आचरण भी अनार्य करता है, इसने मेरे बड़े मंझले और छोटे लड़केको मार डाला, उनके मांस लोहसे मेरे शरीरको सींचा, अब मेरे शरीरमें सोलह रोगातंक डालना चाहता है, इसे पकड़ लेनों ही ठीक है।" ऐसा विचार कर सुरादेव उठा, और देवता મારી નાંખ્યા અને પ્રત્યેકના માંસના પાંચ ટુકડા કરી પ્રત્યેકના લેહી-માંસને સુરદેવના શરીર પર છાંટયાં, (૧૫૨) દેવતાએ જ્યારે જોયું કે સુરદેવ હજી પણ ભયભીત નથી થયે, ત્યારે ચોથીવાર તે બેભેઃ- “અરે સુરદેવ શ્રાવક! મૃત્યુના કામી! જે તું યાવત શીલ આદિને પરિત્યાગ નહિં કરે તે તારા શરીરમાં એક साथे (1) वास, (२) ४ास, (3) ४१२, (४) हाड, (५) इक्षिशुस (6) मगर (७) मश (७२स-भसा), (८) १७, (4) ६ष्ट, (१०) भरत शुस, (११) २३थि, (१२) मक्षिवेहना, (23) ४ वहना, (१४) मस--सुvी , (१५) १२।१, भने (१६) अढ, भे सोण शे (१२) भने मात (शुस-24) नोभीश, रथी तु તરફડીને પ્રાણ છોડીશ. (૧૫૩). તેથી પણ સુરાદેવ ભયભીત ન થતાં વિચરી રહ્યો. દેવતાએ એ પ્રમાણે બીજી અને ત્રીજીવાર પણ કહ્યું. (૧૫૪). એ પ્રમાણે દેવતાએ બે ત્રણ વાર કહેતાં સુરદેવ શ્રાવકના મનમાં એ વિચાર આવ્યો કે “ આ અનાર્ય પુરૂષ છે, અનાર્ય બુદ્ધિવાળે છે, એટલે તે આચરણ પણ અનાર્ય જ કરે છે, તેણે મારા મેટા, વચ્ચેટ અને નાના પુત્રને મારી નાંખ્યાં, તેનાં માંસ-લેહી મારા શરીર છાંટયાં, હવે મારા શરીરમાં સોળ રેગ તે નાંખવા ઈચ્છે છે, માટે તેને પકડી લે એજ ઠીક છે.” એમ વિચારી સુરાદેવ ઉઠ, અને દેવતા આકાશમાં વિલીન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ० ४ सू० १५१-१५७ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ४१७ आकाशमें विलीन हो गया। सुरादेवके हाथ एक खंभा आ गया। वह उसे पकड़ कर कड़े जोरसे कोलाहल मचाने लगा ॥१५५॥ उसकी पत्नी घन्याने कोलाहल सुना तो वह दौड़ कर सुरादेव श्रवकके समीप आई, वहाँ आकर बोली "देवानुप्रिय ! आपने इतने ज़ोरसे कोलाहल क्यो किया ? ॥१५६॥ सुरादेव श्रावक धन्यासे कहने लगा-"देवानुप्रिये ! कोई अनार्य पुरुष" इत्यादि वही सब बात कही जैसे घुलनीपिताने अपनी मातासे कही थी। धन्या बोली-देवानुप्रिय ! कुछ भी नहीं हुआ, न बड़ा लड़का मारा गया, न मॅझला और न छोटा, न कोई आपके शरीरमें रोगातंक ही डालता है, किन्तु कोई पुरुष आपको उपसर्ग कर रहा है।" इसके बाद वही सब बात कही जो भद्राने चुलनीपितासे कही थी। बाकी सब पूर्वकी नाई यावत् अन्तमें सुरादेव सौधर्म कल्पमें अरुणकान्त विमानमें उत्पन्न हुआ। वहाँ उसकी चार पल्योपमकी स्थिति है। वह महाविदेह क्षेत्रसे सिद्ध होगा ॥ १५७ ॥
निक्षेप-अन्त में श्री सुधर्मास्वामी कहने लगे-“हे जम्बू ! मैंने श्री महावीरस्वामीसे जैसा सुना है वैसा हो तुम्हें कहा है" ॥ श्री उपासकदशांग सूत्रके चौथे अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी टीकाका
हिन्दीभाषानुवाद समाप्त हुआ ॥४॥ થઈ ગયે. સુરદેવના હાથમાં એક થાંભલે આવી ગયે. તે એને પકડીને મોટા જોરથી બૂમ પાડવા લાગે. (૧૫૫). તેની પત્ની ધન્યા તે સાંભળીને સુરદેવ શ્રાવકની સમીપે દોડી આવી અને બેલી: “દેવાનુપ્રિય તમે આટલા જોરથી બૂમ કેમ પાડી?” (૧૫૬). સુરદેવ શ્રાવક ધન્યાને કહેવા લાગ્યુઃ “દેવાનુપ્રિયે! કઈ અનાર્ય પુરૂષ ઈત્યાદિ.” બધી વાત કહી કે જે પ્રમાણે ચુલની પિતાએ પિતાની માતાને કહી હતી, ધન્ય બેલી – “દેવાનુપ્રિય! કશુંય થયું નથી; મેટા વચ્ચેટ કે નાના પુત્રને કોઈએ મારી નાંખ્યા નથી. તેમજ આપના શરીરમાં કે રોગાતંક પણ નાંખતું નથી, પરન્તુ કઈ પુરૂષ આપને ઉપસર્ગ કરી રહ્યો છે.” પછી તેણે તેને બધી વાત કહી કે જે ભદ્રાએ ચુલની પિતાને કહી હતી. બાકી બધું પૂર્વવત્ યાવત્ છેવટે સુરદેવ સૌધર્મ કલ્પમાં અરૂણકાન્ત વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયે ત્યાં તેની ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. તે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. (૧૫૭).
નિક્ષે૫-છેવટે શ્રી સુધર્માસ્વામીએ કહ્યું: “હે જબૂ! મેં શ્રી મહાવીર સ્વામી પાસેથી જે પ્રમાણે સાંભળ્યું છે તે પ્રમાણે મેં તને કહ્યું છે.”
ઇતિ શ્રી ઉપાસક દશાંગ સત્રના ચોથા અધ્યયનની અગારસંજીવની ટીકાને ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત, (૪)
-
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ पञ्चममध्ययनम् ॥
1
अथ पञ्चममध्ययनमारभ्यते - ' उक्खेवो पंचमस्स ' इत्यादि । मूलम् - उक्खेवा पंचमस्स । एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समपर्ण आलभिया नामं नयरी, संखवणे उज्जाणे, जियसत्त राया, चुल्ल गाहावई अड्डे जाव छ हिरण्णकोडीओ जाव छ वया दस गोसाहस्सिएणं वएणं । बहुला भारिया, सामी समोसढे, जहा आणंदो तहा गिहिधम्मं पडिवज्जइ । सेसं जहा कामदेवो जाव
छाया - उत्क्षेपः पञ्चमस्य । एवं खलु जम्बूः । तस्मिन् काले तस्मिन् समये आलभिका नाम नगरी, शङ्खवनमुद्यानं, जितशत्रू राजा क्षुद्रशतको गाथापतिराढ्यो यावत् षड् हिरण्यको यो यावत्-पडू व्रजा दसगोसाहस्त्रिकेण व्रजेन । बहुला भार्या । स्वामी समत्रसृतो यथाऽऽनन्दस्तथा गृहिधर्म प्रतिपद्यते । शेषं यथा पांचवा अध्ययन ।
अब पाँचवें अध्ययनका प्रारंभ करते हैं
' उक्खेवो पंचमस्स' इत्यादि ॥ १५८ - १६५॥
उत्क्षेप - जम्बूस्वामी कहते हैं- भगवान् ! पांचवें अध्ययनका अर्थ क्या है ? । सुधर्मास्वामी कहते हैं
उस काल उस समय आलभिका नाम नगरी थी। शंखंवन उद्यान, जितशत्रु राजा और क्षुद्रशतक गाथापति था। वह आढ्य यावत् छह छह करोड़ सोनैये खजाने आदिमें रखे हुए थे । उसके छह गोकुल अर्थात् साठ हजार गोवर्ग था बहुला उसकी भार्यां थी । श्रमण भगवान् महावीर समोसरे । क्षुद्रशतकने आनन्दकी तरह गृहस्थ धर्मको स्वीकार પાંચમું અધ્યયન, હવે પાંચમા અધ્યયનના પ્રારંભ કરીએ છીએ:
टीकाथ - " उक्खेवो पंचमस्स" इत्याहि (१५८ थी ११५)
ઉત્સેપ—જમ્મૂ સ્વામી કહે છે:- ભગવન! પાંચમા અધ્યયનના અથ શા છે ? સુધર્માંસ્વામી કહે છે. એ કાળે એ સમયે આભિકા નામની નગરી હતી. શંખવન, ઉદ્યાન જિતશત્રુ રાજા અને ક્ષુદ્રશતક ગાથાપતિ હતે. તે આત્મ્ય યાવત્ છ–છ કરોડ સાનૈયા ખજાના આદિમાં રાખતા હતા. તેને છ ગોકુળ અર્થાત ૬૦ હજાર ગાવનાં પશુએ હતાં. બહુલા નામની ભાર્યાં હતી. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સમાસર્યા. ક્ષુથતક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ० ५ देवकृतोपसर्गवर्णनम् धम्मपण्णत्तिं उवसंपजित्ताणं विहरइ ॥१५८॥ तए णं तस्स चुल्लसयगस्स समणोवासयस्स पुवरत्तावरत्तकालसमयंसि एगे देवे अंतियं जाव असिं गहाय एवं वयासी-"हंभो चुल्लसयगा ! समणोवासगा! जाव न भंजेसि तो ते अज जेहें पुत्तं साओ गिहाओ नीणेमि, एवं जहा चुलणीपियं, नवरं एक सत्त मंससोल्लया जाव कणीयसं जाव आइंचामि" ॥१५९॥ तए णं से चुल्लसयए समणोवासए जाव विहरइ ॥१६०॥ तए णं से देवे चुल्लसयगं समणोकामदेवो यावद्धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति ॥ १५८ ॥ ततः खलु तस्य क्षुद्रशतकस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापरत्रकालसमये एको देवोऽन्तिकं यावदसिं गृहीत्वैवमवादीत-हंभोः क्षुद्रशतक! श्रमणोपासक ! यावन्न भनक्षि तर्हि तेऽध ज्येष्ठं पुत्रं स्वस्मादगृहानयामि, एवं यथा चुलनीपितरं, नवरमेकैकस्मिन् सप्त मांसशूल्यकानि यावत्कनीयांसं यावदासिञ्चामि ॥ १५९॥ ततः खलु क्षुद्रशतकः श्रमणोपासको यावविहरति ॥ १६० ॥ ततः खलुः सदेव क्षुद्रशतकं श्रमणोपासकं किया। शेष कथा कामदेवके समान है, यावत् धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरने लगा ॥१५८॥ तब क्षुद्रशतक श्रावकके सामने, पूर्वरात्रिके प्रथम प्रहरमें अपर रात्र याने रात्रिके पिछले समयमें एक देवता यावत् तलवार लेकर प्रगट हुआ और बोला- “हे क्षुद्रशतक श्रावक ! यदि तू शील आदिको भंग नहीं करता तो तेरे बड़े लड़केको आज घरसे लाता हूँ। इसके अतिरिक्त और सब नही बात कही जो चुलनीपितासे कही थी। हा विशेषता इतनीसी है कि प्रत्येक लड़केके मांसके सात-सात खण्ड करके शरीरको सींचनेका कहा ॥१५९॥ वह क्षुद्रशतक આનંદની પિઠે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. શેષ કથા કામદેવની સમાન છે, યાવત ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કરી વિચારવા લાગે. (૧૫૮). પછી મુદ્રશતક શ્રાવકની સામે, પૂર્વરાત્રિના પ્રથમ પ્રહરમાં અને અપરાત્રીના પાછલા પ્રહરમાં અપર સમયમાં એક દેવતા યાવતું તલવાર લઈ પ્રકટ થયે અને બેઃ “હે શુદ્ધશતક શ્રાવક! જે તું શીલ આદિને ભંગ નહિ કરે, તે તારા મોટા પુત્રને આજ ઘેરથી લાવું છું, એ ઉપરાંત જે વાત ચુલની પિતાને કહી હતી તે બધી વાત દેવે ક્ષુદ્રશતકને કહી વિશેષતા એટલી છે કે પ્રત્યેક પુત્રના માંસના. સાત-સાત ખંડ કરીને તેને શરીરે તેમનાં લેહી-માંસ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२०
उपासकदशाङ्गमूत्रे वासयं चउत्थंपि एवं वयासी-"हंभो चुल्लसयगा! समणोवासया! जाव न भंजसि तो ते अज जाओ इमाओ छ हिरण्णकोडीओ निहाणपउत्ताओ,छ वुडिपउत्ताओ,छ पवित्थरपउत्ताओ,ताओसाओ गिहाओ नीणेमि, नीणित्ता आलभियाए नयरीए सिंघाडग जाव पहेसु सवओ समंता विप्पइरामि जहा णं तुमं अदृदुहवसट्टे अकाले चेव जीवियाओ ववरोविज्जसि ॥१६१॥ तए णं से चुल्लसयए समणोवासए तेणं देवेणं एवं वुत्ते समाणे अभीए जाव विहरइ चतुर्थमप्येवमवादीत्-भोः क्षुद्रशतक ! श्रमणोपासक ! यावन भनक्षि तर्हि तेऽध या इमाः षड् हिरण्यकोटयो निधानप्रयुक्ताः षडू वृद्धिमयुक्ताः षट् मविस्वरप्रयुक्तास्ताः स्वस्माद्गृहानयामि, नीत्वाऽऽलभिकाया नगर्याः सङ्घाटकयावत्पदेषु सर्वत्रः समन्ताद् विपकिरामि यथा खलु त्वमातदुःखावशात्ततॊऽकाल एब जीविताद्वयपरोप्पसे ॥ १६१ ॥ ततः खलु स क्षुद्रशतकः श्रमणोपासकस्तेन देवेनवमुक्तः सन्नभीतो यावद्विहरति ॥ १६२॥ ततः खलु स देवः क्षुद्रशतकं श्रमणोपासश्रावक यावत् जैसेका तैसा विचरता रहा ॥१६०॥ तब देव क्षुद्रशतक श्रावकसे चौथी बार यों कहने लगा-"हे क्षुद्रशतक श्रावक! यदि तू शील व्रत आदिको भंग नहीं करता तो यह जो तेरे छह करोड़ सोनैया खज़ानेमें रखे हुए हैं, छह करोड व्यापारमें लगे हुए हैं, छह करोड़ लेन-देनमें लगे हुए हैं, उन सबको घरसे लाऊँगा और आलभिका नगरीके संघाटक तथा चतुष्पथ (चौराहों) पर सब जगह विखेर दंगा, जिससे तू अत्यन्त दुखित होकर अकालमें ही कालके गालमें चला जायगा-मर जायगा" ॥१६१॥ देवता के इतना कहने पर भी क्षुद्रशतक निर्भय यावत् विचरता रहा ।।१६२॥ देवताने क्षुद्रशतक છાંટવાનું કહ્યું. (૧૫૯) એ સુશતક શ્રાવક યાવત જેમને તેમ વિચરી રહ્યા. (૧૬) પછી દેવ શુદ્ધશતક શ્રાવકને ચોથી વાર કહેવા લાગ્યઃ-“હે શુદ્ધશતક શ્રાવક! જે તું શીલ વ્રતઆદિનો ભગ નહિ કરે, તે જે તારા છ કરોડ સેનૈયા ખજાનામાં રાખેલા છે, છ કરોડ વેપારમાં રાખ્યા છે અને છ કરોડ લેણ-દેણમાં કયા છે, તે બધા ઘરમાંથી લઇશ અને આલલિકા નગરીના સંઘાટક તથા ચતુષ્પથ (ક) પર બધી જગ્યાએ વરી નાંખીશ, જેથી તે અત્યંત દુકખિત થઈને અકાળે જ મૃત્યુ પામીશ” (૧૧). દેવતાએ એટલું કહ્યું તે પણ શુદ્ધશતક નિર્ભય યાવત વિચરી રહ્યો (૧૬૨).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारसञ्जीवनी टीका अ. ५ सु. १६३-१६५ देवकृतोपसर्गवर्णनम्
४२१
॥ १६२ ॥ तए णं से देवे चुल्लसयगं समणोवासयं अभीयं जाव पासित्ता दोचंपि तचंपि तहेव भणइ जाव ववरोविजसि ॥ १६३ ॥ तए णं तस्स चुल्लसयगस्स समणोवासयस्स तेणं देवेणं दोच्चंपि तच्चपि एवं वृत्तस्स समाणस्स अयमेयारूवे अज्झत्थिए० - "अहो णं इमे पुरिसे अणारिए जहा चुलणीपिया तहा चिंतेइ जाव कणीयसं जाव आइंचइ, जाओवि य णं इमाओ मम छ हिरण्णकोडीओ निहाणपउत्ताओ छ बुडिपत्ताओ छ पवित्थरपउत्ताओ, ताओवि यणं इच्छइ मम साओ गिहाओ नीणेत्ता आल भियाए नयरीए कमभीतं यावद् दृष्ट्वा द्वितीयमपि तृतीयमि तथैव भणति यावद्वयपरोप्यसे ॥ १६३॥ ततः खलु तस्य क्षुद्रशतकस्य श्रमणोपासकस्य तेन देवेन द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमुक्तस्य सतोऽयमेद्रूप आध्यात्मिकः ० " अहो । खल्वयं पुरुषोsनार्यो यथा चुलनीपिता तथा चिन्तयति यावत्कनीयासं यावदासिश्चति, या अपि च खलु इमा मण षड् हिलयको यो निधानमयुक्ताः, षट् वृद्धिप्रयुक्ताः प्रविस्तरप्रयुक्ताः, ता अपि च खलु इच्छति मम स्त्रस्माद्गृहान्नीत्वाऽऽलभिकाया नगर्याः सङ्घाटक यावद्श्रावकको निर्भय यावत् देखकर दूसरी और तीसरी बार ऐसाही कहा यावत् मर जायगा || १६३ || दो तीनवार कहने पर क्षुद्रशतक श्रावक के मनमें इस प्रकारका विचार आया- " अहो ! यह आर्य पुरुष है - इत्यादि चुलनीपिताकी तरह विचार करने लगा, - यावत् इसने छोटे लड़के तकको मार डाला, मेरा शरीर मांस लोहसे सींचा, और इससे भी इसे शान्ति न हुई तो अब छह करोड़ खज़ानेमें रखे हुए, छह करोड़ व्यापारमें और छह करोड़लेन-देन में लगे हुए सोनैयोंको દેવતાએ ક્ષુદ્રશતકને નિર્ભય યાવત્ જોઇને ખીજી અને ત્રીજીવાર એવું કહ્યું, ચાવત્ મરી જઇશ. (૧૬૩). બે ત્રણ વાર કહેતાં ક્ષુદ્રશતક શ્રાવકના મનમાં આ પ્રમાણે વિચાર આવ્યા: “ અહેા ! આ અના` પુરૂષ છે.” ઇત્યાદિ ચુલનીપિતાની પેઠે વિચાર કરવા લાગ્યા, યાવત ‘ તેણે નાના પુત્ર સુદ્ધાંતને મારી નાંખ્યા, મારા શરીરે માંસલેાહી છાંટયું, અને તેથી પણ તેને શાન્તિ ન થઈ એટલે હવે છ કરોડ ખજાનામાં રાખેલા, છ કરોડ વેપારમાં લગાડેલા અને છ કરાડ તેજી-દેશમાં રાધેલા
66
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४२२
उपासकदशाङ्गसूत्रे सिंघाडग जावः विप्पइरित्तए, तं सेयं खलु ममं एयं पुरिसं गिहित्तए”-त्ति कटु उट्टाइए जहा सुरादेवो। तहेव भारिया पुच्छइ, तहेव कहेइ ॥१६४ ॥ सेसं जहा चुलणीपियस्स जाव सोहम्मे कप्पे अरुणसिद्धे विमाणे उववन्ने । चत्तारि पलिओवमाइं ठिई। सेसं तहेव जाव विदेहे वासे सिज्झिहिइ ॥१६५॥ निक्खेवो ॥ सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं पंचमं अज्झयणं
समत्तं ॥ ५ ॥
विप्रकिरितुं, तच्छ्रेयः खलु ममैतं पुरुषं गृहीतु" मिति कृत्वोत्थितो सुरादेवः । तथैव भार्यापृच्छति तथैव कथयति ॥१६४॥ शेषं यथा चुलनीपितुर्यावत्सौधर्मे कल्पेऽरुणसिद्धे विमाने उपपन्नः। चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः। शेषं तथैव यावन्महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥ १६५ ॥ निक्षेपः ।।
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां पश्चममध्ययनं
समाप्तम् ॥ ५ ॥
घरसे लाकर आलभिका नगरीके संघाटक यावत् चतुष्पथ (चौराहे) , आदिमें विखेर देना चाहता है। अतः इस पुरुषको पकड़ लेना ही अच्छा है।" ऐसा सोच कर वह सुरादेवकी तरह उठा। उसी प्रकार उसकी भार्याने चिल्लानेका कारण पूछा। उसी प्रकार क्षुद्रशतकने सब वृत्तान्त कहा ॥१६४॥ शेष सब चुलनीपिताके समान यावत् वह सौधर्म कल्पमें अरुणसिद्ध विमानमें उत्पन्न हुआ। वहां उसकी चार पल्योपमकी स्थिति है। शेष पूर्ववत् यावत् महाविदेह क्षेत्रमें सिद्ध होगा ॥१६५।। સેના ઘરમાંથી લઈ જઈને આલાભકા નગરીના સંઘાટક યાવત્ ચેક આદિમાં વેરી નાંખવા ઈચ્છે છે, માટે આ પુરૂષને પકડી લે એજ ઠીક છે.” એમ વિચારીને તે સુરાદેવની પેઠે ઉઠ. પૂર્વોક્ત રીતે તેની સ્ત્રીએ તેને બૂમ પાડવાનું કારણ પૂછયું અને એ પ્રમાણે સુદ્રશતકે બધે વૃત્તાંત કહ્યો. (૧૬૪) શેષ બધું ચુલની પિતાની પેઠે જવું, યાવત્ એ સોધમાં કલ્પમાં અરૂણસિદ્ધ વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયે. ત્યાં તેની ચાર પ૫મની સ્થિતિ છે. શેષ પૂર્વવત, યાવત મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધથશે (૧૯૫).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ५ मू० १५८-१६५ देवकृतोपसर्गवर्णनम् ४२३
टीका-अस्य सर्वस्यापि पञ्चमाध्ययनल्य टीका-छायागम्यैव ॥१५८॥-१६५॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापा
लापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहू छत्रपति... कोल्हापुरराजमदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजमुरु
बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालब्रति-विरचितायामुपासकदशाङ्गसूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्याख्यायां व्याख्यायां पञ्चमं चुलनीपित्राख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ५ ॥
-
-
निक्षेप-अन्तमें श्री सुधर्मास्वामी बोले-हे जम्बू ! मैंने श्रमण भगवान् महावीरसे जैसा सुना वैसे तुम्हें सुनाया है ॥ सातवे अंग श्री उपासकदशाके पांचवें अध्ययनका हिन्दी
भाषानुवाद समाप्त हुआ ॥५॥
નિક્ષેપ—અંતમાં શ્રી સુધર્મા સ્વામી બેલ્યા--હે જબૂ મેં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી જેવું સાંભળ્યું તેવું તને સંભળાવ્યું છે.
સાતમા અંગ શ્રી ઉપાસક દશાના પાંચમા અધ્યયનનો
ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત (૫)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ षष्ठमण्ययनम् ॥ अथ षष्ठमध्ययनमारभ्यते-'छहस्स' इत्यादि ॥ मलम-छट्रस्स उक्खेवो । एवं खल्ल जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समपणं कंपिल्लपुरे नयरे,सहस्संबवणे उजाणे,जियसत्तू राया, कुंडकोलिए गाहावई, पूसा भारिया, छ हिरण्णकोडीओ निहाणपउत्ताओ०, छ बया दस गोसाहस्सिएणं वएणं, सामी समोसढे । जहा कामदेवो तहा सावयधम्म पडिवजइ । सच्चेव वत्तवया जाव पडिलाभेमाणे विहरइ ॥१६६॥ तए णं से कुंडकोलिए समणोवासए अन्नया कयाइपुवावरण्हकालसमयंसि जेणेव असोगवणिया
छाया-षष्ठस्योरक्षेपकः। एवं खलु जम्बूः। तस्मिन् काले तस्मिन् समये काम्पिल्यपुरं नगरं, सहस्राम्रवणमुद्यानं, जितशत्रू राजा, कुण्डकौलिको गाथापतिः, पूषा भायो, षछ हिरण्यकोव्यो निधानप्रयुक्ताः०, षद् व्रजा दशगोसाहस्रिकेण व्रजेन । स्वामी समयमृतः । यथा कामदेवस्तथा श्रावकधर्म प्रतिपद्यते । सा चैव वक्तव्यता यावत् प्रतिलाभयन् विहरति ॥ १६६ ॥ ततः खलु स कुण्डकौलिकः श्रमणोपासकोऽन्यदा कदाचित्पूर्वापराहकालसमये येनेवाऽशोकवनिका टीका-पूर्वेति-पूर्वापराह्नकालसमये-मध्याह्नकाले ।
छठा अभ्ययन. अब छठा अध्ययन कहते हैं
टोकार्थ-' छट्ठस्से '-त्यादि उत्क्षेप पूर्ववत् । हे जम्बू । उस काल उस समय काम्पिल्यपुर नगर, सहस्राम्रवन उद्यान, जितशत्रु राजा, कुण्डकौलिक गाथापति, पूषा भार्या थी। कुण्डकौलिक गाथापतिके छह करोड़ सोनया खजानेमें थे। छह करोड व्यापारमें और छह
४ मध्ययन. હવે છઠું અધ્યયન કહીએ છીએ. . टीकार्थ-'छट्ठस्से' त्याहि (१६६ थी १९९)
ઉલ્લેપ-પૂર્વવત હે જંબૂ! એ કાળે એ સમયે કપિલ્યપુર નગર, સહઆમ્રવન ઉદ્યાન, જિતશત્રુ રાજા, કંડકૌલિક ગાથાપતિ, પૂણા ભાય હતી. કંડકૌલિક ગાથાપતિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ. ६ मू. ११६-१६९ कुण्डकौलिक-देवप्रश्नोत्ता ४२५ जेणेव पुढविसिलापट्टए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता नाममुद्दगं च उत्तरिजगं च पुढविसिलापट्टए ठवेइ, ठवित्ता समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णत्तिं उवसंपजित्ताणं विहरइ ॥१६७॥ तए णं तस्स कुंडकोलियस्स समणोवासयस्स एगे देवे अंतियं पाउब्भवित्था ॥१६८॥ तए णं से देवे नाममुदं च उत्तरिजं च पुढविसिलापट्टयाओ गेण्हइ, गिण्हित्ता सखिखिणिक अंतलिक्खपडिवन्ने कुंडकोलियं समणोवासयं एवं वयासी-हंभो कुंडकोलिया ! समणोवासया ! सुंदरीणं देवाणुप्पिया! गोसालस्स मंखलिपुतस्स धम्मपण्णत्ती, नथि उठाणे इ वा कम्मे इ वा बले इ वा वीरिए इ वा पुरिसकारपरक्कमे इ वा, नियया सवभावा। मंगुली णं समणस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्ती, अस्थि उहाणे इ वा जाव परक्कमे इ वा, अणियया सवभावा ॥१६९॥
येनैव पृथिवीशिलापट्टकस्तेनैवोपागच्छति, उपागत्य नाममुद्रिकां चोत्तरीयकं च पृथिवीशिलापट्टके स्थापयति, स्थापयित्वा श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति ॥ १६७ ॥ ततः खलु तस्य कुण्डकौलिकस्य श्रमणोपासकस्यैको देवोऽन्तिके प्रादुरासीत् ॥१६८॥ ततः खलु स देवो नाममुद्रां चोत्तरीयं च पृथिवीशिलापट्टकाद् गृह्णाति, गृहीत्वा सकिङ्किणि अन्तरिक्षपतिपन्नः कुण्डकौलिकं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-हंभोः कुण्डकौलिक ! श्रमणोपासक ! सुन्दरी खलु देवानुपिय ! गोशालस्य मङ्खलिपुत्रस्य धर्मप्रज्ञप्तिः, नास्तिकउत्थानमिति वा, कर्मेति वा,बलमिति वा, वीर्यमिति वा, पुरुषकारपराक्रम इति वा, नियताः सर्वभावाः। मङ्गुली खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य धर्मप्रज्ञप्तिः, अस्ति-उत्थानमिति वा यावत्पराक्रम इति वा, अनियताः सर्वभावाः ॥१६९॥
*टीका-उत्थानमित्यादि-उत्थानम्-उपविष्टस्यो/भवनं, कर्म-गमनादि, बलं शरीरजन्या शक्तिः वीर्यम्=आत्मतेजः, पुरुषकार:=पौरुपम्, पराक्रमः पौरुषाति
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
. उपासकदशाङ्गसूत्रे शयः पुरुषशक्तिविशेषरूपः । अत्र सर्वत्र वा शब्दो विकल्पार्थः, इति शब्दश्च पूर्वोक्तानामुत्थानादीनी संग्रहार्थस्ततश्चायमर्थः-जीवानामुत्थानादीनि न पुरुषार्थप्रसाधकानि अन्वयव्यतिरेकाननुविधायित्वात्, तस्मात् नियताः नियतिकृताः सर्वभावाः सर्वे सुखदुःखादिरूपाः भावा: पदार्थाः । करोड देन-लेनमें लगा रखे थे। उसके छह गोकुल थे। महावीर स्वामी पधारे। आनन्दकी तरह कुण्डकौलिकने गृहस्थ धर्मको स्वीकार किया यावत् श्रमण निग्रन्थोंको भक्तपानका प्रतिलाभ कराता हुआ विचरता था ॥ १६६ ॥ एक समयकी बात है कि पूर्वापराह्न ( दोपहर )के समय अशोकवनीमें पृथिवीशिलापट्टककी ओर कुण्डकोलिक श्रावक आया, आकर उसने अपने नामकी मुहर (अंगूठी) और उत्तरासण वस्त्र (दुपट्टा) उतार शिला पर रखा । रख कर श्रमण भगवान महावीरके समीपकी धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार कर विचरने लगा ॥ १६७ ॥ तब उसके समीप एक देव प्रगट हुआ ॥ १६८ ॥ उसने नामकी मुद्रिका उत्तरीय वस्त्रको शिला परसे उठा लिया और छोटी-छोटी घंटियोंवाले उत्तम वस्त्र धारण करके आकाशमें रहा हुआ कुण्डकौलिक श्रावकसे बोला-"अरे कुण्डकोलिक श्रावक ! हे देवानुप्रिय ! मंखलिपुत्र गोशालकी धर्मप्रज्ञप्ति सुन्दर हितकर है। वहाँ उत्थान ( उठना), कर्म (गमनादि क्रियाएँ ), बल (शारीरिक शक्ति ), वीर्य (आत्माका तेज ), पुरुषकार ( पौरुष), પાસે છ કરેડ સેનૈયા ખજાનામાં હતા, છ કરોડ વેપારમાં અને છ કરોડ લેણદેણમાં રેયા હતા. તેની પાસે છ ગેકુળ હતા. મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. આનંદની પેઠે કંડકૌલિકે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો, યાવત્ શ્રમણ નિગ્રંથને ભકત પાનને પ્રતિલાભ કરાવતે વિચરતે હતો (૧૬૬). એક સમયની વાત છે કે જ્યારે પૂર્વોપરાહ (બાર)ને સમયે અશોકવનરાજિમાં પૃથિવીશિલા પટ્ટકની તરફ કુંડકૌલિક શ્રાવક આ અને તેણે પિતાના નામવાળી વીંટી તથા ઉત્તરાસણ વસ્ત્ર (ખેસ ઉતારી શિલાપર મૂકયાં. પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારીને વિચરવા वायो. (१९७). पछी तनी सभी मे हे ५४८ थयो. (१६८). तो नामवाणी वीटी અને ખેસ શિલા પરથી ઉઠાવી લીધા અને નાની નાની ઘંટડીઓવાળી ઉત્તમ વસ્ત્ર ધારણ કરીને આકાશમાં રહી કુંડકૌલિક શ્રાવક પ્રતિ બેઃ “અરે કંડકૌલિક શ્રાવક ! હે દેવાનુપ્રિય ! મંખલિપુત્ર ગશાળની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સુંદર હિતકર છે. તેમાં Gथान (४) भ (गमनागमनाहि जियामे), म (शाश: शत) वीर्य (मात्मानु. ते५), ५३५४॥२ (पौ३५), ५२।भ (प्रय ५३षा), अमानी 0 पण
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ. ६ भाग्यपुरुषार्थचर्चा
४२७ अयमाशयः-जीवानां सुखदुःखादि सर्व नियतिकृतं नतु पुरुषकारकृतं व्यभिचारात, तथाहि-दृश्यते लोके कस्यचित्पुरुषव्यापाराभावेऽपि तत्तत्फलमाप्तिः, कस्यचिच्च पुरुषव्यापारसत्त्वेऽपि तत्तत्फलानुपलम्भ इति । किश्च यदि पुरुषकारकृतं सुखदुःखादिकममंस्यत तदा आगोपालवालहालिकं सर्वेषां सुखं वा दुःखं वा समानमेवोपापस्स्यत, सुखदुःखकारणतया भवदभिमतस्य पुरुषकारस्य सर्वत्राविशेषाद, नचैपराक्रम (प्रचण्ड पुरुषार्थ ), इनमेंसे कोई भी नहीं है, सर्व पदार्थ नियत ( भाग्यके भरोसे) हैं। और श्रमण भगवान् महावीरकी धर्मप्रज्ञप्ति अच्छी (सच्ची) नहीं है, क्योंकि उसमें उत्थान यावत् पराक्रण है, और सब (कोईभी) पदार्थ भाग्यकृत नहीं हैं।
मूल पाठमें उत्थान आदि प्रत्येकके साथ 'वा' शब्द है वह विकल्पार्थ है, और 'इति' शब्द पूर्वोक्त उत्थानादिके संग्रहके लिए है, अर्थात् इन सभीका अस्तित्व नहीं है । तात्पर्य यह कि उत्थान आदि जीवके कार्यके साधक नहीं हैं; क्योंकि उत्थान आदिके होने पर भी कभी-कभी कार्य सिद्ध नहीं होता और कभी कभी इनके न होने परभी कार्य सिद्ध हो जाता है। इसलिए क्या सुख, क्या दुःख, सभी पदार्थ भाग्यके अधीन हैं। इसलिए सुख-दुःख आदिका कारण उत्थान आदि न मानकर होनहार ही मानना चाहिए। यदि उत्थान आदिसे कार्य सिद्ध होते तो सभी पुरुषार्थ करनेवालोंको सफलता प्राप्त होती, किन्तु
વસ્તુ નથી, સર્વ પદાર્થ નિયત (ભાગ્યને ભરેસે) છે. અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સાચી નથી, કારણ કે તેમાં ઉત્થાન યાવત પરાક્રમ છે અને
था (३७५२४) पहा मायकृत नथी. - મૂળ પાઠમાં ઉત્થાન આદિ પ્રત્યેકની સાથે “વા’’ શબ્દ છે તે વિકલ્પાથે છે. અને “ત્તિ શબ્દ પકત ઉત્થાનાદિના સંગ્રહને માટે છે, અર્થાત્ એ બધાનું અસ્તિત્વ નથી. તાત્પર્ય એ છે કે ઉથાન આદિ, જીવને કાર્યનાં સાધક નથી હોતા, કારણ કે ઉત્થાન આદિ હોવા છતાં પણ કોઈ કઈ કાર્ય સિદ્ધ નથી થતાં અને કેઈ કે વાર એ ન હોવા છતાં પણ કાર્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે તેટલા માટે સુખ દુખ બધા પદાર્થો ભાગ્યને અધીન છે. માટે સુખ-દુઃખનું કારણ ઉથાન આદિ ન માનતાં નિયતિ (થવા કાળ હતું માટે થયું, એમ)જ માનવી જોઈએ જે ઉથાન આદિથી કાર્યો સિદ્ધ થતાં હતા તે બધાય પુરૂષાર્થ કરનારાઓને સફળતા પ્રાપ્ત થતી હેત, પરંતુ એમ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
उपासकदशाङ्गसूत्रे तदुपपद्यते; राजसेवादिव्यापृतस्यापि कस्यचित्तत्फलभूतधनादिप्राप्त्यदर्शनात्, कस्यचिच्च तत्सेवाद्यभावेऽपि प्रचुरधनादिमाप्तिदर्शनात; यतश्चैव व्यभिचारो वैसादृश्यं च ततो न पुरुषव्यापारजन्यं सुखदुःखादि संभवति ।
नन्वस्तु तर्हि काल एव सुखादिकारणं नतु नियतिरिति चेन्न, कालस्य कारणताङ्गीकारे तस्यैकरूपतया प्रत्यक्षदृश्यमानस्य जगत्फलवैचित्र्यस्यासाङ्गत्यापत्तेः,कारणऐसानहीं देखा जाता। किसीको प्रवृत्ति न करने पर भी फल मिल जाता है और किसीको प्रवृत्ति करने पर भी फल नहीं मिलता।
दूसरी बात और सुनिये । आप कहते हैं कि पुरुषार्थसे फल मिलता है। अगर यह बात सच है तो ग्वाले हलवाले बालक आदि प्रत्येकको एक समान सुख या दुःखकी प्राप्ति होनी चाहिए, क्योंकि सबमें समान रूपसे पुरुषार्थ विद्यमान है, मगर ऐसा नहीं होता-सयको समान फल नहीं प्राप्त होता। राजाको सेवा आदिमें लगे हुए भी किसी पुरुषको धनादिकी प्राप्ति नहीं देखी जाती, और कोई-कोई सेवा आदि कुछ भी नहीं करते तो भी खूब धन पा लेते हैं। इस प्रकार इस पक्षमें विसदृशता (वैषम्य) होनेसे यही सिद्धान्त समीचीन है कि सुख-दुःख आदिपुरुषार्थसे पैदा नहीं होते।
शंका-अच्छा, अगर सुख-दुःखका कारण पुरुषार्थ नहीं तो कालको ही क्यों नहीं मान लेते ? नियति (होनहार)का क्यों मानते हो?। જેવામાં આવતું નથી. કેઈ કેઈને પ્રવૃત્તિ ન કરવા છતાં પણ ફળ મળી જાય છે અને કઈ ને પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં પણ ફળ નથી મળતું.
હવે બીજી વાત સાંભળે. આપ કહે છે કે પુરુષાર્થથી ફળ મળે છે. જે એ વાત સાચી હોય તે ગોવાળ, હળવાળા, બાળક આદિ પ્રત્યેકને સમાન સુખ યા દુઃખની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ, કારણકે બધામાં સમાનરૂપે પુરૂષાર્થ વિદ્યમાન છે; પરંતુ એમ નથી થતું, બધાને સરખું ફળ નથી પ્રાપ્ત થતું. રાજાની સેવા વગેરેમાં લાગેલા એવા કેઈ પુરૂષને ધનાદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી જોવામાં આવતી, તે કઈ કઈ સેવા આદિ કશું ન કરતા હોવા છતાં પણ ખૂબ ધન પ્રાપ્ત કરે છે. એ પ્રમાણે આ પક્ષમાં વિસદશ વિષમતા) હોવાથી, એજ સિદ્ધાન્ત સમીચીન છે કે સુખ દુઃખ આદિ પુરૂષાર્થથી પેદા થતાં નથી.
શકા–વારૂ, જે સુખ-દુઃખનું કારણ પુરૂષાર્થ નથી, તે કાળને કેમ નથી માની લેતા ? નિયતિને કેમ માને છે ?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगार सञ्जीवनी टीका अ. ६ ० ९६६ - ९६९ भाग्यपुरुषार्थचर्चा ४२९ भेदाभावे कार्य भेदस्याप्यभावात्, यदुक्तमाकरे- 'अयमेव भेदो भेदहेतुर्वा यद्विरुद्धधर्माध्यासः कारणभेदश्व' इति । न चेश्वरः सुखादिकर्त्ता, तस्य मूर्त्तत्वे प्राकृतपुरुषस्येव समग्रजगत्फलकर्त्तृत्वासम्भवात्, अमूर्त्तत्वे चाकाशस्येव निष्क्रियतया कर्तृत्वासङ्गतेः, एवं स्वभावोऽपि न कारणं, स हि पुरुषाद्भिन्नः सन् पुरुषगतं सुखादि
१ आकरे - भाष्ये, इत्यर्थः । २ अध्यासः = आरोपो ज्ञानं वा ।
समाधान- नहीं, काल भी कारण नहीं हो सकता । काल एक है । अगर इसे कारण मान लें तो उससे एक ही कार्य सुख या दुःख उत्पन्न होगा, किन्तु संसार में भिन्न-भिन्न तरह के कार्य प्रत्यक्ष से देखे जाते है । जब कारण एक ही होता है उसमें भेद नहीं होता तो कार्यमें भी भेद नहीं होता । आकर (भाष्य ) में कहा है - "विरुद्ध धर्मोका पाया जाना और कारण में भेद होना ही भेद और भेदका कारण है" अर्थात् विरुद्ध धर्मोके होने को ही भेद कहते हैं और उसके कारणोंमें भेद होना उस पदार्थके भेदका कारण है । अस्तु । काल एक है, अगर वह कारण होता हो तो कार्यमें भेद नहीं होता । कार्योंमें भेद पाया जाता है; अतः काल कारण नहीं है ।
ईश्वर भी सुख-दुःख आदिके कर्त्ता नहीं है। अगर कर्त्ता मानते हो तो ईश्वरको मूर्त मानोगे या अमूर्त्त ? | अगर मूर्त मानो तो साधारण पुरुषोंके समान वह भी समस्त संसार के कार्योंका कर्त्ता नहीं हो સમાધાન—નહિ, કાળ પણ કારણ નથી થઈ શકતુ. કાળ એક છે. જો તેને કારણુ માની લઈએ, તેા તેથી એકજ કાર્ય-સુખ યા દુઃખ ઉત્પન્ન થશે, પરંતુ જગતમાં જૂદી જૂદી જાતનાં કાર્યો પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે. જો કારણ એકજ હોય छे-तेमां लेह नथी होतो-तो अर्यमा लेह नथी होतो. माउर (भाग्यमां) उधुं छे } “વિરૂદ્ધ ધર્મનું પ્રાપ્ત થવું અને કારણમાં ભેદ હાવા એજ ભેદ અને ભેનું કારણ છે.” અર્થાત્ વિરૂદ્ધ ધર્માં હાવા એજ ભેદ કહેવાય છે અને તેના કારણેમાં ભેદ હાવે એજ એ પાર્થીના ભેકને કારણ છે. અસ્તુ. કાળ એક છે, જો તે કારણુ હેત તે કાર્યોમાં ભેદ ન હાત, કાર્ટમાં ભેદ છે; એટલે કાળ એ કારણ નથી. ઇશ્વર પશુ સુખ દુઃખ આદિના કર્તા નથી. અગર જો તેને કર્તા માનતા હા તા ઇશ્વરને મૃત્ત માનશેા કે અમૂત્ત? જો મુર્ત્ત માને તે સાધારણ પુરૂષની પેઠે એ પણ સમસ્ત જગતનાં કાર્યાંના કર્તા નથી હાઇ શકતા. જો ઇશ્વરને અમૂ માના તે તે આશની પેઠે નિષ્ક્રિય હાવાથી કઇ પણ કાર્ય કરી શકે જ નહિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३०.......
. . . उपासकदशास्त्रे साधयितुं न प्रभवति, पुरुषरूपश्चेत्समग्रजगत्फलकर्ता स्वत एव न संभवति, एवमन्यदपि तस्मानियतिरेव सुखदुःखादिकारणं नान्यतः उक्तश्च
"नाभाव्यं कचिदपि जोयते जनानां,
भाव्यं वा न विगलति प्रयत्नतोऽपि । लभ्यन्ते नियतिबलात्फलानि सर्वे,
यापारो भवतु न वा शुभाशुभानि ॥ १ ॥ भाव्यं प्रयत्नरहितोऽप्युपयात्यवश्यं,
नाभाव्यमेति शतशः कृतचारुयत्नः । तस्मादिदं नियतिरेव सुखादि सर्व,
सूते जनस्य सहसा हतपौरुषस्य" ॥ २ ॥ इत्यादि । इति । मङ्गली-असमीचीना ॥ १६६-१६९ ॥ सकता । अगर ईश्वरको अमूर्त स्वीकार करो तो वह आकाशकी तरह निष्क्रिय होनेसे कोई कार्य कर ही नहीं सकता। ___इसी प्रकार स्वभाव भी कारण नहीं। क्योंकि स्वभावको यदि पुरुषसे भिन्न मानोगे तो वह पुरुष के अन्तर्गत सुख-दुःख पैदा नहीं कर सकेगा। अगर स्वभावको पुरुषरूप ही मानोगे तो पुरुष समस्त संसारके कार्योंका कर्ता नहीं हो सकता। इसी प्रकार औरोंका भी विचार कर लेना। इसलिए यही मान्यता ठीक है कि भाग्य ही सुख-दुःखका कारण है, अन्य नहीं । कहा भी है
"कितना ही प्रयत्न करो, जो नहीं होनेवाला है, वह कदापि नहीं होगा, और जो होनेवाला है वह कदापि नहीं टलेगा। कोई प्रवृत्ति करे या न करे,नियतिकी शक्तिसे सबको शुभ अशुभ फल प्राप्त हो जाता है"॥१॥
એજ પ્રમાણે સ્વભાવ પણ કારણ નથી, કેમકે સ્વભાવને જે પુરૂષથી ભિન્ન માનશે તે તે પુરૂષના અંતર્ગત સુખદુઃખને પિદ નહિ કરી શકે. જે સ્વભાવને પુરૂષરૂપ જ માનશે તે પુરુષ સમસ્ત જગતનાં કર્મોને કર્તા નહિ થઈ શકે. એ પ્રમાણે બીજાઓને પણ વિચાર કરી લે. એટલા માટે એ માન્યતા બરાબર છે કે ભાગ્યેજ सुम-दु:मनुं ॥२६५ छ, जीतु नहि. ह्यु छ है
“ ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરે, જે નથી થવાનું તે કદાપિ નહિ થાય, અને જે થવાનું છે તે કદાપિ નહિ ટળે. કઈ પ્રવૃત્તિ કરે યા ન કરે, નિયતિની શકિતથી સોને शुभ शुभ प्राप्त याय छे. (१)...
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
अंगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ६ मू. १७० भाग्यपुरुषार्थचर्चा ४३१ - मूलम्-तए णं से कुंडकोलिए समणोवासए तं देवं एवं वयासी जइ णं देवा ! सुंदरी गोसालस्स मंखलिपुत्तस्स धम्मपण्णत्ती-नत्थि उट्राणे इ वा जाव नियया सवभावा, मंगुली णं समणस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्ती अत्थि उटाणे इ वा जाव अणियया सवभावा । तुमे णं देवा ! इमा एयारूवा दिवा देविड्डी, दिवा देवज्जुई, दिवे देवाणुभावे किणा लद्धे ? किणा पत्ते ? किणा अभिसमन्नागए ? किं उटाणेणं जाव पुरिसक्कारपरकमेणं ? उदाहु ! अणुटाणेणं अकम्मेणं जाव अपुरिसक्कारपरक्कमेणं ॥१७॥ : छाया-ततः खलु स कुष्डकौलिकः श्रमणोपासकस्तं देवमेवमवादीत् यदि खलु देव ! सुन्दरी गोशालस्य मखलिपुत्रस्य धर्मप्रज्ञप्तिः-नास्त्युत्थानमिति वा यावन्नियताः सर्वभावाः, मङ्गुली खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य धर्मप्रज्ञप्तिः अस्त्युत्थानमिति वा यावदनियताः सर्वभावाः । त्वया खलु देवानुप्रिय ! इयमेतद्रूपा दिव्या देवर्द्धिः, दिव्या देवद्युतिः, दिव्यो देवानुभावः केन लब्धः? केन प्राप्तः ? केनाभिसमन्वागतः ?, किमुत्थानेन यावत्पुरुषकारपराक्रमेण ? • उताहो ! अनुत्थानेनाऽकर्मणा यावदपुरुषकारपराक्रमेण ? ॥ १७० ॥
टीका-तत इति-ततः इत्थं गगनगतेन देवेनोपन्यस्तस्य गोशालकमतस्य ___ जो होनहार है वह विना प्रयत्न ही हो जाता है। जो होनहार नहीं, उसके लिए चाहे जितनी चतुराईसे प्रयत्न करो, वह नहीं होगा। इसलिए यह भाग्य ही पौरुषहीन भी मनुष्योंके सुखादि फलोंको उत्पन्न करता है ॥ २ ॥” इत्यादि ॥ १६९॥
टीकार्थ-' तए णं से'-इत्यादि तब कुंडकौलिक श्रावक ने देवसे कहा-देव ! यदि मंखलिपुत्र गोशाल की धर्मप्रज्ञप्ति समीचीन है कि
" is वार्नु छ त विनाप्रयत्न यनय छ र यथार्नु (नियत) નથી, તેને માટે ગમે તેટલી ચતુરાઈથી પ્રયત્ન કરો, તેપણ તે નહિ થાયે. એટલા માટે એ ભાગ્યે જ પૌરૂષહીન મનુષ્યને પણ સુખાદિ ફળ પ્રાપ્ત કરાવે છે. (૨) त्याहि (१९८).
टीकार्थ-'तए णं से' या पछी डीlas श्राप हेवन ४यु-! मे સંખલિપુત્ર ગોશાલની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સમીચીન છે કે- ઉત્થાન નથી યાવત સર્વ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासक दशाङ्गसूत्रे
मूलम् - तए णं से देवे कुंडकोलियं समणोवासयं एवं वयासीएवं खलु देवाणुप्पिया ! मए इमेयारूवा दिवा देविडी अणुट्टाणेणं जाव अपुरिसक्कारपरक्कमेणं लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया ॥ १७१ ॥
तए णं से कुंडकीलिए समणोवासए तं देवं एवं वयासीजइ णं देवा ! तुमे इमा एयारुवा दिवा देविड्डी अणुटुाणेणं जाव अपुरिसक्कार परक्कमेणं लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, जेसि णं जीवाण
४३२
श्रवणोत्तरम् । केनेति - हेतावेषा तृतीया - 'केन हेतुने' - त्यर्थः, एवमग्रेऽपि । उताहो = अथवेत्यर्थः ॥ १७० ॥
छाया -- ततः खलु स देवः कुण्डकौलिकं श्रमणोपासकमेवमवादीत एवं खलु देवानुप्रिय ! मयेयमेतद्रूपा दिव्या देवर्द्धिरनुत्थानेन यावद् अपुरुषकारपराक्रमेण लब्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता ॥ १७१ ॥ ततः खलु स कुण्डकौलिकः श्रमणोपासकस्तं देवमेवमवादीत्-यदि खलु देव स्वयेयमेतद्रूपा दिव्या देवर्द्धिरनुत्थानेन यावद् अपुरुषकार पराक्रमेण लब्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता, (तदा) येषां खलु
उत्थान नहीं है यावत् सब पदार्थ भाग्यकृत हैं, और श्रमण भगवान् महावीर की धर्मप्रज्ञप्ति समीचीन नहीं है कि उत्थान है यावत समस्त पदार्थ भाग्यकृत नहीं हैं, तो हे देव ! तुम्हारी यह दिव्य देव ऋद्धि, दिव्य देव युति, दिव्य देवानुभाव ( अलौकिक प्रभाव ) कहांसे आया है ? कैसे तुम्हें प्राप्त हुआ है ? किस प्रकार सामने उपस्थित हुआ है ? उत्थान यावत् पुरुषकार पराक्रमसे यह सब प्राप्त हुआ है या अनुत्थानसे अकर्मसे यावत् अपुरुषकार पराक्रम से प्राप्त हुआ है ? ॥ १७० ॥
પદાર્થો ભાગ્યકૃત છે, અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધજ્ઞપ્તિ સમીચીન નથી કે ઉત્થાન છે યાવત બધા પદાર્થં ભાગ્યકૃત નથી, તે હે દેવ ! તમારી એ દિવ્ય देव-ऋद्धि, हिव्य देव-धुति, हिव्य हेवानुभाव ( अलोडिङ अलाव ) यांथी माया ? તમને કેમ પ્રાપ્ત થયાં ? કેવી રીતે સામે ઉપસ્થિત થયાં ? ઉત્થાન ચાવતા પુરૂષકાર પરાક્રમથી એ બધું પ્રાપ્ત થયું છે યા અનુત્થાનથી અકમ થી યાવર્ત પુરૂષકારपराभथी प्राप्त थयुं छे ? (१७०)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ६ स. १७१-१७२ पुरुषार्थचर्चावर्णत्रम् ४३३ नत्थि उटाणे इ वा जाव परकमे इ वा ते किं न देवा ?। अह णं देवा! तुमे इमा एयारूवा दिवा देविड्डी उट्ठाणेणं जाव परक्कमेणं लद्धा पत्ता अभिसमन्नागया, तो जं वदसि सुंदरी णं गोसालस्स मंखलि. पुत्तस्स धम्मपण्णत्ती-नत्थि उट्टाणे इ वा जाव नियया सव्वभावा, मंगुली णं समणस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्ती अस्थि उहाणे इ वा जाव अणियया सवभावा तं ते मिच्छा ॥१७२॥ जीवानां नास्त्युत्थानमिति वा यावत् पराक्रम इति वा ते किं न देवाः ?। अथ खलु देव ! त्धयेयमेतद्रूपादिव्या देवर्द्धिरुत्थानेन यावत्पराक्रमेण लब्धा प्राप्ता अभिसमन्वागता, ततो यद्वदसि सुन्दरी खलु गोशालस्य मलिपुत्रस्य धर्मप्रज्ञप्तिः-नास्त्युस्थानमिति वा यावनियताः सर्वभावाः, मङ्गला खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य धर्मप्रज्ञप्तिः-अस्त्युत्थानमिति वा यावदनियताः सर्वभावास्तत्ते मिथ्या ॥१७२॥
टीका-येषामिति-अत्र 'तदा' इत्यस्य शेषः । तेतरूपाषाणादयः । देवा इति-भत्र 'जायन्ते' इति क्रियापदमध्याहार्यम् । अथ यदि । तदिति-तत् सर्वम्, ___टीकार्थ-'तए णं से' इत्यादि देव बोला-हे देवानुप्रिय ! मैंने यह इस प्रकार की दिव्य देव-ऋद्धि, अनुत्थान से यावत् अपुरुषकारपराक्रम से पाई है यावत् सामने आई है। १७१ ॥ कुण्डकौलिक कहता है. हे देव ! अच्छा, अगर तुमने यह देव-ऋद्रि आदि विना पुरुषार्थ पराक्रम के पाई है तो जिन जीवोंमें " उत्थान आदि नहीं पाये जाते, ऐसे वृक्ष पाषाण आदि देव क्यों नहीं हो जाते ! अर्थात् जब देवऋद्धि प्राप्त करनेके लिए पुरुषार्थकी आवश्यकता नहीं है तो एकेन्द्रिय आदि समस्त जीवों को देव-ऋद्धि प्राप्त हो जानी चाहिए। यदि यह
टीकार्थ-'तए णं से' त्याहि व माल्यो- वानुप्रिय! में मा પ્રકારની દિવ્ય દેવઋદ્ધિ, અનુત્થાનથી યાવત અપુરુષકારપરાક્રમથી પ્રાપ્ત કરી છે યાવત સામે ઉપસ્થિત થઈ છે. (૧૭૧). કુંડકલિક કહે છે—હે દેવ! બહુ સારું છે તેં એ દિવ્ય દેવ-દ્ધિ આદિ પુરૂષાર્થ પરાક્રમ વિના પ્રાપ્ત કરી છે, તે જે જીમાં ઉત્થાન આદિ નથી જોવામાં આવતાં, એવાં વૃક્ષ પાષાણ આદિ દેવ કેમ નથી બની જતાં? અથત જે દેવ-અદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પુરુષાર્થની જરૂર નથી તે એકેન્દ્રિય આદિ બધા જીને દેવ-ઋદ્ધિ પ્રાપ્ત થઈ જવી જોઈએ. જે એ હિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे मिथ्येति प्रागुक्तरीत्या फलं प्रत्युत्थानादीनां कारणत्वात्, अयं भावः-फलमात्र प्रतिक्रियाया निमित्तत्वात्क्रियायाश्चोत्थानादिरूपत्वात्सैव सुखादिनिमित्तं न तु नियतिस्तथा चोक्तम्-" अनुयोगेन तैलानि तिलेभ्यो नाप्तुमर्हति" इति । यत्रापि च दैवजातं सुखाधुपलभ्यमानं दृश्यते तत्राप्यन्तत उत्थानादयः कारणम्, तदप्युक्तम्
"घथा धेकेन चक्रेण न रथस्य गतिर्भवेत् ।
तथा पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति ॥” इति, ऋद्धि तुम्हें पुरुषार्थ आदि से प्राप्त हुई है तो फिर गोशालक मंखलिपुत्र की " उत्थान आदि नहीं हैं, समस्त पदार्थ भाग्यकृत हैं" यह धर्मप्रज्ञप्ति अच्छी है, और " उत्थान आदि हैं यावत् पदार्थ भाग्यकृत नहीं हैं" यह श्रमण भगवान् महावीर की धर्म-प्ररूपणा ठीक नहीं है, तुम्हारा ऐसा कथन मिथ्या है । क्यों कि उत्थान आदि फलकी प्राप्तिमें कारण हैं, यह बताचुके है। तात्पर्य यह है-प्रत्येक फल की प्राति के लिए क्रिया की आवश्यकता है, और वही क्रिया उत्थान आदि हैं, अतः उत्थान आदि ही सुखादिके प्रति निमित्त हैं, भाग्य नहीं। कहा भी है
"विना उद्योग किये (पिले विना) तिलोंसे तेल नहीं निकल सकता।"
जहां कहीं सुख आदि भाग्यसे मिले मालूम होते हैं वहां भी अन्त में उत्थान आदि ही कारण हैं। कहा भी है___“जैसे एक चक्के से रथ नहीं चल सकता। इसी प्रकार पुरुषार्थ के विना देव (भाग्य) सिद्ध नहीं होता ॥१॥" તને પુરુષાર્થ આદિથી પ્રાપ્ત થઈ છે, તે પછી ગોશાલક મખલિપુત્રની “ ઉત્થાન આદિ નથી, બધા પદાર્થ ભાગ્યકૃત છે” એ ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સાચી છે, અને “ઉત્થાન આદિ છે યાવત્ પદાર્થ ભાગ્યકૃત નથી” એ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધર્મપ્રરૂપણા બરાબર નથી, એવું તારું કથન મિથ્યા છે, કારણકે ઉત્થાન આદિ ફળની પ્રાપ્તિમાં કારણ છે એ હું બતાવી ચૂક્યો છું. તાત્પર્ય એ છે કે પ્રત્યેક ફળની પ્રાપ્તિને માટે ક્રિયાની આવશ્યકતા છે, અને એ ક્રિયા ઉત્થાન આદિ છે, એટલે ઉત્થાન આદિ જ સુખાદિનાં પ્રતિ નિમિત્ત છે, ભાગ્ય નથી. કહ્યું છે કે- “ઉદ્યોગ કર્યા વિના તલમાંથી તેલ નીકળી શકતું નથી. જ્યાં કાંઈ સુખ આદિ ભાગ્યથી મળેલાં માલૂમ પડે છે, ત્યાં પણ છેવટે ઉત્થાન આદિજ કારણ હોય છે. કહ્યું છે કે
જેમ એક પૈડાથી રથ નથી ચાલી શકતો, તેમ પુરુષાર્થ વિના દેવ (भाग्य) सिद्ध यतुं नथी. (१)" .
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ. ६ म. १७१-१७२ भाग्यपुरुषार्थचर्चा ४३५
" काकतालीयवत्प्राप्तं, दृष्ट्वाऽपि निधिमग्रतः ।
न स्वयं देवमादत्ते, पुरुषार्थमपेक्षते ॥” इति च । क्रिया च प्रतिकत्तभेदेनावश्यं भिन्नेति फलवैचित्र्यमपि युक्तमेव, कारणमेदे सति कार्यभेदस्य क्लुप्तत्वात् ।
यत्तु कचित्कत्तृव्यापारे जातेऽपि फलानुपलम्भस्तत्रापि यथोचित-कर्तृप्रयनाभावोऽवगन्तव्यः, यद्वा कर्तृव्यापारसहकृता नियतिरप्यस्माकं कारणत्वेना. भिमता, तस्याश्च तत्राभावान्न फलोद्गमः ।
__ "काकतालीय न्याय से (संयोगवश-अचानक ही) सामने रखे हुए खजानेको भी दैव अपने-आप नहीं ले सकता है। उसे ग्रहण करने में भी पुरुषार्थ की आवश्यकता होती है ॥२॥
क्रिया प्रत्येक मनुष्यको जूदी-जूदी होती है, इसलिए फलकी विचित्रता ठीक तरह संगत हो जाती है। क्योंकि कारणके भेद से कार्य में अवश्य भेद हो जाता है।
कहीं-कहीं मनुष्य प्रवृत्ति तो करता है परन्तु फल नहीं प्राप्त कर पाता। इसका कारण यह नहीं कि प्रवृत्ति फल में कारण नहीं, बल्कि इसका कारण यह है कि उस कार्य को सिद्ध करने के लिए जैसे और जितने प्रयत्न की आवश्यकता है उतना और वैसा प्रयत्न नहीं किया गया।
अथवा कर्ता के व्यापारसे सहकृत (युक्त) नियतिको भी हम कारण मानते हैं, अतः उसका अभाव होनेसे फलकी प्राप्ति नहीं होती।
કાકતાલીય ન્યાયથી (સંગ વશ-અચાનક જ) સામે રાખેલા ખજાનાને પણ દેવ પિતાની મેળે નથી લઈ શકત. તેને ગ્રહણ કરવામાં પણ પુરુષાર્થની १३२ ५४ छे. (२)”
ક્રિયા પ્રત્યેક મનુષ્યની જુદી જુદી હોય છે, એટલે ફળની વિચિત્રતા બરાબર રીતે સંગત થઈ જાય છે, કારણ કે કારણના ભેદથી કાર્યમાં જરૂર ભેદ પડી
કયાંક કયાંક માણસ પ્રવૃત્તિ તે કરે છે, પરંતુ ફળ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી, તેનું કારણ એ નથી કે પ્રવૃત્તિ ફળમાં કારણ નથી, બલકે એનું કારણ એ છે કેએ કાયને સિદ્ધ કરવાને માટે જેવા અને જેટલા પ્રયત્નની જરૂર હોય છે તે અને તેટલા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યું હતું નથી.
અથવા કર્તાના વ્યાપારથી યુકત નિયતિને પણ અમે કારણ માનીએ છીએ, એટલે તેને અભાવે હોવાથી ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्ग एवं काल एकान्ततोऽकारणं सन्नपि सहकारितयाऽवश्यमस्ति कारणमितरथा चम्पक-बकुल-पाटलादीनां पुष्पाणां पनसाऽऽम्रसेवादीनां फलानां च तस्मिस्तस्मिनियतकाल एवोद्गमानुपपत्तेः। सहकारीमात्रत्वादेव च जगद्वैचित्र्यं नासङ्गतम् । तथेश्वरस्यापि कर्तृत्वमस्त्येव यत ईश्वरो न कश्चिदपूर्वोआत्माऽतिरिक्तः अपि तु आत्मैव तत्र तत्रोत्पद्यमानतया समस्तजगद्वन्यापनेन " आमोतिव्यामोति सर्व जग"-दिति व्युत्पत्तेः सुघटत्वात्, तस्य च सुखादिकतत्वमविसंवादमेव, अमूनत्वादिकं त्वेवं सति स्वत एव दरापेतम् ।
एवं स्वभावोऽपि यथाकथश्चित्सहकारितया कर्ता संभवत्येव यत आत्मन उपयोगलक्षणमसङ्ख्येयप्रदेशत्वं, पुद्गलानां मूतत्वं, धर्मास्तिकायादीनाममूत्तत्वादिकं च स्वभावाक्रान्तमेवेति कृतमतिविस्तरेण ॥१७१-१७२॥ ___ इसी प्रकार काल एकान्तसे कारण न होने पर भी सहकारी रूपसे कारण है ही। चम्पा, बकुल, पाटल (गुलाब) आदि पुष्प, तथा पनस, आम, सेव आदि फल, नियत-नियत कालमें होते हैं। यदि कालको कारण न माना जाय तो यह व्यवस्था नहीं बन सकती । सहकारी मात्र माननेसे संसारकी विचित्रता भी युक्ति-युक्त बनती है।
ईश्वर भी कर्ता है, क्योंकि आत्मा के अतिरिक्त और कोई विचित्र ईश्वर नहीं है । आत्मा संसारमें सर्वत्र उत्पन्न हुआ-हो रहा है, इसलिए वह व्यापक है, इस प्रकार व्युत्पत्ति भी असंगत नहीं है। उस आत्माको सुख आदिका कर्ता मानने में कुछ विवाद नहीं है । हा। ऐसा माननेसे अमूर्तत्व आदि गुण तो दूर ही रहते हैं।
स्वभाव भी कथञ्चित् कर्ता है। क्योंकि आत्माका उपयोग (ज्ञानदर्शन) तथा असंख्यातप्रदेशिता-स्वभाव, पुद्गलोका मूतत्व-स्वभाव
જે રીતે કાળ એકાન્ત કારણ ન હોવા છતાં પણ સહકારી રૂપે કારણુજ છે. ચંપ, બકુલ, ગુલાબ આદિ પુષ્પ તથા ફણસ, કેરી, આદિ ફળ નિયત-નિયત કાળમાં થાય છે. જે કાળને કારણે ન માનવામાં આવે તે એ વ્યવસ્થા ન બની શકે. સહકારી માત્ર માનવાથી જગતની વિચિત્રતા પણ યુકિતયુકત બને છે.
ઈશ્વર પણ કર્યા છે, કારણ કે આત્મા સિવાય બીજો કોઈ વિચિત્ર ઈશ્વર નથી. આત્મા જગતમાં સર્વત્ર ઉત્પન્ન થયે-થઈ રહ્યો છે, તેથી તે વ્યાપક છે, એ પ્રકારની વ્યુત્પત્તિ પણ અસંગત નથી. એ આત્માને સુખ આદિને કર્તા માનવામાં કશે વિવાદ નથી. હા, એ માનવાથી અમૂર્તવ આદિ ગુણ તે દૂરજ રહે છે.
સ્વભાવ પણ કથંચિત કર્યા છે, કારણ કે આત્માને ઉપગ (જ્ઞાનદર્શન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जावनी टीका अ. ६ मू० १७३ पराजितदेवस्यस्वर्गगमनम् ४३७ ... मूलम्-तए णं देवे कुंडकोलिएणं एवं वुत्ते समाणे संकिए जाव कलुससमावन्ने नो संचाएइ कुंडकोलियस्स समणोवासयस्स किंचि पामोक्खमाइक्खित्तए, नाममुद्दयं च उत्तरिजयं च पुढविसिलापट्टए ठवेइ, ठवित्ता जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए ॥१७३॥
छाया-ततः खलु स देवः कुण्डकौलिकेनैवमुक्तः सन् शङ्कितो यावत्कलुषसमापन्नो नो शक्नोति कुण्डकौलिकस्य श्रमणोपासकस्य किश्चित्प्रमोक्षमाख्यातुम् । नाममुद्रिकां चोत्तरीयकं च पृथिवी शिलापट्टके स्थापयति, स्थापयित्वा यामेव दिशं प्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः ___टीका-शङ्कि इति-'महावीरस्यापि मतमेतेन युक्तितः समर्थितमिति किं गोशालकस्य मतं सत्यमुत महावीरस्येति शङ्काऽऽक्रान्तो जात इत्यर्थः । कलुषेति-'अहो गोशालकमतमविचारेणोपन्यस्याहमनेन पराजितः' इति ग्लानिमापन इत्यर्थः । प्रमोक्षम् उत्तरम् ॥ १७३ ।। धर्मास्तिकाय आदिका अमृतत्व-स्वभाव, उन-उनमें स्वभावसे ही रहता है। किसी अन्य कारणसे वह उत्पन्न नहीं हुआ। बस अधिक विस्तार अन्यत्र देखलेवे ॥ १७२ ॥
टीकार्थ-'तए णं से' इत्यादि इसके अनन्तर कुण्डकौलिकका कथन सुनकर देवताको शंका हुई कि महावीर स्वामीका मत युक्त है या गोशालकका?। और अपने पराजित होनेसे ग्लानि भी हुई। वह अब कुंडकौलिकको कुछ भी उत्तर देनेमें समर्थ नहीं हो सका, अतः उसने नाम मुद्रा और उत्तरीय वस्त्र शिलापट्टक पर रख दिये । रखकर जिधरसे आया था उधर ही चला गया ॥ १७३ ॥ તથા અસંખ્યાત–પ્રદેશિતા-સ્વભાવ, પુદ્ગલેને મૂર્તવ–સ્વભાવ, ધમસ્તિકાય આદિને અમૂલ્તત્વ-વભાવ, તે-તેમાં સ્વભાવથી જ રહેલા છે. કેઈ અન્ય કારણથી તે ઉત્પન્ન थया नथी. स, वे वधु विस्तार ४२ता नथी.” (१७२).
टीकार्थ-'तए णं से-त्या त्या२५छ। हुडौसिनु ४थन समजान દેવતાને શંકા થઈ કે મહાવીર સ્વામીને મત યુક્ત છે કે ગોશાલકને ? અને પોતે પરાજિત થવાથી તેને ગ્લાનિ પણ ઉત્પન્ન થઈ. હવે તે કંડકૌલિકને કાંઈ પણ ઉત્તર આપવાને સમર્થ ન થઈ શકયે, એટલે એણે નામમુદ્રા અને ઉત્તરીય વસ્ત્ર શિલાપટ્ટક પર પાછાં મૂકી દીધાં, અને જ્યાંથી આવ્યું હતું ત્યાં ચાલ્યા ગયે. (૧૭૩)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
उपासकदशास्त्रो मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे ॥१७४॥ तएणं से कुंडकोलिए समणोवासए इमीसे कहाए लट्ठ० हटे जहा कामदेवो तहा निग्गच्छइ जाव पज्जुवाप्तइ। धम्मकहा ॥१७५॥
छकुंडकोलिया इसमणे भगवं महावीरे कुंडकोलियं समणोवासयं एवं वयासी-से नूणं कुंडकोलिया ! कल्लं तुम्भ पुत्वावरण्हकालसमयंसि असोगवणियाए एगे देवे अंतियं पाउब्भवित्था। तए णं से देवे नाममुदं च तहेव जाव पडिगए।से नूणं कुंडको___ छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये स्वामी समवसृतः ॥१७४॥ ततः खलु स कुण्डकौलिकः श्रमणोपासकोऽस्यां कथायां लब्धार्थः ( सन् ) हृष्टो यथा कामदेव. स्तथा निर्गच्छति यावत्पर्युपास्ते । धर्मकथा ॥१७५।। 'कुण्डकौलिक!' इति श्रमणो भगवान् महावीरःकुण्डकौलिकं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-अथ नूनं कुण्डकौलिक ! कल्ये तव पूर्वापराह्नकालसमये अशोकवनिकायामेको देवोऽन्तिके प्रादुरासीत् ।
अटीका-'कुण्डकौलिक'इति' इति-'हेकुण्डकौलिक !' इति कृत्वेत्यर्थः । कल्ये गतदिवसे।
टीकार्थ-' तेणं कालेणं' इत्यादि उस काल उस समय श्रमण भगवान महावीर पधारे ॥ १७४ ।। कुण्डकौलिक भगवानके आनेकी बात सुनकर प्रसन्नचित्त होकर कामदेवकी तरह निकला और यावत् वहाँ पहुँच कर पर्युपासना की। धर्मोपदेश हुआ॥ १७५॥ 'कुण्डकौलिक !' इस प्रकार श्रमण भगवान् महावीरने कुण्डकौलिकसे कहा-" हे कुण्डकौलिक ! कल अशोकवनी में पूर्वापराह्न (दोपहर)के समय एक देव तुम्हारे सामने प्रगट हुआ था। तब वह देव नामकी मुद्रा यावत्
टीकार्थ-'तेणं कालेणं' त्याहि मे ॥णे मे सभये श्रम मापान મહાવીર પધાર્યા. (૧૭૪) કુંડકૌલિક ભગવાન આવ્યાની વાત સાંભળીને પ્રસન્નચિત્ત થઈ કામદેવની પેઠે નીકળ્યો અને યાવત ત્યાં પહેરીને પર્થપાસના કરી. ધર્મોપદેશ થ. (૧૭૫) શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કંડકૌલિકને આ પ્રમાણે કહ્યુંઃ “હે કંડકૌલિક! કાલે અશેકવનરાજિમાં બપોરને સમયે એક દેવ તમારી સામે પ્રકટ થયે હતો. તે દેવે નામવાળી વીંટી લીધી યાવત તે પાછો ચાલ્યા ગયે. હે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.६ भगवत्कृतकुण्डकौलिकप्रशंसा ४३९ लिया ! अह समझे ? हंता अस्थि । तं धन्नेसि णं तुमं कुंडकोलिया ! जहा कामदेवो । अज्जो इ समणे भगवं महावीरे समणे निग्गंथे य निग्गंथीओ य आमंतित्ता एवं वयासी-जइ ताव अजो! गिहिणो गिहिमज्झावसंता णं अन्नउत्थिए x अहेहि य हेऊहि य पसिणेहि य कारणेहि य वागरणेहि य निप्पट्रपसिणवागरणे काति, सका पुणाइ अजो! समणेहि निग्गंथेहिं दुवालसंगं गणिपिडगं ततः खलु स देवो नाममुद्रां च तथैव यावत्पतिगतः । स नूनं कुण्डकौलिक अर्थः समर्थः ? । हन्तास्ति । तद्धन्योऽसि खलु त्वं कुष्डकौलिक ? यथा कामदेवः । 'आर्याः !' इति श्रमणो भगवान् महावीरः श्रमणानिन्थांश्च निर्ग्रन्थीश्वाऽऽमन्यैबमवादी-यदि तावदार्याः ! गृहिणो गृहमध्यावसन्तः खलु अन्ययूथिकान् अर्थश्च हेतुभिश्च प्रश्नैश्च कारणैश्च व्याकरणैश्च निःस्पष्ट(निःष्पिष्ट)प्रश्नव्याकरणान कुर्वन्ति, ____ *आमन्त्र्य-सम्बोध्य । X अर्थैः मूत्राभिधेयैर्जीवादिभिर्वा, हेतुभिः= अन्यथानुपपत्तिरूपैः, प्रश्नः प्रच्छनैः, कारणेः युक्तिभिः, व्याकरणैः पृष्टोत्तरस्वरूपैः । निःस्पष्टति-निःस्पष्टानि=निःशेषेण व्यक्तानि निस्साराणीत्यर्थः, निष्पिष्टेति च्छायापक्षे-निष्पिष्टानि=निरुत्तरीकृतानि प्रश्नव्याकरणानि येषां तान् । लौट गया। हे कुण्डकौलिक ! क्या यह बात ठीक है ? " कुण्डकौलिकने कहा-" हा भगवान् ! ठीक है।" महावीरस्वामी-" कुण्डकौलिक ! तुम धन्य हो।" इत्यादि कथन कामदेवकी तरह समझना । "आर्य" इस प्रकार से संबोधन कर श्रमण भगवान महावीर, श्रमण निग्रन्थों तथा निर्ग्रन्थिओं-आर्यिकाओंको बुलाकर कहने लगे " हे आयगण ! यदि गृहमें रहनेवाले गृहस्थ भो अन्ययूथिकोंको, अर्थोसे, हेतुओंसे, प्रश्नोंसे, युक्तियोंसे और उत्तरोंसे निरुत्तर कर सकते हैं, तो हे आर्यगण ! કુંડકોલિક? એ વાત શું બરાબર છે?” કુંડકૌલિકે કહ્યું “હા ભગવાન! તે બરાબર છે. મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું: “કંડકૌલિક તું ધન્ય છે” ઈત્યાદિ કથન કામદેવની પેઠે સમજવું. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર શ્રમણ નિર્ચન્થ તથા નિર્ચથીઓ-અર્થિકાએને બેલાવીને કહેવા લાગ્યાઃ “હે આર્યગણ! જે ગૃહમાં રહેનારા ગૃહસ્થ પણ અન્ય યુથિકને, અર્થોથી, હેતુઓથી, પ્રશ્નોથી, યુકિતઓથી અને ઉત્તરેથી નિરૂત્તર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४०
उपासकदशाङ्गसूत्रे अहिजमाणेहिं अन्नउत्थिया अठे हि य जाव निप्पट्रपसिणा करित्तए ॥१७६॥ तए णं समणा निग्गंथा य निग्गंथिओ य समणस्स भगवओ महावीरस्स तहत्ति एयम विणएणपडिसुणंति ॥१७७॥
मूलम्-तए णं कुंडकोलिए समणोवासए समणं भगवं महावीरं वंदइ मंसइ, वंदित्ता नमंसित्ता पसिणाइं पुच्छइ, पुच्छित्ता अट्रमादियइ, अट्टमादिइत्ता जामेव दिसं पोउब्भूए तामेव दिसं पडिगए । सामी बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥ १७८॥तए णं शक्याः पुनरार्याः ! श्रमणैर्निर्ग्रन्थैदशाङ्गं गणिपिटकमधीयानैरन्ययूथिका अर्थश्च यावन्निःस्पष्टप्रश्नाः कत्तुम् ॥ १७६ ।। ततः खलु श्रमणा निग्रन्थाश्च निर्गन्थ्यश्च श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'तथेति' एतमर्थ विनयेन *प्रतिशृण्वन्ति ॥१७७।।
छाया-ततः खलु कुण्डकौलिकःश्रमणोपासकः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा प्रश्नान् पृच्छति, पृवाऽर्थमाददाति, अर्थमादाय यामेव दिशं मादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः। स्वामी बहिर्जनपदविहारं विहरति
प्रतिश्रृण्वन्ति स्वीकुर्वन्ति ॥१७४-१७७॥ द्वादशांगका अध्ययन करनेवाले निर्गन्थ श्रमणोंको तो, उन्हें ( अन्ययूथिकोको) अर्थोसे यावत् निरुत्तर अवश्य कर देना चाहिए" ॥१७६।।
श्रमण निग्रन्थोंने श्रमण भगवान् महावीरका यह कथन विनयके साथ ‘तहत्ति' (तथेति ) कहकर स्वीकार किया ॥ १७७॥
टीकार्थ-'तए णं कुंडे'-त्यादि कुण्डकौलिक श्रावक ने श्रमण भगवान् महावीर को वन्दना की, नमस्कार किया। वन्दन-नमस्कार करके प्रश्न पूछे और अर्थ को ग्रहण किया। फिर जिस और से કરી શકે છે, તે હે આર્યગણ ! દ્વાદશાંગનું અધ્યયન કરનારા નિર્ગસ્થ શ્રમણએ તે તેમને (અન્યયુથિકને) અર્થોથી યાવત નિરૂત્તર અવશ્ય કરી દેવાજ જોઈએ. (૧૭૬).
શ્રમણ નિગ્રન્થાએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરનું એ કથન વિનયપૂર્વક तहत्ति' (तथेति) हीन स्वीयु'. (१७७).
टीकार्थ- 'तए णं कुंडे'-याहि दुलि श्राप श्रमाय भावान મહાવીરને વંદના કરી નમસ્કાર કર્યા, અને પ્રશ્નો પૂછયા તથા અર્થને ગ્રહણ કર્યો.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.६ सू० १७८-१७९ अध्ययनपरिसमाप्ति ४४१ तस्स कुंडकोलियस्स समणीवासयस्स बहुर्हि सील जाव भावेमाणस्स चोइस संवच्छराई वइकताइं, पणरसमस संवच्छरस्स अंतरा वट्टमाणस्स अन्नयों कयाइ जहा कामदेवो तहा जेहपुत्तं ठवेत्ता तहा पोसहसालाए जाव धम्मपण्णत्ति उवसंपजित्ताणं विहरइ । एवं एकारस उवासगपडिमाओ तहेव जाव सोहम्मे कप्पे अरुणज्झए विमाणे जाव अंतं काहिइ ॥१७९॥ निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसार्ण छटुं
अज्झयणं समत्तं ॥ ६ ॥ ॥१७८॥ ततः खलु तस्य कुण्डकौलिकस्य श्रमणोपासकस्य बहुभिः शील यावद् भावयतश्चतुर्दश संवत्सरा व्युत्क्रान्ताः, पञ्चदशं संवत्सरमन्तरा वर्तमानस्यान्यदा कदाचिद् यथा कामदेवस्तथा ज्येष्ठपुत्रं स्थापयित्वा तथा पोषधशालायां यावद्धर्मप्रज्ञप्ति मुपसंपध विहरति । एवमेकादशोपासक्रमतिमास्तथैव यावत्सौधर्मे कल्पेऽरुणध्वजे विमाने यावदन्तं करिष्यति ॥१७९॥ निक्षेपः ॥
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां षष्ठमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ६॥ टीका-व्याख्या छाययैवान्तःकृता ॥ १७८-१७९ ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्येनकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूपित-कोल्हापुरराजगुरु' बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री घासीलालव्रति विरचितायामुपासकदशाङ्गमूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्या ख्यायां व्याख्यायां षष्ठं कुण्डकौलिकाख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ६ ॥ आया था, उसी और चला गया। श्रमण भगवान महावीर स्वामी भी देश-देशों में विहार करने लगे ॥ १७८ ॥ कुण्डकौलिक श्रावक પછી જ્યાંથી આવ્યા હતા ત્યાં ચાલ્યા ગયે. શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પણ દેશ-દેશ વિહાર કરવા લાગ્યા. (૧૭૮). કુંડકૌલિક શ્રાવકને શીલ આદિનું પાલન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
उपासकदशाङ्गसूत्रे के शील आदि का पालन, और यावत् आत्मा को भावित करते करते चौदह वर्ष व्यतीत हो गये। जब पन्द्रहवां वर्ष बीत रहा था तो किसी समय कुण्डकौलिक, कामदेव की तरह ज्येष्ठ पुत्र को कुटुम्ब का भार देकर पोषधशालामें धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार कर विचरने लगा। उसने प्रावककी ग्यारह प्रतिमाओंका पालन किया, यावत् सौधर्मकल्पके अरुणध्वज विमानमें देवपने उत्पन्न हुआ। यावत् समस्त कर्मोंका अंत करेगा-सिद्ध होगा ॥ १७९ ॥
सातवें अंग उपासकदशाके छठे अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी नामक
व्याख्याका हिन्दीभाषानुवाद समाप्त ॥ २॥
અને આત્માને યાવત ભાવિત કરતાં કરતાં ચૌદ વર્ષ વીતી ગયાં. જ્યારે પંદરમું વર્ષ જતું હતું, ત્યારે કોઈ સમયે કુંડકૌલિક કામદેવની પેઠે મોટા પુત્રને કુટુંબને ભાર સેંપી પિષધશાળામાં ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરવા લાગ્યું. એણે શ્રાવકની અગીઆર પ્રતિમાઓનું પાલન કર્યું, યાવત સોધમકલ્પના અરૂધ્વજ વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયે. યાવત સમસ્ત કર્મોને અંત કરશે-સિદ્ધ થશે. (૧૭૯).
સાતમાં અંગઉપાસકદશાના છઠ્ઠા અધ્યયનની અગાસંજીવની
नाभ व्याण्याने। गुती-सापानुवाद समाप्त. (6)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अथ सतममध्ययनम् ॥ अथ सप्तममारभ्यते 'पोलासपुरे' इत्यादि ॥ मूलम्-पोलासपुरे नामं नयरे । सहस्संबवणे उजाणं । जियसत्त राया ॥१८०॥ तत्थ णं पोलासपुरे नयरे सदालपुत्ते नाम कुंभकारे आजीविओवासए परिवसइ । आजीवियसमयंसि लद्धट्रे गहियढे पुच्छिय? विणिच्छियट्टे अभिगयटे अटिमिंजपेमाणुरागरत्ते य “अयमाउसो ! आजीवियसमए अहे, अयं परमटे, सेसे अण?" ति आजीवियसमएणं अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥१८१॥ छाया-पोलासपुरं नाम नगरम् । सहस्रामवणमुबानम् । जितशत्रू राजा ॥१८॥ तत्र खलु पोलासपुरे नगरे सद्दालपुत्रो नाम कुम्भकार आजीविकोपासकः परिवसति । आजीविकसमये लब्धार्थः, गृहीतार्थः, पृष्टाथः, विनिश्चितार्थः, अभिगतार्थः, अस्थिमज्जामानुरागरक्तश्च-"अयमायुष्मन् ! आजीविकसमयोऽर्थः, अयं परमार्थः, शेषोऽनर्थः" इत्याजीविकसमयेनाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥१८॥
टीका-आजीविकेति-आजीविका-गोशालकशिष्यास्तेषां समयः सिद्धान्तस्तस्मिन् । लब्धेत्यादि-अथश्रवणाल्लब्धार्थः,अर्थावधारणाद् गृहीतार्थः,सांशयिकार्थप्रश्नकरणात्पृष्टार्थः, इत्यम्भूतस्यार्थस्योपलम्भाद्विनिश्चितार्थः,प्रश्नार्थाभिगमना
सातवा अध्ययन टीकार्थ- 'पोलासपुरे' इत्यादि पोलासपुर नामक नगर, सहस्राम्रवन उद्यान, और जितशत्रु राजा था ॥ १८० ॥ उस पोलासपुर नगरमें सद्दालपुत्र नामक कुंभार रहता था । वह आजीविक (गोशाल) के मतका अनुयायी-श्रावक था। वह गोशालके सिद्धान्तोंमें-अर्थके
सात मध्ययन. टीकार्थ- पोलासपुरे' त्या पासासधु२ नामर्नु नगर, सखापन ઉધાન, અને જિતશત્રુ રાજા હતો (૧૦૦). એ પલાસપુર નગરમાં સદાલપુત્ર નામને કુંભાર રહેતા હતા. એ આજીવિક (શાળ) ના મતને અનુયાયી શ્રાવક હતો એ શાળના સિદ્ધાન્તમાં–અર્થને સાંભળવાથી લબ્ધાર્થ, અર્થને ધારણ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४४४
उपासकदशामने मूलम्-तस्स णं सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स एका हिरण्णकोडी निहाणपउत्ता, एका बुडिपउत्ता, एक्का पवित्थरपउत्ता, एके वए दसगोसाहस्सिएणं वएणं ॥१८२॥ तस्स णं सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स अग्गिमित्ता नाम भारिया होत्था ॥१८३॥ तस्स णं सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स पोलासपुरस्स नगरस्स बहिया पंच कुंभकारावणसया होत्था। तत्थ णं दभिगृहीतार्थः, अस्थिमज्जेति-प्रेमानुरागाभ्यां रक्ताः अस्थि-मज्जे यस्येति बहुव्रीहिः-'आहिताग्न्यादिपाठान्निष्ठान्तस्य परनिपातः' । तत्र अस्थि कीकसं, हड्डीति प्रसिद्धः मजा चास्थिमध्यगता धातुविशेषः ॥ १८०-१८१ ॥
छाया-तस्य खलु सदालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्यैका हिरण्यकोटी निधानप्रयुक्ता, एका वृद्धिप्रयुक्ता, एका पविस्तरप्रयुक्ता, एको व्रजो दशगोसाहस्रिकेण ब्रजेन ॥ १८२ ॥ तस्य खलु सद्दालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्याग्निमित्रा नाम भार्याऽऽसीत् ॥ १८३ ॥ अस्य खलु सद्दालपुगस्याऽऽजीविकोपासकस्य पोलासपुराभगराद् वहिः पञ्च कुम्भकारापणशतान्यासन् । तत्र खलु बहवः पुरुषा दत्तभृतिसुननेसे लब्धार्थ, अर्थके धारण करनेसे गृहीतार्थ, संशययुक्त विषयोंका प्रश्न करनेसे पृष्टार्थ, इत्थम्भूत अर्थकी प्राप्ति होनेसे विनिश्चितार्थ, और उस अर्थके जान लेनेसे अभिगतार्थ था। उसकी रग-रगमें गोशालके सिद्धान्तोंका प्रेम और अनुराग भरा हुआ था। " हे आयुष्मन् ! यह आजीविक सिद्धान्त ही अर्थ है, यही परमार्थ है, और दूसरे सब अनर्थ हैं " इस प्रकार आजीधिक मतसे अपनी आत्माको भावित करता हुआ विचरता था ॥ १८१ ।। કરવાથી ગૃહીતાર્થ, સંશયયુક્ત વિષયેનો પ્રશ્ન કરવાથી પૃષ્ટાર્થ, ઈર્ઘભૂત અર્થની પ્રાપ્તિ થવાથી વિનિશ્ચિતાર્થ અને તે અર્થને જાણી લેવાથી અભિગતાર્થ હતે. એની રગ-રગમાં ગોશાળના સિદ્ધાન્તને પ્રેમ અને અનુરાગ ભર્યો હતે. “હે આયુમન એ આજીવિક સિદ્ધાન્ત જ અર્થ છે, એ જ પરમાર્થ છે, અને બીજા બધા અનર્થ છે.” એ પ્રમાણે આજીવિકા મતે કરીને પિતાના આત્માને भावित तो त वियरत sat. (१८१).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ मू० १८४-सदालपुत्रवर्णनम् ४४५ बहवे पुरिसा दिण्णभइभत्तवेयणा कल्लाकल्लिं बहवे करए य वारए य पिहडए य घडए य अद्धघडए य कलसए य अलिजरए य जंबूलए य उट्टियाओ य करेंति । अन्ने य से बहवे पुरिसा दिण्णभइभत्तवेयणा कल्लाकल्लिं तेहिं बहूहि करएहि य जाव उट्रियाहि य रायमगंसिं वित्तिं कप्पेमाणा विहरंति॥१८४॥ भक्तवेतनाःकल्याकल्यि बहून् करकाश्च, बारकाँश्च, पिठरकाश्च, घटकाश्चाद्धघटकाच, कलशाश्चालिञ्जराश्च, जम्बूलकाश्चोष्ट्रिकाश्च कुर्वन्ति । अन्ये च तस्य बहवः पुरुषा दत्तभृतिभक्तवेतनाः कल्याकल्यि तैर्बहुभिः करकैश्च यावदुष्ट्रिकाभिश्च राजमार्गे वृत्ति कल्पयन्तो विहरन्ति ॥ १८४ ॥ ___टीका-दत्तेति-भृतयः=द्रप्यरूपाः, भक्ताः अन्नपानलक्षणाः, वेतनानि भरण्यानि चेत्येतानि दनानि येभ्यस्ते । कल्याकल्यि प्रतिकल्यं-प्रतिप्रभातमित्यर्थः । करकान्जलघटीः, वारकान्गडुकान, पिठरकान्=स्थाली, घटकान्
घटान्, अर्द्धघटकानलघुघटीः, कलशान्-घटानेव महतः, अलिञ्जरान्= मणिकान् 'माटा' इति प्रसिद्धान्, जम्बूलकान्' सुराही, फँजा' इत्यादिलोकपसिद्धान, उष्ट्रिका महान्ति तैलादिपात्राणि ॥ १८२-१८४॥
टीकार्थ-" तस्स णं" इत्यादि आजीविकके उपासक सद्दालपुत्रके एक करोड सोनैया खज़ानेमें थे, एक करोड व्यापारमें लगे थे, और एक करोड़ लेन-देने में लगे हुए थे। उसके दस हजार गोपशुओंका एक गोकुल था ॥१८२ ॥ आजीविकोपासक सहालपुत्रके अग्निमित्रा नामक पत्नी थी ॥ १८३ ॥ उस सद्दालपुत्रके पोलासपुरके बाहर पाचसौ कुंभारोंकी दुकानें थीं। उन दुकानोंमें खूब चहल-पहल रहती थी। किसीको भृति (द्रव्यरूप), किसीको भोजन और किसीको वेतन दिया जाता था। वे प्रतिदिन (प्रभात होते ही) जल भरनेके घडे, गडुक
टीकार्थ- 'तस्स णं'-त्या मलविना उपास सहास पासे मे કરોડ ના ખજાનામાં હતા, એક કરોડ વેપારમાં લગાડ્યા હતા અને એક કરોડ લેણ-દેણમાં રેકેલા હતા. તેની પાસે દશ હજાર ગોવર્ગનાં પશુઓનું એક ગોકુળ હતું. (૧૮૨). આજીવિકે પાસક સદાલપુત્રને અગ્નિમિત્રા નામની પત્ની હતી. (૧૮૩) એ સદાલપુત્રની પિલાસપુરની બહાર પાંચસે કુંભારની દુકાને હતી. એ દુકાનમાં કામકાજની ખૂબ ધમાલ રહેતી હતી કેઈન ભતિ (વ્યરૂ૫), કેઈને ભજન અને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४६
उपासकदशाङ्गसूत्रे मूलम्-तए णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए अन्नया कयाइ पुवावरण्हकालसमयंसि जेणेव असोगवणिया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता गोसालस्स मंखलिपुत्तस्स अंतियं धम्मपण्णति उवसंपजित्ताणं विहरइ॥१८५॥तए णं तस्स सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स एगे देवे अंतियं पाउब्भवित्था ॥१८६॥ तए णं से देवे अंतलिक्खपडिवन्ने सखिंखिणियाइं जाव परिहिए सद्दालपुत्तं आजीविओवासगं एवं वयासी-“एहिइ णं देवाणुप्पिया! कल्लं इहं महामाहणे उप्पन्नणाणदंसणधरे तीयपडुप्पन्नाणागयजाणए अरहा जिणे केवली सवदरिसी तेलोकवहियमहियपूइए सदेवमणुयासुरस्स लोगस्सअञ्चणिजे वंदणिजे सकारणिजे सम्माणणिज्जे
छाया-ततः खलु स सद्दालपुत्र आजीविकोपासकोऽन्यदा कदाचित्पूर्वापराह्नकालसमये येनैवाऽशोकवनिका ते नैवोपागच्छति,उषागत्य गोशालस्य मखलिपुत्रस्याऽऽन्तिकी धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति ॥ ॥१८५॥ ततः खलु तस्य सद्दालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्यैको देवोऽन्ति के प्रादुरासीत् ॥१८६॥ ततः खलु स देवोऽन्तरिक्षप्रतिपन्नः सकिङ्किणीकानि यावत्परिहितः सद्दालपुत्रमाजीविकोपासकमेवमवादीत-"एष्यति खलु देवानुप्रिय ! कल्य इह महामाहनः (महाब्राह्मणः) उत्पन्नज्ञानदर्शनधरोऽतीतप्रत्युत्पन्नानागतज्ञोऽर्हन जिनः केवली सर्वदर्शी रैलोक्य. (गडुआ), थाली, घडे, छोटी घडिया, कलसा (वडे घडे ) माटा, सुराही, कुंजा तथा उष्ट्रिका (तैल आदिके बडे बडे बर्तन ) बनाते थे। दसरे बहतसे भृति, भोजन और वेतन लेनेवाले प्रतिप्रभात घडे वगैरहसे सड़कों पर आजीविका कमाते थे ॥ १८४ ।। કેઈને વેતન આપવામાં આવતું હતું. તેઓ રોજ (પ્રભાત થતાંજ) જળ ભરવાના घा, उवा, थाणी, घ31, नानी घडीमा, श्या, भाटखi, on, तथा अष्ट्रिय (તેલ આદિ ભરવાનાં મોટાં વાસણો બનાવતા હતા. બીજા ઘણા ભૂતિ ભેજન અને વેતન લેનારાઓ રોજ પ્રભાતમાં ઘડા વગેરે દ્વારા સડક પર બેસી આજીવિકા भाता ता (१८४).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ सू. १८५-१८७ देवमादुर्भाववर्णनम् ४४७ कल्लाणं मंगलं देवयं चेइयं जाव पज्जुवासणिजे तच्चकम्मसंपया संपउत्ते, तं गं तुमं वंदे जाहि जाव पज्जुवासेन्जाहि पाडिहारिएणं पीढफलगसिज्जासंथारएणं उवनिमंतेजाहि" दोचंपि तचंपि एवं वयइ, वइत्ता जामेव दिसं पाउब्भूए तामेव दिसं पडिगए ॥१८७॥ वहित-महित-पूजितः सदेवमनुजासुरस्य लोकस्याऽर्चनीयो वन्दनीयः सत्करणीयः सम्माननीयः कल्याणं मङ्गलं दैवतं चैत्यो यावत्पर्युपासनीयः,तथ्यकर्मसम्पदा सम्पयुक्तः, तं खलु त्वं वन्दस्व यावत्पर्युपास्त्र, प्रातिहारिकेण पीठफलकशय्यासंस्तारकेणोपनिमन्त्रय” द्वितीयमपि तृतीयमप्येवं वदति, उदित्वा यामेव दिशं प्रादुर्भूतस्तामेव दिशं प्रतिगतः ॥ १८७ ॥
टीका-महेति-परं प्रति माहनेत्येवं यो ब्रूते स माहनः, महाश्चासौ माहनश्च महामाहन:-सकलपाणिप्राणत्राणोपदेशक इत्यर्थः। त्रैलोक्येति-त्रयो लोकास्त्रैलोक्य लोकत्रयवासिजनसमुदायस्तेन वेहितः अवहितः अवधानविषयीकृतः-तदेकतानतया त्रैलोक्यस्य मनोगत इत्यर्थः, महितः कदाऽसावस्मादृशां समाराध्यो भवेद्भग
१-'चतुवर्णादीनां स्वार्थ उपसंख्यानम्' इति (३०९१) कात्यायनवार्तिकेनात्र स्वार्थ ष्यन् प्रत्ययः । २-'अवाप्योरुपसर्गयो-रिति वचनादवोपसर्गाकारलोपः । ___टीकार्थ-' तए णं' इत्यादि वह आजीविकोपासक सद्दालपुत्र एक बार दोपहर के समय अशोकवनीमें गया। वहां मंखलिपुत्र गोशालकके समीपकी धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार कर विचरने लगा ॥ १८५ ।। इसके बाद सद्दालपुत्रके सामने एक देव प्रगट हुआ ॥ १८६॥ ॥ आकाशमें ठहरा हुआ छोटी-छोटो घंटियों सहित उत्तम वस्त्र पहन कर उससे बोला-" हे देवानुप्रिय ! अप्रतिहत ज्ञानदर्शन के धारी, भूत-भविष्यत् वर्तमानके ज्ञाता, अर्हन्त, जिन, केवली, सबंदी, तीन लोकके द्वारा एकाग्ररूपसे ध्याए हुए, विधिपूर्वक स्तुति किए हुए, मन वचन कायसे
टीकार्थ-'तए णं'-त्याहि भावि पास सातपुत्र मे४१।२ अपारने સમયે અશોકવનરાજિમાં ગયે. ત્યાં મખલિપુત્ર ગશાળની સમીપની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારી વિચરવા લાગે. (૧૮૫). ત્યારબાદ સદ્દાલપુત્રની સામે એક દેવ પ્રકટ થયા. (૧૮૬). આકાશમાં રહીને નાની નાની ઘટડીઓવાળાં ઉત્તમ વસ્ત્રો પહેરીને તે તેને
। साम्यो: " वानुप्रिय! अप्रतिहत ज्ञान-निना ५:२४, भूत-मयવર્તમાનના જ્ઞાતા, અહંન્ત, જિન, કેવલી, સર્વદશી, ત્રણે લેક જેનું એકાગરૂપે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४८
उपासकदशाङ्गसूत्रे वानित्येवमभिलषितः सविधिसंस्तुतो वा, पूजितः=मनोवाकायरादृतः । एतदेव सुस्पष्टं व्याचष्टे-सदेवेति-सदेवमनुजासुरस्येत्यत्र कर्तरि षष्ठी, जातिविवक्षया चैकवचनं,ततश्च देवमनुजासुरसहितैसिभिलौकरित्यर्थः, अर्चनीयः अष्टादशदोषराहित्येन प्रमाणनीयः, यद्वा यथोचितवचनप्रतिपत्या पूजनीयः, वन्दनीयः स्तवनीयोऽभिवादनीयो वा, सत्करणीया भक्त्याऽऽदरणीयः, सम्माननीयः अभ्युत्थानादिना सम्मानकरणयोग्यः । कल्याणमित्यादि-(यतः)कल्याणं कल्याणस्वरूपः, मङ्गलं मङ्गलस्वरूपः,दैवतं देवस्वरूपः, चैत्यः केवलज्ञानवान् (अतः) पर्युपासनीयः सर्वतोभावेन सेवनीयः । तथ्येति-तथ्यानाम् अवश्यम्भाविसत्फलवतां कर्मणां देशनादिरूपाणां क्रियाणांसम्पदा-समृद्धया सम्पयुक्तः संयुक्तः। तमितितम् पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टं भगवन्तम्, तदिति छायापक्षे तु-तत्-तस्मात् । प्रातिहारिकेण-प्रत्यर्पणीयेन ॥१८५-१८७ ॥ आदर किये हुए, अर्थात् देव मनुष्य और असुरोंके अर्चनीय-'अठारह दोषोंसे रहित हैं ' इस प्रकार विश्वसनीय, अथवा यथोचित वाक्यरचना द्वारा पूजनीय, वन्दनीय, सत्कार करने योग्य, सन्मान करने योग्य, कल्याणमय, मंगलमय, देव-स्वरूप, केवल ज्ञानवान् यावत् पर्युपासना करने योग्य, अवश्यम्भावी सत्फलवाली देशना आदि क्रियाओंकी समृद्धिसे युक्त महामाहन यहां कल पधारेंगे; सो तुम उनको वन्दना करना यावत् उनकी पर्युपासना करना। पडिहारे (पीछा लिये-दिये जानेवाले ) पीठ, फलक, शय्या, संस्तारक आदिके लिए उपनिमन्त्रणा (विनति) करना।" देबने दूसरी बार और तीसरी बार भी यही बात कही। कहकर जिधरसे आया था उधर ही लौट गया ॥१८७॥
१ मत मारो, ऐसा उपदेश देनेवाले माहन कहलाते हैं । महान् माहनको महामाहन् कहते हैं। ધ્યાન કરે છે, જેની વિધિપૂર્વક સ્તુતિ કરે છે, મન, વચન કાયાએ કરીને જેને આદર કરે છે તેવા, અર્થાત દેવ, મનુષ્ય અને અસુરના અર્ચનીય– “અઢારે દોષથી રહિત છે” એ પ્રકારે વિશ્વાસનીય અથવા યથેચિત વાકયરચનાદ્વારા પૂજનીય, વંદનીય, સત્કાર કરવા ગ્ય, સન્માન કરવા યોગ્ય, કલ્યાણમય, મગળમય, દેવસ્વરૂપ, કેવળ જ્ઞાનવાન યાવત પર્યુંપાસના કરવા ગ્ય, અવસ્થંભાથી સફળવાળી દેશના આદિ ક્રિયાઓની સમૃદ્ધિથી યુકત મહામાન અહીં કાલે પધારશે, માટે તું એમને વંદના કરજે યાવતુ એમની પર્ણ પાસના કરજે. પડિહારા (પાછાં લઈ દઈ शय i) पी6, ३६४, शय्या, सस्ता२४ माहिन भाटे निमत्रए। (विनति) કવરે” દેવે બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એ જ વાત કહી. કહીને જ્યાંથી તે भाव्या हतो त्यां ते याया गया. (१८७).. મા મારે” એ ઉપદેશ આપનાર માહન કહેવાય છે. મહાન માહનને મહામહન કહે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० ७ मू० १८९ सद्दालपुत्रनिर्गमनम् ४४९
___ मूलम्-तए णं तस्स सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स तेणं देवेणं एवं वुत्तस्स समाणस्स इमेयारूवे अज्झथिए५ समुप्पन्ने
एवं खलु ममं धम्मायरिए धम्मोवएसए गोसाले मंखलिपुत्ते, से णं महामाहणे उप्पन्नणाणदंसणधरे जाव तच्चकम्मसंपउत्ते, से णं कल्लं इहं हवमागच्छिस्सइ, तए णं तं अहं वंदिस्सामि जाव पज्जुवासिस्लामि, पाडिहारिएणं जाव उवनिमंतिस्लामि” ॥१८८॥ तए णं कलं जाव जलंते समणे भगवं महावीरे जाव समोसरिए। परिसा निग्गया जाव पज्जुवासइ ॥ १८९ ॥ ___ छाया-ततः खलु तस्य सद्दालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्य तेन देवेनैवमुक्तस्य सतोऽयमेतद्रूप आध्यात्मिकः ५ समुत्पन्नः-एवं खलु मम धर्माचार्यों धर्मोपदेशको गोशालो मङ्खलिपुत्रः, स खलु महामाहन उत्पन्नज्ञानदर्शनधरो यावत्तथ्यकर्मसम्पदासम्पयुक्तः, स खलु कल्ये इह हव्यमागमिष्यति, ततः खलु तमहं वन्दिष्ये यावत्पयुपासिष्ये, प्रातिहारिकेण यावदुपनिमन्त्रयिष्यामि ॥ १८८ ॥ ततः खलु कल्ये यावज्ज्वलति श्रमणो भगवान् महावीरो यावत्समवसृतः । परिषनिगता यावस्पर्युपास्ते ॥ १८९ ॥
टीकार्थ--' तए णं' इत्यादि देवताके ऐसा कहने पर आजीविकोपासक सहालपुत्रने सोचाकि ऐसे महामाहन मेरे धर्माचार्य धर्मोपदेशक मंखलिपुत्र गोशालक की है। वे माहमाहन उत्पन्न ज्ञान-दर्शनके धारी यावत् अवश्यम्भावी सत्फलवाली देशनादि क्रियाओंसे युक्त हैं। वे कल यहां आवेंगे। मैं वन्दना करूँगा यावत् पर्युपासना करूँगा। पडिहारे-वापस लिये-दिये जाव योग्य-पीठ फलक आदि दूंगा" || १८८ ॥
टीकार्थ-'तेए णं'-त्यादि देवता मेम ४ाथी मालवियास સાલપુત્રે વિચાર્યું કે-એવા મહામાન મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશ મંખલિપુત્ર
શાલક જ છે. તે મહામાન ઉત્પન્ન જ્ઞાન–દર્શનને ધારક યાવત્ અવયંભાવી સફુલવાળી દેશનાદિ ક્રિયાઓથી યુકત છે. તે કાલે અહીં આવશે. હું વંદના કરીશ યાવત પર્ય પાસના કરીશ. પાછાં લઈ–દઈ શકાય એવાં પડિહારા પીઠ ફલક આદિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५०
उपासकदशाङ्गसूत्रे मूलम्-तए णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए इमीसे कहाए लद्धटे समाणे-“एवं खलु समणे भगवं महावीरे जाव विहरइ, तं गच्छामि णं समणं भगवं महावीरं वंदामि जाव पज्जुवासामि." एवं संपेहेइ, संपेहित्ता बहाए जाव पायच्छित्ते सुद्धप्पावेसाइं जाव अप्पमहग्याभरणालंकियसरीरे मणुस्सवग्गुरापरिगए साओ गिहातो पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता पोलासपुरं नगरं मज्झं
छाया-ततः खलु स सद्दालपुत्र आजीविकोपासकोऽस्यां कथायां लब्धार्थः सन्-"एवं खलु श्रमणो भगवान महावीरो यावद्विहरति, तद् गच्छामि खलु श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दे यावत्पर्युपासे-"एवं सम्प्रेक्षते.सम्प्रेक्ष्य लातो यावत्मायश्चित्तः शुद्धमवेश्यानि यावद् अल्पमहा_भरणालङ्घनशरीरो मनुष्यवागुरापरिगतः स्वस्माद् गृहात्पतिनिष्क्रामति,प्रतिनिष्क्रम्य पोलासपुरं नगरं मध्य-मध्येन निर्गच्छति, इसके बाद दूसरे दिन सूर्योदय होने पर श्रमणे भगवान महावीर स्वामी पधारे। परिषद् निकली यावत् वह पयुपासना करती है ॥ १८९॥
टीकार्थ-'तए णं' इत्यादि सहालपुत्रने महामाहनके पधारनेका वृत्तान्त सुनकर सोचाकि-श्रमण भगवान महावीर यावत् विचरते हैं तो मैं उनको वन्दना करने यावत् पर्युपासना करनेको जाऊँ। ऐसा विचार कर उसने स्नान किया और यावत् कौतुक (तिलकादि ) मंगल (दधि अक्षत आदिका रखना) आदि.किया । शुद्ध वस्त्र और बहुमूल्य अल्प भारवाले आभूषणोंसे शरीरको अलङ्कत करके जनसमूहसे घिरा हुआ अपने घरसे निकला, निकल कर पोलासपुर नगरके बीचो-बीच આપીશ.” (૧૮૮). ત્યારબાદ બીજે દિવસે સૂર્યોદય થતાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી પધાર્યા. પરિષદ નીકળી યાવત્ તે પયુ પાસના કરે છે. (૧૮૯).
टीकार्थ-'तए गं'-त्या सदासपुत्र भडामाउनना ५धावान। वृत्तांत સાંભળીને વિચાર્યું કે– શ્રમણ ભગવાન મહાવીર યાવત વિચરે છે તે હું એમને વંદના કરવા યાવત પર્થપાસના કરવાને જઉં એમ વિચારી તેણે સ્નાન કર્યું અને યાવત કૌતુક (તિલકાદિ મંગલ (દધિ અક્ષત આદિ રાખવાં) આદિ કર્યા. શુદ્ધ વસ્ત્ર અને બહુમૂલ્ય અ૫ભારવાળાં આભૂષણથી શરીરને અલંકૃત કરી જનસમૂહથી વીંટળાઈ પિતાને ઘેરથી નીકળે અને પોલાસપુર નગરની વચ્ચોવચ થઈને ચાલે. પછી ત્યાં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म० टीका अ. ७ मू. १९० - १९५ सद्दालपुत्र भगवद्वाक्लापवर्णनम् ४५१ मझेणं निग्गच्छs, निग्गच्छित्ता जेणेव सहस्संबवणे उज्जाणे जेणेव समणे भगवं महोवीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो आयाहिण-पयाहिणं करेइ, करिता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जाव पज्जुवासइ ॥ १९०॥ तए णं समणे भगवं महावीरे सद्दालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स तीसे य महइ जाव धम्मकहा समत्ता ॥ १९९ ॥ सद्दालपुत्ताइ समणे भगवं महावीरे सद्दालपुत्तं आजीविओवासयं एवं वयासी-से नृणं सद्दालपुत्ता । कलं तुमं पुवावरण्हकालसमयंसि जेणेव असोगवणिया जाव विहरसि ! तए णं fairs मुद्यानं यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरस्ते त्रैवोपागच्छति, उपागत्य त्रित्व आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्त्विा यावत्पर्युपास्ते || १९० ।। ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सद्दालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्य तस्यां च महाति यावद् धर्मकथा समस्ताः ॥ १९९॥ सद्दालपुत्र ! इति श्रमणो भगवान् महावीरः सद्दालपुत्रमाजी विकोपासकमेवमवादीत्" स नूनं सहालपुत्र ! कल्ये एवं पूर्वापराह्न कालसमये येनैवाशोकवनिका याव होकर चला । फिर जिधर सहस्रम्रवन उद्यान था और जिधर श्रमण भगवान् महावीर थे उधर ही गया । जाकर दाहिने भागसे तीन प्रदक्षिणा करके वन्दना की, नमस्कार किया यावत् पर्युपासना की ॥ १९० ॥ तब श्रमण भगवान महावीरने उस बडें परिषद् में आजीविकोपासक सद्दालपुत्रको धर्मकथा कही || १९१ ॥
' सहालपुत्र ! ' इस सम्बोधन से श्रमण भगवान् महावीरने सद्दालपुत्र से कहा - हे सद्दालपुत्र ! कल तुम अशोकवनी में यावत् विचरते थे સહસ્રામ્રવન ઉદ્યાન હતુ અને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર હતા, ત્યાંજ તે ગયા. જઇને જમણા ભાગથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરી વંદના કરી, નમસ્કાર, કર્યાં, ચાવત્ પર્યુ`પાસના કરી. (૧૯૦). પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે એ મોટી પરિષદમાં भालुविडीयास सद्दाम पुत्रने धर्म था डी. (१८१ ) " सहासपुत्र !” सेवा सभोधने કરીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાલપુત્રને કહ્યું; “ હે સદ્દલપુત્ર ! કાલે તમે અશેવનમાં યાવતુ વિચરતા હતા, ત્યારે એક દેવ તમારી પાસે આવ્યે હતા. તે દેવ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
उपासकदशाङ्गसूत्रे तुभं एगे देवे अंतियं पाउब्भवित्था। तए णं से देवे अंतलिक्खपडिवन्ने एवं वयासी-"हंभो सदालपुत्ता ! तं चेव सवं जाव पज्जुवासिस्सामि” से नूणं सदालपुत्ता ! अटे समढे ? हंता अस्थि । नो खलु सदालपुत्ता ! तेणं देवेणं गोसालं मखलिपुत्तं पणिहाय एवं वुत्ते ॥१९२॥ तए णं तस्स सदालपुत्तस्स आजीविओवासयस्स समणेणं भगवया महावीरेणं एवं वुत्तस्स समाणस्स इमे एयारूवे अज्झिथिए०-"एस णं समणे भगवं महावीरे महामाहणे उप्पन्नणाणदंसणधरे जाव तच्चकम्मसंपया संपउत्ते, तं सेयं खलु मम विहरसि, ततः खलु तवैको देवोऽन्तिके प्रादुरासीत् । ततः खलु स देवोऽन्तरिक्ष--- प्रतिपन्न एवमवादीत्-" भोः सदालपुत्र ! तदेव सर्व यावत्पर्युपासिष्ये"। स नूनं सद्दालपुत्र ! अर्थः समर्थः ? हन्ताऽस्ति । नो खलु सदालपुत्र ! तेन देवेन गोशालं मङ्खलिपुत्रं प्रणिधायैवमुक्तः ॥१९२॥ ततः खलु तस्य सद्दालषुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्य श्रमणेन भगवता महावीरेणैवमुक्तस्य सतोऽयमेतद्रूप आध्यात्मिकः४-"एष खलु श्रमणो भगवान महावीरो महामाहन उत्पन्नज्ञानदर्शनधरो यावत्तथ्यकर्मखटीका प्रणिधायेति-त्वं गोशालकमतानुयाय्यसीति लक्ष्यीकृत्येति परमार्थः । तष एक देव तुम्हारे पास आया था। वह देव आकाशमें स्थित होकर यो बोला-" हे सहालपुत्र!" इत्यादि 'त पर्यपासना करना' तक। हे सद्दालपुत्र ! क्या यह बात ठीक है?" सदालपुत्र-" हा ठीक है।" भगवान्-हे सद्दालपुत्र! उस देवने मंखलिपुत्र गोशालकको लक्ष्य करके नहीं कहा था ॥ ११२ ॥ श्रमण भगवान् महावीरकी बात सुनकर आजीविकोपासक सदालपुत्रने सोचा-"ये उत्पन्न ज्ञान-दर्शनके धारी यावत् तथ्य-कर्मसम्पदासे अर्थात् पूर्वभवमें वीस स्थानकोंकी आराधना करने આકાશમાં રહીને : ” હે સદ્દલપુત્ર” ઈત્યાદિ યાવત “તું પર્યાसने ४२२. " 3 सदासपुत्र ! मे वात ५२२ छ ?” सदसy : "&, ये बात मरा॥२ छ." भगवाने यु: “ सदसपुत्र ! ये हे મંખલિપુત્ર શાળકને લક્ષ્ય કરીને કહ્યું ન હતું.” (૧૯૨). શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની વાત સાંભળીને આજીવિકપાસક સદ્દલપુત્રે વિચાર્યું “ આ ઉપન્ન જ્ઞાન-દર્શનના ધારક યાવત તથ-કર્મસંપદાથી અથત પૂર્વભવમાં વીથ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ० ७ पुरुषार्थविषयक-उपदेशः ४५३ समणं भगवं महावीरं वंदित्ता नमंसित्ता पाडिहारिएणं पीढफलगजाव उवनिमंतित्तए” एवं संपेहेइ, संपेहित्ता उढाए उद्देइ, उट्टाए उट्टित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-“एवं खलु भंते! मम पोलासपुरस्स नयरस्स बहिया पंच कुंभकारावणसंया,तत्थ णं तुब्भे पाडिहारियं पीठ जाव संथारयं ओगिण्हित्ताणं विहरइ ॥१९३॥ तए णं समणे भगवं महावीरे सादलपुत्तस्स आजीविओवासगस्स एयमद्रं पडिसुणेइ, पडिसुसम्पदा तथ्यानि सत्य फलानि अभिविचरितानि कर्माणि क्रिया तत्संपदा तत्स मृध्या सम्प्रयुक्तः, पूर्वाभवोपार्जिततीर्थङ्करनामगोत्रकर्मप्रभावेण अशोकादि अष्टमाप्रत्याहारयुक्तः तच्छ्रेयः खलु मम श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दित्वा नमस्यित्वा प्रातिहारिकेण पीठफलक-यावद्रुपतिमन्त्रयितुम्" एवं संप्रेक्षते, संप्रेक्ष्य उत्थयोत्तिष्ठति, उत्थयोत्थाय श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत्-एवं खलु भदन्त ! मम पोलासपुरानगराबहिः पञ्च कुम्भकारापणशतानि, तत्र खलु यूयं प्रातिहारिकं पीठयावत्संस्तारकमवगृह्य विहरत ॥ १९३॥ से उपार्जित तीर्थंकर नाम गोत्रके प्रभावसे होनेवाले अशोकवृक्षादि अष्टमहाप्रतिहारसे युक्त श्रमण भगवान महावीर स्वामी महामाहन हैं, इसलिए इन्हें वन्दना-नमस्कार करके पडिहारे पीठ फलक आदिके लिए आमन्त्रित करना ठीक है।" ऐसा विचार कर ऊठा। ऊठकर श्रमण भगवान महावीरको वन्दना-नमस्कार किया फिर बोला"हे भदन्त !मेरे पोलासपुर नगरके बाहार पाँचसौ कुंभारकी दुकानें हैं, वहां आप पडिहारे पीठ यावत् संस्तारक ग्रहण करके विचरें" ॥ १९३ ।। સ્થાનકની આરાધના કરવાથી ઉપાર્જિત તીર્થકરનામગોત્રના પ્રભાવથી થવાવાળા અશોક વૃક્ષાદિ આઠમહા પ્રતીહારથી યુકત શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સ્વામી મહામાહન છે, માટે તેમને વંદના નમસ્કાર કરી પડિહાર પીઠ ફલક આદિને માટે આમંત્રિત કરવા એ ઠીક છે.” એમ વિચારીને તે ઉઠ અને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમરકાર કરીને બોલ્યાઃ હે ભદન્ત! પોલાસપુર નગરની બહાર મારી પાંચસો કુંભારની દુકાને છે, ત્યાં આપ પડિહારા પીઠ યાવત સંસ્તારક ગ્રહણ કરીને વિચરે” (૧૯૩) શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५४
उपासक दशाङ्गसूत्रे णित्ता सहालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स पंचसु कुंभकारावणसएसु फासुएसणिज्जं पाडिहारियं पीढफलगसिज्जासंधारयं ओगिण्हित्ता विहरइ ॥ १९४ ॥ तए णं से सद्दालपुत्ते आजीविओवासए अन्नया कयाइ x वायाहययं कोलालभंड अंतोसालाहिंतो वहिया नीणेइ, नीणित्ता आयवंसि दलय ॥ १९५ ॥
तए णं समणे भगवं महावीरे सद्दाल तं आजीविओवासयं एवं वयासी सद्दालपुत्ता ! एस णं कोलालभंडे कओ ? ॥१९६॥ ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः सद्दालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्यैतमर्थ प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य सद्दालपुत्रस्याऽऽजीविकोपासकस्य पञ्चसु कुम्भकारापणशतेषु. मासुकैषणीयं प्रातिहारिकं पीठफलकशय्यासंस्ताकमवगृह्य विहरति ॥ १९४ ॥ ततः खलु स सद्दालपुत्र आजीविकोपासकोऽन्यदा कदाचिद् वाताहतकं कौलालभाण्डमन्तःशालाभ्यो बर्नियति, नीत्वाऽऽतपे ददाति ॥ १९५ ॥
ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सद्दालपुत्रमाजीविकोपासकमेवमवादीत् - सद्दालपुत्र ! एष खलु कोलालभाण्डः कुत: ? ।। १९६ ॥ ततःखल X वाताहतकं = वातेन आ = ईषत् हतकं = हतं शोषितम्, आममेव वायुना शोषितरस मित्यर्थः । कौलाले ति - कुलालानां - कुम्भकाराणामिदं कौलालं, तच्च तद् भाण्डंकौलाल भाण्डं, कुम्भकारसम्बन्धिभाण्डानीत्यर्थः, जातिपक्षमाश्रित्येहाप्येकवचनम्, 'आतपे' इति, अत्र - ' शोषयितु' - मिति क्रियाया अध्याहारः ॥ १९५ ॥
*' कोलालभंडे ' इति मूले पुंस्त्वं तु प्राकृतत्वात् । (१९६)
समण भगवान् महावीरने सद्दालपुत्रकी इस प्रार्थनाको स्वीकार की, और एषणीय और पडिहारे पीठ फलक शय्या संधारा ग्रहण कर विचरने लगे ॥ १९४ ॥ इसके अनन्तर एक बार आजीविकोपासक सद्दालपुत्र, हवासे कुछ-कुछ सूखे हुए कुंभार संबंधी वर्त्तनोंको अन्दरकी शालासे बाहर निकलता था, और निकाल निकाल कर खूब सुखानेके लिए धूप में रख रहा था ॥ १९५ ॥
સાલપુત્રની એ પ્રાર્થના સ્વીકારી અને સદ્દાલપુત્રની પાંચસો દુકાને માંથી પ્રાસુક, એષણીય અને પડિહારાં પીઠ ફૂલક શય્યા સંથારા ગ્રહણ કરીને વિચરવા લાગ્યા. (૧૯૪) ત્યારબાદ એકવાર આજીવિકાપાસક સાલપુત્ર, હવાથી જરા-તરા સાયલાં, સ ંબધી વાસણાને, અંદરની શાળામાંથી ખહાર કાઢતા હતા, અને કાઢી કાઢીને ખૂબ સુકાવવા માટે તડકામાં મૂકતા હતા. (૧૯૬૫)
भार
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ पुरुषार्थविषयक-उपदेशः
४५५ तए णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए समणं भगवं महावीरं एवं वयासी-एस गंभंते! पुवि मट्टिया आसी, तओ पच्छा उदएणं निमिजइ, निमिज्जित्ता छारेण य करिसेण य एगओ मीसिजइ, मीसिजिता चक्के आरोहिजइ, तओ बहवे करगा य जाव उहियाओ य कति ॥१९७॥ तए णं समणे भगवं महावीरे सदालपुत्तं ओजीविओवासयं एवं वयासी-सदालपुत्ता ! एस णं कोलालभंडे किं उट्राणेणं जाव पुरिसक्कारपरकमेणं कजंति
स सद्दालपुत्र आजीविकोपासकः श्रमणं भगवन्तं महावीरमेवमवादी-एष खलु भदन्त ! पूर्व मृत्तिकाऽऽसीत्, ततः पश्चादुदकेन निमज्ज्यते, निमज्ज्य क्षारेण च करीषेण चैकतो मिश्यते, मिश्रयित्वा चक्रे आरोह्यते, ततो बहवः करकाश्च यावदुष्ट्रिकाश्च क्रियन्ते ॥१९७॥ ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरः सद्दालपुत्रमा
टीकार्थ-'तए णं समणे' इत्यादि तब श्रमणे भगवान् महावीर आजीविकोपासक सहालपुत्रसे बोले-" हे सदालपुत्र ! यह कुलालभाण्ड (कुंभारके बनाए हुए वर्तन) कहाँसे आया ? कैसे उत्पन्न हुआ ? ॥१९६ ॥
सहालपुत्र-" भदन्त ! यह पहले मिट्टी था। फिर इसे पानी में भिगोया। फिर क्षार (राखोड़ी) तथा करीष के साथ इसे मिलाया गया। मिलाकर चाक पर चढाया गया तब करक यावत् उष्ट्रिका (वर्तन) बनाये गये ॥ १९७ ॥
टीकार्थ-'तए णं समणे' या श्रम मगवान् महावीरे माKिास સદાલપુત્રને કહ્યું: “હે સદ્દાલપુત્ર! આ કુંભારનાં બનાવેલાં વાસણે કયાંથી આવ્યાં? वीरीत उत्पन्न थयां ?" (१८९)
સદ્દાલપુત્રે કહ્યું: ભદત ! એ પહેલાં મટીરૂપે હતાં. પછી તેને પાણીમાં ભીંજવી, પછી ક્ષાર રાખડી) તથા કરીષની સાથે તેને મેળવી, પછી ચાઠ ઉપર यढावी, असे ४२४ यात न्ट्रि (पास) मन छे.' (१६७).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
४५६
उपासकदशाङ्गसूत्रे उदाहु अणुहाणेणं जाव अपुरिसकारपरकमेणं कति ? ॥१९८॥ तएणं से सदालपुत्ते आजीविओवासए समणं भगवं महावीरं एवं वयासी-भंते ! अणुटाणेणं जाव अपुरिसकारपरकमेणं, नत्थि उट्राणे इ वा जाव परकमे इ वा, नियया सवभावा ॥१९९॥ जीविकोपासकमेवमवादीत्-सद्दालपुत्र ! एतत्खलु कौलालभाण्डं किमुत्थानेन यावस्पुरुषकारपरक्रमेण क्रियते उताहो! अनुत्थानेन यावदपुरुषकारपराक्रमेण क्रियते? ॥१९८॥ ततः खलु स सद्दालपुत्र आजीविकोपासकः श्रमणं भगवन्तं महावीरमेवमवादी-भदन्त ! अनुत्थानेन यावदपुरुषकारपराक्रमेण, नास्त्युत्थानमिति वा यावत्पराक्रम इति वा, नियताः सर्वभावाः ॥१९९॥
*टीका-अनुत्थानेनेत्यादि,-भगवन्निदर्शितोक्तकुलालभाण्डदृष्टान्तेनावगतवस्तुसारोऽपि निजमतखण्डन-परमताङ्गीकारयोर्दोषमवगच्छन् पुनरपि गोशालकमतं नियतिवादमेवानुमोदयति-अनुत्थानेन यावदपुरुषकारपराक्रमेणेत्यादि । १९९॥
भगवान् महावीर-" सदालपुत्र! ये वर्तन उत्थान यावत् पुरुषकार पराक्रमसे बनते हैं या बिना उत्थान और यावत् विना पुरुषकार-पराक्रमसे बन जाते हैं" ॥ १९८ ॥ . सदालपुत्र, भगवान्के कथनका रहस्य समझ गया किन्तु अपने मतके खण्डनका और परमतकी स्वीकृतिका दोष जानकर गोशालकके मत (नियतिवाद )की ही अनुमोदना करता हुआ बोला
“ भदन्त ! ये विना उत्थान और विना पुरुषकार-पराक्रमके ही घन गये हैं। उत्थान यावत् पुरुषकार पराक्रम तो हैं ही नहीं। सब पदार्थ नियति ( होनहार ) से होते हैं ॥ १९९ ॥ .
ભગવાન મહાવીરે કહ્યું: “સાલપુત્ર! એ વાસ ગુ યાવત્ પુરૂષકર પરાક્રમથી બને છે કે ઉત્થાન વિના યાવત પુરૂષકાર--પરાક્રમ વિના બની જાય છે?” (૧૯૮).
સલપુત્ર ભગવાનના કથનનું રહસ્ય સમજી ગયે, પરંતુ પિતાના મતના ખંડન અને પરમતના સ્વીકારને દોષ જાણીને ગોશાલકના મત (નિયતિવાદ)નીજ અનુમંદના કરતે બોલેઃ “ભદા! એ ઉત્થાન વિના અને પુરૂષકાર પરાક્રમ વિના જ બની ગયાં છે. ઉત્થાન યાવત પુરૂષકાર પરાક્રમ તે છે જ નહિ. બધા पहा नियतिथी थाय छे.” (१६).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ पुरुषार्थविषयकउपदेशः
४५७
तए णं समणे भगवं महावीरे सद्दालपुत्तं आजीविओवासयं एवं वयासी - सद्दालपुत्ता ! जड़ णं तुब्भे केइ पुरिसे X वाया हयं वा पक्केलयं वा कोलालभंडं अवहरेजा वा विक्खिरेजा वा भिंदेज्जा वा अच्छिदेज्जा वा परिट्ठवेजा वा अग्गिमित्ताए वा भारियाए सद्धिं विउलाई भोग भोगाई भुंजमाणे विहरेज्जा, तस्स णं तुमं पुरिसस्स किं दंडं वत्तेज्जासि ? । (सद्दाल० ) भंते ! अहं णं तं पुरिसं आओसेज्जा वा, हणेज्जा वा, बंधेजा वा, महेज्जा वा, तजेजा वा, तालेजा
-
ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सद्दालपुत्रमाजीविकोपासकमेवमवादीत् - सद्दालपुत्र ! यदि खलु तत्र को अपि पुरुषो वाताहतं वा पक्वं वा कौलाल भाण्डम पहरेद्वा, विकिरेद्रा, भिन्द्याद्वा, आछिन्द्याद्वा, परिष्ठापयेद्वा, अग्निमित्रया वा भार्यया सार्द्धं विपुलान् भोगभोगान भुञ्जानो विहरेत् तस्य खलु एवं पुरुषस्य किं दण्डं वर्त्तयेः ? । ( सद्दालपुत्र :- ) भदन्त ! अहं खलु तं पुरुषमाक्रोशयेयं वा, हन्यां वा, बध्नीयां वा, मथ्नीयां वा, तर्जयेयं वा, ताडयेयं वा' निभ्छोयेयं वा निर्भर्त्सयेयं वा, अकाल एवं जीविताद्वयपरोपयेयं वा ।
"
नियतिवादनिरासाय पुनराह - 'सद्दालके' - त्यादि ।
X वाताहतम् = अपरिपक्त्रं किन्तु वातेन शोषितजलभागम् । अपहरेत्=चोरयेत, विकिरेत् = विक्षिपेत् भिन्द्यात् = स्फोटयेत्, आच्छिन्द्यात् = बलपूर्वकं हस्ताद्गृह्णीयात् परिष्ठापयेत् = बहिरानीय त्यजेत् । भोगभोगान् = कामभोगान् । वर्त्तये: = कुर्याः । आक्रोशयेयंशपेयम्, हन्याम् = दण्डादिभिराहतं कुर्याम् बधीयाम् = ज्या
,
66
टीकार्थ- 'तए णं समणे इत्यादि श्रमण भगवान् महावीर बोले सालपुत्र ! यदि कोई पुरुष हवासे सूखे हुए ( कच्चे ) वर्त्तनको या पके हुए को चुराले, फेंक दे, फोड़ दे, जबर्दस्ती हाथसे छुड़ा ले, बाहर लाकर रख दे, अथवा तुम्हारी अग्निमित्रा भार्याके साथ मन-माने भोग भोगे तो उस पुरुषको तुम क्या दंड दोगे ? "
टीकार्थ- 'तए णं समणे' - इत्याहि श्रमयु लगवान મહાવીર મોલ્યાઃ ‘સદ્દાપુ ! જો કાઇ પુરૂષ હવાથી સુકાયલાં (કાચા) વાસણને યા પાકેલાં વાસણને ચારી લે, ફેકી દે, ફાડી નાખે, જખરદસ્તીથી હાથમાંથી છોડાવી લે, બહાર લાવીને રાખે, અથવા તમારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યાની સાથે મનમાન્યા ભેગ ભોગવે તેા એ पुरुषने तो हौंड देशी ?"
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५८
उपासक दशाङ्ग सूत्रे वा, निच्छोडेज्जा वा, निब्भच्छेज्जा वा, अकाले चेव जीवियाओ ववरोवेज्जा वा । (भगवान्) सद्दालपुत्ता ! नो खलु तुब्भ केइ पुरिसे वायाहयं वा पक्केल्लयं वा कोलालभंडं अवहरइ वा जाव परिवेइ वा, अग्गिमित्ताए वा भारियाए सद्धिं विउलाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरइ । नो वा तुमं तं पुरिसं आओसेज्जसि वाहणेज्जसि वा जाव अकाले चैव जीवियाओ ववरोवेज्जसि । जइ
( भगवान् - ) सद्दालपुत्र ! नो खलु तत्र कोऽपि पुरुषो वाताहतं वा पक्वं वा कौलाल भाण्डमपहरति वा यावत्परिष्ठापयति वा, अमिमित्रया वा भार्यया सार्द्धं विपुलान् भोगभोगान भुञ्जानो विहरति । नो वा त्वं तं पुरुपमाकोशयसि वा इंसि वा यावदकाल एवं जीविताद्वय परोपयसि । यदि नास्त्युत्थानमिति वा यावत्पराक्रम दिना बद्धं कुर्याम्, मनीयाम् = पादाघातादिना मर्दयेयम् तर्जयेयम् = धिक् त्वाँ नीच' - मित्यादिवाक्यैर्भर्त्सयेयम्, ताडयेयम् = चपेटादिना महरेयम्, निश्छोटयेयम्= त्वचमपकर्षयेयं यद्वा धनमपहरेयम्, निर्भर्त्सयेयम् = परुषवाक्यप्रयोगैः सातिशयं धिक्कुर्याम् जीविताद्वयपरोपयेयम् = मारयेयम् । इत्थं भगवान् सद्दालपुत्रमुखादेव
सद्दालपुत्र- " भदन्त ! मैं उस पुरुषको शाप (गाली) दूं, डंडे से मारूं रस्सी आदिसे बांध दूं, पैरों तले रौद डालूं, धिक्कारूँ, थप्पड़ जमाऊँ, चमड़ा पकड़कर खींचूं या धन लूट लूं, बुरे-बुरे शब्दोंसे फटकारूँ, यहाँ तककी प्राण लेलूं ।
"
भगवान् सद्दालपुत्र के मुखसे ही पुरुषकारका समर्थन करा कर उसके पक्षका खण्डन करनेके लिए बौले-“ सद्दानपुत्र ! तुम्हारी मान्यता के अनुसार न तो कोई पुरुष हवासे सुखे हुए कच्चे या पके वर्त्तनको
सद्दासपुत्रे ऽधु: “लहन्त ! हुं मे पु३षने शाथ (जाण) हीं, हौंडाथी भाई, ઢોરડા આદિથી બાંધું, પગતળે ચગદુ, ધિરૂં, થપ્પડ લગાવું, ચામડી પકડીને ખેંચું યા ધન તૂટી લઉં, ખરાબ શબ્દોથી પ્રીટકારૂ, ત્યાં સુધી હું તેના
आशु पशु "
ભગવાન સાલપુત્રના મુખથી જ પુરૂષકારનું સમર્થન કરાવીને તેના પક્ષનું ખંડન કરવાને બોલ્યા: સાલપુત્ર ! તમારી માન્યતા અનુસાર ન કાઇ પુરૂષ
66
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
arraftart टीका अ. ७ पुरुषार्थ विषयक - उपदेश.
४५९
नत्थि उट्टाणे इ वा जाव परक्कमे इ वा नियया सवभावा । अहणं तुब्भ केइ पुरिसे वायाहयं जाव परिटुवेइ वा, अग्गिमित्ताए वा जाव विहरह, तुमं वा तं पुरिसं आओसेसि वा जाव ववरोवेसि; तो जं वदसि - " नत्थि उट्टाणे इ वा जाव नियया सवभावा" तं ते मिच्छा ॥ २०० ॥
इति वा नियताः सर्वभावाः, अथ खलु तत्र कोऽपि पुरुषो वाताहतं यावत्परिष्ठापयति वा, अमिमित्रया वा यावद्विहरति त्वं वा तं पुरुषमाक्रोशयसि वा यावद्वयपरोपयसि, तर्हिसि - " नास्त्युत्थानमिति वा यावन्नियताः सर्वभावा " स्तत्ते मिथ्या ॥ २००॥ पुरुषकारपक्षं ख्यापयित्वा तन्मतं नियतिवादं निरसितुमाह- 'सद्दालपुत्रे' स्यादि । अथ=किञ्च। तर्हि=तदा- एवमुक्तरीत्या स्वयं पुरुषकारं विधित्सुः सन्नपीत्यर्थः ॥ २००॥
चुराता है, न यावत् बाहर फेकता है और न अग्निमित्रा भार्या के साथ कोई विषय भोगता है, न तुम उस पुरुषको शाप देते हो, न मारते है।, न यावत् असमयमे ही प्राण लेते हो। क्योंकि उत्थान यावत् पुरुषकार तो है ही नहीं, जो कुछ होता है अपने आप भवितव्यतासे ही हो जाता है । ओर यदि कोई पुरुष तुम्हारे कच्चे या पके वर्तनको चुराता फोडता यावत् बाहर फेंक देता है, या अग्निमित्रा भार्या के साथ विषय भोगता है, और तुम शाप देते हो यावत् मार डालते हो तो तुम्हारा यह कथन मिथ्या है कि - " उत्थान यावत् पुरुषार्थ कुछ नहीं है सब भवितव्यतासे हो जाता है" || २०० ||
હુવાથી સુકાયેલાં કાચાં યા પાકાં વાસણને ચારે છે, ન ન અગ્નિમિત્રા ભાર્યોની સાથે કોઈ વિષય ભોગવે છે, छो, न भारो छो, ન યાવત અસમયે પ્રણ લે છે. પુરૂષકાર તેા છેજ નહિં. જે કાંઈ થાય છે તે પોતાની મેળે ભવિતવ્યતાથીજ થાય છે. અને જો કે પુરૂષ તમારાં કાચાં યા પાકાં વાસણને દે, યા અગ્નિમિત્રા ભાર્યાંની સાથે વિષય ભોગવે, મારી નાંખા, તે તમારૂ એ કથન મિથ્યા છે કે छे नहि, मधु लवितव्यताथी ४ थई लय छे.” (२००).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
યાવત્ મહાર ફેંકે છે, અને ન તમે તે પુરૂષને શાપ દે કારણ કે ઉત્થાન યાવત
ચારે ફાડે યાવત બહાર ફેંકી અને તમે તેને શાપ દે,
યાવત
46
ઉત્થાન યાવત પુરૂષા કહ્યુ
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे . एत्थ णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए संबुद्ध ॥ २०१॥ तए णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए समणं भगवं महावीर वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी-इच्छामि णं भंते! तुभ अंतिए धम्मं निसामेत्तए ॥ २०२ ॥ तएणं समणे भगवं महावीरे सदालपुत्तस्स आजीविओवासगस्स तीसे य जाव धम्म परिकहेइ ॥२०३॥ तए णं से सदालपुत्ते आजीविओवासए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हह तुटू जाव हियए जहा आणंदो तहा गिहिधम्म पडिवज्जइ, नवरं एगा ___ अत्र खलु स सद्दालपुत्र आजीवीकोपासकः सम्बुद्धः ॥ २०१॥ ततः खलु स सद्दालपुत्र आजीविकोपासकः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वदन्ते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा एवमवादीत्-इच्छामि खलु भदन्त ! युष्माकमन्निके धर्म निशामयितुम् ॥२०२॥ ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सद्दालपुत्रस्याऽऽ. जीविकोपासकस्य तस्यां च यावद्धर्म परिकथयति ॥२०३॥ ततः खलु स सालपुत्र आजीविकोपासकःश्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्ट यावहृदयो यथाऽऽनन्दस्तथा गृहिधर्म प्रतिपद्यते, नवरमेका हिरण्यकोटी निधान
'एत्थं णं' इत्यादि इतना वार्तालाप होने पर आजीविको पासक सद्दालपुत्रको प्रतिबोध हुआ ॥ २०१॥ उसने श्रमण भगवान महावीरको वन्दना-नमस्कार किया और बोला-" भदन्त ! आपसे धर्मका स्वरूप सुनना चाहता हूँ॥ २०२॥ तब श्रमण भगवान् महावीरने आजीविकोपासक सदालपुत्र को धर्मोपदेश दिया ॥२०३॥ धर्मोपदेश सुनकर सदालपुत्र मनमें खूब प्रसन्न हुआ और आनन्द श्रावककी तरह उसने गृहस्थ धर्मको स्वीकार किया ।
टीकार्थ-'एत्थ णं-रिया. मेटस anifen५ थतi मावियास सदासપુત્રને પ્રતિબંધ થ. (૨૦૦૧). તેણે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કર્યા અને કહ્યું: “ ભદન્ત! આપની પાસેથી ધર્મનું સ્વરૂપ સાંભળવા ઇચ્છું છું. (૨૦૨). એટલે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે આજીવિકપાસક સદ્દાલપુત્રને ધર્મોપદેશ આપે. (૨૦૩). ધર્મોપદેશ સાંભળીને સદ્દલપુત્ર મનમાં ખૂબ પ્રસન્ન થયે અને આનંદ શ્રાવકની પેઠે તેણે ગૃહસ્થ ધર્મને સ્વીકાર કર્યો. આનંદ કરતાં સદ્દાલપુત્રમાં
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ सद्दालपुत्रव्रतधारणवर्णनम् ४६१ हिरण्णकोडी निहाणपउत्ता, एगा हिरण्णकोडी बुडिपउत्ता, एगा हिरण्णकोडी पवित्थरपउत्ता, एगे वए दसगोसाहस्सिएणं वएणं जाव समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता जेणेव पोलासपुरे नयरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता पोलासपुरं नयरं मज्झं-मज्झेणं जेणेव सए गिहे जेणेव अग्गिमित्ता भारिया तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता अग्गिमित्तं भारियं एवं वयासी-एवं खलु देवाणुप्पिए ! समणे भगवं महावीरे जाव समोसढे, तं गच्छाहि णं तुम समणं भगवं महावीरं वंदाहि जाव प्रयुक्ता, एका हिरण्यकोटी वृद्धिप्रयुक्ता, एका हिरण्यकोटी प्रविस्तरप्रयुक्ता, एको व्रजो दशगोसाहसिकेण व्रजेन यावत् श्रमण भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्थित्वा येनैव पोलासपुरं नगरं तेनैवोपागच्छति,उपागत्य पोलासपुरं नगरं मध्य मध्येन येनैव स्वकं गृहं येनैवाग्निमित्रा भार्या तेनैवोपागच्छति,उपागत्या. निमित्रां भार्यामेवमवादीत्-एवं खलु देवानुप्रिये ! श्रमणो भगवान् महावीरो आनन्दसे सद्दालपुत्रमें इतना भेद समझना कि इसके एककरोड सोनैया खजानेमें एक करोड व्यापारमें और एक करोड लेन-देनमें लगे थे । इसके दश हजार गायोंका एक गाकुल था । यावत् सद्दालपुत्रने श्रमण भगवान् महावीरको वन्दना-नमस्कार किया और पोलासपुर नगरकी ओर चला गया। आकर नगरके बीचों-बीच होता हुआ जहां अपना घर था- जहां अग्निमित्रा भार्या थी वहां आया । आकर अग्निमित्रा भार्यासे कहने लगा-“हे देवानुप्रिये ! श्रमण भगवान महावीर पधारे हैं, એટલે તફાવત સમજો કે તેની પાસે એક કરોડ સેનીયા ખજાનામાં હતા, એક કરેડ વેપારમાં અને એક કરોડ લેણદેણમાં રોકાયેલા હતા. તેની પાસે દસ હજાર ગેવગીય પશુઓનું એક ગોકુળ હતું. યાવત સદ્દાલપુત્રે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના–નમસ્કાર કર્યો, અને પિલાસપુર નગરની તરફ તે ચાલ્યા ગયે. નગરની વચ્ચેવચ્ચે થઈને જ્યાં પિતાનું ઘર હતું, જ્યાં અગ્નિમિત્રા ભાર્યા હતી, ત્યાં તે આવ્યું, અગ્નિમિત્રાને કહેવા લાગ્યું: “હે દેવાનુપ્રિયે! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
उपासकदशासूत्रे पज्जुवासाहि, समणस्स भगवओं महावीरस्स अंतिए पंचाणुवइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवजाहि ॥ २०४॥ तए णं सा अग्गिमित्ता भारिया सदालपुत्तस्स समणोवासगस्स 'तहत्ति' एयमढे विणएण पडिसुणेइ ॥२०५॥
तए णं से सदालपुत्ते समणोवासए कोडंबियपुरिसे सदावेइ, सहावित्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! लहुकरणजुत्तजोइयसमखुरवालिहाणसमलिहियसिंगएहिंजंबूणयामयकलावजोत्तपइविसिट्टएहिं रययामयघंटसुत्तरज्जुगवरकंचणयावत्समवसृतः,तद् गच्छ खलु त्वं श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दस्व, यावत्पर्युपास्स्व श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्ति के पश्चाणुव्रतिकं सप्तशिक्षाव्रतिकं द्वादशविधं गृहिधर्म प्रतिपद्यस्व ॥२०४॥ ततः खलु साऽग्निमित्रा भार्या सद्दालपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य 'तथेति' एतमर्थ विनयेन प्रतिशृणोति ॥२०५॥ .
ततः खलु स सद्दालपुत्र: श्रमणोपासकः कौटुम्बिकपुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वैवमवादीत्-क्षिप्रमेब भो देवानुमियाः ! लघुकरणयुक्तयौगिकसमखुरवालधानसमलिखितशृङ्गकाभ्यां जाम्बूनदमयकलापयोक्त्रप्रतिविशिष्टाभ्यां रजतमय घण्टभूत्ररज्जुकवरकाञ्चनखचितनस्तपग्रहात्रगृहीतकाभ्यां नीलोत्पलकृताऽऽपीडकाभ्यां
टीका निगदसिद्धैव ॥२०१-२०५॥ अतः तुम जाओ, श्रमण भगवान महावीरको वन्दना-नमस्कार करो यावत् उनकी पर्युपासना करो, और उनसे पांच अणुव्रत तथा सात शिक्षाबन, इस तरह बारह प्रकारका गृहस्थधर्म स्वीकार करो" ॥२०४॥ अग्निमित्राने सदालपुत्रके कथनको 'तथेति' (ठीक है) कह कर विनयपूर्वक स्वीकार किया ॥२०॥ પધાર્યા છે, માટે તમે જાઓ, અને શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પ્રભુને વંદના નમસ્કાર કરે યાવત તેમની પર્ય પાસના કરે, અને તેઓશ્રીની પાસેથી પાંચ અણુવ્રત તથા સાત શિક્ષાવત, એ રીતે બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકારો” (૨૦૪). આગ્નમિત્રાએ सहारना ४यनने 'तयति' (१२।१२ छ) मेम ४ीन विनय वी . (२०५).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६३
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७० २०६ - धामिकरथवर्णनम् खइयनत्थापग्गहोगहियएहिं नीलुप्पलकयामेलएहिं पवरगोणजुवाणएहिं नाणामणिकणगघंटियाजालपरिगयं, सुजायजुगजुत्तउज्जुगपसत्थसुविरइयनिम्मियं पवरलक्खणोववेयं जुत्तामेव धम्मियं जाणप्पवरं उबटूवेह, उवटूवित्ता मम एमाणत्तियं पच्चपिह ॥ २०६ ॥ तए णं ते कोडुंबियपुरिसा जाव पञ्चप्पिनंति ॥२०७॥ णं सा अग्गिमित्ता भारिया व्हाया जाव पायच्छित्ता सुपावेसाई जाव अप्पमहग्घाभरणालंकियसरीरा चेडियाचकवालपरिकिण्णा धम्मियं जोणप्पवरं दुरुहइ, दुरुहित्ता पोलासपुरं नगरं मज्झं-मज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव सहस्संबवणे उज्जाणे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता धम्मियाओ जाणप्पवराओ पच्चोरुहइ, पच्चोरुइत्ता चेडियाचक्कवालपरिवुडा जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता तिक्खुत्तो जाव वंदइ नमसइ, वंदित्ता नर्मसित्ता नच्चासन्ने नाइदूरे जाव पंजलिउडा ठिइया चेव पज्जुवासइ ॥ २०८ ॥
मवरगोयुवभ्यां नानामणिकनकधण्टिकाजालपरिगतं सुजातयुगयुक्तर्जुकमशस्तविरचितनिर्मितं प्रवरलक्षणोपेतं युक्तमेव धार्मिकं यानप्रवरमुपस्थापयत, उपस्थाप्य ममैतामाज्ञप्तिकां प्रत्यर्पयत || २०६ ॥ ततः खलु ते कौटुम्बिकपुरुषा यावत्प्रत्यर्पयन्ति ॥ २०७ ॥ ततः खलु साऽग्निमित्रा भार्यां स्नाता यावत्प्रायश्चित्ता शुद्धप्रवेश्यानि (शुद्धात्मवेष्याणि) यावदल्प महार्घाभरणालङ्कृतशरीरा चेटिका चक्रवालपरिकीर्णा धार्मिकं यानप्रवरं दूरोहति, दूरुह्य पोलासपुरं नगरं मध्य-मध्येन निर्गच्छति, निर्गत्य येनैव सहस्राम्रवणसुधानं तेनैवोपागच्छति उपागत्य धार्मिकाद् यानमवरात् प्रत्यवरोहति, प्रत्यवरुह्य चेटिका चक्रवालपरिवृता येनैव श्रमणो भगवान् महावीरस्ते नैवोपागच्छति, उपागत्य त्रिकृत्वो यावद्वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा नात्यासन्ने नातिदूरे यात्रस्माञ्जलिपुटा स्थितैव पर्युपास्ते ॥ २०८ ॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६४
उपासक दशाङ्गसूत्रे टीका - लध्विति-लवुकरणं = क्षिप्रक्रिया-गमन कौशलमिति यावत्, तेन युक्तौ, च तौ यौगिकौ = खुरविषाणादिप्रशस्त योग (लक्षण) संपन्नाविति लघुकरणयुक्तयौगिकौं तथा समाः = सदृशाः खुराः बालधाने = पुच्छौ च ययौस्तौ समखुरवालधानौ, समं= तुल्यरूपं यथास्यात्तथा लिखिते नानावर्णचित्रिते शृङ्गे ययोस्तौ समलिखितशृङ्गको, समखुरवालधानौ च तौ समलिखितशृङ्गकाविति समखुरवालधानसमलिखितशृङ्गकौ, लघुकरणे युक्तयौगिकों व तौ समखुरवालधानसमलिखित काविति लघुकरणयुक्त यौगिक समखुरवालधानसम लिखितश्रृङ्गकौ ताभ्याम् | जाम्बूनदेति- जाम्बूनदं = सुवर्ण तन्मयौ = तत्प्रचुरौ यौ कलापी=कण्ठाभरणे, योक्त्रे= युगकण्ठबन्धनरज्जू च, तैः प्रतिविशिष्टौ = संयुक्तौ सुशोभितौ वा ताभ्याम् । रजतेति - रजतमय्यौ = रूप्यनिमिते घण्टे ययोस्तौ- रजतमयघण्टौ, मूत्ररज्जुके= कार्पासनिर्मिते त्रिगुणिते सूक्ष्माकारे च ते वरकाञ्चनखचिते = श्रेष्ठमुवर्णसम्मिलिते नस्ते नासारज्जू इति सूत्ररज्जुकवरकाश्चनखचितनस्ते तयोः प्रग्रहः = रश्मिस्तेन तद्ग्रहणपूर्वकमित्यर्थः, अवग्रहीत की = अवगृहीतौ = अत्रष्टम्भितौ वाहकैरित्यर्थादिति सूत्ररज्जुकवर काश्चनखचितनस्तप्रग्रहावगृहीतक, रजतमयघण्टौ च तौ मूत्ररज्जुकवर काञ्चनखचितनस्तप्रग्रहावगृहीतकाविति रजतमयघण्टसूत्ररज्जुकवर काञ्चनखचितनस्तमग्रहात्रगृहीतकौ ताभ्याम् । नीलेति नीलोत्पलानि = नीलकमलानि तैः कृतः = सम्पादितः आपीडः - शेखरः ( मस्तकाभरणं) ययोस्ताभ्याम् । प्रवरेति प्रवरौ = श्रेष्ठौ च तौ गोयुवानौ प्रवर
टीकार्थ - 'तए णं से इत्यादि । तदनन्तर सद्दालपुत्र श्रावकने अपने कौटुम्बिक पुरुषों (सेवकों) को बुलाया और कहा - "हे देवानुप्रिय ! तेज चलनेवाले समान खुर और पूंछवाले एक ही रंगके, तरह-तरह के रंगों से रंगे हुए सींगवाले, कंठके सोनेके ( सुनहरी ) गहनों और सोनेके जोतोंसे युक्त चादी के घंट पहने हुए, जिनकी नाक में सोना मिली हुई सूतकी पतलीसी रस्सी पड़ी है, वह रस्सी पकड़ कर चलानेवालों सहित, नीलकमल से बनाए हुए आपीड़ ( मस्तक के गहने से युक्त दो बैल जिसमें जुते हों, और जो अनेक प्रकारकी
टीकार्थ- 'तए णं से' - इत्याहि पछी सहासपुत्र श्राव पोताना मुटुजी थु३षा (सेवा) ने मीसाव्या भने उर्धुः “डे देवानुप्रिय ! उतावणे यासनाश, समान ખરીએ અને પૂછડાવાળા, એકજ રંગના, ભાતભાતના રંગોથી ર ંગેલા શીંગડાંવાળા, ગળામાં સાનાનાં (સાનેરી) ધરેણાં તથા સોનાનાં જોતરથી યુકત, ચાંદીની ઘંટી પહેરેલાં, જેના નાકમાં સોનેરી સૂતરની પાતળી નથ હાય, એ નથ પકડીને ચલાવનારાઓ સહિત, નીલકમળથી મનવેલા આપી '(મસ્તકનાં ઘરેણાં) થી ચુક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ.७ मू०२०६-२०८अग्निमित्रापर्युपासनावर्णनम् ४६५ गोयुवानौ ताभ्याम्, युक्तमेव-सम्बद्धमेवेत्यग्रेतनेन सम्बन्धः । नानेति-नाना बहुविधानां मणीनां, कनकानां सुवर्णानांच धण्टिकाः किङ्किण्यस्तासां जालेन-समूहेन परिगतंव्याप्तम् । सूजातेति-सुजातं-मुन्दरदारुसम्भवं युगं 'जूआ'इति लोकमतीतं युक्तं समीचीनम्, ऋजुकं-सरलं, प्रशस्तम्-उत्तम, सुविरचितं सुघटितं, निर्मितंनिवेशितं यस्मिस्तत् । प्रवरेति-परराणि श्रेष्ठानि यानि लक्षणानि तैरुपेतं-सहितम् । ('युक्तमेवे' त्यस्य तु 'प्रवरगोयुवभ्या' मित्यनेनैव सम्बन्ध इत्युक्तं, 'जुत्तामेव' इति पाठः 'पवरगोणजुवाणएहिं' इत्यनन्तरमेवाऽऽसीत्, प्रमादपारम्पर्येण तु 'पवरलक्षणोववेग' इत्यस्यानन्तरमुपलभ्यत इति मे प्रतिभाति)। धार्मिकधर्म: प्रयोजनं यस्य तत्, यानप्रवरं यानेषु प्रवरं श्रेष्ठम्। स्नाता=कृतस्नाना यावदिति अत्र ‘कयबलिकम्मा कयकोउयमंगलपायच्छित्ता' इति पदद्वयं 'जाव' शब्दग्राह्य,तद्वयाख्या छायांचवम्-कृतं सम्पादितं बलिकर्म-नैत्यिकं यथाशक्ति मणियों तथा सुवर्णकी बहुतसी घंटीयोंसे युक्त हो, जिसका जभा बढिया लकडीका बना हुआ, एकदम सीधा, उत्तम और अच्छी बनाबटवाला हो, जो उत्तमोत्तम लक्षणोंसे सहित हो, ऐसा एक धार्मिक श्रेष्ठ रथ हाजिर करो। हाजिर करके मेरी यह आज्ञा मुझे वापस करो ॥२०६॥ सेवकोंने ऐसा ही किया और आज्ञा वापस की ॥२०७॥ तब अग्निमित्रा भार्याने स्नान किया, (नैत्यिक कर्म) किया अर्थात् पामर प्राणियोंको यथाशक्ति अन्न-दान किया, तथा कजल तिलक आदि कौतुक, और दुःस्वमादिका नाशक होनेसे प्रायश्चित्तस्वरूप-दधि अक्षत चन्दन कुकुम आदि मंगल किया, शुद्ध उत्तम वस्त्र धारण किए और थोडे भारवाले बहुमूल्य अलंकारोंसे शरीरको अलंकृत किया, फिर दासियोंके समूहसे घिरी हुइ अग्निमित्रा रथ पर सवार हुई। सवार બે બળદ જેમાં ડેલા હોય, અને જે અનેક પ્રકારના મણીઓ તથા સુવર્ણની અનેક ઘંટડીઓથી યુક્ત હોય, જેનું પૂરું ઉત્તમ લાકડાનું બનાવેલું હોય, એકદમ સીધે, ઉત્તમ અને સારી બનાવટવાળે હોય, જે ઉત્તમત્તમ લક્ષથી સહિત હોય, એ એક ધાર્મિક શ્રેષ્ઠ રથ હાજર કરે, અને હાજર કરીને મને ખબર આપો.” (૨૦૬). સેવકેએ એ પ્રમાણે કર્યું અને ખબર આપી (૨૦૭). પછી અગ્નિમિત્રા ભાયએ સ્નાન કર્યું, બલિકર્મ નૈત્યિક કર્મ કર્યું, અથાંત પામર પ્રાણીઓને યથાશક્તિ અન્નદાન આપ્યું, તથા કાજલ તિલક આદિ કૌતુક અને દુઃસ્વપનાદિના નાશક હોઈને પ્રાયશ્ચિત્તસ્વરૂપ દધિઅક્ષત ચંદનકુંકુમ આદિ મંગલ કર્યું, શુદ્ધ ઉત્તમ વસ્ત્ર ધારણ કર્યો, થડા ભારવાળાં મૂલ્યવાન અલંકારોથી શરીરને અલંકૃત કર્યું, પછી દાસીએના સમૂહથી વીંટળાઈને અગ્નિમિત્રા રથ પર સવાર થઈ. તે એવી રીતે પિલાસપુર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे पाणिभ्योऽन्नदानं यथा सा कृतबलिका), "दृश्यते ह्यद्यापि मिथिलावङ्गादिप्रान्तेषु निष्ठावन्तो ब्राह्मण-क्षत्रिय-वैश्याः प्रत्यहं स्नात्वा, देवामनुष्याः पशवो वयांसि' इत्यादिवाक्यदेवमनुष्यश्वकाकादीनुद्दिश्याऽऽमतण्डुलादिप्रदानं कुर्वन्तो यद् बलिकर्मनाम्नैव तत्र तत्र सुव्यक्तमित्येवं सत्यपि 'बलिकम' त्यस्य 'स्वगृहदेवतानां पूजन-मिति व्याख्यानं कीदृगसारमित्यत्र निष्पक्षविचक्षणा एव साक्षिणः, बलिशब्दस्य हि-"भागधेयः करो बलि"-रित्यादिकोषादिभ्योऽपि भाग एवार्थ आयाति न तु पूजेति।" कृतकौतुकमङ्गलप्रायश्चित्ता-कृत-सम्पादितं कौतुकं मषीकज्जलतिलकादि मङ्गलंदध्यक्षतचन्दनकुङ्कुमादि, प्रायश्चित्तं-दुःस्वप्नादिनाशकत्वा मायश्चित्तरूपतया यया सा ॥२०६-२०८॥ होकर पोलासपुर नगरके बीचमे होकर निकली और सहस्राम्रवन उद्यानमें पहुँची। वहां पहुंचकर रथसे उतरी और दासियोंसे घिरी हुई श्रमण भगवान महावीरके समीप आई। आकर श्रमण भगवान् महावीरको तीन प्रदक्षिणा करके वन्दना-नमस्कार किया, और न बहुत दूर न बहुत पास-यथायोग्य स्थानपर हाथ जोड़कर खड़ी खड़ी पर्युपासना करने लगी। । मिथिला और बंगाल आदि प्रान्तोंमें निष्ठावान् ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, प्रतिदिन स्नान करके "देवा मनुष्याः पशवो वयांसि" इत्यादि वाक्य बोलकर, देव मनुष्य पशुपक्षी आदिके लिए कच्चे चावलांका दान करते हुए अब तक देखे जाते हैं। उसे उन प्रान्तोंमें 'बलिकर्म' ही कहते हैं। ऐसा होने पर भी बलिकर्मका अर्थ 'गृहदेवताकी पूजा करना' कहना कितना निस्सार है, इस विषयमें निष्पक्ष विद्वान ही साक्षी है । "भागधेयः करो बलिः" इत्यादि कोष आदिसे 'बलि'का अर्थ 'भाग' ही सिद्ध होता है, न कि देवपूजा ॥२०८॥ નગરની વચ્ચે થઈને નીકળી અને સહસ્રમ્રવન ઉદ્યાને પહોંચી. તે ત્યાં રથમાંથી નીચે ઉતરી અને દાસીઓથી વીંટળાઈને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સમીપે આવી, શ્રણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને વંદના નમસ્કાર કર્યો, અને ન બહુ દૂર તથા ને બહુ નજીક એમ યથાયોગ્ય સ્થાને હાથ જોડીને ઉભી ઉભી પ૭પ સને કરવા લાગી. મિથિલા અને બંગાળ આદિ પ્રાતોમાં નિષ્ઠાવાન બ્રાહ્મણ, क्षत्रिय, वैश्य प्रतिदिन स्नान शने "देवा मनुष्याः पशवो वयांसि" त्याह વાય બોલી. દેવ મનુષ્ય પશુ પક્ષી આદિને માટે કાચા ચોખાનું દાન કરતા હજી પણ જોવામાં આવે છે. તેને એ પ્રાન્તમાં “બલિકમ જ કહેવામાં આવે છે. એમ હોવા છતાં પણ બલિકમનો અર્થ “ગૃહદેવતાની પૂજા કરવી” એમ કહે એ
निसार छे, मे वि निपक्ष विद्वान साक्षी छ. "भागधेयः करो बलि" याहि ष माहिथी 'भाबना अर्थ मा सिद्ध थाय छ, पyन नहि. (२०८)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ अग्निमित्राधर्मश्रद्धावर्णनम् ४६७
मूलम्-तए णं समणे भगवं महावीरे अग्गिमित्ताए तीसे य जाव धम्मं कहेइ ॥२०९॥ तए णं सा अग्गिमित्ता भारिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए धम्मं सोचा निसम्म हट्टतुट्टा समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता एवं वयासी सहहामि णं भंते! निग्गंथं पावयणं जाव से जहेयं तुब्भे वयह । जहा णं देवाणुप्पियाणं! अंतिए बहवे उग्गा भोगा जाव पवइयो, नो खलु अहं तहा संचाएमि देवाणुप्पियाणं अंतिए मुंडा भवित्ता जाव अहं णं देवाणुप्पियाणं अंतिए पंचाणुवइयं सत्तसिक्खावइयं
छाया-ततः खलु श्रमणो भगवान महावीरोऽग्निमित्रायै तस्यां च यावद् धर्म कथयति ॥२०९॥ ततः खलु सा अग्निमित्रा भार्या श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके धर्म श्रुत्वा निशम्य हृष्टतुष्टा श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वैवमवादीत्-श्रद्दधामि खलु भदन्त ! नैन्थ्यं प्रवचनं यावत तद् यथैतद् यूयं वदथ । यथा खलु देवानुप्रियाणामन्तिके बहव उग्रा भोगा यावत्पत्रजिताः, नो खल्वहं तथा शक्नोमि देवानुपियाणामन्ति के मुण्डा भूत्वा यावद् अहं - टीकार्थ-'तए णं समणे' इत्यादि श्रमण भगवान महावीरने उस बड़ी परिषद्- अग्निमित्राको धर्मका उपदेश दिया ॥२०९॥ अग्निमित्राने श्रमण भगवान् महावीरसे धर्मोपदेश सुनकर हृष्ट-तुष्ट होकर उन्हें वन्दना की, नमस्कार किया, और वन्दना-नमस्कार करके कहने लगी "भदन्त ! में निग्रन्थ प्रवचन पर श्रद्धान करती हूँ यावत् आप जो कहेते हैं वह यथार्थ है । जैसे आप देवानुप्रियके पास बहुतसे उग्रवंशी, भोगवंशी यावत् दीक्षा ग्रहण कर चुके हैं, उस प्रकार
टीकार्थ-'तए णं से'-त्याहि श्रम मवान महावीरे से मोटी परिषदमा અગ્નિમિત્રાને ધર્મને ઉપદેશ આપે (૨૯) અગ્નિમિત્રા શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસેથી ધર્મોપદેશ સાંભળીને હૃષ્ટતુષ્ટ થઈ. તે વંદન-નમસ્કાર કરીને કહેવા લાગી ? “ભદન્ત ! હું નિગ્રંથ પ્રવચન પર શ્રદ્ધાન કરૂં છું યાવત્ આ૫ જે કહે છે તે યથાર્થ છે. આ૫ દેવાનુપ્રિયની પાસે ઘણા ઉગ્રવંશી, ભેગવંશી યાત દીક્ષા ગ્રહણ કરી ચૂક્યા છે, એ પ્રમાણે આપ દેવાનુપ્રિયની પાસે મુંડિત થઈને દીક્ષા લેવાની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६८
उपासकदशाङ्गसूत्रे दुवालसविहं गिहिधम्म पडिवजिस्सामि । अहासुहं देवाणुप्पिया ! मा पडिबंध करेह॥२१० तए णं सा अग्गिमित्ता भारिया समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतिए पंचाणुवइयं सत्तसिक्खावइयं दुवालसविहं सावगधम्म पडिवज्जइ, पडिवजित्ता समणं भगवं महावीर वंदइ नमसइ, बंदित्ता नमंसित्ता तमेव धम्मियं जाणप्पवरं दुरुहइ, दुरुहित्ता जामेव दिसं पाउब्भूया तामेव दिसं पडिगया ॥२११॥ खलु देवानुप्रियाणामन्तिके पश्चाणुव्रतिकं सप्तशिक्षावतिक द्वादशविधं गृहिधर्म पतिपत्स्ये । यथासुखं देवानुप्रिये! मा प्रतिबन्धं कुरुत ॥२१०॥ ततः खलु साऽमिमित्रा भार्या श्रमणस्य भगवतो महावीरस्यान्तिके पश्चाणुव्रतिकं सप्तशिक्षाप्रतिकं द्वादशविधं श्रावकधमै प्रतिपद्यते, प्रतिपद्य श्रमणं भगवन्तं महावीर वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा तदेव धार्मिकं यानप्रवरं दृरोहति, दूरुह्य यामेव दिर्श मादुर्भूता तामेव दिशं प्रतिगता ॥२११॥ ततः खलु श्रमणो भगवान् आप देवानुप्रियके पास मुण्डित होकर दीक्षा लेनेकी मुझमें शक्ति नहीं है; अतः में आप देवानुप्रियके समीप पांच अणुव्रत तथा सात शिक्षाव्रत-इस प्रकार बारह प्रकारका गृहस्थ धर्म स्वीकार करती हूँ।" भगवान्-“हे देवानुप्रिये ! जैसी इच्छा हो करो उसमें विलम्ब न करो" || २१०॥ अग्निमित्राने पाच अणुव्रत और सात शिक्षाबत,ऐसे बारह प्रकारका गृहस्थ-धर्म स्वीकार किया। श्रमण भगवान् महावीरको वन्दनाकी नमस्कार किया और उसी धार्मिक रथ पर सवार हुई। सवार होकर जहासे आई थी वहीं लौट गई ॥२११॥ इसके મારામાં શકિત નથી, એટલે હું આ૫ દેવાનુપ્રિયની સમીપે પાંચ અણુવ્રત તથા સાત શિક્ષાવ્રત–એ પ્રમાણે બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકારું છું.” ભગવાને बह: " वानुप्रिये! वी २ हाय तम , तभा विन ४२." (૨૧૦) અગ્નિમિત્રાએ પાંચ અણુવ્રત અને સાત શિક્ષાવ્રત, એમ બાર પ્રકારને ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકાર્યું. શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદના નમસ્કાર કરીને તે પિલા ધાર્મિક રથમાં બેઠી અને જ્યાંથી આવી હતી ત્યાં પાછી ફરી. (૨૧૧).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.७ अग्निमित्राव्रतधारणवर्णनम् तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ पोलासपुराओ सहस्संबवणाओ पडिनिक्खमइ, पडिनिक्खमित्ता बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥२१२॥ तए णं से सद्दालपुत्ते समणोवासए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ ॥२१३॥ तए णं से गोसाले मंखलिपुत्ते इमीसे कहाए लद्धट्रे समाणे-“एवं खलु सदालपुत्ते आजीवियसमयं वमित्ता समणाणं निग्गंथाणं दिदि पडिवन्ने, तं गच्छामि णं सद्दालपुत्तं आजीविओवासयं समणाणं निग्गंथाणं दिदि वामेत्ता पुणरवि आजीवियदिदि गेण्हावित्तए”-ति कटु एवं संपेहेइ, महावीरोऽन्यदा कदाचित्पोलासपुरात्सहस्राम्रवणात्मतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्जनपदविहारं विहरति॥२१२॥ततः खलु स सद्दालपुत्राश्रमणोपासकोऽअभिगतजीवाजीवो यावद्विहरति ॥२१३॥ ततः खलु स गोशालो मंखलिपुत्रोऽस्यां कथायां लब्धार्थः सन्-"एवं खलु सदालपुत्र आजीविकसमयं वमित्वाश्रमणानांनिग्रन्थानांदृष्टिं प्रतिपन्नः, तद् गच्छामि खलु सदालपुत्रमाजीविकोपासक श्रमणानां निर्ग्रन्थानां दृष्टिं वामयित्वा पुनरप्याजीविकदृष्टिं ग्राहयितुम्" इति कृत्वा,एवं सम्प्रेक्षते,सम्प्रेक्ष्याअनन्तर किसी समय, श्रमण भगवान् महावीर पोलासपुरके सहस्राम्रवन उद्यानसे निकले और बाहर देशो-देश विहार करने लगे ॥२१२॥ और श्रमणोपासक शकडालपुत्र-जीव अजीवका जानकार यावत् विचरताहै।
जब मंखलिपुत्र गोशालने यह वृत्तान्त सुना कि शकडालपुत्रने आजीविक मतको त्यागकर निग्रन्थ श्रमणका मत अंगीकार कर लिया है, तो उसने सोचा-"मैं जाऊँ और आजीविकोपासक शकडालपुत्रको निर्ग्रन्थ ત્યારપછી કઈ સમયે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પિલાસપુરના સહસ્સામ્રવન ઉદ્યાનથી નીકળ્યા અને બહાર દેશદેશ વિહાર કરવા લાગ્યા. (૨૧૨). અને શ્રમણોપાસક શકડાલપુત્ર જીવ અજીવને જાણકાર યાવત્ વિચારવા લાગ્યું. (૨૧૩).
જ્યારે મંલિપુત્ર ગે શાલકે એ વૃત્તાંત સાંભળે કે શકપાલપુત્રે આજીવિક મતને ત્યાગ કરીને નિગ્રંથ શ્રમણને મત અંગીકાર કરી લીધું છે, ત્યારે તેણે વિચાર્યું “હું જઉં અને આજીવિકે પાસક શકહાલપુત્રને નિર્ગસ્થ શ્રમણને મત છેડાવીને પાછો આજીવિકા મતને અનુયાયી બનાવું” એમ વિચારીને તે આજીવિક સંઘથી વિંટળાઈ,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७०
उपासकदशासत्रे संपेहित्ता आजीवियसंघसंपरिखुडे जेणेव पोलासपुरे नयरे जेणेव आजीवियसभा तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता आजीवियसभाए भंडगनिक्खेवं करेइ, करित्ता कइवएहिं आजीविएहिं सद्धिं जेणेव सदालपुत्ते समणोवासए तेणेव उवागच्छइ ॥२१४॥
मूलम् तए णं से सदालपुत्ते समणोवासए गोसालं मंखलिपुत्तं एजमाणं पासइ, पासित्ता नो आढाइ नो परिजाणइ, अणाढायमाणे अपरियाणमाणे तुसिणीए संचिटुइ ॥२१५॥तए णं से गोसाले ऽऽजीविकसङ्घ-संपरिवृतो येनैवपोलासपुरं नगरं येनैवाऽऽजीविकसभातेनैवोपागच्छति उपागत्याऽऽजीविकसभायां भाण्डकनिक्षेपं करोति, कृत्वा कतिपयैराजीविकैः सार्द्ध येनैव सद्दालपुत्रः श्रमणोपासकस्तेनैवोपागच्छति ॥२१४॥
टीका छायागम्यैव ॥२०९-२१४॥
छाया-ततः खलु स सद्दालपुत्रः श्रमणोपासको गोशालं मङ्खलिपुत्रमेजमानं पश्यति, दृष्ट्वा नो आद्रियते नो पारिजानाति । अनाद्रियमाणोऽपरिजानन् तूष्णीकः संतिष्ठते ॥१५॥ ततः खलु स गोशालो मङ्खलिपुत्रः सद्दालपुत्रेण श्रमणोपासकेश्रमणके मतका त्याग कराकर फिर आजीविक मतका अनुयायी बनाऊँ।" ऐसा विचार कर वह आजीविक संघसे घिरा हुआ, पोलासपुर में जहां आजीविक सभा थी वहां आया। वहां आकर आजीविक सभामें अपने भाण्ड-उपकरण रख दिये और कुछ आजीविकोंके साथ शकडालपुत्र श्रावकके पास आया ॥ २१४॥
टीकार्थ-'तए णं से, इत्यादि ॥ शकडालपुत्र श्रावकने मंखलिपुत्र गोशालको आते देखा। देखगर उसने न आदर किया न परिज्ञान ही किया-चुप-चाप बैठा रहा ॥२१५॥ जब गोशालने देखा कि यह પિલાસપુરમાં જ્યાં આજીવિક સભા હતી ત્યાં આવ્યું તેણે આજીવિક સભામાં પિતાનાં પાત્ર -ઉપકરણદિ મૂક્યાં અને કેટલાક આજીવિકેની સાથે તે શકડાલપુત્રની પાસે આવ્યા.(૨૧૪).
टीकार्थ-'तए णं से' त्या २४ श्राप भलिपुत्र ने આવતે જોયે. જેઈને તેણે તેને આદર ન કર્યો કે પરિજ્ઞાન પણ ન કર્યું–ચુપચાપ બેસી રહ્યો. (૨૧૫). જ્યારે શાલે જોયું કે મારે આદર કરતું નથી કે પરિજ્ઞાન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ० ७ सहालपुत्रगोशाल बार्तालापवर्णनम् ४७१ मंखलिपुत्ते सद्दालपुत्तेणं समणोवासएणं अणाढाइजमाणे अपरियाणिजमाणे पीढफलगसेज्जासंथारट्ठाए समणस्स भगवओ महा वीरस्स गुणकित्तणं करेमाणे सद्दालपुत्तं समणोवासयं एवं वयासी आगए णं देवाणुप्पिया! इहं महामाहणे ? ॥ २१६ ॥ तए णं से सद्दालपुत्ते समणोवासए गोसालं मंखलिपुत्तं एवं वयासी के णं देवाशुप्पिया ! महामाहणे ? ॥ २१७॥ तए णं से गोसाले मंखलिपुते सद्दालपुतं समणोवासयं एवं वयासी समणे भगवं महावीरे महामाहणे । से केणट्टेणं देवाणुप्पिया ! एवं वुच्चइ समणे भगवं नानाद्रियमाणोऽपरिज्ञायमानः पीठफलकशय्यासंस्तारार्थाय श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य गुणकीर्त्तनं कुर्वाणः सदालपुत्रं श्रमणोपासकमेवमवादीत् आगतः खलु देवानुप्रिय ! इह महामाहनः ? || २१६ || ततः खलु स सद्दालपुत्रः श्रमणोपासको गोशालं मङ्गलिपुत्र मेवमवादीत् - कः खलु देवानुप्रिय ! महामाहनः || २१७ || ततः खलु स गोशालो मंङ्गलिपुत्रः सद्दालपुत्रं श्रमणोपासकमेवमवादीत - श्रमणो भगवान महावीरो महामाहनः । तत्केनार्थेन देवानुमिय ! एवमुच्यते श्रमणो भगवान् महान आदर करता है, न परिज्ञान करता है तो पीठ, फलक, शय्या और संधारे प्राप्त करने के लिए श्रमण भगवान् महावीरके गुणोंका बखान. करता हुआ कहने लगा
---
गोशाल - "देवानुप्रिय ! यहां क्या महामहान पधारे थे ?” ॥ २१६ ॥ शकडालपुत्र- "देवानुप्रिय ! आप किस महामाहनके लिए पूछ रहे हो ?" ॥ २१७ ॥
गोशाल - " श्रमण भगवान् महावीर महामाहन
17 1 પણ કરતા નથી, એટલ પીઠ, ફૂલક, શય્યા અને સંથારો પ્રાપ્ત કરવાને માટે શ્રમણુ ભગવાન મહાવીરના ગુણ્ણાનાં વખાણ કરતાં તે કહેવા લાગ્યું.
गोशासः --- “हेवानुप्रिय ! अडीं शुं भडाभाडेन पधार्या हुता ?” (२१६). શફડાલપુત્ર:——‘દેવાનુપ્રિય ! આપ કયા મહામાહનના સંબંધમાં પૂછી २ह्या छे। ? (२१७).
ગાશાલ—શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહામાહન.’
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२
उपासकदशाङ्गसूत्रे महावीरे महामाहणे। एवं खलु सदालपुत्ता! समणे भगवं महावीरे महामाहणे उप्पन्नणाणदंसणधरे जाव महिय पूइए जाव तच्चकम्मसंपया संपउत्ते,से तेगट्टेणं देवाणुप्पिया! एवं वुच्चइ समणे भगवं महावीरे महमाहणे । आगए णं देवाणुप्पिया! इहं महागोवे ? के णं देवाणुप्पिया! महगोवे ? समणे भगवं महावीरे महागोवे ।से केणट्रेणं देवाणुप्पिया! जाव महागोवे ? एवं खलु वीरो महामाहनः? । एवं खलु सदालपुत्र ! श्रमणो भगवान महावीरो महामाहन | उत्पन्नज्ञानदर्शनधरो यावन्महितपूजितो यावत्तथ्यकर्मसम्पदा सम्पयुक्तः, तत्तेनार्थन देवानमिय! एवमुच्यते श्रमणो भगवान् महावीरो महामाहनः। आगतः खलु देवानुप्रिय ! इह महागोपः ? । कः खलु देवानुप्रिय ! महागोपः ? । श्रमणो भगवान महावीरो महागोपः। तत्केनाथन देवानप्रिय ! यावन्महागोपः१। एवं खलु देवानुपिय ! श्रमणो भगवान् महवीरः संसाराटव्यां बहून् जौवान् नश्यतो विनश्यतः खाधमानान् छिद्यमानान् भिद्यमानान् लुप्यमानान् विलुप्यमानान् धर्ममयेन दण्डेन संरक्षन,संगोपयन् निर्वाणमहावाटं स्वहस्तेन संप्रापयति, तत्तेनार्थेन सद्दालपुत्र ! एवमुच्यते-श्रमणो भगवान् महावीरो महागोपः। आगतः खलु देवानु.
शकडालपुत्र-“देवानुप्रिय ! आप श्रमण भगवान महावीरको किस अभिप्रायसे महामाहन कहते हैं " ? ।
गोशाल-"शकडालपुत्र ! श्रमण भगवान महावीर, महामाहन हैं, केवलज्ञान केवलदर्शनके धारी यावत् महित पूजित यावत् सत्फलप्रदान करनेवाले कर्त्तव्यरूपी सम्पत्तिसे युक्त हैं । इसी अभिप्रायसे मैं कहता हूँ कि श्रमण भगवान महावीर महामाहन हैं"। देवानुप्रिय ! क्या महागोप (गायों अर्थात् प्राणियोंके रक्षकोंमें सबसे बड़े)आये थे?" ।
शकडालपुत्र-"देवानुप्रिय ! महागोप कौन?" ।
શકડાલપુત્ર–“દેવાનુપ્રિય! આપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવાઅભિપ્રાય કરીને મહામાયન કહો છો ?”
शास- Asiसत्र! श्रमय भगवान महावीर भडामाइन छ, १६. જ્ઞાન કેવલદર્શનના ધારક યાવત્ મહિત – પૂજિત યાવત્ સફલ–પ્રદાન કરનારા કર્તવ્યરૂપી સંપત્તિથી યુક્ત છે. એ અભિપ્રાયે કરીને હું કહું છું કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહમાન છે. દેવાનુપ્રિય! શું મહાગોપ (ગાયે અર્થાત પ્રાણીઓના રક્ષકેમાં સૌથી મેટા) આવ્યા હતા
asya-“वाप्रिय! भागो ?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ० ७ सद्दालपुत्र-गोशालवार्तालापवर्णनम् ४७३ देवाणुप्पिया! समणे भगवं महावीरे संसाराडवीए बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे खञ्जमाणे छिज्जमाणे भिज्जमाणे लुप्पमाणे विलुप्पमाणे धम्ममएणं दंडेणं सारक्खमाणे संगोवेमाणे निवाणमहावाडं साहित्थि संपावेइ,से तेणटेणं सदालपुत्ता ! एवं वुच्चइसमणे भगवं महावीरे महागोवे । आगए णं देवाणुप्पिया ! इहं प्रिय ! इह महासार्थवाहः कः खलु देवानुप्रिय ! महासार्थवाहः। सदालपुत्र! श्रमणो भगवान महावीरो महासार्थवाहः । तत्केनार्थेन ?। एवं खलु देवानुप्रिय! श्रमणो भगवान महावीरः संसाराटव्यां बहून् जीवान् नश्यतो विनश्यतो यावद्विल्लुप्यमानान् धर्ममयेन पथा संरक्षन निर्वाणमहापतनाभिमुखान् स्वहस्तेन सम्पापयति, तत्तेनार्थेन सद्दालपुत्र! एवमुच्यते श्रमणो भगवान महावीरो महासार्थवाहः। आगतः खलु देवानुपिय ! इह महाधर्मकथी ? । कः खलु देवानुप्रिय ! महाधर्मकथी ? । श्रमणो भगवान महावीरो महाधर्मकथी। तत्केनार्थे न श्रमणो भगवान महावीरो महाधर्मकथी?। एवं खलु देवानुपिय! श्रमणो भगवान् महावीरो महातिमहालये संसारे
टीका-केनार्थेन केनाभिप्रायेण महागोप इति, गाःपाति-रक्षतीति गोपायतीति वा गोपः, महाश्चासौ गोपो महागोपः-इतरेभ्यो गोपालकेभ्योऽविशिष्टत्वात् । एतदेव वैशिष्टयं रूपकमुखेन बध्नाति-'एवं खल्वि'-त्यादि, संसाराटव्यां संसाररूपा याऽटवी-महावनं तस्यां,नश्यतः कषायव्यालग्रस्ततयाप्रवचनमार्गात्मच्यवतः
गोशाल-"श्रमण भगवान महावीर-महागोप हैं"।
शकडालपुत्र-"आप श्रमण भगवान् महावीरको किस अभिप्रायसे महागोप कहते हैं ?" ॥
गोशाल-"देवानुप्रिय ! इस संसाररूपी विकट अटवी (वन )में कषाय-वश होकर प्रवचन-मार्गसे भ्रष्ट होनेवाले, प्रतिक्षण मरते हुए मृग आदि डरपोक योनियों में उत्पन्न होकर हिंसक-व्याघ्र आदिसे खाए
ગોશાલ–“ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર મહાપ છે.”
શકહાલપુત્ર–“ આપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને કેવા અભિપ્રાયે કરીને મહાગાપ કહો છે ?
-" देवानुप्रिय! आ संभा२३५ ४ि८ ५८वी. (प.)मा ४ायવશ થઈને પ્રવચનમાર્ગથી ભ્રષ્ટ થનારા, પ્રતિક્ષણે મરનારા, મૃગ આદિ ડરપોક ચેનિઓમાં ઉત્પન્ન થઈ હિંસક વ્યાઘ આદિનું ભક્ષય થનારા, મનુષ્ય આદિ ચેનિ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे
,
महासत्वाहे ? ! के देवाणुप्पिया ! महासत्थवाहे ? | सद्दालपुत्ता ! समणे भगवं महावीरे महासत्थवाहे । से केणट्टेणं ? । एवं खलु देवाशुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे संसाराडवीए बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे जाव विलुप्पमाणे धम्मएणं पंथेणं सारक्खमाणे निवाणमहापट्टणाभिमुहे साहत्थि संपावेइ, से तेणद्वेणं सद्दालपुत्ता ! एवं वुच्च समणे भगवं महावीरे महासत्थवाहे । विनश्यतः = प्रतिक्षणं त्रियमाणान्, खाद्यमानान् = मृगादिकातरयोनिषु समुत्पद्य हिंसे र्व्याघ्रादिभिर्भक्ष्यमाणान्, छिद्यमानान् = मनुष्यादियोनिषु संमुत्पद्यापि क्वचित् संग्रामादौ खङ्गादिना खण्डीक्रियमाणान् भिद्यमानान् = कुन्तशूलादिभिर्भेदविषयीक्रियमाणान् लुप्यमानान् =कचन कलहादौ व्यभिचारचौर्यादौ वा कर्णनासादिकर्त्तनेन विकलाङ्गीक्रियमाणान् विलुप्यमानान् = विशेषेण विकलाङ्गीक्रियमाणान् यद्वा धनाद्यपहारविषयीक्रियमाणान्, संरक्षन् = देशनादिना पालयन, संगोपयन् = रत्नत्रयदानेन पोषयन । 'निर्वाण' - ति निर्वाणरूपो यो महावाट: = महागोष्ठं 'बाड़ा' इति प्रतीतस्तं स्वहस्तेनेति - यथा गोपो गाः सर्वतो रक्षन् दिनावसाने निज - हस्तेन गोष्ठं प्रवेशयति तथैव साक्षादित्यर्थः। सार्थेति - सार्थ वाहयति-योगक्षेमपरि पालनपुरस्सरं नयतीति सार्थवाहः । पथा = मार्गेण, निर्वाणमहापत्तनाभिमुखान्मोक्षजानेवाले, मनुष्य आदि योनियोंमें उत्पन्न होकर भी युद्ध आदिमें कटनेवाले, भाले आदि से बेधे जानेवाले, कलह, व्यभिचार या चोरी आदि करने पर नाक-कान काटकर अंग-हीन बनाए जानेवाले, तथा अत्यन्त विकलांग किये जानेवाले, अथवा धनादिसे लुटे हुए बहुतसे जीवोंको, धर्म-मय डंडे से संरक्षण करते हुए, गोपन करते हुए निर्वाण (मोक्ष) रूपी बाड़ेमें अपने हाथसे प्रवेश करानेवाले - जैसे चरवाहा (गोप-ग्वाला) गायोंकी रक्षा करता हुआ सांझके समय स्वयं उन्हें बाड़ेमें पहुँचा देता है, उसी प्रकार स्वयं संसारी जीवोंको निर्वाणरूपी बाड़े में पहुँचानेवालेમાં ઉત્પન્ન થયાં છતાં પણુ યુદ્ધ આદિમાં કપાઈ મરનારા, ખાણું આદિથી વીંધાઈ જનારા, કલહ વ્યભિચાર અગર ચારી આદિ કરીને નાક-કાન કપાવી અગહીન ખનાવી દેવાનારા તથા અત્યંત વિકલાંગ કરવામાં આવનારા, અથવા ધનાદુિથી લુંટાઈ ગએલા ઘણુા જીવાને, ધર્મમય દંડાથી સંરક્ષણ કરતા ગોપન કરતા નિર્વાણ (મેક્ષ) રૂપી વાડામાં પેાતાના હાથથી પ્રવેશ કરાવનાર જેમ ગાત્રાળ ગાયાની રક્ષા કરતાં સાંજને સમયે પોતે તેમને વાડામાં પહોંચાડી દે છે તેમ પાતે સ સારી જીવાને
४७४
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ०७२१५-२१८ सद्दालपुत्रगोशालवार्तालापवर्णनम् ४७५ आगए णं देवाणुप्पिया! इहं महाधम्मकही । के णं देवाणुप्पिया! महाधम्मकही? समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही। से केणटेणं समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही ? । एवं खलु देवाणुप्पिया! समणे भगवं महावीरे महइमहालयंसि संसारंसि बहवे जाव नस्समाणे विणस्समाणे उम्मग्गपडिवन्ने सप्पहविप्पण? मिच्छत्तबलाभिभूए अट्टविहकम्मतमपडलपडोच्छन्ने बहूहिं अटहि य जाव वागरणेहि य चाउरंताओ संसारकंताराओ साहत्थि नित्थारेइ, से तेण?णं देवाणुप्पिया ! एवं वुच्चइ समणे भगवं महावीरे महाधम्मकही। आगए णं देवाणुप्पिया! इहं महानिजामए ? के णं देवाणुप्पिया! महानिजामए ?समणे भगवं महावीरे महानिजामए ! से केणटेणं?। एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे संसारमहासमुद्दे बहवे जीवे नस्समाणे विणस्समाणे वुड्डमाणे निव्वुडमाणे उप्पियमाणे धम्ममईए नावाए निव्वाणतीराभिमुहे साहत्थिं संपावेइ,से तेणट्रेणं देवाणुप्पिया! एवं वुच्चइ समणे भगवं महावीरे महानिजामहे ॥२१॥
बहून जीवान नश्यतो विनश्यत उन्मार्गप्रतिपमान सत्पथविप्रनष्टान मिथ्यात्वबलाभिभूतानष्टविधकर्मतमःपटलमत्यवच्छन्नान् बहुभिरथैश्च यावद् व्याकरणैश्च चातुर न्तात्संसारकान्तारात्स्वहस्तेन निस्तारयति, तत्तेनार्थेन देवानुप्रिय! एवमुच्यते श्रमणो भगवान महावीरो महाधर्मकथी। आगतः खलु देवानुप्रिय ! इह महानिर्यामकः? । कः खलु देवानुप्रिय! महानिर्यामकः? । श्रमणो भगवान महावीरो मगनिर्यामकः । तत्केनार्थेन? । एवं खल्लु देवानुप्रिय ! श्रमणो भगवान् महावीरः संसारमहासमुद्रे बहून् जीवान नश्यतो विनश्यतो ब्रुडतो निब्रुडत उत्प्लवमानान् धर्ममय्या नावा निर्वाणतीराभिमुखे स्वहस्तेन सम्पापयति, तत्तेनार्थेन देवानुपिय! एवमुच्यते-श्रमणो भगवान् महावीरो महानिर्यामकः ॥२१८॥ रूपमहानगरसम्मुखात् । महाधर्मति-महसी चासौ धर्मकथा महाधर्मकथा साऽस्यास्तीति
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
उपासकदशासूत्रे
,
महाधर्मकथी । नाशविनाशयोर्हेतुमुपदर्शयितुमाह- 'उन्मार्गे, -त्यादि, उन्मार्गः= कुशासनं तत्प्रतिपन्नान् = तदाश्रितान् सत्पथप्रविनष्टान् = सत्पथः = जिनशासनमार्गस्तस्मात् प्रविनष्टान् = भ्रष्टान् अत्र हेतुमाह - 'मिध्यात्वे' - त्यादि, मिथ्यात्वबलाश्रमण भगवान् महावीर हैं। इसी अभिप्राय से उन्हें महागोप कहा है । गोशाल - "क्या यहाँ महासार्थवाह आये थे ? । " शकडालपुत्र- " कौन महासार्थवाह ? । "
गोशाल - " शकडालपुत्र ! श्रमण भगवान् महावीर महासार्थवाह । " शकडालपुत्र- "किस अभिप्राय से आप उन्हें महासार्थवाह कहते हैं ।"
गोशाल - " देवानुप्रिय ! श्रमण भगवान् महावीर, संसाररूपी अटवीमें नष्ट-भ्रष्ट यावत् विकलांग किए जानेवाले बहुतसे जीवोको धर्म-मार्ग बताकर उनका संरक्षण करते हैं और स्वयं मोक्षरूपी महान् नगरकी ओर सन्मुख करते हैं, इस अभिप्रायसे मैं उन्हें महासार्थवाह कहता हूँ ।
95
गोशाल - "देवानुप्रिय ! क्या यहां महाधर्मकधी आये थे ? । " शकडालपुत्र- "हे देवानुप्रिय ! कौन महाधर्मकधी ? "
गोशाल - " श्रमण भगवान महावीर महाधर्मकथी"
शक डालपुत्र- " श्रमण भगवान् महावीरको महाधर्मकथी किस अभिप्राय से कहते हो ? ।”
નિર્વાણુરૂપી વાડામાં પહોંચાડનારો –શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે, એ અભિપ્રાયે કરીને એમને મહાગેપ કહું છું.
ગાશાળ—શું અહીં મહાસા વાહ આવ્યા હતા?” શડાલપુત્ર—“મહાસા વાહ કાણુ?”
ગાશાળ—શકડાલપુત્ર ! શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર મહોસા વાહ.”
અતાવી
શકડાલપુત્ર—કયા અભિપ્રાયે કરીને આપ એમને મહાસા વાહ કહા છે?” ગાશાળ—દેવાનુપ્રિય! શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર સંસારરૂપી અટવીમાં નટ—ભ્રષ્ટ યાવત્ વિકલાંગ કરવામાં આવનારા ઘણા જીવાને ધ મા એમનું સરક્ષણ કરે છે, અને પાતે માક્ષરૂપી મહાન નગરની તરફ ઉન્મુખ કરે છે. એ અભિપ્રાયે કરીને હું એમને મહાસા વાહે કહું છું. ગાશાળ——હૈ દેવાનુંપ્રિય! મહાધર્મીકથી આવ્યા હતા?” શકડાલપુત્ર—હે દેવાનું પ્રિય! મહાધમ કથી કાણુ?” गोशाण - “श्रमष्णु भगवान महावीर भडाधम थी.”
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म टीका अ. मू. ७ २१५-२१८ सद्दालपुत्रगोशालवार्तालापवर्णनम् ४७७ भिभूतान् मिथ्यात्वस्योदयेन विवशानित्यर्थः। अष्टविधेति,-अष्टविधकर्मरूपं यत्तमःपटलं-ध्वान्तसमूहस्तेन प्रत्यवच्छन्नान्समावृतान,चातुरन्तात्=चतुर्गतिकार 'संसारेति'-संसार एवं कान्तारः दुर्गममार्गस्तस्मात् निस्तारयति पारं नयति। बुडतः निमज्जतः, निब्रुडतः सातिशयं निमज्जतः, उत्प्लवमानान्-प्रवाहवेगेन जन्ममरणादिजलोपरि लुठतः ॥२१५-२१८॥ __ गोशालक-“हे देवानुप्रिय ! श्रमण भगवान महावीर, इस विशाल संसारमें बहुतसे नष्ट, विनष्ट, कुमार्ग (मिथ्यामत)में गमन करनेवाले, सुमार्ग (जिनमत)से हटे हुए, मिथ्यात्वके प्रबल उदयसे पराधीन, आठ प्रकारके कर्मरूपी अंन्धकार-समूहसे ढंके हुए जीवोंको बहुतसे अर्थों यावत् व्याकरणों (प्रश्नोत्तरों)से [प्रतिबोध देकर] चार गतिवाले संसाररूपी दुर्गम मार्गसे पार लगाते हैं । इस अभिप्रायसे उन्हें महा धर्मकथी (धर्मके महान् उपदेशक) कहा है।"
गोशालक-देवानुप्रिय ! यहां क्या महानिर्यामक आये थे?" शक्डालपुत्र-“देवानुप्रिय ! कौन महानिर्यामक ? ।" गोशालक-"श्रमण भगवान् महावीर महानियांमक ।"
शक्डालपुत्र-"किस अभिप्रायसे आप श्रमण भगवान महावीरको महानिर्यामक कहते है ?"
શકડાલપુત્ર-“શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને મહાધર્મકથી કયા અભિપ્રાય शन ४ छ।?"
ગશાળ–“હે દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર આ વિશાળ संसारमा धया नष्ट.विन, (भिय्या भत) मा गमन ४२ना२१, सुभाग ( लिनમત) થી પાછાહઢેલા, મિથ્યાત્વ ના પ્રબળ ઉદયથી પરાધીન, આઠ પ્રકારનાં કમરૂપી અંધકાર સહમૂથી ઢંકાયેલા જીને ઘણું અ યાવત વ્યાકરણે (પ્રશ્નોત્તર)થી (પ્રતીબેધ દઈન) ચાર ગતિવાળા સંસારરૂપી દુર્ગમ માર્ગથી પાર લગાડે છે. એ અભીપ્રાયે કરીને એમને મહાધર્મકથી ધર્મના મહાનઉપદેશક) કહું છું.
गो -- हेपानुप्रिय ! महशु मानियाम माया त ?,.. श वपुत्र-"वानुप्रिय ! ] महानियाभ ?" गो - "श्रमय भगवान महावीर भहानियाम"
શડાલપુત્ર-“કયા અભીપ્રાયે કરીને આપ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને भहानियाम ३३ छ?" .. . .
.. .. .
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७८
उपासकदशास्त्रे - मूलम् तए णं सदालपुत्ते समणोवासए गोसालं मंखलिपुत्तं एवं वयासी-तुब्भे णं देवाणुप्पिया ! इयच्छेया जाव इयनिउणा इयनयवादी इयउवएसलद्धा इयविण्णाणपत्ता । पभू णं तुब्भे मम धम्मायरिएणं धम्मोवएसएणं भगवया महावीरेणं सद्धिं विवादं करेत्तए ? ! नो इणहे समझे । से केणटेणं देवाणुप्पिया ! एवं वुच्चइ-नो खलु पभू तुन्भे मम धम्मायरिएणं जाव महावीरेणं सद्धिं विवादं करेत्तए ? । सद्दालपुत्ता ! से जहानामए-केइ पुरिसे तरुणे बलवं जुगवंजाव निउणसिप्पाचगए एगं महं अयं वा एलयं वा सूयरं वा कुक्कुडं वा तित्तिरं वा वयं वा लावयं वा कवोयं वा कर्विजलं वा वायसं वा सेणयं वा हत्थंसि वा पायंसि वा खुरंसि वा पुच्छंसि वा पिच्छंसि वा सिंगंसि वा विसाणंसि वा रोमंसि वा जहि जहिं गिण्हइ तहिं तहिं निच्चलं निम्फंदं धरेइ । एवामेव समणे भगवं महावीरे ममं बहहिं अडेहि य हेऊहि य जाव वागरणेहि य जहिं जहिं गिण्हइ तहिं तहिं निप्पटुपसिणवागरणं करेइ, से
गोशाल-“देवानुप्रिय ! श्रमण भगवान महावीर, संसाररूपी महान समुद्र में नष्ट विनष्ट होनेवाले, डूबनेवाले, बारम्बार गोते खानेवाले, तथा बहनेवाले, बहुतसे जीवोंको धर्मरूपी नौकासे निर्वाणरूप किना. रेकी ओर ले जाते है। इसलिए श्रमण भगवान् महावीरको महानिर्यामक कहा है ॥ २१८ ॥
ગશાળ--“દેવાનુપ્રિય! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર, સંસારરૂપી મહાન સમુદ્રમાં નષ્ટ વિનષ્ટ થનારા, બનારા, વારંવાર ગાથાં ખાનારા, તથા તણાઈ અમારા દાણા જીવોને ધર્મરૂપી નૌકાએ કરીને નિર્વાણુરૂપ કિનાશની તરફ લઈ જાય છે, એટલા માટે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને મહાનિયામક કહે છે.”( ૨૧૮).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.७ भू० २१९ सद्दालपुत्रगोशालवार्तालापवर्णनम् ४७९ तेणट्टेणं सदालपुत्ता ! एवं बुच्चइ-नो खलु पभू अहं तव धम्मायरिएणं जाव महावीरेणं सद्धि विवादं करेत्तए ॥२१९॥
छाया-ततः खलु स सद्दालपुत्रः श्रमणोपासको गोशालं मङ्खलिपुत्रमेवमवा दीत-यूयं खलु देवानुप्रियाः! इतिच्छेका यावद् इतिनिपुणाः, इतिनयवादिनः, इत्युपदेशलब्धाः, इतिविज्ञानप्राप्ताः। प्रभवो खलु यूयं मम धर्माचार्येण धर्मोपदेशकेन भगवता महाकीरेण सार्द्ध विवादं कर्तुम् ? नायमर्थः समर्थः। तत्केनार्थेन देवानुप्रियाः। एवमुच्यते-नो खलु प्रभवो यूयं मम धर्माचार्येण यावन्महावीरेण मा विवादं कर्तुम् । सदालपुत्र! तद्यथानामकः कोऽपि पुरुषस्तरुणो बलवान् युगवान् यावनिपुणशिल्पोपगत एक महान्तमजं वा,एडकं वा, मूकरं वा,कुक्कुटं वा तित्तिरि वा, वर्तकं वा, लायकं वा, कपोतं वा, कपिञ्जलं वा, वायसं वा, श्येनके वा, हस्ते वा, पादे वा, खुरे वा, पुच्छे वा, पिच्छे वा, श्रृङ्गे वा, विषाणे वा, रोम्णि वा, यत्र यत्र गृह्णाति तत्र तत्र निश्चलं निस्पन्दं धरति । एवमेव श्रमणो भगवान् - महावीरो मां बहुभिरथैश्च हेतुभिश्च यावद् व्याकरणैश्च यत्र यत्र गृह्णाति तत्रर निस्पष्टप्रश्नव्याकरणं करोति, तत्तेनार्थेन सद्दालपुत्र ! एवमुच्यते नो खलु प्रभुरहं तव धर्माचार्येण यावन्महावीरेण सार्द्ध विवादं कर्तुम् ॥२१९॥
टीका-इतीति-अत्र सर्वत्र 'इति'-शब्द एवमर्थे, ततश्च इति एवं यथा युष्माभिःमाक् श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य महत्वमुक्तं तथेत्यर्थः,छेका-विदग्धाः प्रस्तावपण्डिता इति यावत् । यावदिति-'जाव'-शब्दात्-'इयदक्खा इथपट्टा' इत्यनयोग्रहणम् , 'इति दक्षाः, इति प्रष्ठाः' इति च तच्छाया, तत्र-दक्षाः क्षिप्रकार्यकर्तारः, प्रष्ठाः बाग्मिणामग्रेसराः, निपुणाः सूक्ष्मदर्शिनः । नयेति-नयानीतिः,
टीकार्थ-'तए थे' इत्यादि फिर शकडालपुत्र श्रमणोपासक मंखलिपुत्र गोशालकसे कहने लगे-“हे देवानुप्रिय ! आप जो कहते हैं सो ठीक है, आप अवसरके जानकार (यावत्-शब्दसे) शीघ्र कार्य करडालने वाले, अच्छे वाग्मा (वाणीके चतुर), निपुण (सूक्ष्मदशी),
टीकार्थ-'तए णं से' या पछी २४ासपुत्र अभयास मuelya ગિશાળકને કહેવા લાગ્યઃ “હે દેવાનુપ્રિય ! આપ જે કહે છે, તે બરાબર છે.
માય અવસરના જાણકાર (યાવશબ્દથી), શીવ્ર કાર્ય કરી નાખનારા, સારા વાગ્મી (पाना तुर), ayg (RREN), नीता AA पडेशने omgattom: मने
A
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
उपासकदशासूत्रे 'उपदेशे'ति-उपदेशः लब्धो यैस्ते । विज्ञानेति-विशिष्टं ज्ञान-विज्ञानं सद्बोधस्त माप्ता इति तत्पुरुषाः इत्थमुक्तैर्विशेष्य सम्पति वक्तव्यमाह-प्रभव इत्यादि । प्रभवः शक्ताः। गोशालो ब्रूते-नायमिति। पुनः शकडालपुत्रः पृच्छति-तत्केनेत्यादि। केनार्थेन-केन हेतुना । नोखल्विति-अस्यादौ किमित्यध्याहार्य ततश्च 'किं नो खलु प्रभवो यूवं मम धर्माचार्येण यावन्महावीरेण साई विवाद कर्तुम् ?' इत्येवं वाक्यस्वरूपमवगन्तव्यम् । गोशालः पुनराह-सदालेत्यादि, यथेति यथा अनिर्दिष्टं नाम यस्यः सः-यत्किश्चिन्नामवानित्यर्थः। तरुणः प्रवर्धमानवयाः, बलवान् सामर्थ्यवान् , युगवान् शुभमुहूर्त्तवान्, शुभमुहूर्तस्य बलद्धिकरत्वात् । यावदिति-अत्र 'जाव' शब्देन "जुवाणे, अपायंके, थिरग्गहत्थे, दढपाणिपाए,
१ उपदेशेति-आहिताग्न्यादिपाठा"ल्लब्ध'-शब्दस्य परनिपातः ।
२ तत्पुरुष इति-'द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तपाप्ताऽऽपन्नः' इत्यनेन द्वितीयातत्पुरुष इति भावः। नीति और उपदेशको जानने वाले और अच्छा ज्ञान प्राप्त किए हुए है । क्या आप मेरे धर्माचार्य धर्मोपदेशक भगवान् महावीरके साथ विवाद (शास्त्रार्थ) करनेमें समर्थ हैं ।"
गोशाल-"नहीं, ऐसा नहीं है"।
शकडालपुत्र-" देवानुप्रिय ! किस हेतुसे आप ऐसा कहते हैं ? क्या आप मेरे धर्माचार्य यावत् भगवान् महावीरके साथ विवाद करने में असमर्थ हैं ?।" ____ गोशालक-जैसे अज्ञात नामवाला कोई पुरुष-तरुण है, बलवान है, युगवान् अर्थात् शुभ मुहूर्त्तवाला है, क्योंकि शुभमुहूर्त बलवृद्धि करनेवाला है, यावत् शब्दसे-"युवा (ज्वान), नीरोग है, जिसका સારી પેઠ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરેલા છો? શું આપ મારા ધર્માચાર્ય ધર્મોપદેશક ભગવાન મહાવીરની સાથે વિવાદ (ધર્મચર્ચા) કરવા સમર્થ છે?”
गाण--" ना, मेम नथा." ન શકડાલપુત્ર-“દેવાનુપ્રિય! કયા હેતુથી આપ એમ કહે છે ? શું આપ મારા ધર્માચાર્ય યાવત્ ભગવાન મહાવીરની સાથે વિવાદ કરવામાં અસમર્થ છો?”
ગોશાળ – “ જેમ અજ્ઞાત નામવાળો કે પુરૂષ તરૂણ છે, બળવાન છે, યુગવાન અર્થાત શુભ મુહૂર્તવાળો છે, કેમકે શુભ મુહૂર્ત બળવૃદ્ધિ કરવાવાળું છે, यात महथी-“ युपा (पान) नीशी डेय, रेनो पाया तो न जाय, स्थिर
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ० ७ मू. २१९ सद्दालपुत्रगोशालवार्तालापवर्णनम् ४८१ पासपिटुंतरोरुपरिणए, तलजमलजुयलपरिघनिभवाहु, घणनिचयबट्टपालिखंधे, चम्मेलुगदुहणमोटियसमाहयनिचियगायकाए, लंघणपवणजवणवायामसमत्थे, उरस्सबलसमागए, छेए, दक्खे, पत्तट्टे कुसले, मेहावी, निउणे।" इत्येतेषां, ग्रहणं, तच्छाया च-"युवा, अपातङ्कः, स्थिराग्रहस्तः, दृढपाणिपादः, पार्श्वपृष्ठान्तरोरुपरिणतः, तलयमलयुगलपरिघनिभबाहुः, घननिचयवृत्तपालिस्कन्धः चटकद्रुघणमौष्टिकसमाहतनिचितगात्रकायः लङ्घनप्लवनजवनव्यायामसमर्थः, औरसबलसमागतः, छेकः, दक्षः, प्राप्तार्थः, कुशलः, मेधावी, निपुणः।" इत्येवम्, तत्र-"युवा माप्तवयाः, अपेति-अपगतः आतङ्क: रोगो यस्मात्, यद्वा आतङ्काअपगतः-नीरोग इत्यर्थः, स्थिरेति-स्थिरः न तु कम्पितः अग्रहस्तः हस्ताग्रभागो यस्य सः दृढेतिपाणी च पादौ च-पाणिपादं ददं बलवत् पाणिपादं यस्य सः, पार्वति-पार्श्वे च पृष्ठान्तरे च ऊरू च पार्श्वपृष्ठान्तरोरु तत्परिणतं दृढंतरं यस्य सः, तलेति-तलो= तालवृक्षो तोर्यमलयोः समकक्षयोयुगलं-युग्मं, तथा परिघा=अर्गलेति केचित, वस्तुतस्तु लोहसम्बद्धहस्तप्रमाणो विपुलकारो लगुडपकारस्तत्सन्निभौ-ततुल्यौ बाहू-भुजौ यस्य सः-आयतविशालबाहुरिति यावत्, घनेति-घनादृढः निचयः= मांससमुदायो यस्य स तथा, वृत्तः वर्तुलः पालिवत्-तडागाधङ्कवत् स्कन्धः अंशो यस्यः सः चमेति-चर्मेष्टकम् -इष्टकाखण्डारिपूर्णचर्मकुतुपः, द्रघणः-मुग्दरः, मौष्टिकं मुष्टिपरिमितं चर्मरज्जुषोतं पाषाणगोलकादि तैश्चमें ष्टकद्रुघणमौष्टिकैः समाहतानि= सम्यगाहतानि व्यायामसमये ताडितानि, तथा निचितानि व्याप्तानि तचिह्नस्य पउंचा कांपता नहीं-स्थिर है, जिसके हाथ पैर मजबूत हैं, जिसके पसवाड़े, पीठका विचला भाग तथा जांघे खूब बलवान् है, लोहे के डंडेके समान-लम्बी और विशाल-भुजाओंवाला, दृढ,मांसल, तालावकी पालीके समान गोल-गोल कंधेवाला, ईटोंके खण्ड आदिसे भरे हुए चमड़ेके कुतुप (कुप्पे), मुद्गर, मुट्ठी बराबर चमडेकी रस्सीमें पोये हुए पाषाणगोलक आदिसे व्यायाम करते समय खूब ताडित करनेसे जिसका शरीर उनके चिह्नोंसे व्याप्त हो, लांघने कूदने में तथा अत्यन्त वेगवालों હિય, જેના હાથ-પગ મજબૂત હેય. જેનાં પડખાં, પીઠને વચલે ભાગ તથ જાશે ખૂબ બળવાન હોય, લેઢાના દંડાના જેવી લાંબી અને વિશાળ ભુજાઓવાળે, દઢ, માંસલ, તળાવની પાળ જેવી ગેળ મેળ ખાંધેવાળે. ઈટેના ટુકડાથી ભરેલા ચામડાના કુપા, મુદગર, મુઠી જે ચામડાના દોરડાથી બાંધેલે પત્થરને ગેળા વગેરેથી વ્યાયામ કરતી વખતે ખૂબ તાડિત કરવાથી (મારવાથી) જેનું શરીર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८२
उपासकदशासूत्रे सर्वत्राङ्गेषु लक्ष्यमाणत्वात्, गात्राणि अङ्गानि यस्य तादृशः कायः शरीरं यस्य सः, लङ्घनेति-लवनम् अतिक्रमणं,प्लवनम्, उच्छलनं जवनव्यायामः जवनानाम् अति वेगिनां व्यायामस्तेषु समर्थः-पटुः। औरसेति-उरसि वक्षसि भवमौरसमर्थादान्तरं यद्वलं सामर्थ्यातिशयस्तेन समागतः युक्तः, छेक इति-'छेक-दक्ष' शब्दार्थों मागुक्ती, प्राप्तार्थः अधिकृतकर्मसमाप्तिकारी,कुशल समीक्ष्यकारी, मेधावी-धारणावती बुद्धिर्मेधातद्वान्-झटिति वस्तुतत्वानुभवितेत्यर्थः,निपुण: उपायारम्भकर्ता"। इति व्याख्या बोध्या। निपुणेति-निपुणं सातिशयं यथा स्यात्तथा शिल्प-कलाकौशलम् उपगतः पाप्तः। अजं छागम् । एडकंमेषम् । मूकरं-वराहं 'मूअर' इति प्रतीतम् । कुक्कुटं कुकवाकुं 'मुर्गा' इतिप्रतीतपक्षिविशेषम् । तित्तिरि स्वनामख्यातं क्षुद्रपक्षिणम् । वत्तक 'वटेर' इतिप्रतीतम् । लाव-लावम् । कपोतं पारावतं 'परेवा, कबूतर' इत्यादिना प्रसिद्धम् । वायसं-काकम् । श्येनकं श्येनं 'बाज' इति प्रतीतम् । हस्ते वेत्याधुक्तिस्तु 'मोक्तेष्वजादिषु यं यस्मिन्नङ्गे धर्तुमिच्छति तं यथासम्भवं यथेच्छं तस्मिन्नेवानायासेन धरती' त्यर्थमभिव्यञ्जितुम् । पिच्छेबहे । कुक्कुटस्यैतत्संभवति । विषाण इति विषाणमत्र सूकरदन्तः । 'निश्चलं, निःस्पन्द'-मिति पदद्वयं क्रियाविशेषणमनायासत्वद्योतनाय ॥२१९।। के व्यायाममें चतुर और आन्तरिक सामर्थ्यवाला हो, तथा छेक. दक्ष, आरंभ किये हुए कामको पूरा पाड़नेवाला, विचारशील, मेधावी अर्थात् किसी बातके सारांशको शीघ्र समझ लेनेवाला,निपुण (प्रयत्न करनेवाला)
और अत्यन्त कला कौशलका जानकर हो । ऐसा बलवान् मनुष्य एक बड़े से बकरेको, मेढेको, सुअरको, मुर्गेको, तीतरको, बटेरको, लावकको, कबूतरको, कपिंजल (कुरझ)को, कौआको अथवा बाजको हाथ, पैर, खुर, पूंछ, पंख, सींग, दांत, बाल-जहां कहीं पकड़ता है वहीं निश्चल
और निःस्पन्द (निष्कम्प) दवा देता है, उसे जराभी इधर-उधर हिलने તેના ચિહ્નો થી વ્યાપ્ત હય, દેવકૂદવામાં તથા અત્યંત વેગવાળના વ્યાયામમાં ચતુર અને આંતરિક સામર્થ્યવાળા હોય, તથા છેક, દક્ષ, આરંભેલા કાર્યને પૂરૂ. કરનારે, વિચારશીલ, મેધાવી અર્થાત્ કઈ વાતના સારાંશને એકદમ સમજી લેનારે, નિપુણ (પ્રયત્ન કરનારે) અને અત્યંત કલાકૌશલને જાણકાર હેય; એ બળવાન મનુષ્ય એક મોટાબકરાને મેંઢાને, સુઅરને, મુરઘાને, તેતરને, વર્તકને, લાવકને, કબૂતરને, કપિંજલને, કાગડાને અથવા બાજને, હાથ, પગ, ખરી, પંછ પાંખ, સીંગ, દાંત વાળ,-જ્યાંથી પકડે છે ત્યાંજ નિશ્ચલ અને નિઃસ્પન્દ (નિષ્કમ્પ) દબાવી દે છે, તેને જરાય આમતેમ ચસકવા દેતું નથી. એ પ્રમાણે શ્રમણ ભગવાન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.७ सू.२२०-२२२ सद्दालपुत्र-धर्मदृढतावर्णनम् ४८३
तए णं से सद्दालपुत्ते समणोवासए गोसालं मंखलिपुत्तं एवं वयासी-जम्हा णं देवाणुप्पिया ! तुम्भे मम धम्मायरियस्स जाव महावीरस्स संतेहिं तच्चेहिं तहिएहिं सब्भूएहिं भावेहि गुणकित्तणं करेह, तम्हाणं अहं तुब्भे पाडिहारिएणं पीढ जाव संथारएणं उवनिमंतेमि । नो चेव णं धम्मोत्ति वा तवोत्ति वा, तं गच्छह णं तुब्भे मम कुंभारावणेसु पाडिहारियं पीढफलग जाव ओगिण्हित्ताणं विहरेह ॥ २२० ॥ तए णं से गोसाले मंखलिपुत्ते सदालपुत्तस्स समणोवासयस्स एयम पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता कुंभारावणेसु
ततः खलु स सद्दालपुत्रः श्रमणोपासको गोशालं मंखलिपुत्रमेवमवादित्-यस्मात्खलु देवानुप्रियाः? यूयं मम धर्माचार्यस्य यावन्महावीरस्य सद्भिस्तत्वे. स्तथ्यैः सद्भूतैर्भावर्गुणकोर्त्तनं कुरुथ, तस्मात्खलु अहं युष्मान प्रातिहारिकेण पीठयावत्संस्तारकेणोपनिमन्त्रयामि, नो चैव खलु धर्म इति वा तप इति वा, तद्गच्छत खलु यूयं मम कुम्भकारापणेषुपातिहारिक पीठफलकं-यावद् अवगृह्य विहरत ॥२२०॥ नहीं देता है । इसी प्रकार श्रमण भगवान् महावीर,बहुतसे अर्थों और हेतुओं यावत् व्याकरणोंसे-जहां-कहीं कुछ प्रश्न करता हूँ वहीं मुझे निरुत्तर कर देते हैं । सदालपुत्र ! इसीलिए मैं कहता हूँ कि तुम्हारे धर्माचार्य यावत् महावीरके साथ विवाद (शास्त्रार्थ) करने में मैं समर्थ नहीं हूँ॥ २१९ ॥
टीकार्थ-'तए' णं से' इत्यादि । तब सद्दालपुत्र श्रमणोपासकने मंखलिपुत्र गोसालसे कहा-" देवानुप्रिय ! क्योंकि आप मेरे धर्माचार्य यावत् भगवान् महावीर के यथार्थ तत्त्वोंसे एवं वास्तविकतासे गुणोंका कीर्तन करते हैं, अतः मैं आपको प्रातिहारिक पीठ (पीढ़ा) यावत् संथारा देता हूँ। इसे धर्म या तप समझ कर नहीं। इस મહાવીર ઘણું અર્થો અને હેતુઓ યાવત્ વ્યાકરણથી-જ્યાં હું કોઈ પ્રશ્ન કરું છું ત્યાંજ-મને નિરૂત્તર બનાવી દે છે. સટ્ટાલપત્રી એટલા માટે જ હું કહું છું કે તમારા ધર્માચાર્ય યાવત્ મહાવીરને સાથે વિવાદ (શાઅર્થ) કરવામાં હું સમર્થ નથી. .... टीकार्थः-'तए णं से' त्याहि पछी २४ातपुत्र श्रमपास म मलिपुत्र
શાળને કહ્યું: “દેવાનુપ્રિયા આપ મારા ધર્માચર્ય યાવત ભગવાન મહાવીરના યથાર્થ તથી તેમજ વાસ્તવિકતાથી ગુણાનું કીર્તન કરે છે, તેથી હું આપને પ્રતિહારિક પીઠ થાવત્ સંથારે આપું છું તેને ધર્મ કે સૂપ સમજીને નથી અપતે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८४
उपासकदशाङ्गसूत्रे पाडिहारियपीढ जाव ओगिण्हित्ता णं विहरइ ॥ २२१ ॥ तए णं से गोसाले मंलिपुत्तं सदालपुत्त समणोवासयं जाहे नो संचाएइ बहूहि छआघवणाहि य पण्णवणाहि य सण्णवणाहि य विण्णवणाहि य निग्गंथाओ पावयणोओ चालित्तए वा खोभित्तए वा विपरिणामित्तए वा, ताहे संते तंते परितंते पोलासपुराओ नगराओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता बहिया जणवयबिहारं विहरइ ॥२२२॥ ततः खलु स गोशालो मङ्खलिपुत्रः सद्दालपुत्रस्य श्रमणोपासकस्यैतमर्थ पतिशृणोति, पतिश्रुत्य कुम्मकारापणेषु प्रातिहारिकं पीठ यावद् अवगृह्य विहरति ॥२२१॥ ततः खलु स गोशालो मङ्खलिपुत्रः सद्दालपुत्रं श्रमणोपासकं यदा नो शक्नोति बहुभिराख्यापनाभिश्च प्रज्ञापनाभिश्च सज्ञापनाभिश्व विज्ञापनाभिश्च नैग्रन्थ्यात्प्रवचनाचालयितुं वा क्षोभयितुं वा विपरिणमयितुं वा तदा शान्तस्तान्तः परितान्तः पोलासपुरानगरास्पतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्जनपदविहारं विहरति ॥२२२॥
*टीका-आख्यापनाभिः आख्यान सामान्यतः कथनैरित्यर्थः, प्रज्ञापनाभिः -विविधवस्तुपरूपणाभिः, संज्ञापनाभिः प्रतिबोधनैः, विज्ञापनाभिः अनुनयवचनैः। लिए आप जाइए और मेरी कुम्भकारीकी दुकानोंसे पडिहारे पीठ फलक आदि ले लीजिए ॥२२०॥ मखलिपुत्र गोशाल श्रमणोपासक सद्दालपुत्रकी यह बात सुनकर उसकी दुकानोंसे पड़िहारे पीठ यावत् ग्रहण कर विचरने लगा ॥२२१॥ इसके अनन्तर गोशाल मंखलिपुत्र जब सामान्य बातोंसे, विविध प्रकारकी प्ररूपणाओंसे, प्रतिबोधक वाक्योंसे और अनुनय-विनय (आरजू-मिन्नत स्वार्थमय-विनय) करके सद्दालपुत्र श्रावककोनिग्रन्थ प्रवचनसे डिगाने,क्षुब्ध करने यावत् परिणाम पलटा देने में असमर्थ रहा तो शान्त, उदास और ग्लान (निराश) होकर पोलासपुर नगरसे निकला, निकल कर बाहर देशो-देश विचरने लगा ॥ २२२॥ તેથી આપ જાઓ અને મારી કુંભકારીની દુકાનમાંથી પ્રાતિહારિક (પડિહારपाछi भाभी देवाय तेवi) पी8 इस माह सयो ( २२०) भगतिपुत्र गोशण શ્રમણોપાસક પકડાલપુત્રની એ વાત સાંભળીને તેની દુકાનમાંથી પડીહારાં પીઠ યાવત ગ્રહણ કરી વિચારવા લાગ્યું. (૨૨૧) ત્યારપછી શાળ સંખલિપુત્ર જ્યારે સામાન્ય વાતેથી, વિવિ પ્રકારની પ્રરૂપણુએથી. પ્રતિબંધક વાકયેથી અને અનુનય-વિનય (સ્વાર્થમય વિનય) કરીને શાકડાલપુત્ર શ્રાવકને નિર્ગસ્થ પ્રવચ્ચેનથી ડગાવવા, સુબ્ધ કરવા ચાવત્ પરિણામે પલટાવવામાં અસમર્થ રહ્યો ત્યારે શાન્ત, ઉદાસ અને ગ્લાન (નિરાશ) થઈને પલાસપુર નગરથી નીકળે અને બહાર દેશેદેશ વિચારવા લાગે. (૨૨).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधमं सञ्जीवनीटीका अ०७ सू. २२३-२३० सद्दालपुत्र - देवोपसर्गवर्णनम् ४८५
तए णं तस्स सद्दालपुत्तस्स समणोवासयस्स बहूहिं सील जाव भावेमाणस्स चोदस संवच्छरा वइकंता । पणरसमस्स संवच्छरस्स अंतरा वट्टमाणस्स पुवरत्तावरत्त काले जाव पोसहसालाए समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतियं धम्मपण्णत्तिं उवसंपजित्ताणं विहरइ ॥ २२३ ॥ तए णं तस्स सद्दालपुत्तस्स समणोवासयस्स पुवरत्तावरत काले एगे देवे अंतियं पाउब्भवितथा ॥ २२४ ॥ तए णं से देवे एगं महं नीलुप्पल जाव असिं गहाय सद्दालपुत्तं
ततः खलु तस्य सद्दालपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य बहुभिः शील- यावद्भावयतश्चतुर्दशसंवत्सरा व्युत्क्रान्ताः । पञ्चदशसंवत्सरमन्तरा वर्तमानस्य पूर्वरात्रापरत्र काले यावत्पोषधशालायां श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽऽन्तिकीं धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति ॥ २२३ | | ततः खलु तस्य सद्दालपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य पूर्वरात्रापरत्र काले एको देवोऽन्तिके प्रादुरासीत् ॥ २२४ ॥ ततः खलु स देव एकं महान्तं नीलोत्पल - यावद् असिं गृहीत्वा सद्दालपुत्रं श्रमणोपासक मेवमवादीत् यथा
टीकार्थ- ' तए णं से' इत्यादि इस प्रकार सद्दालपुत्र श्रावकको विविध प्रकारके शील आदि पालन करते यावत् आत्माको भावित ( संस्कार युक्त) बनाते हुए चौदह वर्ष व्यतीत हो गये । पन्द्रहवाँ वर्ष जब चालू था, पूर्वरात्रिके उत्तरार्द्ध भागमें यावत् पोषधशाला में श्रमण भगवान् महावीरके अतिनिकटकी धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार कर ( सद्दालपुत्र) विचरने लगा ॥ २२३ ॥ तब पूर्व रात्रिके उत्तरार्ध कालमें उसके समीप एक देवता आया ॥ २२४ ॥ वह देव नील कमलके समान काली यावत् तलवार लेकर उससे बोला । चुलनीपिता श्रावकके
टीकार्थ - ' तर णं' इत्याहि मे प्रभाशे शासपुत्र श्रावने विविध प्रश्नां शीस આદિ પાલન કરતાં યાવત્ આત્માને સાવિત (સસ્કારયુક્ત) મનાવતાં ચૌદ વર્ષી વ્યતીત થઈ ગયાં. પંદરમું વર્ષ જ્યારે ચાલતુ હતુ, ત્યારે પૂર્વ રાત્રિના ઉત્તરા ભાગમાં યાવત્ પૌષધશાળામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની અાિંનકટની ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ સ્વીકારીને શકડાલપુત્ર વિચરવા લાગ્યા. (૨૨૩) પછી પૂર્વ રાત્રિના ઉત્તરાર્ધ કાળે તેની સમીપે એક દેવતા આળ્યે, (૨૨૪). તે દેવ નીલ કમળના જેવી યાવત્ તલવાર લઈને તેને કહેવા લાગ્યે ચુલનીપિતા શ્રાવકની પેઠે તે દેવતાએ બધા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८६
उपासकदशाङ्गसूत्रे समणोवासयं एवं वयासी - जहा चुलणीपियस्स तहेव देवो उवसग्गं करेइ, नवरं एक्केके पत्ते नव मंससोल्लए करेइ जाव कणीयसं घाएइ, घाइत्ता जाव आयंचइ ॥ २२५ ॥ तए णं से सद्दालपुते समणोवासए अभीए जाव विहरइ ॥ २२६ ॥ तए णं से देवे सद्दालपु : समणोवासयं अभीयं जाव पासित्ता चउत्थेपि सद्दालपुत्तं समणोवासयं एवं वयासी - हंभो सद्दालपुत्ता ? समणोवासया ! अपत्थियपत्थया ? जाव न भंजसि तओ ते जा इमा अग्गिमित्ता भारिया धम्मसहाइयो धम्मविइज्जिया धम्माणुरागरत्ता समसुह'चुलनी पितुस्तथैव देव उपसर्गे करोति, नवरमेकैकस्मिन् पुत्रे नव मांसशुल्यकानि करोति यावत्कनीयांसं घातयति, घातयित्वा यावदासिश्चति ।। २२५ ॥ ततः खलु स सद्दालपुत्रः श्रमणोपासकोऽभीतो यावद्विहरति ॥ २२६ ॥ ततः खलु स देव: सालपुत्रं श्रमणोपासकमभीतं यावद् दृष्ट्वा चतुर्थमपि सद्दालपुत्रं श्रमणोपासकमेवमवादीत् -"हंभो: सद्दालपुत्र ! श्रमणोपासक ! अमार्थितमार्थक ! यावन्न भनक्षि ततस्ते येयमग्निमित्रा भार्या धर्मसहायिका धर्मवैधिका धर्मानुरागरक्ता समसुख दुःखसमान उस देवताने सब उपसर्ग किए। विशेषता इतनी ही थी कि उसने शडालपुत्र के प्रत्येक पुत्रके मांसके नौ-नौ टुकड़े किए, यावत् सबसे छोटे लड़के को भी मार डाला और शकडालपुत्रका शरीर मांसलोहसे सींचा ॥२२५॥ तो भी शकडालपुत्र श्रमणोपासक निर्भय यावत् विचरता रहा ।। २२६ || देवताने उसे निर्भय देखकर चौथी बार भी कहा - " हे शकडालपुत्र श्रावक ! मौतको चाहनेवाला ! यावत् तू शील आदिको भंग नहीं करता तो तेरी यह धर्म में सहायता देनेवाली, धर्मकी वैद्य अर्थात् धर्मको सुरक्षित रखनेवाली, धर्मके अनुरागमें रंगी हुई,
ઉપસગેર્યાં કર્યાં. વિશેષતા એટલી જ હતી કે તેણે શકડાલપુત્રના પ્રત્યેક પુત્રના માંસના નવ—નવ ટુકડા કર્યાં, યાવત્ સૌથી નાના પુત્રને પણ મારી નાખ્યું, અને શડાલપુત્રના પર માંસ—લાહી છાંટયાં. (૨૨૫) તાપણુ શકડાલપુત્ર શ્રામણેાપાસક નિર્ભીય યાવત વિચરતા રહયા. (૨૨૬), દેવતાએ એને નિર્ભીય જોઈને ચેાથી વાર પણ કહયું. ” હું શંકડાલપુત્ર શ્રાવક ! મોતને ચાહનારા ! યાવત તું શીલ આદિને ભંગ નહિ કરે, તા તારી આ ધર્મીમાં સહાયતા દેનારી, ધર્મની વૈદ્ય અર્થાત્ ધને સુરક્ષિત રાખ નારી ધર્મના અનુરાગથી રંગાયલી, દુ:ખ સુખમાં સમાનરૂપે સહાયતા કરનારી જે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
,
अगाध सञ्जीवनीटीका अ०७ सु. २२३-२३० सद्दालपुत्र - देवोपसर्गवर्णनम् ४८७ दुक्खसहाइया, तं ते साओ गिहाओ नीर्णेमि, नीणित्ता तव अग्गओ घाएमि, घाइत्ता नव मंससोल्लए करेमि, करित्ता आदाणभरियंसि कडाहयंसि अहेमि, अद्दहित्ता तव गायं मंसेण य सोणिएण य आयंचामि, जहा णं तुमं अट्टदुहट्ट जाव ववरोविजसि ॥ २२७॥ तणं से सद्दालपुत्ते समणोवासए तेणं देवेणं एवं वृत्ते समाणे अभी जाव विहरइ ॥ २२८ ॥ तए णं से देवे सद्दालपुत्तं समणोवासयं दोपि तच्चपि एवं वयासी - हंभो सद्दालपुत्ता ! समणोवासया ! तं चैव भणइ ॥ २२९ ॥ तए णं तस्स सद्दालपुत्तस्स सहायिका, तां ते स्वस्माद गृहाभयामि, नीत्वा तवाग्रतो घातयामि, घातयित्वा नव मांसशुल्यकानि करोमि, कृत्वाऽऽदानभृते कटाहे आदहामि, आदा तत्र गात्रं मांसेन च शोणितेन चाऽऽसिश्चामि यथा खलु त्वमार्त्तदुःखार्त्त यावद् व्यपरोप्यसे ।। " ||२२७|| ततः खलु स सद्दालपुत्रः श्रमणोपासकस्तेन देवेनैवमुक्तः सनभीतो यावद् विहरति ॥ २२८ ॥ ततः खलु स देवः सद्दालपुत्रं श्रमणोपासकं द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमवादीत् - हंभोः सद्दालपुत्र ! श्रमणोपासक ! तदेव भणति दुख-सुख में समानरूपसे सहायता करनेवाली जो अग्निमित्रा भार्या है, उसे तेरे घर से लाता हूँ और तेरे ही सामने उसका घात करता हूँ । उसे मार कर नौ टुकड़े करूंगा और अदहनसे भरे हुए कढाह में उबालूंगा । उबालकर उस मांस और लोहूसे तेरा शरीर सीचंगा, जिससे तू अत्यन्त दुःखित होकर यावत् मर जायगा । " ॥ २२७ ॥ देवताकी यह अत्यन्त भयंकर बात सुनकर भी शकडालपुत्र भयभीत न हुआ यावत् विचरता रहा ।। २२८ || तब देवताने दूसरी बार और तीसरी बार भी यही बात અગ્નિમિત્રા ભાર્યાં છે તેને તારે ઘેરથી લાવું છું, અને તારી જ સામે તેના ઘાત કરૂં છું એને મારીને નવ ટુકડા કરીશ અને આંધણથી ભરેલી કઢાઈમાં ઉકાળીશ. પછી એ માંસ અને લેહી તારા શરીરે છાંટીશ, જેથી તું અત્યંત દુ:ખિત થઇને ચાવતું મરી જઇશુ, ” (૨૨૭). દેવતાની આવી અત્યંત ભયંકર વાત સાંભળીને પણ શક્રડાલપુત્ર ભયભીત ન થયે ચાવત્ વિચરતા રહયા (૨૨૮) ત્યારે દેવતાએ ખીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એજ વાત કહી. એ પ્રમાણે એ દેવતાએ એ ત્રણ
વાર કહ્યા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
उपासकदशाङ्गसूत्रे समणोवासयस्स तेणं देवेर्ण दोच्चंपि तच्चपि एवंवुत्तस्स समाणस्स अयं अज्झथिए ५ समुप्पन्ने । एवं जहा चुलणीपिया तहेव चिंतेइ, जेणं मम जेठं पुत्तं, जे णं ममं मज्झिमयं पुत्तं, जे णं ममं कणीयसं पुत्तं, जाव आयंचइ, जावि य णं ममं इमा अग्गिमित्ता भारिया समसुहदुक्खसहाइया, तंपि य इच्छइ साओ गिहाओ नीणेत्ता मम अग्गओ घाएत्तए, तं सेयं खलु मम एवं पुरिसं गिण्हित्तएत्ति कठ्ठ उट्राइए, जहाँ चुलणीपिया तहेव सवं भाणियत्वं, नवरं॥२२९।। ततः खलु तस्य सद्दालपुत्रस्य श्रमणोपासकस्य तेन देवेन द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमुक्तस्य सतोऽयमाध्यात्मिकः ५ समुत्पन्नः। एवं यथा चुलनीपिता तथैव चिन्तयति यःखलु मम ज्येष्ठं पुत्रं, यः खलु मम मध्यमकं पुत्रं, यः खलु मम कनीयांसं पुत्रं यावद्आसिञ्चति,याऽपि च खलु ममेयममिमित्रा भार्या समसुखदुःखसहायिका, तामपि चेच्छति स्वस्माद् गृहान्नीत्वा ममाग्रतो घातयितुं, तच्छ्रेयः खलु ममैतं पुरुषं ग्रहीतुमिति कृत्वोत्थितः, यथा चुलनीपिता तथैव सर्व भणितव्यं, नवरम्दुहराई ॥२२९॥ इस प्रकार उस देवताके दो-तीन बार कहने पर शकडालपुत्र श्रावकने मनमें वही सोचा, जो चुलनीपिताने सोचा था कि-" इसने मेरे बडे, मंझले और छोटे लड़केको मार डाला, मेरे शरीरको लोहू-मांससे सोंचा। अब मेरी अग्निमित्रा भार्याको भी, जो मेरे सुखदुख में समानरूपसे सहायक है, घरसे लाकर मेरेही सामने मार डालना चाहता है। इस पुरुषको पकड़ लेना ही अच्छा है।" यह सोच कर वह उठा। आगेकी कथा सब चुलनीपिताके समान है । विशेषता यह है कि इसका कोलाहल इसकी पत्नी अग्निमित्राने सुना और अग्निमित्राने ही सब बातें છતાં શકપાલપુત્ર શ્રાવકે મનમાં વિચાર્યું, કે જે પ્રમાણે ચુલની પિતાએ વિચાર્યું હતું કે, ” એણે મારા મેટા, વચ્ચેટ અને નાના પુત્રને મારી નાખ્યું મારા શરીરે લેહી માંસ છાંચ્યાં હવે મારી અગ્નિમિત્રા ભાર્યા કે જે મારા સુખદુ:ખમાં સમાન રૂપે સહાયક છે. તેને પણ ઘેરથી લાવીને મારી જ સામે મારી નાખવા ઈચ્છે છે. એ પુરૂષને પકડી લે એ જ ઠીક છે. એમ વિચારીને તે ઉઠશે. આગળની કથા બધી ચુલનીપિતાની પેઠે જ છે. વિશેષતા એ છે કે–એને કેહલ એની પત્ની અગ્નિમિત્રાએ સાંભળ્યો અને અગ્નિમિત્રાએ જ બધી વાત કહી. બાકીની બધી વાતે ચુલની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ७ मू. २२३-२३० अध्ययनसमाप्ति ४८९ अग्गिमित्ताभारिया कोलाहलं सुणित्ता भणइ । सेसं जहा चुलणीपियावत्तव्वया, नवरं अरुणभूए विमाणे उववन्ने जाव महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ५ ॥२३०॥ निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं सत्तम
अज्झयणं समत्तं ॥७॥ अग्निमित्रा भार्या कोलाहलं श्रुत्वा भणति । शेषं यथा चुलनीपितृवक्तव्यता, नवरमरुणभूते विमाने उपपन्नो यावन्महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ५ ॥२३०॥ निक्षेपः।।
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां सप्तममध्ययनं
समाप्तम् ॥ ७॥
व्याख्या निगदसिद्धा ।। २२३-२३० ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु' बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालव्रति विरचितायामुपासकदशाङ्गसूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्या ख्यायां व्याख्यायां सप्तमं सहालपुत्राख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ७ ॥ कहीं। शेष सब बातें चुलनीपिताके समान समझना, हा, यह विशेषता है कि शकडालपुत्र अरुणभूत विमानमें उत्पन्न होकर यावत् महाविदेह क्षेत्रमें सिद्ध होगा ॥ २३० । निक्षेप पूर्ववत् ॥ सातवें अंग उपासकदशाके सातवें अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी-नामक
टीकाका हिन्दीभाषार्थ समाप्त ॥ ७ ॥ પિતાની પેઠે જ સમજવી. વિશેષતા એટલી છે કે શકડાલપુત્ર અરૂણભૂત વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈને યાવત્ મહાવિદેહ ક્ષેત્રો સિદ્ધ થશે. (૨૩૦)
નિક્ષેપ પૂર્વવત સાતમાં અંગઉપાસકદશાના સાતમા અધ્યયનની અગાસંજીવની
નામક વ્યાખ્યાન ગુજરાતી-ભાષાનુવાદ સમાપ્ત. (૭)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९
॥ अष्टमाध्ययनम् ॥ अथाष्टममध्ययनमारभ्यते - 'अट्टमस्स' इत्यादि । मूलम् - अट्टमस्स उक्खेवो ॥ एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं ते समएणं रायगिहे नयरे, गुणसिले चेइए, सेणिए राया ॥२३१॥ तत्थ णं रायगिहे महासयए नामं गाहावई परिवसइ अड्डे, जहा आणंदो, नवरं अटू हिरण्णकोडीओ सकंसाओ निहाणपउत्ताओ, अहिरण्कोडीओ सकंसाओ बुढिपत्ताओ, अट्ट हिरण्णकोडीओ
छाया - अष्टमस्योत्क्षेपः । एवं खलु जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नगरम्, गुणशिलं चैत्यम्, श्रेणिको राजा || २३१|| तत्र खलु राजगृहे महाशतको नाम गाथापतिः परिवसति. आढ्यो यथाऽऽनन्दः, नवरमष्ट हिरण्यकोटयः सकांस्या निधानप्रयुक्ताः, अष्ट हिरण्यकोटयः सकांस्या वृद्विमयुक्ताः, *टीका-सकांस्याः=कांस्यं पात्रविशेषो येन रूप्यकादीनि द्रव्याणि मीयन्ते, तेन सह वर्त्तन्त इति सकांस्याः ||२३२ ||
आठवाँ अध्ययन
टीकार्थ - ' अट्टमस्स उक्खेवो' इत्यादि । आठर्वेका उत्क्षेप पूर्ववत् जम्बूस्वामीके प्रश्न करने पर सुधर्मा स्वामी कहने लगे--" जंबू ! उसकाल उस समय में राजगृह नगर, गुणशिल चैत्य और श्रेणिक राजा था || २३१ ॥ उसी राजगृह में महाशतक नामक गाथापति निवास करता था । वह आढ्य ( यावत् ) एवं आनन्द श्रावककी तरह सब विशेषणों वाला था। उसके कांसे के वर्त्तनसे नापी हुई आठ करोड़ सोनैया
આડંસુ અધ્યયન.
टीकार्थ- 'अट्टमस्स उक्खेवो' इत्यादि आमा अध्ययनना उत्क्षेप पूर्ववत् જંબૂ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં સુધર્માવામી કહેવા साग्याः- मंजू ! એ કાળે એ સમયે રાજગૃહ નગર, ગુણશીલ ચૈત્ય અને શ્રેણિક રાજા હતા. (२३१) मे रामगृहमां महाश नाम गथापति रहेता हुतो. मे माढ्य (यावत् ) તેમજ અનă શ્રાવકની પેઠે બધાં વિશેષશેવાળે હતા. તેની પાસે કાંસાના એક વાસણથી માપેલ આઠ કરોડ સેાનૈયા ખજાનામાં, આઠ કરોડ વેપારમાં અને આઠ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ सू. २३१-२३९ महाशतकवर्णनम् ४९१ सकंसोओं पवित्थरपउत्ताओ, अह वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं ॥२३२॥ तस्स णं महासयगस्स रेवईपामोक्खाओ तेरस भारियाओ होत्था, अहीण जाव सुरुवाओ ॥२३३॥ तस्स णं महासयगस्स रेवईए भारियाए कोलघरियाओ अट हिरण्णकोडीओ, अट्र वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं होत्था। अवसेसाणं दुवालसहं भारियाणं कोलघरिया एगमेगा हिरण्णकोडी, एगमेगे य वए दस गोसाहस्सिएणं वएणं होत्था २३४॥ तेणं कालेणं तेणं समएणं सामी समोसढे, परिसा निग्गया। जहा आणंदो तहा निग्गअष्ट हिरण्यकोटयः सकांस्याः प्रविस्तरप्रयुक्ताः, अष्ट व्रजा दशगोसाहसिकेण व्रजेन ॥२३२।। तस्य खलु महाशतकस्य रेवतीप्रमुखास्त्रयोदश भार्या आसन अहीनयावत्सुरूपाः ॥२३३॥ तस्य खलु महाशतकस्य रेवत्या भार्यायाः कौलगृहिका अष्ट हिरण्यकोटयोऽष्ट व्रजा दशगोसाहस्रिकेण व्रजेनाऽऽसन् । अवशेषाणां द्वादशानां भार्याणां कौलगृहिका-एकैका हिरण्यकोटी एकैकश्च वजो दशगोसाहस्रिकेण व्रजेनाऽऽसीत् ॥२३४॥ तस्मिन् काले तस्मिन् समये स्वामी समवसतः परिष
कौलेति-कुलं-पितृवंशस्तत्सम्बन्धि कौलं, तच्च तद् गृहं च कौलगृहं, तस्मादागताः कौलगृहिकाः। ॥२३४॥ खजानेमें, आठ करोड़ व्यापारमें एवं आठ करोड़ लेन-देनमें लगी थीं। दस दस हजार गोसंख्याके आठ गोकुल थे ॥ २३२ ॥ उसके रेवती आदि तेरह यथायोग्य (पूर्ण) अंगवली यावत् सुन्दरी स्त्रिया थीं ॥२३३॥ रेवतीके आठ करोड सोनैया उसके मायके (पियर)के थे, और आठ ही गोकुल दस दस हजार गायोंके थे । शेष बारह स्त्रियों के एक-एक करोड सोनैया और एक-एक गोकुल पियरका था ॥२३४॥ કરોડ લેણ-દેણમાં રોકેલા હતા. દસ દસ હજાર ગવગીય પશુઓનાં આઠ ગેકુળ હતાં (૨૩ર). તેને રેવતી આદી તેર યથાયોગ્ય (પૂર્ણ) અંગવાળી યાવત્ સુંદર સ્ત્રિઓ હતી. (૨૨૩) રેવતીના આઠ કરોડ સેનેયા તેના પિયરના હતા, અને આઠ ગોકુળ દસ-દસ હજાર ગવગીય પશુઓનાં હતાં. બાકીની બાર સ્ત્રિઓના એક–એક કરોડ સોનિયા અને એક-એક ગોકુળ પિયરનાં હતાં. (૨૩૪) એ કાળે એ સમયે મહાવીર
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९२
उपासकदशागसूत्रे च्छइ,तहेव सावयधम्म पडिवच्चइ,नवरं अट हिरणकोडीओ सकंसा
ओ निहाणपउत्ताओ०=उच्चारेइ,अट्रवया,रेवईपामोक्खाहिं तेरहि भारियाहि अवसेस मेहुविहिं पञ्चक्खाइ, सेसं सवं तहेव । इमं च णं एयारूवं अभिग्गहं अभिगिण्हइ-कल्लाकलिंकप्पइ मेx वेदोणिनिर्गता, यथाऽऽनन्दस्तथा निर्गच्छति, तथैव श्रावकधर्म प्रतिपद्यते, नवरमष्ट हिरण्यकोटयः सकांस्या निधानप्रयुक्ता (इति) उच्चारयति, अष्ट व्रजाः, रेवतीपमुखाभित्रयोदशभिर्भार्याभिरवशेष मैथुनविधि प्रत्याख्याति, शषं सर्व तथैव । इमं च खलु एतद्रूपमभिगृहमभिगृह्णाति-कल्याकल्यि कल्पते मे द्विद्रौणिक्या कांस्यपात्र्या हिरण्यभृतया संव्यवहर्तुम् ॥२३६॥ ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासको
* उच्चारयति पतिजानीते । कल्याकल्यि प्रतिकल्यं प्रतिदिनमित्यर्थः ।
x द्विद्रोणीति-द्रोण आढकचतुष्टयपरिमितो मानविशेषः, द्वौ द्रोणौ प्रयोजनमस्याः,यद्वा द्वाभ्यां द्रोणाभ्यां पूर्यत इति द्विद्रौणिकी, तया-द्विद्रोणपरिमितद्रव्यतोलनक्षमयेत्यर्थः, (२३५)
उस काल उस समय महावीर स्वामी पधारे। परिषद् निकली । महाशतक भी आनन्द श्रावककी भाति निकला, और उसी प्रकार उसने गृहस्थ धर्म स्वीकार किया। विशेषता यह है कि इसने कांस्य-पात्रसे मापी हुई आठ२ करोड़ सोनैया खजाने
आदिमें, तथा आठ गोकुल रखनेकी मर्यादा ली। रेवती आदि तेरह स्त्रियोंके अतिरिक्त अन्य स्त्रियोंसे मैथुन करनेका त्याग किया। और सब आनन्दकी तरह । इसने ऐसा अभिग्रह भी लिया-"प्रतिदिन दो द्रोण (चार आढकका एक द्रोण होता है) वाली, सुवर्णसे पूर्ण कांसेकी पात्री (वर्तन)से व्यवहार करूँगा ( इससे अधिक नहीं)" ॥२३५॥ સ્વામી પધાર્યા. પરિષદુ નીકળી મહાશતક પણ આનંદ શ્રાવકની પેઠે નીકળે અને એ પ્રમાણે તેણે ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકાર્યો. વિશેષતા એ છે કે તેણે કાંસાના વાસણથી માપેલા આઠ-આઠ કરોડ સે નૈયા ખજાના આદિમાં તથા આઠ ગેકુળ રાખવાની મર્યાદા કરી. રેવતી આદિ તેર સ્ત્રીઓ સિવાયની બીજી સ્ત્રિઓ સાથે મિથુન કરવાને ત્યાગ કર્યો. બાકી બધું આનંદની પેઠે સમજવું. એણે એ પ્રમાણે અભિગ્રહ પણ લીધે કે “પ્રતિદિન બે દ્રોણ (ચાર આઢકને એક દ્રોણ થાય છે) વાળા, સેનેયાથી પૂર્ણ કાંસાના પાત્રથી વ્યવહાર કરીશ. એથી વધારે નહિ” (૨૩૫) પછી મહાશતક જીવ-અજીવને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
अ० धर्म टीका अ. ८ मू. २३१-२३९ रेवती दुर्भाववर्णनम् ४९३ याए कंसपाईए हिरण्णभरियाए संववहरित्तए ॥२३५॥ तए णं से महासयए समणोवासए जाए अभिगयजीवाजीवे जाव विहरइ ॥२३६॥ तए णं समणे भगवं महावीरे बहिया जणवयविहारं विहरइ ॥२३७॥ तए णं तीसे रेवईए गाहावइणीए अन्नया कयाइ पुव्वरत्तावरत्तकालसमयंसि कुडुंब जाव इमेयारूवे अज्झथिए ५"एवं खलु अहं इमासिं दुवालसण्हं सवत्तीणं विघाएणंनो संचाएमि महासयएणं समणोवासएणं सद्धिं उरालाई माणुस्सयाई भोगभोगाइं भुंजमाणी विहरित्तए, तं सेयं खलु ममं एयाओ जातोऽभिगतजीवाजीवो यावद्विहरति ॥२३५॥ ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरो बहिर्जनपदविहारं विहरति ॥२३७॥ ततः खलु तस्या रेवत्या गाथापत्न्या अन्यदा कदाचित्पूर्वरात्रापरत्रकालसमये कुटुम्ब-यावद्-अयमेतद्रूप आध्यात्मिकः ५-" एवं खलु अहमासां द्वादशानां सपत्नीनां विघातेन नो शक्नोमि महाशतकेन श्रमणोपासकेन सार्द्धमुदारान् मानुष्यकान् भोगभोगान भुञ्जना विहर्तुम्,
हिरण्यभृतया सुवर्णादिपूर्णया ॥१३५॥ इसके अनन्तर महाशतक जीव-अजीवका जानकार श्रावक हो गया यावत् आत्माको व्रतसे भावित करता हुआ विचरने लगा ॥२३६॥ बाद श्रमण भगवान् महावीरभी यत्र-तत्र देशोमें विचरने लगे ॥२३७॥ तदनन्तर गाथापत्नी रेवतीको पूर्वरात्रिके अपर समय (उत्तरार्धभाग) में कुटुम्ब जागरणा जागती हुईको इस प्रकारका विचार आया-"इन बारह सोतों के विघात (विघ्न)के मारे महा शतक गाथापतिके साथ मैं मनमाने भोग नहीं भोग सकती हूँ, अतः अच्छा हो कि इन જાણકાર શ્રાવક થઈ ગયે યાવત્ આત્માને ભીવિત કરતે વિચરવા લાગે. (૨૩૬) પછી શ્રમણ ભગવાન્ મહાવીર પણ યત્ર-તત્ર દેશોમાં વિચરવા લાગ્યા. (૨૩૭) ત્યારબાદ ગાથાપત્ની રેવતીને પૂર્વરાત્રીના ઉત્તરાર્ધ ભાગમાં કુટુંબ જાગરણ જાગતાં એ પ્રકારને વિચાર થયે કે “આ બારે શેકના વિઘાત (વિન) ને લીધે મહાશતક ગાથા પતિની સાથે હું મનમાન્યા ભેગ ભેગવી શકતી નથી, માટે એ બારે શોને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९४
उपासकदशासूत्रे दुवालसविसवत्तियाओ अग्गिप्पओगेणं वा सत्थप्पओगेणं वा विसप्पओगेणं वा जीवियाओ ववरोवित्ता एयासि एगमेगं हिरएणकोडिं एगमेगं वयं सयमेव *उवसंपजित्ताणं महासयएणं समणोवासएणं सद्धिं उरालाइं जाव विहरित्तए ।” एवं संपेहेइ, संपेहित्ता तासि दुवालसण्हं सवत्तीणं अंतराणि य छिदाणि य विरहाणि य पडिजागरमाणी२ विहरइ ॥२३८॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी अन्नया कयाइ तासिं दुवालसण्हं सवत्तीणं अंतरं जाणित्ता छ सवत्तीओ सत्थप्पओगेणं उद्दवेइ, उद्दवित्ता छ सवत्तीओ विसप्पओगेणं उद्दवेइ, उद्दवित्ता तासिं दुवालसण्हं सवत्तीणं तच्छ्रेयः खलु ममैता द्वादशापि सपत्न्योऽग्निप्रयोगेण वा शस्त्रप्रयोगेण वा, विषप्रयोगेण वा जीविताद्वयपरोप्यैतासामेकैकां हिरण्यकोटिमेकैकं व्रज स्वयमेवोपसम्पध महाशतकेन श्रमणोपासकेन सामुदारान् यावद्विहत्तुम् । " एवं सम्प्रेक्षते, सम्प्रेक्ष्य तासां द्वादशानां सपत्नीनामन्तराणि च छिद्राणि च विरहाच पविजाग्रती२ विहरति ॥२३८॥ ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी अन्यदा कदाचित्तासां द्वादशानां सपत्नीनामन्तरं ज्ञात्वा षट् सपत्नी! शस्त्रप्रयोगेणोपद्रवति, उपद्रुत्य षट् सपन्नीविष___®उपसम्पद्य-प्राप्य ॥२३८॥ घारहों सौतोंको अग्नि, शस्त्र या विषके प्रयोगसे मारकर, और इन प्रत्येककी एक-एक करोड़ सोनैया और एक एक गोकुल स्वयं लेकर महाशतक गाथापतिके साथ मन-चाहे भोग भोगती हुई विचरूं।" ऐसा सोचकर उसने बारहों सौतोंके अन्तर छिद्र विरह ढूंढने लगी ॥२३८॥ अनन्तर रेवतीने बारहों सोतोका अन्तर (मौका) पाकर उसने छह सौतोंको शस्त्रसे और छहको विष देकर मार डाला। मार અગ્નિ, શસ્ત્ર યા વિષના પ્રયોગથી મારીને અને એ પ્રત્યેકના એક એક કરોડ સોનિયા તથા એક–એક ગોકુળ હું પોતે લઈને મહાશતક ગાથા પતિની સાથે મનમાન્યા ભેગ ભેગવી વિચરૂં તે બહુ સારું.” એમ વિચારી તે બારે શેનાં અંતર છિદ્ર વિરહ શોધવા લાગી. (૨૩૮) પછી રેવતીએ બારે શાક્યોનો લાગ જોઈ અને તેમાંની છ ને શસ્ત્રથી તથા છને વિષ દઈને મારી નાંખી. પછી તેમના પિયરના એક–એક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ सू. २४०-२४९ रेवतीदुष्कर्मवर्णनम् ४९५ कीलधरियं एगमेगं हिरण्णकोडिं एगमेगं वयं सयमेव पडिवज्जइ, पडिवजित्ता महासयएणं समणोवासएणं सद्धिं उरालाई भोगभोगाइं भुंजमाणी विहरइ ॥ २३९॥
तए णं सा रेवई गाहावइणी मंसलोलुया मंसेसु मुच्छिया गिद्धा गढिया अज्झोववन्ना बहुविहेहि मंसेहि य सोल्लेहि य तलिएहि य भजिएहि य सुरं च महुं च मेरगं च मजं च सीधुं च पसन्नं च आसाएमाणी४ विहरइ ॥२४०॥ तए णं रायगिहे नयरे प्रयोगेणोपद्रवति, उपद्रुत्य तासां द्वादशानां सपत्नीनां कौलगृहिकामेकैकां हिरण्यकोटिमेकैकं व्रज स्वयमेव प्रतिपद्यते, प्रतिपद्य महाशतकेन श्रमणोपासकेन सार्द्ध. मुदारान् भोगभोगान् भुञ्जाना विहरति ॥२३९॥ । ___ ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी मांसलोलुपा मांसेषु मूच्छिता, गृद्धा, ग्रथिता, अध्युपपन्ना, बहुविधैासैश्च शूल्यकैश्च तलितैश्च भर्जितैश्च सुरां च, मधु च, मैरेयं च, मयं च, सी (शी), च, प्रसन्नां चाऽऽस्वादयन्ती ४ विहरति ॥२४०॥ कर उनके मायके (पितृगृह) की एकएक करोड़ सोनैया और एक-एक गोकुल स्वयं ले लिया । और महाशतक गाथापतिके साथ विपुल काम-भोग भोगती हुई विचरने लगी ॥ २३९॥
टीकार्थ-'तए णं सा' इत्यादि । मांसमें लोलुप, मांस-भक्षणके दोष न जानकर उसमें मूछित, कभी मांस-भक्षणसे तृप्त न होनेवाली, अंग-अंगमें मांस भक्षणके अनुरागसे भरी हुई, मांसभक्षणका ही सदा विचार करती रहनेवाली वह गाथापतिनी रेवती, अनेक प्रकार के तले हुए और भूजे हुए मांस एवं मांसके टुकडोंके साथકરેડ સેના અને એક-એક ગોકુળ પિતે લઈ લીધું. અને પછી તે મહાશતક ગાથા પતિની સાથે ખૂબ કામગ ભેગવતી વિચરવા લાગી. (૨૩૯)
टीकार्थ-'तए णं सा-त्याहि मांसभा सदु५, मांसमक्षन षा न onetने તેમાં મૂછિત, કેઈ વાર પણ માંસ ભક્ષણથી તૃપ્ત ન થનારી, અંગેઅંગમાં માંસભક્ષણના અનુરાગથી ભરેલી, માંસભક્ષણને જ સદા વિચાર કરતી રહેનારી એ ગાથાપતિની રેવતી, અનેક પ્રકારનાં તળેલાં અને ભજેલા માંસ તેમજ માંસના ટુકડા સાથે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशासूत्रे टीका-"गोडी पैष्टी चमाध्वी च, विज्ञेया त्रिविधा सुरा।" इति ।
तत्र मधुशब्दस्य पृथगुपादानादत्र सुरापदेन गौडी-पैंष्टयोग्रहणम् । मधु-मधूकपुष्पभवं मधम् । मैरेयम् इक्षुशाको दिमभवमासवाभिधमपरिपक्वं मधम् । मद्यम् ताड-खजूर-धातक्यादिप्रभवम् । “ यद्यपि 'मदिरा कश्यमद्ये ' इति कोषान्मद्यस्य मुरापर्यायत्वं तथापीह पृथगुपादानान्मदहेतुभूतद्रवद्रव्यमानार्थबोधकत्वेन बहुत्र दृष्टत्वाच्च न सुरापर्यायता, तथाचोक्तम्-"मदहेतुर्द्रवद्रव्यं मद्यमित्यभिधीयते' इति।" सी (शी)g=सुराकल्कम्, प्रसन्नां-सुगन्धिद्रव्यसम्मेलितां सुराम् । प्रसन्नाशब्दोऽपि सुरापर्याय एव-"गन्धोत्समा प्रसन्नेरा" इति कोषात्, पृथगुपादानाविहोक्तरीत्या कथश्चिद्भेदोऽवगन्तव्यः । आस्वादयन्ती सम्यक् रसयन्ती ॥२४०।। आमाघातः समन्तान्माहननम् अमारिरित्यर्थः, घुष्टःघोषणाविषयीकृतः॥२४॥ कौलगृहिकान-पितृगृहसम्बन्धिनःगीपोतको गोवत्सौ,उपद्रवत-घातयताउपनयत
१ पोतकाविति-पोता शावकः स एव पोतकः । गुड़ पीठा (आटा) आदिसे बनी हुई, मधूक (महुआ) से बनी हुई, तथा गन्ने आदिसे बने हुए 'आसव' नामक अपरिपक मद्य, ताडी, खजर धातकी (धावडे) आदिसे बने हुए मद्य, सीधु (शराबका कल्क-धूछा) तथा सुगन्धयुक्त शराबको खूब आस्वादन करने लगी ४। ___ कोषोंमें सुरा और मद्यको पर्यायवाची कहा है तथापि मूल-पाठमें उन्हें अलग-अलग कहनेसे दोनोंको एक नहीं समझना चाहिए। इसके अतिरिक्त मद्य शब्द मदको उत्पन्न करनेवाले द्रव (पतले ) पदार्थका ही बोधक है, इसलिए भी वह सुराका पर्यायवाची नहीं। 'प्रसन्ना-शब्द सुराका पर्यायवाची है तो भी मूल पाठमें जुदा-जुदा नाम आनेसे उनका अर्थभी जुदा-जुदा समझना चाहिए ॥ २४०॥ एक समय राजगृह नगरमें अमारि (हिंसाबन्दी ) को घोषणा हुई ॥२४१॥ –ગળ આટે આદિ મેળવીને બનાવેલી. મહુડાંમાંથી બનાવેલી (સુરા), તથા શેરડી આદિમાંથી બનેલા “આસવ” નામના અપરિપકવ મધ, તાડી, ખજૂર ઘાતકી (ધાવડી) આદિમાંથી બનાવેલા મઘ, સીંધુ (દારૂને ક૭) તથા સુગંધયુકત દારૂનું ખૂબ આસ્વાદન ४२वा all. ४.
કેમાં સુરા અને મધને પર્યાયવાચી કહ્યા છે, તે પણ મૂળ પાઠમાં તેને અલગ અલગ કહા છે એટલે બેઉને એક ન સમજવા જોઈએ તે ઉપરાંત મદ્ય શબ્દ ઉત્પન્ન કરનાર દ્રવ (પાતળા) પદાર્થને જ બેધક છે, માટે પણ એ સુરને પર્યાયવાચી નથી. “પ્રસન્ના શબ્દ સુરાને પર્યાયવાચી છે, પણ મૂળ પાઠમાં જુદાં જુદાં નામ આવવાથી એમનો અર્થ જુદે જુદે સમજવી જોઈએ (૨૪૦). એક સમયે રાજગૃહું नगरमा मारि (सिधा) घोषण! ५४. (२४१). मेटो मांसहायुपा (माहि
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ सू. २४०-२४९ रेवतीदुष्कर्मवर्णनम् ४९७ अन्नया कयाइ आमाघाए घुटे यावि होत्था ॥२४१॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी मंसलोलुया मंसेसुमुच्छिया ४ कोलघरिए पुरिसे सदावेइ, सदावित्ता एवं वयासी-तुब्भे देवाणुप्पिया ! मम कोलघरिएहितो वएहितो कल्लाकल्लिं दुवे दुवे गणोपोयए उद्दवे उद्दवित्ता ममं उवणेह ॥२४२॥ तए णं ते कोलघरिया पुरिसा रेवईए गाहावइणीए तहत्ति एयम, विणएणं पडिसुणंति,पडिसुणित्ता रेवईए गाहावइणीए कोलघरिएहितो वएहिंतो कल्लाकल्लिं दुवे दुवे गोणपोयए वहति, वहिता रेवईए गाहावइणीए उवणेति॥२४३॥त एणं ततः खलु राजगृहे नगरेऽन्यदा कदाचिद आमाघातः (अमारिः) घुष्टश्चाप्यासीत ॥२४१॥ ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी मांसलोलुपा मांसेषु मूच्छिता४ कौलगृहिकान् पुरुषान् शब्दयति, शब्दयित्वैवमवादी-यूयं देवानुप्रियाः! मम कौलगृहिकेभ्यो ब्रजेभ्यः कल्याकल्यि द्वौ द्वौ गोपोतकावुपद्रवत, उपद्रुत्य ममोपनयत ॥२४२।। ततः खलु ते कौलगृहिकाः पुरुषा रेवत्या गाथापत्न्याः 'तथेति' एतमथे विनयेन प्रतिशृण्वन्ति, प्रतिश्रुत्य रेवत्या गाथापत्न्याः कौलगृहिकेभ्यो व्रजेभ्यः कल्याकल्यि द्वौ द्वौ गोपोतकौ घ्नन्ति, हत्वा रेवत्यै गाथापत्न्यै उपनयन्ति ॥२४३।।
टीका-मांसलोलुपा-मांसभक्षणलुब्धा, एतदेव विशिनष्टि-मांसेषु मांसविषये मूच्छिता-मांसभक्षणदोषानभिज्ञतया मोहमुपगता,गृद्धा=भोगोचरमप्यनुपरतकाङ्क्षावती, ग्रथिता प्रत्यङ्गमुत्पन्नमांसभक्षणानुरागतन्तुभिः कृतसन्दर्भा, अध्युपपन्नातदेकचित्ता । अतः किं करोती? त्याह- बहुभिरित्यादि, बहुभिः सामान्य विशेषरूपैः, नलितैः घृततैलादिनाऽग्निसंस्कृतैः, भर्जितैः केवलाग्निपाचितैः, ( सर्वत्र सहाथै तृतीया )। सुरा-गुड-मधु-पिष्टसम्भवा, तदुक्तम्
तब मांसलोलुपा ४ रेवतीने अपने पितृगृहके नोकरोंको बुलाया और उनसे कहा-"देवानुप्रिय ! तुम लोग मेरे मायके के गोकुलोंसे प्रतिदिन दो बछडे मेरे लिए मार लाया करो ॥२४२।। मायके के नौकरोंने 'ठीक है' कह कर उसकी बात विनयपूर्वक मान ली। वें लोग दो बछडे मारकर प्रतिदिन रेवतीके पास लाने लगे ॥२४३॥ ઉપર દર્શાવેલાં ચાર વિશેષણોથી યુકત) રેવતીએ પિતાના પિયરના નોકરેને લાવ્યા અને તેમને કહ્યું: “દેવાનુપ્રિય ! તમે લોકો મારા પિયરનાં ગોકુલેમાંથી રોજ બે पाछा मारीने भारे भाटेसाव्या ४२." (२४२) पियरना नाश "" हीन. એની વાત વિનયપૂર્વક માની લીધી. તે લેકે બે વાછડા મારીને રેજ રેવતીની પાસે લાવવા લાગ્યા. (૨૩). માંસલુપા ગાથાપતિની રેવતી પહેલાંની પેઠે માંસ-મદિરાનું
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९८
उपासकदशाङ्गसूत्रे
सा रेवई गाहावइणी तेहिं गोणमंसेहिं सोल्लेहि य ४ सुरं च ६ आसाएमाणी ४ विरहइ ॥ २४४ ॥ तए णं तस्स महासयगस्स सम णोवासगस्स बहूहिं सील जाव भावेमाणस्स चोदस संवच्छरा वहकंता । एवं तहेव जेटुपुत्तं ठवेइ जाव पोसहसालार धम्मपण्णत उवसंपजित्ताणं विहरइ ॥ २४५ ॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी मत्ता लुलिया विइण्णकेसी उत्तरिजयं विकडूमाणी२ जेणेव पोस हसाला ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी तेर्मोमांसेः शूल्यके ४ सुरां च६ आस्वादयन्ती ४ विहरति ॥ २४४ ॥ ततः खलु तस्य महाशतकस्य श्रमणोपासकस्य बहुभिः शीलयाबद् भावयतश्चतुर्दश संवत्सरा व्युत्क्रान्ताः । एवं तथैव ज्येष्ठपुत्रं स्थापयति यावत्पोषधशालायां धर्मप्रतिमुपसम्पद्य विहरति || २४५ ।। ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी मता लुलिता विकीर्णकेशा उत्तरीयकं विकर्षन्ती २ यत्रैव पोषधशाला यत्रैत्र महा=आनयत ॥२४२-२४५॥ मत्ता=सुरादिपानजन्यमदाकुला, न केवलं मत्वाऽपितु 'लुलिता-मदा वेगवशेन परखलच्चरणा, विकीर्णकेशा विक्षितमुक्तकेशा । उत्तरीयकम्
मांसलोलुपा ४ गाथापतिनी रेवती पहले की तरह मांस-मदिराका सेवन करती हुई समय बीताने लगी ॥ २४४ ॥ इधर महाशतक गाथापतिको विविध प्रकारकें व्रत नियमोंका पालन करते यावत् भावना भाते चौदह वर्ष व्यतीत हो गये । इस प्रकार आनन्दकी भाँति इसने भी जेठे लड़केको कुटुम्बका भार सौंपा और यावत् पोषधशालामें धर्मप्रज्ञप्तिको स्वीकार कर विचरने लगा || २४५॥ मांसलोलुपा गाथापतिनी मदिराके नशेसे उन्मत्त होकर, और नशेकी तीव्रतासे पैरोंको लड़खड़ाती हुई ( इधर-उधर डगमगाती हुई), बालोंको खोल (विखेर) कर, ओढनेके वस्त्रको खींचती हुई, अर्थात् शराबकी उन्मસેવન કરતી સમય વીતાવવા લાગી. (૨૪૪). આ બાજુએ મહાશતક ગાથાપતિને વિવિધ પ્રકારનાં વ્રત–નિયમોનું પાલન કરતાં ચાવત્ ભાવના ભાવતાં ચૌદ વર્ષ વ્યતીત થઇ ગયાં. એ પ્રમાણે આનંદની પેઠે એણે પણ મોટા પુત્રને કુટુંબના ભાર સોંપ્યુ અને યાવત્ ષધશાળામાં ધ`પ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકારી વિચરવા લાગ્યા, (૨૪૫) માંસલેાલુપા ગાથાપતિની મદિરાના નશાથી ઉન્મત્ત થઇને અને નશાની તીવ્રતાથી. પગે લડથતી, વાળ વીખેરી નાંખી, એઢવાના વજ્રને ખેંચતી, અર્થાત મદ્યપાનની ઉન્મત્તતા તથ.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्म सञ्जीवनीटीका अ०८ मू. २४०-२४९ रेवतीकामोन्मत्ततावर्णनम् ४९९ जेणेव महासयए समणोवासए तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता मोहुम्मायजणणाई सिंगारियाइं इत्थिभावाइ उवदंसेमाणी२ महासययं समणोवासयं एवं वयासी-हंभो. महासयया! समणोवासया धम्मकामया ! पुण्णकामया! सग्गकामया ! मोक्खकामया !, धम्मकंखिया !४, धम्मपिवासिया ! ४, किण्णं तुम्भं देवाणुप्पिया। धम्मेण वा पुण्णेण वा सग्गेण वा मोक्खेण वा, जण्णं तुम मए शतकः श्रमणोपासकस्ते त्रैवोपागच्छति, उपागत्य मोहोन्मादजननान् शामरिकान् स्त्रीभावान् उपदर्शयन्ती २ महाशतकं श्रमणोपासकमेवमवादीत्-हंभोः महाशतक ! श्रमणोपासक ! धर्मकामुक ! पुण्यकामुक ! स्वर्गकामुक ! मोक्षकामुक ! धर्मकाङ्कित ! ४, धर्मपिपासित ! ४, किं खलु तव देवानुप्रिय ! धर्मेण वा ? पुण्येन वा ? स्वर्गेण =अङ्गोपरिधारणीयद्विपट्टवस्त्र, विकर्षन्ती अपकर्षन्ती, मद्यमोहचिह्नमेतत् कामचेष्टितं वा । मोहोन्मादजननान्-मोहश्चोन्मादश्च मोहोन्मादौ तयोर्जननान उत्पादकान, शाङ्गारिकान्-शृंङ्गारसम्बन्धिनः, स्त्रीभावान् कटाक्षभुजाक्षेपादीन् । 'हंभोः' इत्यारभ्य 'नो विहरसि' इत्यन्तस्य वाक्यसमुदायस्याभिप्रायः-यत्-धर्म-पुण्यस्वर्ग-मोक्षादिकामना मुखधियैव क्रियते, तच्च सुखं विषयसेवनात्परं न कापि संभवतीति सर्व दुष्करधर्माधासेवनमपहाय मया सह यथामनोरथं विषयसुखमेवानुभवेदिति ॥ २४६ ॥ त्तता तथा कामुकता के चिह्न प्रगट करती हुई पोषधशालामें महाशतक श्रावकके समीप जा पहुंची। वहा पहुंच कर मोह और उन्मादको उत्पन्न करने वाले शृगार भरे हावभाव कटाक्ष आदि स्त्रीभावो (नखरों)को दिखा-दिखाकर महाशतकसे बोली-“रे महाशतक श्रावक ! तुम बड़े धर्मकामी, पुण्यकामी, स्वर्गकामी,मोक्षकामी, धर्मकी आकांक्षा करनेवाले, धर्मके प्यासे बन बैठे हो ! देवानुप्रिय ! तुम्हें धर्म, पुण्य, स्वर्ग और मोक्षका क्या करना है? तुम मेरे साथ मन-माने भोग क्यों नहीं भोगते કામુકતાનાં ચિહ્ન પ્રકટ કરતી પિષધશાળામાં મહાશતક શ્રાવકની સમીપ જઈ પહોંચી. ત્યાં મેહ અને ઉન્માદને ઉત્પન્ન કરનારા શૃંગારભર્યા હાવભાવ કટાક્ષ આદિ સ્ત્રીભાવે (નખરાં)ને બતાવતી મહાશતકને કહેવા લાગી. “હે મહાશતક શ્રાવક! તમે મોટા ધર્મકામી, પુણ્યકામી, સ્વર્ગકામી, મક્ષિકામી, ધર્મની આકાંક્ષા કરનારા, ધર્મના તરસ્યા બનીને બેઠા છે! દેવાનુપ્રિય! તમારે ધર્મ, પુણ્ય, સ્વર્ગ અને મોક્ષને શું કરવાં છે?
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गमन्त्र सद्धिं उरालाइं जाव भुंजमाणे नो विहरसि ? ॥२४६॥ तए णं से महासयए समणोवासए रेवईए गाहावइणीए एयमद्वं नो आढाइ नो परियाणाइ, अणाढायमाणे अपरियाणमाणे तुसिणीए धम्मज्झाणोवगए विहरइ ॥२४७॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी महासययं समणोवासयं दोचंपि तच्चंपि एवं वयासी-हंभो! तं चेव भणइ । सोवि तहेव जाव अणोढायमाणे अपरियाणमाणे विहरइ वा? मोक्षेण वा ? यत्खलु त्वं मया सामुदारान् यावद् भुञ्जानो नो विहरसि ? ॥२४६॥ ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासको रेवत्या गाथापल्या एतमर्थ नो आद्रियते नो परिजानाति, अनाद्रियमाणोऽपरिजा स्तूष्णीको धर्मध्यानोपगतो विहरति ॥२४७॥ ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी महाशतकं श्रमणोपासकं द्वितीयमाप तृतीयमप्येवमवादीत-हंभोः ! तदेव भणति । सोऽपि तथैव यावद् अनाद्रियमाणोऽपरिजानन् विहरति ॥२४८॥ ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी हो ? तात्पर्य यह है-धर्म पुण्य आदि सुखके लिए ही किये जाते हैं, और विषयभोगसे बढकर दूसरा कोई सुख नहीं है, इसलिए इन झंझटोंको छोड़ो ओर मेरे साथ मनमाने भोग भोगो ॥२४६॥
महाशतक श्रावकने रेवती गाथापतिनीके इस कथनको न आदर दिया न परिज्ञान किया, अर्थात् इस तरफ ध्यान भी नहीं दिया, वह मौन रह कर धर्म-ध्यानमें लगा रहा ॥ २४७ ॥ तब गाथापतिनी रेवतीने महाशतक श्रावकसे दूसरी बार और तीसरी बार भी वही बात कही, किन्तु महाशतक तो उसकी बातको उसी प्रकार यावत् स्वीकार, तथा परिज्ञान न करके विचरने लगा ॥ २४८ ।। तब रेवती गाथापतिनी महाતમે મારી સાથે મનમાન્યા ભેગ કેમ ભેગવતા નથી ? તાત્પર્ય એ છે કે ધર્મ પુણ્ય આદિ સુખને માટે કરવામાં આવે છે, અને વિષય ભેગથી ઉંચું બીજું કોઈ સુખ नथी; माटे । माथा छ।31 सने भारी साथे मनमान्य लोग लगवा. (२४९).
મહાશતક શ્રાવકે રેવતી ગાથાપતિનીના આ કથનને આદર ન આપ્યો, પરિજ્ઞાન ન કર્યું, અર્થાત તે તરફ ધ્યાન પણ આપ્યું નહિ, તે મૌન રહીને ધર્મધ્યાનમાં લાગી રહ્યો. (૨૪૭). એટલે ગાથા પતિની રેવતીએ મહાશતક શ્રાવકને બીજીવાર અને ત્રીજીવાર પણ એ જ વાત કહી, પરંતુ મહાશતક તે જ પ્રમાણે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगरधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ महाशतक अवधिज्ञानवर्णनम्
५०१
॥ २४८ ॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी महासयएणं समणोवासरणं अणाढाइजमाणी अपरियाणिज्जमाणी जामेव दिसं पाउबभूथा तामेव दिसं पडिगया ॥ २४९ ॥
मूलम् - तए णं से महासयए समणोवासए पढमं उत्रासगपडिमं. उवसंपजित्ताणं विहरइ । पढमं अहासुतं एक्कारसवि ॥ २५० ॥ तणं से महासय समणोवासए तेणं उरालेणं जाव किसे धमसिंतए जाए ॥ २५९ ॥ तए णं तस्स महासयस्स समणोवासयस्स अन्नया कयाइ पुवरत्तावरत्त काले धम्मजागरियं जोगरमाणस्स महाशतकेन श्रमणोपासकेनाऽनाद्रियमाणाः अपरिज्ञायमाना यामेव दिशं प्रादुर्भूता तामेव दिशं प्रतिगता ॥ २४९ ॥
छाया - ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासकः प्रथमामुपासकप्रतिमामुपसंपद्य विहरति । प्रथमां यथासूत्रं यावदेकादशापि || २५० ॥ ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासकस्तेनोदारेण यावत्कृशो धमनिसन्ततो जातः || २५१ ॥ ततः शतक श्रावक द्वारा अनाहत और अपरिज्ञात ( अस्वीकृत ) अर्थात् तिरस्कृत होकर जिधर से आई थी उधर ही चली गई ॥ २४९ ॥
टीकार्थ- ' तए णं से ' इत्यादि तदनन्तर महाशतक श्रावक पहली डिमाको अंगीकार कर विचरने लगा। पहली यावत् ग्यारहो पडिमाओंका शास्त्रानुसार पालन किया ।। २५० ।। इस उग्र कर्त्तव्य से वह महाशतक श्रमणोपासक यावत् बहुत ही कृश ( दुबला-पतला ) हो गया, यहां तक कि उसकी नस-नस दिखाई देने लगी ।। २५१ ।। एक समय તેની વાતના સ્વીકાર કે પરિજ્ઞાન કર્યાં વિના વિચરવા લાગ્યું. (૨૪૮). એટલે પછી રેવતી ગાથાપતિની મહાશતક શ્રાવકથી અનાધૃત અને અપરિજ્ઞાત (અસ્વીકૃત) અર્થાત્ તિરસ્કૃત થઈને જ્યાંથી આવી હતી ત્યાં જ ચાલી ગઈ. (૨૪૯).
टीकार्थ- 'तए णं से' - छत्याहि यछी महाशत શ્રાવક પહેલી પડિસાને અંગીકારને વિચરવા લાગ્યું. પહેલી ચાવતુ અગીઆરે ડિમાઓનું શાસ્ત્રાનુસાર પાલન કર્યું. (૨૫૦). એ ઉગ્ર કર્તવ્યથી તે મહાશતક શ્રમણાપાસક ચાવત્ હુજ કૃશ (हुमणी) थह गयो, त्यां सुधी है तेना शरीरनी नसेनस महार हेमावा सागी.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२
उपासकदशाङ्गमत्रे अयं अज्झथिए ५-एवं खल्लु अहं इमेणं उरालेणं जहा आणंदो तहेव अपच्छिममारणंतियसंलेहणाए झूसियसरीरे भत्तपाणपडियाइक्खिए कालं अणवकंखमाणे विहरइ ॥२५२॥ तए णं तस्स महासयगस्स समणोवासगस्स सुभेणं अज्झवसाणेणं जाव खओवसमेणं ओहिणाणे समुप्पन्ने । पुरथिमेणं लवणसमुद्दे जोयणसाहस्सियं खेत्तं जाणइ पासइ, एवं दक्खिणे णं पञ्चत्थिमे णं उत्तरे णं खलु तस्य महाशतकस्य श्रमणोपासकस्यान्यदा कदाचित्पूर्वरात्रापरत्रकाले धर्मजागरिकां जाग्रतोऽयमाध्यात्मिकः ५-एवं खलु अहमनेनोदारेण यथाऽऽनन्दस्तथैवापश्चिममारणान्तिकसंलेखनया जोषितशरीरो भक्तपानप्रत्याख्यातः कालमनवकाडक्षन् विहरति ॥२५२॥ ततः खलु तस्य महाशतकस्य श्रमणोपासकस्य शुभेनाऽध्यवसायेन यावत्क्षयोपशमेनावधिज्ञानं समुत्पन्नम् । पौरस्त्ये खलु लवणसमुद्रे योजनसाहसिक क्षेत्रं जानाति पश्यति, एवं दाक्षिणात्ये खलु, पाश्चात्ये खलु, धर्मजागरणा करते-करते पूर्वरात्रिके अपर कालमें महाशतक श्रावकको यह विचार आया-“मैं इस उग्र कर्त्तव्यसे..." इत्यादि आनन्दके समान । वह अन्तिम मारणान्तिक संलेखनासे जोषित-शरीर होकर भक्त-पानका प्रत्याख्यान (परित्याग) कर मृत्युकी कामना न करता हुआ विचरने लगा ।। २५२ ।। उसके बाद शुभ अध्यवसाय (परिणाम)से यावत् अवधिज्ञानावरण कर्मके क्षयोपशमसे उस महाशतक श्रावकको अवधिज्ञान उत्पन्न हुआ। वह पूर्वदिशामें लवणसमुद्रके अन्दर एक हजार योजन क्षेत्र तक जानता-देखता था। इसी प्रकार दक्षिण और (૨૫૧). એક સમયે ધર્મજાગરણ કરતાં પૂર્વ રાત્રિના અપરકાળમાં મહાશતક શ્રાવકને
सो विया२ मा०यो है "ईमा तव्यथा...” त्या मानो श्रापानी પેઠે સમજવું. તે અંતિમ મરણતિક લેખનથી જેષિત–શરીર થઈને ભકત-પાનનું પ્રત્યાખ્યાન (પરિત્યાગ) કરીને મૃત્યુની કામના ન કરતે વિચારવા લાગે. (૨૫૨) તેના પછી શુભ અધ્યવસાય (પરિણામ)થી યાવત્ અવધિજ્ઞાનાવરણ કર્મના ક્ષયપશમથી તે મહાશતક શ્રાવકને અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું. તે પૂર્વ દિશામાં લવણસમુદ્રની અંદર એક હજાર જન ક્ષેત્ર સુધી જાણતે દેખતે હતા. એ પ્રમાણે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगाध सञ्जीवनीटीका अ०८ सू. २५० २५१ रेवती कामोन्मत्ततावर्णनम् ५०३ जाव हिमवंतं वासहरपवयं जाणइ पासइ, अहे इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयच्चुयं नरयं चउरासीइवाससहस्सट्टिइयं जाणइ पासइ ॥ २५३ ॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी अन्नया कयाइ मत्ता जाव उत्तरिज्जयं विकड़माणी २ जेणेव महासयए समणोवासए जेणेव पोसहसाला तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता महासययं तव भइ जाव दोश्चंपि तच्चपि एवं वयासी- हंभो ! तहेव ॥ २५४ ॥ तए णं से महासयए समणोवासए रेवईए गाहावइणीए औत्तरे खलु यावत्क्षुद्रमिवन्तं वर्षधर पर्वतं जानाति पश्यति, अधोऽस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां लोलुपाच्युतं नरकं चतुरशीतिवर्षसहस्रस्थितिकं जानाति पश्यति ।। २५३॥ ततः खलु सा रेवती गाथापत्नी अन्यदा अदाचिन्मत्ता यावदुत्तरीयकं विकर्षन्ती २ येनैव महाशतकः श्रमणोपासको यत्रैव पोषधशाला तेनैवोपागच्छति, उपागस्य महाशतकं तथैव भणति यावद् द्वितीयमपितृतीयमप्येवमवादीत् = हंभोः ! तथैव।। २५४ ॥ ततःखलु स महाशतकः श्रमणोपासको रेवत्या गाथापल्या द्वितीयमपि तृतीयमप्येपश्चिम में भी लवणसमुद्र के भीतर एक हजार योजन क्षेत्र तक जानता देखता था । उत्तर में क्षुद्र हिमवन्त पर्वत तक जानता-देखता था । अधो (नीची) दिशामें इस रत्नप्रभा पृथ्वी में चौरासी हजार वर्ष की स्थितिवाले लोलुपाच्युत नरक तक जानता देखता था ॥ २५३ ॥
"
इसके अनन्तर एक बार गाथापतिनी रेवती फिर उन्मत्त होकर यावत् ओढ़नेके वस्त्रको खींचती हुई महाशतक श्रावक के पास आई, आकर तीनवार तक वही बात कही, जो पहले कही थी ।। २५४ ॥ दो
દક્ષિણ અને પશ્ચિમમાં પણ લર્વણુસમુદ્રની અ ંદર એક હજાર યાજન ક્ષેત્ર સુધી જાણુતા દેખતા હતા. ઉત્તરમાં ક્ષુદ્ર હિમવંત પર્યંત સુધી જાણતે દેખતે હતા. અધા (નીચી) દિશામાં આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ચારાસી હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા सोलुपास्युत न२४ सुधी लघुतो - हेमतो हुतो. (243).
પછી એક વાર ગાથાપતિની રેવતી ફરી પાછી ઉન્મત્ત થઈને યાવત पोटવાના વસ્ત્રને ખેચતી મહાશતક શ્રાવકની પાસે આવી અને તેણે પહેલાંના જેવીજ વાત ત્રણવાર કહી. (૨૫૪). એમ વારંવાર બે ત્રણવાર કહેવાથી મહાશતકને ક્રોધ આવી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५०४
उपासकदशाङ्गसूत्रे दोच्चंपि तच्चंपि एवं वुत्ते समाणे आसुरत्ते ओहिं पउंजइ, पउंजित्ता
ओहिणा आभोएइ, आभोइत्ता रेवइं गाहावइणिं एवं वयासीहंभो रेवई! अपत्थियपत्थिए ४ ! दुरंतपंतलक्खणे हीनपुण्णचउद्दसी सिरिहरिकित्तिवजिए एवं खलु तुमं अंतो सत्तरत्तस्स वमुक्तः सन् आशुरक्तः ४ अवधि प्रयुनक्ति प्रयुज्यावधिना-आभोगयति, आभोग्य रेवती गाथापत्नीमेवमवादीत्-हंभोः रेवति ! अप्रार्थितमाथिके ! दुरन्तमान्तलक्षणे हीनपुण्यचतुर्दशि श्री ही धी कीर्तिवर्जिते एवं खलु त्वमन्तः
टीका-आभोगेति-आभोगःज्ञान तत्करोति-आभोगयति, ( ' तत्करोति तदाचष्टे' इति णिच्) तेन आभोगयति-जानाति, आभोग्य-ज्ञात्वेत्यर्थःअलसः= विचिका, अग्निमान्धरोग इति केचित, तदुक्तम्
" ऊर्ध्वाधोगमनाशक्तो येन मन्दतरानलः ।
नरोऽलसामाशय: स्यात्स व्याधिरलसः स्मृतः ॥" इति । श्वयथुपर्यायः शोफरोगः-अलसः, येन रक्तहासादितो हस्तपादादिस्तम्भनं शोयश्च समपद्यते, तदप्युनम् - " स्तम्भनं हस्तपादादेर्येन रक्तस्य दूषणात् ।
शोथमेतं विजानीयादलसं भिषजाँ वराः !" इति ।। 'अपत्थियपत्थिए' अप्रार्थिकमार्थिके-अप्रार्थितं यत्केनापि न प्रार्थ्यते मरणं तत्मार्थयमि इति अपार्थिकप्रार्थिक तत्सम्बुद्धौ अप्रार्थिकमाथिके यावत् करणात् 'दुरंतपंतलक्खणे, दुरन्तपान्तलक्षणे तत्र दुरन्तानि दुष्टपर्यन्तानि प्रान्तानि अप्रशस्तानि लक्षणानि यस्याः तत्सम्बुद्धौ हे दुरन्तप्रान्तलक्षणे तथाच हीनपुण्णचउदसी', हीनपुण्यचतुर्दर्शि तत्र हीना असमग्रा पुण्या पवित्रा चतुर्दशी तिथिर्यस्याः सा तत्सम्बुद्धौ ‘सिरिहिरि कित्तिवज्जिए' श्री ही धी कीर्ति तीन बार कहनेसे महाशतकको क्रोध आ गया। उसने अवधि-ज्ञानको प्रयोग करके उपयोग लगाया, उपयोग लगा कर अर्थात् अवधिज्ञान द्वारा जानकर वह बोला-"अपना अनिष्ट चाहनेवाली४ हे हीनपुण्य चतुर्दशी में जन्म लेनेवाली हे कुलक्षणवाली हे लक्ष्मी लज्जा बुद्धि और कीर्ति ગયે. જેથી એણે અવધિજ્ઞાનને પ્રવેગ કરીને મનમાં ઉપગ લગાવ્યઅર્થાત ઉપયોગ લગાવીને અવધિજ્ઞાન દ્વારા જાણીને તે બે : “પિતાનું અનિષ્ટ ચાહનારી હેપુણ્ય રહિત, ચાદશમાં જન્મ લેનારી કુલક્ષણા લક્ષમી, લજજા બુદ્ધિ અને કીર્તિવગરની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ मू. २५०-२५७ रेवतीशापस्वरूपनिरूपणम् ५०५ अलसएणं वाहिणा अभिभूया समाणी अदृदुहट्टवसट्टा असमाहिपत्तो कालमासे कालं किच्चा अहे इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयच्चुए नरए चउरासीइवाससहस्सटिइएसु नेरइएसु नेरइयत्ताए उववजिहिसि ॥२५५॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी महासयएणं सप्तरात्रस्यालसकेन व्याधिनाऽभिभूता सती आनंदुःखार्त्तवशा" असमाधिप्राप्ता कालमासे कालं कृत्वाऽधोऽस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां लोलुपाच्युते नरके चतुरशीतिवर्षसहस्रस्थितिकेषु नैरयिकेषु नैरयिकतयोत्पस्य से ॥२५५॥ ततः खलु सा वर्जिते तत्र श्री= शोभा ही लज्जा धी-बुद्धि कीर्तिः प्रशस्तसाधुवादरूपा ताभिर्वर्जिता तत्सम्बुद्धौ हे श्री ही धी कोतवर्जिते
नैरयिकतया नारकिकत्वेन नारकिकी भूत्वेत्यर्थः, उत्पत्स्य से उत्पन्ना भविष्यसि । हीमः प्रीतिरहितः,अपध्याता-दुर्थ्यानविषयतां नीता । कुमारेण=कुत्सितेन मारेण । रहित रेवती! तू सात रात्रिके भीतर-भीतर अलस रोगसे पीडित होकर शोक समुद्र में गोता लगाती हुई तीव्र दुःखके वश होकर (अशान्त चित्त)से असमाधि यथासमय काल करके इस रत्नप्रभा पृथ्वीके नीचे लोलुपाच्युत नरकमें चौरासी हजार वर्षकी स्थितिवाले नारकियोंमें नारकीरूपसे उत्पन्न होगी" ॥ २५५॥
१ अलस-विष्चिका । कोइ कोइ इसे मन्दाग्निका रोग कहते हैं। कहा भी है-"ऊपर नीचे गमन न कर सके, अग्नि मन्द हो जाय, आमाशय ठीक-ठीक काम न करे, जिस व्याधिसे मनुष्य इस प्रकार हो जाय उसे अलस रोग कहते हैं॥" शोफ (सूजन) रोगको भी अलस कहते हैं-जिसके होनेसे रक्तके दूषित
और कम हो जाने से हाथ-पैरोंका स्तम्भन हो जाताहै और सूजन चढजाताहै॥ રેવતી ! તું સાત રાત્રિની અંદર અલસક રોગથી પીડિત થઈને શેકસમુદ્રમાં ગોથાં ખાતી તીવ્ર દુઃખને વશ થઈ મહાન અસમાધિ (અશાંત ચિત્ત)થી યથાસમય કાળ કરીને આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની નીચે લેલુ પામ્યુત નરકમાં ચેરાશી હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળા નારકીઓમાં નારકી રૂપે ઉતપન્ન થઈશ.” (૨૫૫).
અલસ એટલે વિકૃચિકા (કલેરા-મરકી ઇત્યાદિ). કોઈ કોઈ તેને મંદાગ્નિને રોગ કહે છે. કહ્યું છે કે “ઉપર નીચે ગમન ન કરી શકે, અગ્નિ મંદ થઈ જાય, આમાશય બરાબર કામ ન કરે, જે વ્યાધિથી માણસ આ પ્રકારને થઈ જાય તેને અસલ રોગ કહે છે.” સજાના રેગને પણ અસલ કહે છે. તે રોગથી શરીરનું લેહી બગડી અને ઓછું થઈ જવાથી હાથ પગનું તંભન થઈ જાય છે અને સોજા ચડે છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६
उपासकदशाङ्गसूत्रे समणोवासएणं एवंवुत्ता समाणी एवं वयासी-रुडे णं मममहासयए समणोवासए, हीणे णं ममं महासयए, अवज्झाया णं अहं महासयएणं समणोवासएणं, न नजइ णं अहं केणवि कुमारेणं मारिजिस्सामित्ति कट्ठ भीया तत्था छनसिया उबिग्गा संजायभया सणियं २ पच्चोसकाइ, पञ्चोसक्कित्ता जेणेव सए गिहे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता ओहय-जावज्झियाइ ॥२५६॥ तए णं सा रेवई गाहावइणी अंतो सत्तरत्तस्स अलसएणं वाहिणा अभिभूया अट्ट
: नष्टा=अलक्षिता ॥२५०-२५७।। रेवती गाथापत्नी महाशतकेन श्रमणोपासकेनैवमुक्ता सत्येवमवादीत “रुष्टः खलु मम महाशतकः श्रमणोपासकः, हीनः खलु मम महाशतकः, अपध्याता खल्वहं महाशतकेन श्रमणोपासकेन, न ज्ञायते खल्वहं केनापि कुमारेण मारयिष्ये' इति कृत्वा भीता त्रस्तानष्टा उद्विग्ना सञ्जातभया शनैः शनैः प्रत्यवष्वष्कते, प्रत्यववष्क्य येनैव स्वकं गृहं तेनैवोपागच्छति, उपागत्य, अवहत यावद्-ध्यायति ॥२५६॥ ततः खल्लु सा रेवती गाथापत्नी अन्तःसप्तरात्रस्यालसकेन व्याधिनाऽभिभूताऽऽत्तदुःखार्त___ महाशतककी बात सुनकर रेवती (मनही-मन) विचारने लगी"अब महाशतक मुझसे रूठ गया है, वह मुझ पर प्रेम नहीं रखता
और मेरा बुरा सोचता है, न जाने यह मुझे किस बुरी मौतसे मरवा डालेगा" ऐसा सोच कर वह डरी और धूजती (कांपती) हुई छुप कर क्षुब्ध और भयभीत होती हुई वहांसे धीरे-धीरे निकली। निकल कर जहां अपना घर था वहां आई और उदास होकर यावत् सोच-विचारमें पड़ गई ॥२५६॥ तत्पश्चात् गाथापतिनी रेवती सात
મહાશતક શ્રાવકની આ ભયંકર વાત સાંભળીને રેવતી (મનમાં) વિચારવા લાગી હવે મહાશતક મારાથી રીસાઈ ગયે છે, તે મારા પર પ્રેમ રાખતા નથી અને મારું ભૂડું ચાહે છે; શી ખબર મને તે કેવીય ભૂંડે મેતે મરાવી નાંખશે.” એમ વિચારીને તે ડરી ગઈ અને ધ્રુજતી ધ્રુજતી છુપાઈને ક્ષુબ્ધ તથા ભયભીત થતી ત્યાંથી ધીરે ધીરે નીકળી અને જ્યાં પોતાનું ઘર હતું ત્યાં આવી. પછી ઉદાસ થઈને તે યાવત્ વિચારમાં પડી ગઈ. (૨૫૬). પછી ગાથાપતિની રેવતી સાત રાતની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ मृ० २५८-२६१ गौतमभगद्वार्तालापवर्णनम् ५०७ दुहवसट्टा कालमासे कालं किच्चा इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए लोलुयच्चुए नरए चउरासीइवाससहस्सट्रिइएसु नेरइएसु नेरइयत्ताए उववन्ना ॥२५७॥
___ मलम-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे० । समोसरणं जाव परिसा पडिगया ॥ २५८ ॥ गोयमा इ समणे भगवं महावीरे एवं वयासी-एवं खलु गोयमा ! इहेव रायगिहे नयरे ममं अंतेवासी महासयए नामं समणोवासए पोसहसालाए वशार्ता कालमासे कालं कृत्वाऽस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्या लोलुपाच्युते नरके चतुरशीतिवर्षसहस्रस्थितिकेषु नैरयिकतयोपपन्ना ॥२५७॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान महावीरः । समवसरणं यावत्परिषत् प्रतिगता ॥२५८।। गौतम ! इति श्रमणो भगवान महावीर एवमवादीत्-एवं खलु गौतम! इहैव राजगृहे नगरे ममान्तेवासी महाशतको नाम श्रमणो. रातके भीतर अलस रोगसे ग्रसित हो, तीव्र शोक और दुःखके मारे आतध्यान करती हुई काल अवसर काल करके, इसी रत्नप्रभा पृथिवी के लोलुपाच्युत नरकमें, चौरासी हजार वर्षकी आयुवाले नेरइयोंमें, नारकी रूपसे उत्पन्न हुई ॥ २५७ ॥ . 'तेणं कालेणं' इत्यादि । उस काल उस समय श्रमण भगवान् महावीर पधारे। समवसरण रचा गया। परिषद् निकली और धर्मकथा सुनकर यावत् लौट गई ॥२५८॥ “गौतम" इस प्रकार श्रमण भगवान् महावीरने कहा-"गौतम ! इसी राजगृह नगरमें मेरा शिष्य महाઅંદરઅલસ (મંદાગ્નિરોગ) રેગથી ગ્રસિત થઈ, તીવ્ર શોક અને દુઃખની મારી આર્તધ્યાન કરતી કરતી યથાસમયે કાળ કરીને, આ રત્નપ્રભા પૃથિવીના લોલુપાચ્યત નરકમાં, ચેરાશી હજાર વર્ષના આયુષ્યવાળા નેઈઓમાં (નારકીઓમાં) નારકીરૂપે ઉત્પન્ન થઈ. (૨૫૭).
टीकार्थ- तेणं कालेणं-त्याहि ते जेते समये श्री श्रम मन् महा વીર પ્રભુ પધાર્યા. દેવેદ્વારા સમવસરણ રથયું, પરિષદ નીકળી અને ધર્મકથા સાંભળીને યાવતુ પાછી ચાલી ગઈ. (૨પ૮). “ગૌતમ’ એ પ્રમાણે સંબોધન કરી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે કહ્યું: “ગીતમ!” આ રાજગૃહ નગરમાં મારો શિષ્ય મહાશતક
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
उपासकदशाङ्गसूत्रे अपच्छिममारणंतियसंलेहणाए झुसियसरीरे भत्तपाणपडियाइ. विखए कालं अणवकंखमाणे विहरइ ॥२५९॥ तए णं तस्स महासयगस्स रेवई गाहावइणी मत्ता जाव विकडमाणी २ जेणेव पोसहसाला जेणेव महासयए तेणेव उवागया, मोहुम्माय जाव एवं वयासी-तहेव जाव दोच्चपि तच्चंपि एवं वयासी ॥२६०॥ तए णं से महासयए समणोवासए रेवईए गाहावइणीए दोच्चंपि तच्चंपि एवं वुत्ते समाणे आसुरत्ते ४ ओहिं पउंजइ, पउंजित्ता ओहिणी पासकः पोषधशालायामपश्चिममारणान्तिकसंलेखनया जोषितशरीरो भक्तमानप्रत्याख्यातः कालमनवकाङ्क्षन् विहरति ॥२५९॥ ततः खलु तस्य महाशतकस्य रेवती गाथापत्नी मत्ता यावद् विकर्षन्ती २ यत्रैव पोषधशाला यत्रैव महाशतकस्तत्रैवोपागता, मोहोन्माद यावद् एवमवादीत्-तथैव यावद् द्वितीयमप्येव तृतीयमप्येव मवादीत् ॥२६०॥ ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासको रेवत्या गाथापत्न्या द्वितीयमपि तृतीयमप्येवमुक्तः सन् आशुरक्तः ४ अवधि प्रयुनक्ति, प्रयुज्यावधिना शतक श्रावक, पोषधशालामें, अन्तिम समयमें मारणान्तिक संलेखनासे जोषितशरीर होकर, भक्त-पानका प्रत्याख्यान कर काल (मृत्यु)की कामना न करता हुआ विचरता है (था) ॥२५९॥ तच महाशतककी पत्नी रेवती गाथापतिनी नशेमें उन्मत्त होकर यावत् अपने ओढनेके वस्त्रको खींचती हुई पोषधशालामें महाशतकके पास आई। दो तीन वार वही पूर्वोक्त मोह और उन्मादको उत्पन्न करनेवाली बाते कहीं ॥२६०॥ ऐसे दो तीन बार कहने पर महाशतकने क्रोधित ४ हो શ્રાવક પિષધશાળામાં અંતિમ સમયે મારણાન્તિક સંખનાથી જેષિતશરીર થઈને,ભક્તપાનનું પ્રત્યાખ્યાન કરી કાળ (મૃત્યુ)ની કામના ન કરતાં વિચરી રહ્યો છે (હતા). (૨૫૯). ત્યારે મહાશતકની પત્ની રેવતી ગાથાપતિની નશામાં ઉન્મત્ત થઈને યાવત પિતાના ઓઢવાના વસ્ત્રને આમતેમ ખેંચતી પિષધશાળામાં મહાશતકની પાસે આવી બે ત્રણવાર એ પૂર્વોકત મેહ અને ઉન્માદને ઉત્પન્ન કરનારી વાતો કહી. (ર૬૦). એમ બે ત્રણ વાર કહેતાં મહાશતકે ક્રોધિત થઈને અવધિજ્ઞાન પ્રયોગ કર્યો, તે પ્રગ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ.८मू.२५८-२६१ गौतम-भगवद्वार्तालापवर्णनम् ५०९
आभोएइ, आभोइत्ता रेवई गाहावइणि एवं वयासी-जाव उववजिहिसि । नो खलु कप्पइ गोयमा! समणोवासगस्स अपच्छिम जाव झसियसरीरस्स भत्तपाणपडियाइक्खियस्स परो संतेहिं तच्चेहि तहिहि सब्भूएहिं अणि?हिं अकंतेहिं अप्पिएहिं अमणुण्णेहि अमणामेहिवागरणेहिं वागरित्तए, तं गच्छ णं देवाणुप्पिया ! तुम महासययं समणोवासयं एवं वयाहि नो खलु देवाणुप्पिया ! कप्पइ आभोगयति, आभोग्य रेवती गाथापत्नीमेवमवादीत यावदुत्पत्स्यसे । नो खलु कल्पते गौतमाश्रमणोपासकस्याऽपश्चिमयावज्जोषितशरीरस्य भक्तपानमत्याख्यातस्य परः सद्भिस्तत्त्वैस्तथ्यैः सद्भतैरनिष्टैरकान्तैरमियरमनोहरनन-आपैयाकरणैाकर्तु, तद्गच्छ खलु देवानुप्रिय ! त्वं महाशतकं श्रमणोपासकमेवं बद-नो खलु देवानुप्रिय ! ___टीका-सद्भिः विद्यमानैः, तथ्यैः यथोक्तमकारैरेव नतु न्यूनाधिकः, सद्भूतैः =यथार्थस्वरूपैः, अनिष्टैः अकाक्षितैः,अकान्तैः असुन्दरैः, अप्रियैः अप्रीतिकारकै, अमनोज्ञैः मनसाऽप्यनभिलषितैः, अमनआफैः मनसाऽपि प्राप्तुमयोग्यैः, व्याकरणैः वाक्यप्रयोगः, व्याकृता प्रतिपादिता ॥२५८-२६१॥ अवधिज्ञानका प्रयोग किया,प्रयोग करके उस अवधिज्ञान द्वारा सब हाल जाना, जानकर रेवती गाथापतिनीसे कहा-'वही सब बात यावत् पूर्ववत् तूं नरकमें उत्पन्न होगी। हे गौतम ! अन्तिम संलेखनासे जूषित-शरीर वाले, भक्त-पानका पञ्चक्खाण किए हुए श्रावकको जो बात सत्य, तत्त्व (खास), तथ्य हो किन्तु दूसरेको अनिष्ट, अकान्त, अप्रिय, अमनोज्ञ
और विचार करनेसे भी दुखदायी हो तो ऐसा वचन बोलना नहीं कल्पता । अतः हे देवानुप्रिय ! तुम जाओ और महाशतक श्रावकसे કરીને તે અવધિજ્ઞાન દ્વારા બધી સ્થિતિ જાણી અને રેવતી ગાથાપાતનીને પૂર્વવત કહ્યું કે “યાવતુ તું નરકમાં ઉત્પન્ન થશે.” હે ગૌતમ! અંતિમ સંલેખનાથી જૂષિત શરીરવાળા, ભકત–પાનનાં પચ્ચખ્ખાણ કરેલા શ્રાવકને-જે વાત સત્ય, તત્તવ, તથ્ય હોય પરંતુ બીજાને અનિષ્ટ, અકાન્ત, અપ્રિય, અમનેશ અને વિચારવાથી પણ દુઃખદાયી હોય તે એવું વચન બેલવું ક૫તું નથી. માટે હે દેવાનુપ્રિય! તમે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१०
उपासकदशाङ्गसूत्रे समणोवासगस्स अपच्छिम जीव भत्तपाणपडियाइक्खियस्स परो संतेहिं जाव वागरित्तए।तुमे य णं देवाणुप्पिया ! रेवई गाहावइणी संतेहि४ अणि?हिं वागरणेहिं५ वागरिया, तंणं तुमं एयस्स ठाणस्स आलोएहि जाव जहारिहं च पायच्छित्तं पडिवजाहि ॥२६१॥ ___मूलम-तए णं से भगवं गोयमे समणस्स भगवओ महावीरस्स तहत्ति एयमढे विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता तओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता रायगिहं नयरं मझं-मज्झेणं अणुप्पविसइ, अणुप्पविसित्ता जेणेव महासयगस्स समणोवासयस्स गिहे जेणेव महासयए लमणोवासए तेणेव उवागच्छइ ॥२६२॥ कल्पते श्रमणोपासकस्यापश्चिमयावद् भक्तपानपत्याख्यातस्य परः सद्भिर्यावद् व्याकरणैर्व्याकृत, तत्खलु त्वमेतस्य स्थानस्य (विषये) आलोचय यावद् यथा हेच प्रायश्चित्त प्रतिपद्यस्व ॥२६॥
छाया-ततः खलु स भगवान् गौतमः श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य 'तथेति' एतमथै विनयेन प्रतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य ततः प्रतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य राजगृह नगरं मध्य-मध्येनानुप्रविशति, अनुपविश्य यत्रैव महाशतकस्य श्रमणोपासकस्य गृह कहो कि-देवानुप्रिय ! इस अन्तिम अवस्थामें ऐसे वचन सत्य होने पर भी बोलना नहीं कल्पता है। तुमने गाथापतिनी रेवतीसे ऐसे कहा है, अतः इस विषयमें आलोचना करो, और यावत् यथायोग्य प्रायश्चित्त स्वीकार करो ॥२६॥ ___टीकार्थ-"तए णं से भगवं गोयमे' इत्यादि । तदनन्तर भगवान् गौतमने श्रमण भगवान् महावीरके कथनको 'तथेति' (ठीक है) कहकर જાઓ અને મહાશતક શ્રાવકને કહે કે-દેવાનુપ્રિય ! આ અંતિમ અવસ્થામાં એવાં વચન સત્ય હોવા છતાં પણ બોલવાં કલ્પતાં નથી. તમે ગાથા પતિની રેવતીને આવું કહ્યું છે, માટે એ વિષયમાં આલેચના કરે અને યાવત્ યથાયોગ્ય प्रायश्चित्त स्वी॥२। (२६१).
टीकार्थ-'तए णं से भगवं गोयमे' त्याहि पछी भावान् गौतम શ્રી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરસ્વામીના કથનને “તથતિ ( બરાબર છે) એમ કહીને
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५११
अ० धर्म० टीका अ. ८ . २६२ - २६८ महाशतकप्रायश्चित्तवर्णनम् तणं से महासय समणोवासए भगवं गोयमं एजमाणं पासइ, पासित्ता हट्ट जाव हियए भगवं गोयमं वंदइ नमसइ ॥ २६३ ॥ तणं से भगव गोयमे महासययं एवं वयासी - एवं खलु देवाणुप्पिया ! समणे भगवं महावीरे एवमाइक्खड़ भासइ पण्णवेs परुवेइ - "नो खलु कप्पर देवाणुप्पिया ! समणोवासगस्स अपच्छिम जाव वागरित्तए, तुमे णं देवाणुप्पिया ! रेवई गाहावइणी संतेहिं जाव वागरिया, तं णं तुमं देवाणुप्पिया ! एयस्स ठाणस्स एलोएहि जाव पडिवज्जाहि ॥ १६४ ॥ तए णं से महासयए समणोयत्रैव महाशतकः श्रमणोपासकस्तत्रैवोपागच्छति || २६२|| ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासको भगवन्तं गौतममेजमानं पश्यति, दृष्ट्वा हृष्ट यावत हृदयो भगवन्तं गौतमं वन्दते नमस्यति || २६३ ॥ ततः खलु स भगवान् गौतमो महाशतकमेवमवादीत् एवं खलु देवानुप्रिय ! श्रमणो भगवान् महावीर एवमाख्याति भाषते प्रज्ञापयति रूपयति - " नो खलु कल्पते देवानुप्रिय ! श्रमणोपासकस्यापश्चिम यावद्व्याकर्त्तुं स्वया खलु देवानुप्रिय ! रेवती गाथापत्नी सद्भिर्यावद् व्याकृता, विनयपूर्वक स्वीकार किया । वे वहांसे चले, चलकर राजगृह नगर में प्रविष्ट हुए, और जहां महाशतक श्रमणोपासक था वहां पहुँचे ॥ २६२॥ महाशतकने भगवान् गौतमको आते देखा तो बहुत प्रसन्न और सन्तुष्ट हुआ, वन्दना की नमस्कार किया || २६३|| भगवान् गौतमने महाशतक से कहा - "देवानुप्रिय ! श्रमण भगवान महावीर ऐसा कहते, भाषण करते, सूचित करते, एवं प्ररूपित करते हैं कि - "देवानुप्रिय ! अन्तिम संलेखनाधारी श्रावकको ऐसा कहना नहीं कल्पता हैं । વિનયપૂર્વક સ્વીકાર્યું. અને તેઓ ત્યાંથી ચાલ્યા અને રાજગૃહનગરમાં પ્રવિષ્ટ થયા, અને જયાં મહાશતક શ્રમણેાપાસક હતા ત્યાં પહેાંચ્યા. (૨૬૨). મહાશતકે ભગવાન ગૌતમને આવતા જોયા એટલે તે બહુ પ્રસન્ન અને સ ંતુષ્ટ થયો, વંદના નમસ્કાર કર્યાં (૨૬૩) ભગવાન્ ગૌતમે મહાશતકને કહ્યું:-“ દેવાનુપ્રિય ! શ્રમણ ભગવાન મહાવીર એમ કહે છે, ભાષણ કરે છે, સૂચિત કરે છે અને પ્રરૂષિત કરે છે કે, દેવાનુપ્રિય અ ંતિમ સલેખનાધારી શ્રાવકને આવું કહેવું કલ્પતું નથી. દેવાનુપ્રિય તમે રેવતી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
उपासकदशाङ्गसूत्रे वासए भगवओ गोयमस्स तहत्ति एयमढे विणएणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता तस्स ठाणस्स आलोएइ जाव अहारिहं च पायच्छित्तं पडिवज्जइ ॥२६५॥ तए णं से भगवं गोयमे महासयगस्स समणोवासयस्स अंतियाओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता रायगिहं नयरं मझमज्झेणं निग्गच्छइ, निग्गच्छित्ता जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीर वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेतत्खलु त्वं देवानुप्रिय ! एतस्य स्थानस्याऽऽलोचय यावत्पतिपद्यस्व " ॥२६४॥ ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासको भगवतो गौतमस्य तथेति' एतमर्थ विनयेन पतिशृणोति, प्रतिश्रुत्य तस्य स्थानस्य (विषये) आलोचयति यावद् यथाई च प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते ॥२६५॥ ततः खलु स भगवान गौतमो महाशतकस्य श्रमणो. पासकस्यान्तिकात्प्रतिनिष्क्रामति,प्रतिनिष्क्रम्य राजगृहं नगरमध्य-मध्येन निगच्छति, निर्गत्य यत्रैव श्रमणो भगवान महावीरस्तेत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यिता संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् देवानुप्रिय ! तुमने रेवती गाथापतिनीसे ऐसा कहा है, अतः इस विषयमें आलोचना करो यावत् यथायोग्य प्रायश्चित्त लो" ॥२६४॥ महाशतक श्रावकने भगवान् गौतमकी बात विनयपूर्वक 'तहत्ति' कह कर स्वीकार कीया और उसके विषयमें आलोचना तथा यावत् प्रायश्चित्त किया ॥२६५॥ तब भगवान् गौतम महाशतक श्रावकके पाससे लौटे और राजगृह नगरके बीच में होकर भगवान् महावीरके पास आये। वहां आकर भगवान्को वन्दना-नमस्कार करके वार्ता निवेदन किया। वन्दनाગાથાપતિનીને એવું કહ્યું છે, માટે એ વિષયમાં આલેચના કર યાવત્ યથાયોગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લ્યો. (૨૬૪), આ પ્રમાણે મહાશતક શ્રાવકે ભગવાન ગૌતમસ્વામીની વાત विनय तत्ति' तथेति (तथेति) डीने स्वीसरी मने ये विषयमा અલેચના તથા યાવત પ્રાયશ્ચિત્ત કર્યું. (૨૬૫). પછી ભગવાન ગોતમ મહાશતક શ્રાવકની પાસેથી પાછા ફર્યા અને રાજગૃહનગરની વચ્ચે થઈને ભગવાન મહાવીરની પાસે આવ્યા. ત્યાં આવીને ભગવાનને વંદના-નમસ્કાર કર્યા અને સંયમ તથા તપથી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. ८ मू. २६२-२६८ महाशक्तिगतिवर्णनम् ५१३ माणे विहरइ॥२६६।।तए णं समणे भगवं महावीरे अन्नया कयाइ रायगिहाओ नयराओ पडिणिक्खमइ, पडिणिक्खमित्ता वहिया जण वयविहारं विहरइ ॥२६७॥ तए णं से महासयए समणोवासए बहुहिं सील जाव भावेत्ता वीसं वासाइं समणोवासगपरियायं पाउणित्ता, एकारस उवासगपडिमाओ सम्म काएण फासित्ता मासियाए संलेहणाए अप्पाणं झूसित्ता सट्रि भत्ताई अणसणाए छेदेत्ता आलोइयपडिकंते समाहिपत्ते कालमासे कालं किच्चा सोहम्मे कप्पे अरुणवडिसए विमाणे देवत्ताए उववन्ने । चत्तारि पलिओवमाइं ठिई। महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ॥२६८॥ निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं अट्ठमं
__ अज्झयणं समत्तं ॥८॥ विहरति ॥२६६।। ततः खलु श्रमणो भगवान् महावीरोऽन्यदा कदाचिद् राजगृहानगरात्मतिनिष्क्रामति, प्रतिनिष्क्रम्य बहिर्जनपदविहारं विहरति ॥ २६७॥ ततः खलु स महाशतकः श्रमणोपासको बहुभिः शील यावद् भावयित्वा विंशति वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायं पालयित्वा, एकादशोपासकप्रतिमाः सम्यक कायेन स्पृष्ट्वा मासिक्या संलेखनयाऽऽत्मानं जोषयित्वा षष्टिं भक्तान्यनशनेन छित्त्वा, आलोचितनमस्कार करके संयम और तपसे आत्माको भाते हुए विचरने लगे।।२६६॥ तदनन्तर एक समय श्रमण भगवान् महावीर राजगृह नगरसे निकले
और देश-देश विचरने लगे ॥ २६७ ॥ तब महाशतक श्रावक बहुतसे शील आदिसे यावत् आत्माको भाबित करके वीस वर्ष तक श्रावकपर्याय पालकर-ग्यारह प्रतिमाओंका भलीभाति सेवन कर मासिकी (एक मासकी) संलेखनासे आत्माको जूषित (सेवित) कर, साठ આત્માને ભાવિત કરતા વિચારવા લાગ્યા. (૨૬૬). પછી એક સમયે શ્રમણ ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુ રાજગૃહ નગરથી નીકળ્યા અને દેશદેશ વિચારવા લાગ્યા. (૨૬૭). પછી મહાશતક શ્રાવક ઘણું શીલ આદિ વ્રતથી યાવત્ આત્માને ભાવિત કરીને વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવક પર્યાય પાળીને, અગિઆર પ્રતિમાઓને સારી સેવીને, માસિક (એક માસની) લેખનાથી આત્માને જૂષિત (સેવિત) કરીને, સાઠ ભકતનું અનશન
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
५१४
उपासकदशासूत्रे प्रतिक्रान्तःसमाधिप्राप्तः कालमासे कालं कृत्वा सौधर्मे कल्पेऽरुणावतंसके विमाने देवतयोपपन्नः । चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः । महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥२६॥ निक्षेपः॥
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानामष्टममध्ययन
समाप्तम् ॥८॥
व्याख्या सुस्पष्टा ॥ २६२--२६८ ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगहल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहुछत्रपति कोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारी-जैनशास्त्राचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालव्रति-विरचितायामुपासकदशाङ्गमूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्याख्यायां व्याख्यायामष्टमं महाशतकाख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ८ ॥
भक्तका अनशन करके, आलोचना प्रतिक्रमण किया हुआ समाधिपूर्वक यथासमय काल करके सौधर्मकल्पके अरुणावतंसकविमानमें देवपने उत्पन्न हुआ ॥ उसकी चार पल्योपम स्थिति है। महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होगा ॥ २६८ ॥ निक्षेप पूर्ववत् ॥
"".." सातवें अंग उपासकदशाके आठवें अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी
टीकाका हिन्दी भाषानुवाद समाप्त ॥८॥
કરીને, આલેચના પ્રતિક્રમણ કરી સમાધિપૂર્વક યથાસમય કાળ કરી, સૌધર્મકલ્પના -અરૂણુવતંસક વિમાનમાં દેવપણે ઉત્પન્ન થયો. એની ચાર પલ્યોપમ સ્થિતિ છે. भाविड क्षत्रमा सिद्ध . (२६८). निक्षेप पूर्ववत. ઇતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રના આઠમા અધ્યયનની અગાસંજીવની
ध्याभ्यान गुती-सापानुवाद समाप्त (८).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ नवमाध्ययनम् ॥ मलम-नवमस्स उक्खेओ। एवं खलु जंबू! तेणं कालेणं तेणं समएणं सावत्थी नयरी, कोट्ठए चेइए, जियसत्त राया। तत्थ शंसावत्थीए नयरीए नंदिणीपिया नाम गाहावई परिवसइ, अड़े। चत्तारि हिरण्णकोडीओ निहाणपउत्ताओ, चत्तारि हिरण्णकोडीओ वुद्धिपउत्ताओ, चत्तारि हिरण्णकोडीओ पवित्थरपउत्ताओ, चत्तारि वया दस गोसाहस्सिएणं वएणं । अस्सिणी भारिया ॥२६९॥ सामी समोसढे जहा आणंदो तहेव गिहिधम्म पडिवजइ ।सामी बहिया०
छाया-नवमस्योत्क्षेपकः । एवं खलु जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रावस्ती नगरी, कोष्ठकं चैत्यम्, जितशत्रु राजा । तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्यां नन्दिनीपिता नाम गाथापतिः परिवसति, आढयः । चतस्रो हिरण्यकोटयो निधानप्रयुक्ताः, चतस्रो हिरण्यकोटयो वृद्धिप्रयुक्ताः, चतस्रो हिरण्यकोटयः प्रविस्तरप्रयुक्ताः, चत्वारो व्रजा दशगोसाहस्रिकेण व्रजेन । अश्विनी भार्या ॥२६९।। स्वामी समयमृतः। यथाऽऽनन्दस्तथैव गृहिधर्म प्रतिपद्यते । स्वामी बहिः० विहरति ।।२७०॥ ततः
नौवाँ अध्ययन. टीकार्थ-' नवमस्से' त्यादि नौवांका उत्क्षेप पूर्ववत् । सुधर्मा स्वामीने कहा-हे जम्बू ! उस काल उस समय श्रावस्ती नगरी, कोष्ठक चैत्य, जितशत्रु राजा था। श्रावस्ती नगरीमें नन्दिनीपिता नामक गाथापति निवास करता था। उसके चार करोड़ सोनैया खजानेमें, चार करोड़ व्यापारमें और चार करोड़ देन-लेनमें लगे थे । दस-दस हजार गायोंके चार गोकुल थे। अश्विनी नामक पत्नी थी॥ २६९ ॥ स्वामी (भगवान्
નવમું અધ્યયન, टीकार्थ-'नवमस्से' त्याहि नभा अध्ययन Svely पूर्ववत सुधारवाभीमे કહ્યું હે જંબૂ એ કાળે એ સમયે શ્રાવસ્તી નગરી, કેષ્ઠક રૌત્ય, જિતશત્રુ રાજા હતે. શ્રાવસ્તી નગરીમાં નંદિનીપિતા નામને ગાથાપતિ રહેતો હતે તેની પાસે ચાર કરોડ
નૈયા ખજાનામાં, ચાર કરેડ વેપારમાં અને ચાર કરોડ લેણ-દેણમાં હતા, દસ દસ હજાર ગવગીય પશુઓના ચાર ગોકુળ હતાં. અશ્વિની નામની પત્ની
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१६
उपासकदशाङ्गसूत्रे विहरइ ॥२७०॥ तए णं से नंदिणीपिया समणोवासए जाए जाव विहरइ ॥२७१॥तएणं तस्स नंदिणीपियस्स समणोवासयस्स बहूहि सीलवयगुण जाव भावेमाणस्स चोइस संवच्छराइं वइकंताई। तहेव जे; पुत्तं ठवेइ । धम्मपण्णर्तिः । वीसं वासाइं परियागं । नाणत्तं अरुणगवे विमाणे उववाओ। महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ॥२७१॥ निक्खेवो ॥
सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं नवमं अज्झयणं
॥ समत्तं ९॥
खलु स नन्दिनीपिता श्रमणोपासको जातो यावद्विहरति ॥२७१॥ ततः खलु तस्य नन्दिनीपितुः श्रमणोपासकस्य बहुभिः शीलवतगुण-यावद्-भावयतश्चतुर्दशसंवत्सरा व्युत्क्रान्ताः । तथैव ज्येष्ठ पुत्र स्थापयति । धर्मप्रज्ञप्तिम् विंशतिं वर्षाणि पर्यायम् ।
महावीर ) पधारे । नन्दिनीपिताने आनन्दकी भाँति गृहस्थ धर्म स्वीकार किया। स्वामी बाहर (नाना देशोंमें) विहार करने लगे ॥ २७० ॥ नन्दिनीपिता जीव-अजीवका जानकार श्रावक हो गया यावत् विचरते रहा ॥ २७१ ॥ इस प्रकार विविधशील, व्रत गुणव्रत, आदिका पालन करते हुए चौदह वर्ष बीत गए । तब आनन्दकी तरह ज्येष्ठपुत्रको
हती. (२९६). स्वामी (भगवान महावी२) पाय न हिनापिताम्मे भाननी पहे. ગૃહસ્થ ધર્મ સ્વીકાર્યો. સ્વામી બહાર (જુદા જુદા દેશમાં) વિહાર કરવા લાગ્યા. (૨૭૦). નંદિનીપિતા જીવ-અજીવનો જાણકાર શ્રાવક થયે, યાવત વિચરતે રહ્યો (૨૭૧). એ પ્રમાણે વિવિધ શીલ, વત ગુણવ્રત, આદિનું પાલન કરતાં ચૌદ વર્ષ વીતી ગયાં, ત્યારે આનંદની પેઠે વડા પુત્રને કુટુંબને ભાર સંખે, અને તે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ.९ मू० २६९-२७२ अध्ययनसमाप्तिः ५१७ नानात्वमरुणगवे विमाने उपपातः। महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥२७२॥ निक्षेपः॥
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां नवममध्ययनं
समाप्तम् ॥९॥
इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजमदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरुबालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलालवति-विरचितायामुपासकदशाङ्गमूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्याख्यायां व्याख्यायां नवमं नन्दीनीपित्राख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ ९ ॥
कुटुम्ब का भार सौंपा। अपने धर्मप्रज्ञप्ति स्वीकार की। बीस वर्ष तक श्रावकपनका पालन किया। अरुणगव विमानमें उत्पन्न हुआ। महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होगा ॥२७२॥ निक्षेप पूर्वकी तरह ॥ सातवाँ अंग उपासकदशाके नौवे अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी
टीकाका हिन्दी-भाषानुवाद समाप्त ॥ ९ ॥
ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિને સ્વીકાર કર્યો. વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવકપણું પાલન કર્યું. અરૂણગવ विभागमा पनि थयो. भविड क्षेत्रमा सिद्ध शे. (२७२) निक्षे५ पूर्ववत. - સાતમા અંગ ઉપાસકદશાના નવમા અધ્યયનની અગાર
સંજીવનીટીકાને ગુજરાતી-અનુવાદ સમાપ્ત ૯
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१८
॥ दशमाध्ययनम् ॥ सम्पति दशममध्ययनं समारभ्यते 'दसमस्स' इत्यादि ॥
मूलम्-दसमस्स उक्खेवो । एवं खलु जंबू ! तेणं कालेणं तेणं समएणं सावत्थी नयरी, कोट्रए चेइए, जियसत्तू राया। तत्थ णं सावत्थीए नयरीए सालिहीपिया नामं गाहावई परिवसइ, अड्डे, दित्तेः। चत्तारि हिरण्णकोडीओ, निहाणपउत्ताओ चत्तारि हिरण्णकोडीओ बुड्डिपउत्ताओ, चत्तारि हिरण्णकोडीओ पवित्थरउपत्ताओ, चत्तारि वया दसगोसाहस्सिएणं वएणं, फग्गुणी भारिया ॥२७३॥
छाया-दशमस्योत्क्षेपः । एवं खलु जम्बूः ! तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रावस्ती नगरी, कोष्ठकं चैत्यम्, जितशत्रु राजा। तत्र खलु श्रावस्त्यां नगर्यां शालेयिकापिता नाम गाथापतिः परिवसति । आढयो दीप्तः । चतस्रो हिरण्यकोटयो निधानप्रयुक्ताः, चतस्रो हिरण्यकोटयो वृद्धिप्रयुक्ताः, प्रतस्रो हिरण्यकोटयःप्रबिस्तरप्रयुक्ताः, चत्वारो व्रजा दशगोसाहस्रिकेण व्रजेन। फाल्गुनी भार्या ॥२७३॥
॥ दशवा अध्ययन ॥ टीकार्थ-'दसमस्से' त्यादि । दसवें अध्ययनका उत्क्षेप पूर्ववत् । सुधर्मा स्वामी बोले-हे जम्बू ! उसकाल उस समय, श्रावस्ती नगरी, कोष्ठक चैत्य, और जितशत्रु राजा था । उस श्रावस्ती नगरीमें शालेयिकापिता नामक गाथापति निवास करता था। उसके चार करोड़ सोनैया खज़ाने में थे, चार करोड व्यापारमें लगे थे और चार करोड़ लेन-देनमें लगे थे । दस-दस हजार गायोंके चार गोकुल थे। उसकी पत्नीका नाम फाल्गुनी था ॥२७३॥
દશમું અધ્યયન टीकार्थ-'दसमस्से' त्या शभा मध्ययन SA५ पूर्ववत. सुधास्वामी બેલ્યા : હે જંબૂ ! એ કાળે એ સમયે, શ્રાવતી નગરી, કેષ્ઠક મૈત્ય અને જિતશત્રુ -રાજા હતે. એ શ્રાવસ્તી નગરીમાં શાયિકાપિતા નામક ગાથાપતિ રહેતો હતો. તેની પાસે ચાર કરોડ સેનૈયા ખજાનામાં હતા, ચાર કરોડ વેપારમાં લાગેલા હતા. અને ચાર કરેડ લેણ-દેણમાં રોકાયેલા હતા. દસ-દસ હજાર ગોવર્ગીય પશુઓનાં ચાર गीत तi, मेनी पत्नीनु नाम शगुनी तु (२७3).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनीटीका अ० १० सू. २७३-२७६ शालेयिकापितृवर्णनम् ५१९
सामी समोसढे । जहा आणंदो तहेव गिहिधम्म पडिवजइ । जहा कामदेवो तहा जेहं पुत्तं ठवेत्ता पोसहसालाए समणस्स भगवओ महावीरस्स धम्मपण्णत्तिं उवसंपजित्ताणं विहरइ। नवरं निरुवस्सग्गाओ एक्कारस वि उवासगपडिमाओ तहेव भाणियवाओ। एवं कामदेवगमेण नेयत्वं जोव सोहम्मे कप्पे अरुणकीले विमाणे देवत्ताए उववन्ने । चत्तारि पलिओवमाइं ठिई ।महाविदेहे वासे सिज्झिहिइ ॥२७४॥
स्वामी समवसृतः । यथाऽऽनन्दस्तथैव गृहिधर्म प्रतिपद्यते । यथा कामदेवस्तथा ज्येष्ठं पुत्रं स्थापयित्वा पोषधशालार्या श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य धर्मप्रज्ञप्तिमुपसम्पद्य विहरति, नवरं निरुपसर्गा एकादशाप्युपासकप्रतिमास्तथैव भणितव्याः। एवं कामदेवगमेन नेतव्यं यावत्सौधर्मे कल्पेऽरुणकीले विमाने देवतयोपपन्नः । चत्वारि पल्योपमानि स्थितिः। महाविदेहे वर्षे सेत्स्यति ॥२७४॥ महावीर प्रभु पधारे।शालेयिकापिताने आनन्दको भाँति गृहस्थधर्मधारण किया, और कामदेवकी तरह बड़े लड़केको कुटुम्बका भार सम्भलाकर आप पोषधशालामें श्रमण भगवान् महावीरकी धर्मप्रज्ञप्ति अंगीकार कर विचरने लगा। अन्य श्रावकोंकी अपेक्षा इसके जीवन में विशेषता यह है कि इसे किसी प्रकारका उपसर्ग न हुआ। विना उपसर्ग ही इसने श्रावककी ग्यारह पडिमाओंका पालन किया। सौधर्मकल्पके अरुणकील विमानमें देवरूपसे उत्पन्न हुआ। वहां चार पल्योपमकी स्थिति है । महाविदेह क्षेत्र में सिद्ध होगा। शेष सब कथन कामदेवके समान ही है ॥२७४॥
- સ્વામી પધાર્યા. શાયિકાપિતાએ આનંદની પેઠે ગૃહસ્થ ધર્મ ધારણ કર્યો અને કામદેવની પેઠે મોટા પુત્રને કુટુંબને ભાર ભળાવીને પિતે પિષધશાળામાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની ધમપ્રજ્ઞપ્તિ અંગીકાર કરી વિચારવા લાગ્યું. બીજા શ્રાવકેની અપેક્ષાએ તેના જીવનમાં વિશેષતા એ છે કે તેને કોઈ પ્રકારના ઉપસર્ગ ન થે ઉપસર્ગ વિના જ તેણે શ્રાવકની અગિઆર પડિમાઓનું પાલન કર્યું સૌધર્મક૯૫ના અરૂણકીલ વિમાનમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થયે. ત્યાં ચાર પલ્યોપમની સ્થિતિ છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સિદ્ધ થશે. બાકી બધું કથન કામદેવની પેઠે સમજી લેવું (ર૭૪).
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
उपासकदशाङ्गसूत्रे (उपसंहारः) दसण्ह वि पणरसमे संवच्छरे वट्टमाणाणं चिंता। दसण्ह वि वीसं वासाइं समणोवासयपरियाओ ॥ ३७५॥ एवं खलु जंबू! समणेणं जाव संपत्तेणं सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं दसमस्स अज्झयणस्स अयम? पण्णत्ते ॥२७६॥
उवासगदसाणं सत्तमस्स अंगस्स एगो सुयक्खंधो,दस अज्झयणा एकसरगा, दससु चेव दिवसेसु उदिस्संति। सत्तमस्स अंगस्स उवासगदसाणं दसमं अज्झयणं समत्तं ॥१०॥
॥ उवासगदसाओ समत्तओ ॥ दशानामपि पञ्चदशे संवत्सरे वर्तमानानां चिन्ता। दशानामपि विंशतिं वर्षाणि श्रमणोपासकपर्यायः ॥ २७५ ॥ एवं खलु जम्बूः ? श्रमणेन यावत्समाप्तेन सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां दशमस्याऽध्ययनस्यायमर्थः प्रज्ञप्तः ॥२७६॥
उपसंहार. दसों श्रावकोंको पन्द्रहवें वर्षमें कुटुम्बका भार परित्याग कर विशिष्ट-धर्म-साधनकी चिन्ता (विचार) हुई । दसोंने बीस-बीस वर्ष पर्यन्त श्रावकपन पाला ॥ २७५ ॥ ___ आर्यसुधर्मा-स्वामीने जम्बू-स्वामीसे कहा-" हे जम्बू ! यावत् सिद्धिगति नामक स्थानको प्राप्त श्रमण भगवान महावीरने सातवें अंग उपासकदशाके दसवें अध्ययनका यही अर्थ प्ररूपित किया है ॥२७६॥
१ तीर्थकर भगवान् अर्थागगका उपदेश करते हैं, इसी लिए सर्वत्र यही कहा गया है कि-"अमुक अध्ययनका अमुक अर्थ कहा है" ॥
ઊપસંહાર દસેય શ્રાવકેને પંદરમા વર્ષે કુટુંબના ભારને પરિત્યાગ કરીને વિશિષ્ટ–ધર્મ સાધનને વિચાર થયે. દસેએ વીસ-વીસ વર્ષ સુધી શ્રાવકપણું પાળ્યું. (૨૭૫)
આર્ય સુધર્મા સ્વામીએ જંબુસ્વામીને કહ્યું: “હે જંબૂ? યાવત્ સિદ્ધિ ગતિ નામક સ્થાનને પ્રાપ્ત શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે સાતમા અંગ ઉપાશક દશાના દસમા मध्ययनना मेक अर्थ प्र३पित ये छे. ,, (२७६)
તીર્થકર ભગવાન અથગમન ઊપદેશ કરે છે, તેથી સર્વત્ર એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે અમુક અધ્યયનને અમુક અર્થ કહ્યો છે.”
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
अगारधर्मसञ्जीवनी टीका अ. १० उपसंहारः
५२१ उपासकदशानां सप्तमस्याङ्गस्यैकः श्रुतस्कन्धो, दशाऽध्ययनानि एकस्वरकाणि, दशस्वेव दिवसेषूद्दिश्यन्ते ॥
सप्तमस्याङ्गस्योपासकदशानां दशममध्ययनं
समाप्तम् ॥१०॥ ॥ उपासकदशाः समाप्तः ।।
टीका स्पष्टा ॥ २७३-२७६ ॥ इतिश्री-विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषाकलितललितकलापालापक-प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक-श्रीशाहूछत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त-"जैनशास्त्राचार्य"-पदभूषित-कोल्हापुरराजगुरु' बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्री-घासीलाल
व्रति विरचितायामुपासकदशाङ्गमूत्रस्याऽगारधर्मसञ्जीवन्या ख्यायां व्याख्यायां दशमं शालेयिकापित्राख्यमध्ययनं
समाप्तम् ॥ १० ॥ इस उपासकदशा नामक सातवें अंगमें एक श्रुतस्कन्ध है, और दस अध्ययन हैं। देशविरतिका कथन करनेके कारण ये सब अध्ययन एक स्वर (एक समान) हैं। दस दिनोंमें इन दस अध्ययनोंका उपदेश किया जाता है ॥ सातवें अंग उपासकदशाके दसवें अध्ययनकी अगारसञ्जीवनी
टीकाका हिन्दी-भाषानुवाद समाप्त ॥१०॥ ॥ इति श्री उपासकदशाङ्गमूत्रका हिन्दीभाषानुवाद सम्पूर्ण ॥
આ ઉપાસકદશા નામક સાતમા અંગમાં એક શ્રતસ્કંધ છે. અને દસ અધ્યયન છે. દેશવિરતિનું કથન કરવાને કારણે એ બધાં અધયયન કવર(એક સમાન) છે. દસ દિવસમાં એ દસ અધ્યયને ઉપદેશ કરવામાં આવે છે. સાતમા અંગ શ્રી ઉપાસકદશાના દસમા અધ્યયનની
અગારસંજીવની ટીકાને ગુજરાતી
___ भाषानुवाद सभात (१०) ઈતિ શ્રી ઉપાસકદશાંગ સૂત્રો ગુજરાતી અનુવાદ સમાપ્ત,
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२२ उपासकदशाङ्गसूत्रस्येमाः पूर्वाचार्यप्रणीताः
सङ्ग्रहगाथाः" वाणियगामे चंपा दुवे य वाणारसीए नयरीए ।
आलंभिया य पुरिवरी, कंपिल्लपुरं च बोद्धव्वं ॥ १ ॥ पोलासं राजगिहं सावत्थीए पुरीए दोन्नि भवे । एए उवासगाणं, नयरा खलु होति बोद्धव्वा ॥ २ ॥ सिवनंद-भद्द-सामा, धन्न-बहुल-पूस-अग्गिमित्ता य ।
रेवइ अस्सिणि तह फग्गुणी य भजाण नामाइं ॥३॥ छाया-" वणिजग्रामे चम्पायां, द्वौ च वाराणस्यां नगर्याम् ।
आलंभिका च पुरिवरी, काम्पिल्यपुरं च बोद्धव्यम् ॥ १॥ पोलासं राजगृहं श्रावस्त्यां पुर्या द्वावभवताम् । एतान्युपासकानां नगराणि खलु भवन्ति बोद्धव्यानि ॥२॥ उपासकदशाङ्ग सूत्रके पूर्वाचार्यप्रणीत
सङ्ग्रहगाथाओंका भाषान्तर आनंद आदि दश श्रावकों के नाम, नगर, भार्या, उपसर्ग, गत्यन्तर, व्रजसंख्या विभूति परिमाण, अभिग्रहसंख्या, अवधिज्ञान की मर्यादा प्रतिमाए और आगामी भवोंका विवरण इसप्रकार है। __ नाम-१ पहला श्रावक आनंद २ दूसरों कामदेव ३ तीसरा चुलिनी पिता ४ चौथा सुरादेव ५ पांचवां चुल्लशतक ६ छठा कुंडकौलिक ७ सातनां सद्दालपुत्र ८ आठवां महाशतक ९ नौवां नन्दिनी पिता और १० दशवां शालिनी पिता।
नगरो के नाम-१ आनंद का नगर वाणियगांव २ कामदेव की चंपानगरी ३ चुलिनी पिता की वाराणसीनगरी ४ सुरादेव की वाराणसीनगरी ५ चुल्लशतककी नगरियो में श्रेष्ठ आलंभिकानगरी ६ कुंडकौलिक का काम्पिल्पुर ७ सद्दालपुत्रका पोलासपुर ८ महाशतकका राजगृहनगर ९ नंदिनीपिताकी श्रावस्ती नगरी और १० शालिनीपिता कीभी श्रावस्तीनगरी। ॥ १-२ ॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
सङ्ग्रहगाथाः
ओहिण्णाण पिसाए, माया-वाहि-धण-उत्तरिजे य । भज्जा य सुव्वया दुव्वया निरुवमग्गया दोन्नि ॥४॥ अरुणे अरुणामे खलु, अरुणप्पह-अरुणकंत-सिटे य । अरुणज्झए य छट्टे, भूय-वडिंसे गवे कीले ॥ ५ ॥ शिवानन्दा-भद्रा-श्यामा, धन्या बहुला-पूषा-ऽग्निमित्राच । रेवती अश्विनी तथा फाल्गुनी च भार्याणां नोमानि ॥३॥ अवधिज्ञानं, पिशाचो माता-व्याधि-धनो-त्तरीयकं च । भार्या च सुव्रता दुव्रता निरुपसर्गको द्वौ ॥४॥ अरुणेऽरुणाभे खलु, अरुणप्रभा ऽरुणकान्त-शिष्टे च । अरुगध्वजे च षष्ठि भूता-ऽवतंसकौ गवः कीलः ॥५॥
भार्याओंके नाम-१ आनंद श्रावककी भार्या शिवानंदा २ कामदेवकी भार्या भद्रा ३ चुलनी पिताकी भार्या श्यामा ४ सुरादेवकी भार्या धन्या ५ चुल्लशतक को भार्या बहुला ६ कुंडकी. लिककी भार्या पूषा ७ सद्दालपुत्र की भार्या अग्निमित्रा ८ महाशतक की भार्या रेवती ९ नंदिनीपिता की भार्या अश्विनी और १० शालिनी पिताकी भार्या फाल्गुनी ॥३॥
उपसर्ग-१ आनंदको देवकृत उपसर्ग हुआ तथा अवधिज्ञान हुवा २ कामदेवको देवकृत पिशाच, गज और सर्पका उपसर्ग हुवा ३ चुलनीपिताको देवकृत उपसर्ग और माताने प्रतिबोधदिया ४ सुरादेवको देवकृत उपसर्ग, में देवने व्याधिकी धमकी दी ५ चुल्लशतकको देवकृत उपसर्ग में देवने धनहरण कियेजानेकी धमकीदी ६ कुंडकौलिकको देवकृत उपसर्ग, में देवद्वारा वस्त्र (दुपट्टा) और नाममुद्रिकाको अपहरण हुवा । ७ सद्दालपुत्रको देवकृत उपसर्ग, और उसे अपनी अग्निमित्रा नामकी सुबताभार्याने व्रतमें स्थिर किया ८ महाशतक को अपनी रेवती नामकी दुव्रता (दुराचारिणी) भार्या द्वारा उपसर्ग
और अवधिज्ञान ९-१० नंदिनीपिता और शालिनी पिता इन दोनोको कोई उपसर्ग नहीं हुवा ॥४॥
गत्यन्तर-दसोंही श्रावक संलेखना मरणसे सौधर्म नामके प्रथम देवलोकमें जहां उत्पन्न हुए उन विमानो के नाम-१ आनन्द श्रावक सौधर्म देवलोकमें अरुण नामके विमानमें उत्पन्न हुवा । २ कामदेव अरुणाभ विमानमें ३ चुलनीपिता अरुणप्रभ विमानमें ४ सुरा
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२४
१०
उपासकदशागसूत्रे चाली मट्टि असीई, सट्टी सट्ठी य सट्टि दससहस्सा । असीइ चत्ता चत्ता, वए एयाण य सहस्सा णं ॥६॥ बारस अट्ठारम चउ,-बीसं तिण्हंच अट्टरस नेयं ।
धन्नेण तिचउवीसं, बारस बारस य कोडीओ ॥७॥ चत्वारिंशत्, षष्टिः, अशीतिः, षष्टिः षष्टिश्च पष्टिदशपहस्राणि । अशीतिश्चत्वारि चत्वारि व्रज एतेषां च सहस्राणि ॥ ६ ॥ द्वादश-अष्टादश, चतुर्विंशतिः, त्रयाणां च, अष्टादश ज्ञेयाः ।
धनेन तिस्रः, चतुर्विंशतिः, द्वादश द्वादश च कोटयः ॥७॥ देव अरुणकान्त विमानमें ५ चुल्लशतक अरुणशिष्ट विमानमें ६ कुण्डकौलिक अरुणध्वज विमानमें ७ सद्दालपुत्र अझणभूत विमानमें ८ महाशतक अरुणाऽवतंस विमानमें ९ नंदिनीपिता अरुणगव विमानमें और १० शालिनीपिता अरुणकील नामके देवविमानमें उत्पन्न हुवा ।
वजसंख्या-गायोंके समुदायको व्रज कहते है। एक व्रजमें दस हजार गायें होती है। १ आनंद श्रावक के ४ चार गोकुल (४०००० गायें थीं)। २ कामदेव के ६ छ गोकुल(६०००० गायें)। ३ चुलिनी पिताके आठ गोकुल (८०००० गायें)। ४ सुरादेवके ६ छगोकल (६०००० गायें)। ५ पांचवें चुल्लशतक के ६ छ गोकल (६०००० गायें कुंडकौलिकके ६ छ गोकुल (६०००० गायें)। ७ सदालपुत्रके १ एक गोकुल (१०००० गायें)। ८ महाशतक के ८ आठ गोकुल (८०००० गायें) ९ नंदिनीपिता के ४ चार गोकुल (४०००० गायें) । और १० शालिनीपिता के ४ चार गोकुल (४०००० गायें) थीं॥६॥
वैभव परिमाण-१ आनंद श्रावक के बारहकोटि सुवर्णमुद्रा थीं (दीनारें) धन थों । २ कामदेव के अठारह कोटि दीनारें ३ चुलिनी पिताके चौवीसकोटि दीनारे ४ सुरादेव के अठारह कोटि दीनारें ५ चुल्लशतकके अठारह कोटि दीनारें ६ कुंडकौलिक के अठारह कोटि दीनारे ७ सदालपुत्र के तीन कोटि दीनारें ८ महाशतकके चौवीस कोटि दीनारें। ९ नंदिनी पिताके बारह कोटि दीनारें और शालिनी पिताके बारह कोटि दीनारेंथीं।॥७॥
५ बोलोकी मर्यादा इन दश श्रावकोंने की जिनमें से
१ वाहन(पगरखी आदि)२ वाहन ३ शयन ४ सचित्त और ५ द्रव्य इन पांच बोलोकी मर्यादा तो इसी सूत्र में इच्छापरिमाण विधिप्रकरणसे जान लेना। आरगाथामें निर्दिष्ट इक्कीस २१ बोलोकी मर्यादा इस प्रकार है
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२
१३
१७ ,
सङ्ग्रहगाथा:
उल्लण--दंतवण-फले, अभिंगणुव्वट्टणे सिणाणे य । वत्थ-विलेवण-पुप्फे, आभरणे धूव-पेजाए ॥ ८॥ भक्खोयण-सूव-घए सागे माहुरय जिमण-पाणे य ।
तंबोले इगवीसं, आणंदाईण अभिग्गहा ॥९॥ आर्द्रनयनिका-दन्तपवन-फले, अभ्यञ्जनोद्वर्तनयोः स्नाने च । वस्त्र-विलेपन-पुष्पे, आभरणे धूपपेययोः ॥ ८॥ भक्ष्यो-दन-सूप घृते शाके, माधुरकजेमन-पाने च । ताम्बूले, एकविंशतिरानन्दादोनामभिग्रहाः ॥९॥
१ उल्लणिया (आर्द्रनयनिका) विधिमें अंगपोंछने का तोलिया के सिवाय सबका त्याग २ दंतवन विधिमें गीली मधुयष्टि जेठीमधु के सिवाय सबका त्याग ३ फल बिधिमें मोटा आंवला के सिवाय सबका त्याग ४ अभ्यंग (तैलमर्दन) विधिमें शतपाकसहस्रपाक तैल के सिवाय सबका त्याग ५ उद्वर्तन (उबटना) विधिमें सुंगन्धियुक्त गेहूँ आदि के चूर्ण (आटे) के सिवाय सबका त्याग ६ मजनविधि (स्नान) में आठ बड़े कलशों के सिवाय सबका त्याग ७ वस्त्र विधिमें दो रूईसे बने वस्त्रों के सिवाय सबका त्याग ८ विलेपन विधिमें अगर चन्दनकुंकुमादिके विलेपन के सिवाय सबका त्याग ९ पुष्पविधिमें कमल और चमेली के पुष्पोंकी माला के सिवाय सबका त्याग १० आभरणविधिमें दो कुंडल और एक नाममुद्रा (अंगूठी) के सिवाय सबका त्याग ११ धूप विधिमें अगुरु लोबान के धूपके सिवाय सबका त्याग १२ भोजनपेय विधिमें मूग आदिदालोका झोल और चावल का मंड के सिवाय सबका त्याग १३ भक्ष्यविधिमें घेवर और खाजा पक्कान्नके सिवाय सबका त्याग १४ ओदनविधिमें कलमशालि (सांठी चावलो के भात) के सिवाय सबका त्याग १५ सूपविधिमें मूंग उडद
और मटर की दाल के सिवाय सबका याग १६ धृतविधिमें शरदऋतुके गौघृत के सिवाय सबका त्याग १७ शाक विधि में वथुवा चूचू तुंब (आलडी लौकी) शाक के सिवाय सबका त्याग १८ माधुरक विधिमें पालक के सिवा सबका त्याग १९ जेमन विधिमें खटाईसे भावित दाल शाक के सिवाय सबका त्याग २० पानीय विधिमें अन्तरिक्षोदक (माहेन्द्रजल जो वृष्टि के जलको पात्रो में संग्रह किया
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
११
उपासकदशाङ्गसूत्रे उडूं सोहम्मवरे लोलुए अहो उत्तरे य हिमवंते । पंचसए तह तिदिसिं, ओहिण्णाणं दसगणस्स
. ओही आणंदसयगो ॥१०॥ दसण-वय-सामाइय-पोसह पडिमाओ-अबंभ-सचित्ते
आरंभ-पेस-उहिट-वजए समणभूए य ॥ ११ ॥ इकारस पडिमाओ, वीसं परियाओ अणसणं मासे ।
सोहम्मे चउपलिया, महाविदेहमि सिज्झिहिइ ॥१२॥" इति ऊर्च सौधर्मवर लोलुपोऽधः, उत्तरे हिमवान् । पञ्चशतं तथा त्रिदिशि, अवधिः आनन्दशतकयोः ॥ १० ॥ दर्शन-व्रत-सामायिक पोषध-प्रतिमाः अब्रह्म-सचित्तआरम्भ-प्रेष्यो-द्दिष्ट वर्जकाः श्रमणीभूतश्च ॥ ११ ॥ एकादश प्रतिमाः, विंशतिः पर्यायाः, अनशनं मासः ।
सौधर्म चतुष्पल्यकाः, महाविदेहे सेत्स्यन्ति ॥१२॥” इति । जाय) के सिवाय सबका त्याग और २१ मुखवाल विधिमें कपूर कंकोल जातीफल एला लवंग इन पंच गंधद्रव्योंसे वासित ताम्बूल के सिवाय सबका त्याग ॥८-९॥
आनंद आदि दश श्रावको के इसप्रकार २१ सालों को मर्यादा या अभिग्रह जानना। श्रावकोंके अवधिज्ञान की विषय मर्यादा
आनंद और महाशतक इनदोनों श्रावको का अवधिज्ञान ऊर्ध्वदिशामें सौधर्म नामके प्रथम देव पर्यन्त अधोदिशामें लोलुप नामके प्रथम नरकावास पर्यन्त उनरदिशामें हिमवान पर्वतपर्यन्त त्रिदिशामें (पूर्व पश्चिम दक्षिण दिशामें) ५००-५०० योजन तक (लवणेसमुद्रमें) देखनेकी शक्ति जाननी. ॥१०॥
११ श्रावकों की प्रतिमाओं के नाम
१ दर्शनप्रतिमा २ व्रतप्रतिमा ३ सामापिक प्रतिमा ४ पौषधप्रतिमा ५पांच साल-प्रतिमा ६ कुशीलत्याग प्रतिमा ७ सचित्त वस्तु त्यागप्रतिमा ८ स्वयं आरंभ करनेका त्याग ९ दूसरोंसे प्रारंभ करवानेका त्याग १० उद्दिष्ट त्याग (अपने निमित्त किये गये भोजनादिमें अनुमोदन का त्याग) और ११ श्रमणीभुद प्रतिमा ॥११॥
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थप्रशस्तिः
॥ ग्रन्थप्रशस्तिः ॥ ( अनुष्टुप् ) देशस्य मेदपाटस्य राजधानी चिरन्तनी । ख्यातोदयपुराऽऽख्यास्ति, तस्या आसन्नवर्त्तिनि ॥१॥ प्रधानमन्त्रिणः श्रीमत्कोठारिजिमहाधियः । आडग्रामान्तिके गङ्गोद्भवोद्यानेऽतिम जुले ॥ २ ॥
२४५७
"
अश्व-संवर-भाषाऽ - ऽक्षि - सम्मिते वीरवत्सरे । मङ्गलेऽहनि सप्तम्यां तपस्ये धवले दले ॥ ३ ॥ उपासकदशाङ्गस्य व्याख्या सर्वोपयोगिनी । यत्नात्सन्दर्भिता - ऽगार, - धर्मसञ्जीवनी मेया ॥ ४ ॥
५२७
१ - मया = घासिलाले नेत्यर्थः
दशोंही श्रावकोने इन ग्यारह प्रतिमाओं को पालन किया और विसवर्ष श्रावकके व्रतोंकी पर्याय में रहकर अन्तसमय में एकामलका अनशन पूर्वरु समाधिकरण अंगीकार किया जिससे वे विधर्म नामके प्रथम देवलोक के विभिन्न विमानोंमें चारपत्योपम स्थितिवाले देव उत्पन्न हुए । आगे वे देवपर्याय पूर्णकरके महाविदेह क्षेत्र में मनुष्यपर्याय धारण करके तपस्या ( तप संजमकी आराधना) करके सिद्धगति को प्राप्त होवेंगे ॥ १२ ॥ | ग्रन्थप्रशस्ति ।
मेदपाट (मेवाड़) देशकी प्राचीन राजधानी उदयपुर है । उसके निकट || १ || आड़ ग्राममें श्रीमान् धीमान् प्रधानमन्त्री कोठारीजीका 'गंगोद्भव' नामक उद्यान है । वह अत्यन्त मनोहर है ॥ २ ॥ उस उद्यान में, चैत्र शुक्ला सप्तमी मंगलवार, वोर संवत् चौवीस सौ सत्तावन (२४५७) के दिन || ३ मैंने ( घासीलाल नामक मुनिने) सर्व साधारणके ગ્રન્થપ્રશસ્તી
मेवाड (मेहघाट) देशनी आशीन राज्धानी उदयपुर छे तेनी निउट (१) આડ ગામમાં શ્રીમાન્ ધીમાન્ પ્રધાનમંત્રી કાઠારીજીનું ગંગાદ્ભવ, નામનુ ઊદ્યાન છે. એ અત્યંત મનહર છે. (ર) એ ઉદ્યાનમાં ચૈત્ર સુદ સાતમ ને મ"ગળવાર, વીર સંવત્ ૨૪૫૭ને દિને (૩) મેં (ધાસીલાલ મુનિ) સર્વસાધારણુને ઉપયેગી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२८
उपासादशाङ्गमूत्रे टीका-निर्माण-काले र्यमुनिभिः सुस्थितोऽभवम् । साहाय्य-कारिणां तेषां नामानीमान्यनुक्रमात् ॥५॥
(वसन्ततिलका) शास्त्रानुचिन्तनपटुश्चटुलार्थसार
व्याख्यानदानकुशलो मृदुलस्वभावः । ज्ञानादि-सद्गुण-समर्जन दत्त-चित्त,
उत्साहवान्मुनि-मनोहरलालभिक्षुः ॥६॥ शास्त्रीय-तत्व-परिबोधन शान्ति-दान्ति
क्षान्ति-श्रितः सरल-निर्मलचित्तवृत्तिः । . वैराग्य-राज्य-कलनेन तपस्विराजः,
चारित्रशालि-मुनि-सुन्दरलालभिक्षुः ॥७॥ उपयोगी, श्रीउपासकदशाङ्ग सूत्रकी " अगारधर्मसञ्जीवनी " टोकाकी, यत्नसे रचना की-समाप्ति की ॥४॥ टीकाकी रचना करते समय मैं जिनजिन मुनियोंके साथ था, उन सहायता प्रदान करनेवाले मुनियोंके नाम अनुक्रमसे ये हैं ॥५॥
शास्त्रके विचारमें चतुर, चटुलार्थसार ( परमार्थसाधक ) व्याख्यान देने में कुशल, कोमलस्वभाववाले, ज्ञानादि सदगुणोंको प्राप्त करने में दत्तचित्त; उत्साही मुनि-मनोहरलालजी ॥६॥ मार्मिक शास्त्रीय ज्ञान, शान्ति, दान्ति (इन्द्रियनिग्रह) और क्षान्ति (क्षमा )से युक्त, सरल और निर्मल मनोवृत्तिवाले, वैराग्यरूपी राज्यको प्राप्त करनेके कारण तपस्विराज, चारित्रगुणसे सुशोभित मुनि सुन्दरलालजी ॥७॥ और શ્રી ઉપાસકદશાંગસૂત્રની “અગારધર્મસંજીવની “ ટીકાની, યત્ન કરીને રચના કરી–સમાપ્ત કરી (૪) ટીકાની રચના કરતી વખતે મને જે જે મુનિઓને સાથ મને હરે તે તે સહાયતા આપનારા મુનિઓનાં નામ અનુક્રમે આ પ્રમાણે છે. (૫)
શાસ્ત્રના વિચારમાં ચતુર, ચટુલાઈ સાર (પરમાર્થ સાધક) વ્યાખ્યાન આપવામાં કુશળ, કેમળ સ્વભાવવાળા. જ્ઞાનાદિ સગુણેને પ્રાપ્ત કરવામાં દત્ત ચિત્ત, ઉત્સાહી भुनि भना२ता (६) भ[भ शास्त्रीय ज्ञान, शान्ति, शान्ति (द्रियनिगड) અને ક્ષાતિ (ક્ષમા)થી યુકત, સરલ અને નિર્મલ મને વૃત્તિવાળા, વૈરાગ્યરૂપી રાજ્યને પ્રાપ્ત કરવાને કારણે તપસ્વિરાજ, સદ્દગુણેથી શેભિત મુનિ સુન્દરલાલજી (૭)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
ग्रन्थप्रशस्तिः
(आर्या) चरमः समीर-मल्लो, गुरुसेवायां समीर इव मल्लः । लघुरपि गुरुर्बुभूषु-यो बाल ब्रह्मचर्यमाचरति ॥८॥ केसरिवर इव वपुषा, वचसा यशसा च तेजसा ललितः। केसरिसिंहजिरासी, प्रधानसचिवोऽस्य मेदपाटस्य ॥९॥
( वसन्ततिलका ) सामादिनीति-निपुणो नृपति प्रियैषी, - तजः प्रधानसचिवो जनतोपकारी । कोठारिजिः प्रवचनी श्रित-पुत्र-पौत्रः,
साहाय्यमत्र कृतवान् बलवन्तसिंहः ॥१०॥ तीसरे सबसे छोटे मुनि समीरमल्लजी हैं । ये समीरमल्लजी गुरु-सेवामें समीर (पवन)के सदृश मल्ल तथा बालब्रह्माचारी हैं। इन्हीं कारणोंसे ये शरीरसंस्थानमें लघु होने पर भी गुरु (बडे) बन जाना चाहते हैं अर्थात् यह मुनि उत्साही-उन्नतिशील हैं ॥८॥ ____ इस मेवाडदेश के प्रधानमन्त्री केशरीसिंहजी थे। वे शरीरसे, वचनसे, यश (कीर्ति)से, और तेज (कान्ति)से ललित (सुन्दर ) श्रेष्ठ केशरी सिंह के समान थे ॥९॥ साम दाम दण्ड भेद नीतियोंमें निपुण, मेवाड़महीपतिके मंगलकी कामना करने वाले, प्रजाके उपकारी, प्रवचनके परिपालक, पुत्र-पौत्रोंसे सपन्न कोठारी बलवन्तसिंहजी उनके पुत्ररत्न हैं। इन्होंने इसमें प्रथम सहायता प्रदान की है ॥१०॥ ये बलवन्तसिंहजी અને ત્રીજા સૌથી નાના મુનિ સમીરમલજી છે. એ સમીરમલજી ગુરૂસેવામાં સમીર (પવન)ના જેવા મહલ તથા બાલબ્રહ્મચારી છે. એ કારણોથી એ શરીર-સંસ્થાનમાં લઘુ હોવા છતાં પણ ગુરૂ (મોટા) થઈ જવા ઈચ્છે છે અર્થાત આ મુનિ ઉત્સાહી અને उन्नतिशील छे. (८)
આ મેવાડના પ્રધાનમંત્રી કેશરીસિંહજી હતા. તે શરીરે, વચન, યશે (तिमे), अन तेरे (न्तिमे) eled (४२) श्रेष्ठ शरीसिना 24 ता. (૯) સામ-દામ-દંડ-ભેદની નીતિમાં નિપુણ, મેવાડ મહિપતિના મંગળની કામના કરવાવાળા, પ્રજાના ઉપકારી, પ્રવચનના પરિપાલક, પુત્ર પૌત્રએ કરીને સંપન્ન કે ઠારી બલવંતસિંહજી એમના પુત્ર રત્ન છે. એમણે આમાં પ્રથમ સહાયતા પ્રદાન કરી છે.(૧૦)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशाङ्गसूत्रे राज्य प्रजोभय हिताय सुनीति-धाराः,
सञ्चाल्य दीनजन-गोकुलरक्षणेन । ख्यातिं गतः प्रथितभारतपूर्वभावो; यो मेदपाट-नरपालकृपैकपात्रम् ॥ ११ ॥
( आर्या ) पृथ्वीराजजितनयो, साहबलालश्च मेघराजश्च । ज्येष्ठः साहबलालजि,-राजीवं धर्मतत्परः समभूत् ॥१२॥
(इन्द्रवज्रा भेदो बाणीच्छन्दः) शीलव्रतस्कन्धयुतो निशासु,
चतुर्विधाहारविवर्जकश्च । कालद्वयाऽवश्यककृत्प्रभूत,
सामायिकः साधुनिबद्धभावः ॥१३॥ कोठारि राज्य और प्रजा-दोनोंके हितके लिए सुनीतिकी धाराएँ (न्याय का प्रवाह और अच्छे कानूनोंकी दफाएँ) चालू करके प्रसिद्धिको प्राप्त हुए । मेवाड-महाराणाके ये अद्वितीय कृपापात्र है । इन्होंने भारतके प्राचीन रीति-रिवाजोंको प्रसिद्ध कर दिये हैं ॥११॥
पृथ्वीराजजी के साहबलालजी और मेघराजजी ये दो पुत्र हैं। इनमें बड़े पुत्र साहबलालजी जीवन- पर्यन्त धर्ममें तत्पर रहे ॥१२॥ शीलव्रतके खंधसे युक्त, रात्रि में चारों प्रकारके आहारका परिहार करनेवाले, प्रातः-सायं-दोनो-समय आवश्यक (प्रतिक्रमण) और बहुतसी सामायिकें करने वाले, साधुओंके प्रति सतत सद्भावना रखनेवाले ॥ १३ ॥ खेमेએ બલવંતસિહજી કોઠારી રાજ્ય અને પ્રજા–બેઉના હિતને માટે સુનીતિની ધારાઓ (ન્યાયનો પ્રવાહ અને સારા કાયદા કાનૂન) ચાલુ કરીને પ્રસિદ્ધિને પ્રાપ્ત થયાં. મેવાડ મહારાણના એ અદ્વિતીય કૃપાપાત્ર છે. એમણે ભારતના પ્રાચીન રીત शवाने प्रसिद्ध ४. छ. (११)
પૃથ્વીરાજજીના સાહબલાલજી અને મેઘરાજજી એ બે પુત્ર છે. એમાં મોટા પુત્ર સાહબલાલજી જીવન પર્યત ધર્મમાં તત્પર રહયાં હતાં. (૧૨) શીલવ્રતના રકંધથી યુકત. રાત્રિમાં ચારે પ્રકારના આહારને પરિહાર કરવા વાળા, પ્રાતઃ- સાયં બેઉ સમય આવશ્યક પ્રતિક્રમણ અને ઘણી સામાયિક કરવાવાળા, સાધુઓનાં ઉપર સર્વદા સદભાવના રાખવાવાળા (૧૩) ખેમેસરા (ખીરસરા) કુળરૂપી કમળને માટે સૂર્ય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
ग्रन्थप्रशस्तिः
५३१
( वसन्ततिलका )
खेमेसराकुलसरोज विकासभानुः, शुद्धो गुणी प्रवचनानुभवी सहिष्णुः । पर्वोत्सवादिषु च पोषधकृदद्वितीयं, साहायकं समतनोदिह मेघराज ॥१४॥ | ( अनुष्टुप् ) विशाल बोर्दियावंश, ध्वजो जैनाध्वमध्यगः । गम्भीरभावनो जज्ञे, विज्ञो गम्भीरमलजिः ॥ १५ ॥ ( आर्या ) तत्तनयौ धृतविनयौ, जज्ञाते फौजमल्लजिः प्रथमः । अपरो जुहारमलजि, रुभौ समौदार्य वीर्यगुणयुक्तौ ॥१६॥ ( रथोद्धता ) फौज मल्लजिरतिप्रसिद्धिमान्, देव-धर्म- गुरुभक्तिभाववान् । मन्जुलः सुकृतमार्गवर्धकः, शुद्धबुद्धिधृतधर्म धूर्वहः ॥१७॥
सरा (खींवसरा ) कुलरूपी कमलके लिए सूर्यके सदृश, शुद्ध, गुणी, शास्त्र के मर्मज्ञ, सहनशील, पर्वो और उत्सवोंके दिन पोषध करने वाले मेघराजजी दूसरे सहायक हैं ||१४||
विशाल बोर्दिया (बोरदिया) वंशकी ध्वजाके समान, जैनमार्गके मध्य में चलने वाले, गंभीर भावनासे युक्त विज्ञ गंभीरमलजी थे । ||१५|| उनके विनयवान पहले पुत्र फौज़मल्लजी और दूसरे जुहारमलजी हैं। ये दोनों उदारता और वीरता गुणों में समान हैं ॥ ६ ॥ फौजमलजी बहुत प्रसिद्ध, સમાન, શુદ્ધ, ગુણી; શાસ્ત્રના મજ્ઞ સહનશીલ પર્ધા અને ઉત્સવને દિને પોષધ કરવાવાળા મેઘરાજજી ખીજા સહાયક છે. (૧૪)
વિશાળ એદિયા (એરક્રિયા) વંશની ધ્વજા સમાન જૈન માર્ગની વચમાં ચાલવાવાળા, ગંભીર ભાવનાથી યુકત વિજ્ઞ ગંભીરમલજી હતા. (૧૫) તેમના વિનયવાન્ પહેલા પુત્ર ફૌજમલજી અને ખીજા જીહારમલજી છે. એ બેઉ ઉદારતા અને વીરતા ગુણુમાં સમાન છે. (૧૬) ફૌજમલજી ખૂબ પ્રસિદ્ધ, દેવ-ગુરૂ-ધર્માંમાં ભક્તિભાવ રાખવા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
उपासकदशास्त्रे (आर्या) प्रियधर्मा दृढधर्मा, मुनिराजानन्यभक्तिभावयुतः। सोऽयं जुहारमल्लजि, रपि साहाय्यं व्यधत्तेह ॥१८॥
देव, गुरु और धर्ममें भक्ति-भाव रखनेवाले, मंजुल (कोमल) स्वभावी, पुण्यमार्गको बढानेवाले, शुद्ध धर्म और घुद्धिकी धुराको धारण करते हैं ॥१७॥ प्रियधर्मी-धर्मप्रेमी, दृढधर्मी (धर्ममें दृढ), मुनिराजोंमें अनन्य भक्तिभाव पूर्ण जुहारमल्लजीने भी इस कार्य में सहायता प्रदान की है ॥१८॥
વાળા, મંજુલ (કમળ) સ્વભાવી પુણ્યમાર્ગને વધારનારા, શુદ્ધ ધર્મ અને બુદ્ધિની ધુરાને ધારણ કરે છે. (૧૭) પ્રિયધર્મી–ધર્મપ્રેમી, દૂધમ (ધર્મમાં દઢ), મુનિરાજનાં અનન્ય ભકિતરસથી પૂર્ણ જુહારમલજીએ પણ આ કાર્યમાં સહાયતા આપી છે(૧૮)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
અખિલ ભારત શ્વેતામ્બર સ્થાનક્વાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ
ગરેડીયાકુવા રેડ – ગ્રીન લેજ પાસે,
રાજ કે ૮.
દાનવીરોની નામાવલી
શરૂઆત તા. ૧૮-૧૦-૪૪ થી તા. ૨૦-પ-૧૧ સુધીમાં
દાખલ થયેલ મેમ્બરેનાં મુબારક નામે.
લાઈફ મેમ્બરનું ગામવા રકકાવારી લિસ્ટ,
(ભેટની રકમ, આપનારનું તથા રૂા. ર૫૦ થી ઓછી રકમ ભરનારનું નામ આ યાદીમાં સામેલ કરેલ નથી.)
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
આઘમુરબ્બીશ્રીઓ – ૧૪
નંબર
નામ
અમદાવાદ ૫૦૦૦
(ઓછામાં ઓછી રૂા. ૫૦૦૦ની રકમ આપનાર)
ગામ રૂપિયા ૧ શેઠ શાંતીલાલ મંગળદાસભાઈ જાણીતા મીલમાલીક અમદાવાદ ૧૫૦૦૦ ૨ શેઠ હરખચંદ કાળીદાસભાઈ વારીયા હા. શેઠ
લાલચંદભાઈ. જેચંદભાઈ નગીનભાઈ વૃજલાલભાઈ તથા વલભદાસભાઇ
ભાણવડ ૬૦૦૦ ૩ કેડારી જેચંદ અજરામર હા. હરગોવિંદભાઈ જેચંદભાઈ રાજકેટ પરપ૧ ૪ શેઠ ધારશીભાઈ જીવનભાઈ
બારસી ૫૦૦૧ ૫ સ્વ પિતાશ્રી છગનલાલ શામળદાસના સ્મરણાર્થે
હા. શ્રી ભેગીલાલ છગનલાલભાઈ ભાવસાર અમદાવાદ ૧૦૨૫૧ ૬ સ્વ શેઠ દિનેશભાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ કાંતિલાલ મણીલાલ જેશીંગભાઈ ૭ શેઠ આત્મારામ માણેકલાલ હ. શેઠ.
ચીમનલાલભાઈ શાંતીલાલભાઈ તથા પ્રમુખભાઈ અમદાવાદ ૬૦૦૧ ૮ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણું અને શ્રી કડવીબાઈ વિરાણું
સમારક ટ્રસ્ટ હા. શેઠ શામજી વેલજી વીરાણું રાજકેટ ૫૦૦૦ ૯ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણું અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણી
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. માતુશ્રી કડવીબાઈ વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૧૦ શેઠ પાચાલાલ પીતાંબરદાસ
અમદાવાદ પ૨૫૧ ૧૧ શાહ રંગજીભાઈ મેહનલાલ
અમદાવાદ ૫૦૦૧ ૧૨ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણું અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણ
સ્મારક ટ્રસ્ટ હા. દુર્લભજીભાઈ શામજીભાઈ વીરાણી રાજકોટ ૫૦૦૦ ૧૩ શ્રી શામજી વેલજી વીરાણી અને શ્રી કડવીબાઈ વિરાણું
સ્મારકટ્રસ્ટ હા. શ્રીમતિ મણીકુંવરબેન દુર્લભજી વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ ૧૪ શ્રી શામજી વેલજી વિરાણુ અને શ્રી કડવીબાઈ વીરાણું
મારક ટ્રસ્ટ હા. છોટાલાલ શામજી વીરાણી રાજકેટ ૫૦૦૦ નેટ – ઘાટકે પરવાળા શેઠ માણેકલાલ એ. મહેતા તરફથી અમદાવાદમાં પાલડી
બસ સ્ટેન્ડ પાસે પ્લોટ નં. ૨૫૦ વાળી ૬૯૮ ચે. વાર જમીન સમિતિને ભેટ મળેલ છે. અને જેનું રજીસ્ટર તા. ૨૩-૩-૬૦. રેજ થઈ ગયેલ છે.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ
મુરબ્બીશ્રીઓ-૨૪
(ઓછામાં ઓછી રૂ. ૧૦૦૦ ની રકમ આપનાર) નંબર
ગામ રૂપિયા ૧ વકીલ જીવરાજભાઈ વર્ધમાન કે ઠારી હા. કહાનદાસભાઈ તથા વેણીલાલભાઈ કે ઠારી
જેતપુર ૩૬૦૫ ૨ દેશી પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ
રાજકોટ ૩૬૦૪ ૩ મહેતા ગુલાબચંદ પાનાચંદ
રાજકેટ ૩૨૮લા૪ મહેતા માણેકલાલ અમુલખરાય
ઘાટકોપર ૩૨૫૦ પ સંઘવી પીતામ્બરદાસ ગુલાબચંદ
જામનગર ૩૧૦૧ ૬ શેઠ લલ્લુભાઈ ગોરધનદાસ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ હ. શેઠ વાડીલાલ લલુભાઈ
અમદાવાદ ૨૫૦૦ ૭ નામદાર ઠાકોર સાહેબ લખધીરસિંહજી બહાદુર મોરબી ૨૦૦૦ - શેઠ હેરચંદ કુંવરજી હા. શેઠ ન્યાલચંદ લહેરચંદ સિદ્ધપુર ૨૦૦૦ ૯ શાહ છગનલાલ હેમચંદ વસા હા. મેહનલાલભાઈ તથા મોતીલાલભાઈ
મુંબઈ ૨૦૦૦ ૧૦ શ્રી સ્થાકવાસી જૈન સંઘ હા. શેઠ ચન્દ્રકાંત વીકમચંદ મેરબી ૧૯૬૩ ૧૧ મહેતા સમચંદ તુલસીદાસ તથા તેમનાં ધર્મપત્નિ અ. સૌ. મણગૌરી મગનલાલ
રતલામ ૨૦૦૦ ૧૨ હેતા પિપટલાલ માવજીભાઈ
જામજોધપુર ૧૫૦૨ ૧૩ દેશી કપુરચંદ અમરશી હા. દલપતરામભાઈ જામજોધપુર ૧૦૦૨ ૧૪ બગડીયા જગજીવનદાસ રતનશી
દામનગર ૧૦૦૨ ૧૫ શેઠ માણેકલાલ ભાણજીભાઈ
પોરબંદર ૧૦૦૧ ૧૬ શ્રીમાન ચંદ્રસિંહજી સાહેબ મહેતા (રેલ્વે મેનેજર) કલકત્તા ૧૦૦૧ ૧૭ મહેતા સેમચંદ નેણસીભાઈ [કરાંચીવાળા]
મોરબી ૧૦૦૧ ૧૮ શાહ હરિલાલ અનોપચંદ
ખંભાત ૧૦૦૧ ૧૯ મેદી કેશવલાલ હરીચંદ્ર
અમદાવાદ ૧૦૦૧ ૨૦ કેકારી છબીલદાસ હરખચંદ
૧૦૦૦ ૨૧ કે ઠારી રંગીલદાસ હરખચંદ
ભાવનગર ૧૦૦૦ ૨૨ શાહ પ્રેમચંદ માણેકચંદ તથા અ. સૌ. સમરતબેન અમદાવાદ ૧૦૦૩ ૨૩ એક જૈન ગૃહસ્થ
અમદાવાદ ૨૪૨૫ ૨૪ શેઠ કરમસી જેઠાભાઈ સે મૈયા હ, અ. સૌ. સાકરબેન મુંબઈ ૧૦૦૦
મુંબઈ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
નામ
|
પ૦૨
૫૦૧
સહાયક મેમ્બર-૯૬
(ઓછામાં ઓછી રૂા. ૫૦૦ ની રકમ આપનાર) નંબર
ગામ રૂપિયા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ ઝુંઝાભાઈ વેલશીભાઈ વઢવાણ શહેર ૭૫૦ ૨ શેઠ નરોત્તમદાસ ઓઘડભાઈ
જેરાવનગર ૭૦૦ ૩ શેઠ રતનશી હીરજીભાઈ હા. ગોરધનદાસભાઈ
જામજોધપુર પપપ ૪ બાટવીયા ગીરધર પરમાણંદ હા. અમીચંદભાઈ ખાખીજાળીયા પર૭ પ મોરબીવાળા સંઘવી દેવચંદ નેણશીભાઈ તથા તેમનાં ધર્મપત્ની
અ. સ. મણીબાઈ તરફથી હા. મુળચંદ દેવચંદ સંઘવી મલાડ ૫૧૧ ૬ વેરા મણીલાલ પિપટલાલ
અમદાવાદ ૫૦૨ ૭ ગેસલીયા હરીલાલ લાલચંદ તથા ચંપાબેન ગેસલીયા ૮ શાહ મનહરલાલ પ્રાણજીવનદાસ
મુંબઈ ૫૦૧ ૯ શેઠ ઈશ્વરલાલ પુરુષોત્તમદાસ ૧૦ શેઠ ચંદુલાલ છગનલાલ
૫૦૧ ૧૧ શાહ શાંતિલાલ માણેકલાલ
* ૫૦૧ ૧૨ શેઠ શીવલાલ ડમરભાઈ (કરાંચીવાળા)
લીંમડી ૫૦૧ ૧૩ કામદાર તારાચંદ પિપટલાલ ધેરાજીવાળા
રાજકેટ ૫૦૦ ૧૪ મહેતા મેહનલાલ કપુરચંદ ૧૩ શેઠ ગોવિંદજીભાઈ પોપટભાઈ ૧૬ શેઠ રામજી શામજી વીરાણી ૧૭ સ્વ. પિતાશ્રી નંદાજીના સ્મરણાર્થે હા. વેણીચંદ શાંતિલાલ
(જાબુવાળા) મેઘનગર ૫૦૧ ૧૮ શ્રી સ્થા. જૈનસંઘ હા. શેઠ ઠાકરશી કરશનજી
થાનગઢ ૫૦૦ ૧૯ શેઠ તારાચંદ પુખરાજજી
ઔરંગાબાદ ૫૦૦ ૨૦ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
,, ૫૦૦ ૨૧ મહેતા મુળચંદ રાઘવજી હા. મગનલાલભાઈ તથા દુર્લભજીભાઈ ધ્રાફા ૭૫૦ ૨૨ શેઠ હરખચંદ પુરૂષોત્તમ હા. ઈન્દુકુમાર
ચેરવાડ ૫૦૦ ૨૩ , કેશરીમલજી વસ્તીમલજી ગુગલીયા
મલાડ ૫૦૧ ૨૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. બાટવીયા અમીચંદ ગીરધરભાઈ ખાખીજાળીયા ૫૦૧ ૨૫ શ્રી ખીમજીભાઈ બાવાભાઈ હા. કુલચંદભાઈ ગુલાબચંદભાઈ,
નાગરદાસભાઈ જમનાદાસભાઈ મુંબઈ ૫૦૧
૫૦૦
૫૦૦
૫૦૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦૧
9
૫૦૧
૨૬ શેઠ મણીલાલ મોહનલાલ ડગલી હા. મુળજીભાઈ મણીલાલભાઈ મુંબઈ ૫૦૧ ૨૭ સ્વ કાંતીલાલભાઈના સમરણાર્થે હા. શેઠ બાલચંદ સાકરચંદ , ૫૦૧ ૨૮ કામદાર સ્તીલાલ દુર્લભજી (જેતપુરવાળ
, ૫૦૧ ૨૯ શાહ જયંતીલાલ અમૃતલાલ
શીવ ૫૦૧ ૩૦ વેરા મણીલાલ લક્ષ્મીચંદ ૩૧ શેઠ ગુલાબચંદ ભુદરભાઈ તથા કસ્તુબેન હા. ભાઈ અનોપચંદ ખારરેડ ૫૦૧ ૩ર મહાન ત્યાગી બેન ધીરજકુંવર ચુનીલાલ મહેતા
ધ્રાફા ૫૦૧ ૩૩ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
ધ્રાફા ૧૦૧ ૩૪ શ્રી મગનલાલ છગનલાલ શેઠ
રાજકોટ ૫૦૧ ૩૫ શેઠ ચતુરદાસ ઠાકરશી તથા અ. સૌ નંદકુવરબેન
જામનગર ૫૦૩ ૩૬ શેઠ દેવચંદ અમરશી (બેન ધીરજકુંવરની દીક્ષા પ્રસંગે ભેટ) ભાણવડ ૫૦૧ ૩૭ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ (બેન ધીરજકુંવરની દીક્ષા પ્રસંગે ભેટ) ભાણવડ ૫૦૧ ૩૮ વકીલ વાડીલાલ નેમચંદ શાહ
વીરમગામ ૫૦૧ ૩૯ મહેતા શાન્તિલાલ મણીલાલ હા. કમળાબેન મહેતા અમદાવાદ ૨૫૬ ૪૦ શ્રીયુત લાલચંદજી તથા અ. સૌ. ધીસાબેન ૪૧ મેહનરાજજી મુકુનચંદજી બાલીયા
અમદાવાદ ૫૦૧ ૪ર સ્વ. શેઠ ઉકાભાઈ ત્રીભવનદાસના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્ની
લમીબાઈ ગીરધર તરફથી હા. મરઘાબેન તથા મંગુબેન અમદાવાદ ૫૦૧ ૪૩ પારેખ જયંતીલાલ મનસુખલાલ રાજકેટવાળા હા. વિનુભાઈ , ૫૦૧ ૪૪ શ્રીયુત શેઠ લાલચંદજી મીશ્રીલાલજી
, ૫૦૧ ૪૫ શ્રી સ્થા જૈન સંઘ
વાંકાનેર ૫૦૧ ૪૬ શ્રી સ્થા જૈન સંઘ
બેટાદ ૫૦૧ ૪૭ શેઠ ગુદડમલજી શેષમલજી જેવર
(બાર) પીપળગાંવ ૫૦૧ ૪૮ સ્વ. તુરખીયા લહેરચંદ માણેકચંદના સ્મરણાર્થે તેમના
ધર્મપત્ની જીવતીબાઈ તરફથી હા. ભાઈ જયંતીલાલ તથા પૂનમચંદભાઈ
વડોદરા ૫૦૧ ૪૯ શાહ અચળદાસ શુકનરાજજી હા. શેઠ શુકનરાજજી અમદાવાદ ૫૦૧ ૫૦ ભાવસાર ખેડીદાસ ગણેશભાઈ
ધંધુકા ૧૦૧ ૫૧ અ સૌ. હીરાબેન માણેકલાલ મહેતા
ધાટકેપર ૫૦૧ પર મહેતા શાંતીલાલ મગનલાલ તથા અ.સૌ. પદમાવતી
શાંતિલાલ મહેતા અમદાવાદ ૫૦૦ ૫૩ શેઠ હીરાચંદજી વનેચંદજી કટારીયા
હુબલી ૧૦૧ ૫૪ શેઠ છોટુભાઈ હરગોવિંદદાસ કટેરીવાળા
મુંબઈ ૫૦૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫ પારેખ રતિલાલ નાનચંદ મેરબીવાળા તરફથી તેમના
પિતાશ્રી નાનચંદ ગોવિંદજીના સ્મરણાર્થે તથા તેમનાં ધર્મપત્ની અ.સૌ. વસંત બહેનના અઠાઈતપ નિમિત્તે હા ભુપતલાલ રતિલાલ
અમદાવાદ પાર ૫૬ સ્વ. શાહ ત્રીવનદાસ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની
શીવકુંવરબાઈ તરફથી હા. રતીલાલ ત્રીજોવનદાસ શાહ અમદાવાદ ૫૧૧ ૫૭ શ્રીમાન નાથાલાલ માણેકચંદ પારેખ
મુંબઈ (માટુંગા) ૫૦૧ ૫૮ શ્રી લીંમડી સંપ્રદાયના ગચ્છાધીપતિ. પૂ. આચાર્ય મહારાજશ્રી લાધાજી સ્વામીના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ જેશીંગભાઈ પાચાલાલ (મહારાજ શ્રી છોટાલાલજી સદાનંદીના ઉપદેશથી)
અમદાવાદ ૫૦૧ ૫૯ સ્વ. શ્રી વિનયમૂતિ શ્રી લક્ષ્મીચંદજી મહારાજના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ જેશીંગભાઈ પોચાલાલ (મહારાજશ્રી છોટાલાલજી સદાનંદીના ઉપદેશથી)
અમદાવાદ ૫૦૧ ૬૦ બા બ્ર. પ્રભાવતીબેન કેશવલાલ ઉજજેનવાળા તરફથી તેમની દીક્ષા પ્રસંગે
વીરમગામ પપ૧ ૬૧ શેઠ શ્રીયુત હરજીવનઠાસ રાયચંદ હા. છબીલદાસ હરજીવન અમદાવાદ ૫૦૧ ૬૨ શેઠ પિપટલાલ હંસરાજ તથા દિવાળીબેનના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ બાબુલાલ પિપટલાલ
અમદાવાદ ૫૦૨ ૬૩ અ. સૌ. લીલાવંતીબેન ઈશ્વરલાલ
અમદાવાદ ૫૦ ૨ ૬૪ હેમાણુ પ્રભુદાસ ભાણજી
કલકત્તા ૫૫૧ ૬૫ કઠારી પોપટલાલ ચત્રભુજભાઈ
સુરેન્દ્રનગર ૫૦૦ ૬૬ શેઠ લક્ષ્મણદાસ સજરામ
અમદાવાદ ૫૦૧ ૨૭ શ્રી સ્થા. જૈન મોટા સંઘ
રાજકેટ ૫૦૧ ૬૮ શેઠ ચાંદમલ બીરચંદ
નાસિક સીટી ૫૦૧ ૬૯ ઝવેરી માણેકચંદજી પન્નાલાલ છજલાણી હ. ધનવંતીબેન તથ કિરણબેન
દિલહી ૫૦૧ ૭. શેઠ હંસરાજજી પૂર્ણમલજી કાંકરીયા
ગોગાળાવ ૫૦૧ ૭૧ શ્રી છે. સ્થા. જૈન સભા
કલકત્તા ૫૦૧ ૭૨ શેઠ તેજસિંહજી ફતેહલાલજી છાજેડ
ઉદેપુર ૫૦૧ ૭૩ શેઠ રતનચંદ લક્ષ્મીચંદ
મુંબઈ ૫૦૦ ૭૪. શાહ ઉમરશી ભીમશીભાઇ (સ્વ. પિતાશ્રી ભીમશીભાઈ
તથા માતુશ્રી પાલીબાઈ તથા ધર્મપત્ની પાનબાઈના સ્મરણાર્થે) મુંબઈ ૫૫૨.
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫ શાહે શામલભાઇ અમરસીભાઈ ૭૬ મહેતા ચન્દ્રકાન્ત નૌતમલાલ
૭૭ શેઠે ભીખચંદ્ર લાલચંદ્ર
૭૮ બેન મેાહનીએન મહેતા
૭૯ શ્રીમતી માંથીબેન નવલચંદ શાહ હુ. મેાતીબેન
૮૦ શ્રીમતી વિમલાજી સૂરજમલ મહેતા
૮૧ ઉદાણી નિહાલચંદ્ર હાકેમચંદ્ર વકીલ બી. એ. એલ. એલ. મી.
૮૨ સ્વ. કાઠારી મગનલાલજી કુન્દેનમલજી ના સ્મરણાર્થે હ. તેમનાં ધર્મપત્ની રાજકુ વરબેન
૮૩ શેઠ મેાહનલાલજી મંછાલાલજી હસ્તે રમણીકલાલજી (પૂજ્ય મુનિશ્રી ક્રૃતેચંદ મ. ના શિષ્ય પ. મુનિશ્રી કનૈયાલાલજી મ. ના ઉપદેશથી)
૮૪ શેઠ કનૈયાલાલજી સોહનલાલજી કાવેર્ડિયા
૮૫ શેઠ પ્રતાપમલજી કપુરચંદજી સાંઢેરાવવાળા (પૂજ્ય ફતેચંદજી મ. ના શિષ્ય મિશ્રીલાલજી મ. ના શિષ્ય ચાંદમલજી મ. ના ઉપદેશથી)
૮૬ શ્રીમાન લાલાજી રોશનલાલજી સમન્દરલાલજી હું, મેાતીલાલજી
૮૭ શ્રીમાન સૂરમલજી દલીચંદજી સાંકરિયા ( પૂ. મ. શ્રી સ્વામીદાસજીના સંપ્રદાય પૂ. મ. શ્રી ફતેહુચંદજી મ. ના શિષ્ય પ'. મુની શ્રી કનૈયાલાલજી મ. ના. ઉપદેશથી
૮૮ સ્વ. ગરીશ’કર કાળીદાસ દેસાઈના સ્મરણાર્થે હસ્તે ભૂપતલાલ ગોરીશ કર
૮૯ શેઠ સાહેબ શ્રી નભેરામભાઈ હંસરાજભાઈ કમાણી
અમદાવાદ ૫૦૨
મુખઇ ૫૦૧ પીપલગામ ૫૦૧
મુંબઈ ૫૦૧
લીમડી સૌરાષ્ટ્ર પ૦૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
એલગામ ૫૦૧
રાજકોટ ૫૧
સતારા ૫૦૧
જયપુર ૫૦૧
ધારડી ૫૦૧
અમદાવાદ ૫૦૧
ખડાત ૫૦૧
સાંઢરાવ ૫૦૧
ઈદ્વાર ૫૦૧
જમશેદપુર ૫૦૧
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ સ્વ. મહારાજ શ્રી ધનદેવીજી મ. સા.ના સ્મરણાર્થે સ્વ. ખૂબચંદજી
સંખવાલના ધર્મપત્ની શ્રીમતી જયદેવી તરફથી ( મહાસતીજી
શ્રી સુદર્શનામતિજી તથા કુલમતીજીના ઉપદેશથી ) દિલ્હી ૫૦૧ ૯૧ શ્રીમાન લાલાજી કપુરચંદજી બેથરાના ધર્મપત્ની શ્રીમતી વસંતદેવી
હ. લાલા રાજમલજી હેમચંદજી તરફથી (મહાસતીજી શ્રી
સુદર્શનામતિજી તથા ફૂલમતિજી મહાદેવીના ઉપદેશથી) દિલ્હી ૫૦૧ ૯૨ સ્વ. મહાસતિજી શ્રી દ્રૌપતાદેવીજી મ. સા. ના સ્મરણાર્થે
શ્રી એસ. એસ. જૈન મહિલા સંઘ તરફથી ( અનેક ગુણ લંકૃત મહાસતિજી શ્રી મોહનદેવજી મ. સા. ની પ્રેરણાથી) દિહી ૫૦૧
૯૩ સ્વ. લક્ષમીચંદજી ના સ્મરણાર્થે નગિનાદેવી સુજતીના તરફથી હસ્તે સંઘવી હેમંતકુમાર જેને
દિલ્હી ૫૦૧ ૯૪ સ્વ. પિતાશ્રી લાલા જવેરી ઘનેમલજી સુજતી ના સ્મરણાર્થે હસ્તે શ્રીમતી નગીનાદેવી
દિલ્હી પ૧ ૫ લાલાજી કસ્તુરચન્દજી ખુશાલચંદજી સંચેતી હ. જ્ઞાનચંદજી ખુશાલચંદજી સંચેતી
અલવર ૫૦૧ ૯૬ સ્વ. પૂજ્ય પિતાશ્રી દુર્લભજી સેમચંદ દફતરી હ. ગૌરીશંકર દુર્લભજી દફતરી
મુંબઈ ૫૦૦
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮૧ લાઈફ મેમ્બર
અમદાવાદ તથા પર
૨૫૧
૧ ગીરધરલાલ કરમચંદ
૨૫૧ ૨ શેઠ ઇટાલાલ વખતચંદ હા. ફકીરચંદભાઈ
૨૫૧ ૩ શાહ કાંતિલાલ ત્રીભોવનદાસ
૨૫૧ ૪ શાહ પિટલાલ મેહનલાલ
૨૫૧ ૫ શેઠ પ્રેમચંદ સાકરચંદ
૨૫૦ ૬ શાહ રતીલાલ વાડીલાલ
૨૫૧ ૭ શેઠ લાલભાઈ મંગળદાસ
૨૫૧ ૮ સ્વ. અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હા. કાનજીભાઈ અમૃતલાલ દેસાઈ ૨૫૧ ૯ શાહ નટવરલાલ ચંદુલાલ
૨૫૧ ૧૦ શાહ નરસિંહદાસ ત્રીભવનદાસ
૨૫૧ ૧૧ શાહ બીપીનચંદ્ર તથા ઉમાકાંત ચુનીલાલ ગોપાણી ૧૨ શ્રી શાહપુર દરિયાપુરી આઠકટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય
હા. વહીવટ કર્તા શેઠ ઈશ્વરલાલ પુરુષોત્તમદાસ ૧૩ શ્રી છીપાળ દરીયાપુરી આઠકેટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ ચંદુલાલ અચરતલાલ
૨૫૧ ૧૪ શાહ ચીન ભાઈ બાલાભાઈ C/o. શાહ બાલાભાઈ મહાસુખલાલ ૨૫૧ ૧૫ શાહ ભાઈલાલ ઉજમશી
૨૫૧ ૧૬ શ્રી સુખલાલ ડી. શેઠ હા. ડો. કુ. સરસ્વતીબેન શેઠ
૨૫૧ ૧૭ શ્રી સૌરાષ્ટ્ર સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ કાંતિલાલ જીવણલાલ
૨૫૧ ૧૮ મેદી નાથાલાલ મહાદેવદાસ
૨૫૧ ૧૯ શાહ મેહનલાલ ત્રીકમલાલ
૨૫૧ ૨૦ શ્રી જીકેટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ પિયાલાલ પિતાંબરદાસ ૨૫૧ ૨૧ દેશાઈ અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હા. ભાઈલાલ અમૃતલાલ ૨૫૧ ૨૨ શાહ નવનીતરાય અમુલખરાય
૨૫૧ ૨૩ શાહ મણીલાલ આશારામ
૨૫૧ ૨૪ શેઠ ચીનુભાઈ સાકરચંદ
૨૫ ૨૫ શાહ વરજીવનદાસ ઉમેદચંદ
૨૫૧ ૨૬ શાહ રજનીકાંત કસ્તુરચંદ ,
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૨૭ સંઘવી જીવણલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૨૮ શાહ શાંતિલાલ મોહનલાલ ધ્રાંગધ્રાવાળા
૨૫૨ ૨૯ અ. સૌ. બેન રતનબેન નાદેચા હા. શેઠ ધુવાજી ચંપાલાલજી ૨૫૧ ૩ઠ શાહ હરિલાલ જેઠાલાલ ભાડલાવાળા
૨૫૧ ૩૧ શ્રી સરસપુર દરીયાપુરી આઠ કેટી સ્થા. જૈન ઉપાશ્રય - હા. ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૩૨ શેઠ પુખરાજજી સમતીરામજી પુનમિયા સાદળીવાળા
૨૫૧ ૩૩ સ્વ. પિતાશ્રી જવાહરલાલજી તથા પૂ. ચાચાજી હજારીગલ.
બરડીયાના સ્મરણાર્થે હા. મુળચંદ જવાહરલાલજી બરડીયા ૩૪ રવ. ભાવસાર બબાભાઈ ( મંગળદાસ ) પાનાચંદના સ્મરણાર્થે હા. તેમના ધર્મ પત્ની પુરીબેન
૨૫૧ ૩૫ સ્વ. પિતાશ્રી રવજીભાઈ તથા સ્વ. માતુશ્રી મુળીબાઈના સ્મરણાર્થે હા. કક્કલભાઈ કોઠારી
૩૦૧ ૩૬ ભાવસાર કેશવલાલ મગનલાલ
૨૫૧ ૩૭ શાહ કેશવલાલ નાનચંદ જાખડાવાળા હા. પાર્વતીબેન
૨પ૧ ૩૮ શાહ જીતેન્દ્રકુમાર વાડીલાલ માણેકચંદ રાજસીતાપુરવાળા
૨૫૧ ૩૯ શ્રી સાબરમતી સ્થા. જૈન સંધ હ. શેઠ મણીલાલભાઈ
૨૫૦ ૪૦ ભાવસાર છોટાલાલ છગનલાલ
૨૫૧ ૪૧ ભાવસાર શકરાભાઈ છગનલાલ
૨૫૧ ૪૨ અ. સૌ. બેન જીવીબેન રતિલાલ હા. ભાવસાર રતિલાલ હરગોવિંદદાસ ૨૫૧ ૪૩ ભાવસાર ભેગીલાલ જમનાદાસ પાટણવાળા
૨૫૧ ૪૪ સંઘવી બાલુભાઈ કમળશી તથા તેમનાં ધર્મપત્નીઓ અ. સૌ. ચંપાબેન તથા વસંતબેન તરફથી
૨૫૧ ૪૫ અ. સૌ. વિદ્યાબેન વનેચંદ દેસાઈ વર્ષીતપ તથા અઠાઈ પ્રસંગે હા. ભુપેન્દ્રકુમાર વનેચંદ દેસાઈ
૪૧૭ ૪૬ શાહ નટવરલાલ ગોકળદાસ
૨૫૧ ૪૭ અ. સૌ. સરસ્વતીબેન મણિલાલ છગનલાલ
૩૫૧ ૪૮ અ. સૌ. કંકુબેન (ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલના ધર્મપત્ની) ૪૯ અ. સૌ. સવિતાબેન (જયંતીલાલ ભોગીલાલનાં ધર્મપત્ની) ૫૦ અ. સૌ. શાંતાબેન (દીનુભાઈ ભેગીલાલનાં ધર્મપત્ની).
અ. સૌ. સુનંદાબેન (રમણભાઈ ભેગીલાલનાં ધર્મપત્ની)
૨૫૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
પર શેઠ હરાજી રૂગનાથજીના સ્મરણાર્થે હા. વાગમલજી રૂગનાથજી ૫૩ શેઠ મણીલાલ બોઘાભાઇ ૫૪ પટવા સુમેરમલજી અનેપચંદજી જોધપુરવાળા ૫૫ સ્વ. માણેકલાલ વનમાળીદાસ શેઠના સમરણાર્થે
હા. રમણલાલ માણેકલાલ પ૬ વ. શાહ ધનરાજજી ખેમરાજજીનાં સ્મરણાર્થે હા કનૈયાલાલ ધનરાજજી
૩૦૧ ૫૭ શ્રી સારંગપુર દ. આ. કે. સ્થા. જૈન સંઘ
હા. શાહ રમણલાલ ભગુભાઈ ૨૫૧ ૫૮ દેશી હરજીવનદાસ જીવરાજ તથા લમીબાઈ લહેરચંદના સ્મરણાર્થે
હા. દેશી મનહરલાલ કરશનદાસ મુળીવાળા ૫૯ શાહ પુનમચંદ ફતેહચંદ ૬૦ શ્રીયુત ચતુરભાઈ નંદલાલ ૬૧ શ્રીયુત અમૃતલાલ ઈશ્વરલાલ મહેતા
૨૫૧ ૬૨ શાહ જાદવજી મેહનલાલ તથા શાહ ચીમનલાલ અમુલખભાઈ ૨૫૧ ૬૩ અ. સા. બેન લાભુબેન મગનલાલ હા. શાહ અમૃતલાલ ધનજીભાઈ
વઢવાણ શહેરવાળા ૩૦૧ ૬૪ એ. સી. બેન કાન્તાબેન ગોરધનદાસ (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી) ૨૫૧ ૨૫ દેશી કુલચંદ સુખલાલભાઈ બોટાદવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. દેશી છબીલદાસ ફુલચંદભાઈ ૨૫૧ ૬૬ લાલાજી રામકુંવરજી જન
૨૫૧ ૬૭ શેઠ છોટાલાલ ગુલાબચંદ પાલનપુરવાળા
૨૫૧ ૬૮ શાહ ધીરજલાલ મોતીલાલ
૨૫૧ ૬૯ સંઘવી સૂર્યકાંત ચુનીલાલ સ્મરણાર્થે
હા. સંઘવી જીવણલાલ ચુનીલાલ ૨૫૧ ૭૦ ભાવસાર મેહનલાલ અમુલખરાય
૨૫૧ ૭ મહેતા મૂળચંદ મગનલાલ
૨૫ ૭૨ વૈઘ નરસિંહદાસ સાકરચંદનાં ધર્મપત્ની રેવાભાઇના સ્મરણાર્થે
હા. હરીલાલ નરસિંહદાસ ૭૩ શાહ કુલચંદભાઈ મુલચંદ હા. હસમુખભાઈ કુલચંદભાઈ
૨૫ ૭૪ શેઠશ્રી મિશ્રી લાલજી જવાહરલાલજી બરડીયા
૨૫૧ ૭૫ શાહ લલુભાઈ મગનભાઈ ચૂડાવાળા હા. જશવંતલાલ લલ્લુભાઈ ૩૦૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
: ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૭૬ કુમારી પુષ્પાબેન હીરાલાલ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૭૭ શાહ મણીલાલ ઠાકરશી હા. કમળાબેન મણીલાલ લખતરવાળા
(ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી). ૭૮ મીસ નલીનીબેન જયંતીલાલ ૭૯ સ્વ. ઉમેદરામ ત્રાભુવનદાસનાં ધર્મપત્ની કાશીબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. શાંતિલાલ ઉમેદરામ (ચાંદમુનિના ઉપદેશથી). ૮૦ સ્વ. ભાવસાર મોહનલાલ છગનલાલનાં ધર્મપત્ની દિવાળીબાઈના
સ્મરણાર્થે હા. રતીલાલ માણેકલાલ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૧ મહેતા દેવીચંદજી ખુબચંદજી ધેકા ગઢસીયાણુવાળાના સ્મરણાર્થે
હા મહેતા ચુનીલાલ હરમાનચંદ ૮૨ ઘાસીલાલજી મોહનલાલજી કેકારી C/o લક્ષમી પુસ્તક ભંડાર ૮૩ સ્વ. શેઠ નાથાલાલ રતનાભાઈ માફતીયાના સ્મરણાર્થે - પુનાબેન તરફથી હા. કરશનભાઈ (ચાંદ મુનિના ઉપદેશથી) ૮૪ શાહ મણીલાલ છગનલાલ ૮૫ ભાવસાર જયંતીલાલ ભેગીલાલ ૮૬ ભાવસાર દિનુભાઇ ભેગીલાલ ૮૭ ભાવસાર રમણલાલ ભોગીલાલ ૮૮ ભાવસાર કનુભાઈ સાકરચંદ ૮૯ શેઠ ભેરૂમલજી સાહેબ જોધપુરવાળા ૯૦ સ્વ. બનાણી વર્ધમાન રામજીભાઈ કુંદણીવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. શાંતિલાલ વર્ધમાન ૯૧ સ્વ. શાહ કચરાભાઈ લહેરાભાઈના સ્મરણાર્થે
હ. શાંતિલાલ કચરાભાઈ ૨ એક સ્વધર્મ બંધુ હા. શાહ રખભદાસજી જયંતિલાલજી ૩ અ. સૌ. સરસ્વતીબેન મણીલાલ ચતુરભાઈ શાહ
(સદાનંદી છોટાલાલ મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી) ૯૪ ચીમનલાલ મણીલાલ શાહ (દરીયાપુરી સંપ્રદાયના પૂ. તપસ્વી
મહારાજશ્રી માણેકચંદ્રજીના શિષ્ય મુનિશ્રી મગનલાલજી
મહાજશ્રીના સમરણાર્થે) ૯૫ બેન જેકુંવર વ્રજલાલ પારેખ ૯૬ પુનમચંદજી જવાહરલાલ બરાડીયા
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭ અ.સૌ. લીલાવંતી ધીરજલાલ મહેતા
C/o. ડે ધીરજલાલ ત્રીકમલાલ મહેતા ૩૦૧ ૯૮ શેઠ રાજમલજી ઘાસીલાલજી કોઠારી કેશીથલવાળા
૨૫૧ ૯૯ શેઠ ચુનીલાલ ભગવાનજી C/o. રતીલાલ ચુનીલાલ
૨૫૧ ૧૦૦ ભાગ્યભતી અરવીંદકુમાર C/o. અરવીંદકુમાર સકરાભાઈ ભાવસાર ૨૫૧ ૧૦૧ અ. સૌ. ચંચળબેન મનસુખલાલ હા. મનસુખલાલ જેઠાલાલ રૂપેરા
૨૫૧ ૧૦૨ સ્વ. આસીબાઈ તથા શેઠ વસ્તીમલજી ભેમાજીના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ શ્રી શ્રીમલજી દેવચંદજી ઓસવાલ કેરુવાળા ૨૫૧ ૧૦૩ સ્વ. શેઠ કીશનમલજી માંડતના સ્મરણાર્થે
હા. શીરેમલજી કીશનમલ સેજવાલ ૨૫૧ ૧૦૪ સ્વ. શેઠ વકતાવરમલજીના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ ઘસાલાલજી મુકનરાજજી શીયારીયા (જો ધપુરવાલા) ૨૫૧ ૧૦૫ શાહ મહાસુખલાલ ભાઈલાલ (સદાનંદી પંડિત મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી)
૨૫૧ ૧૦૬ અ, સૌ. કાંતાબેન કાળીદાસ C/o. કુમાર બુક બાઈડીંગ વર્કસ ૨૫૧ ૧૦૭ સ્વ. શેઠ હીંમતલાલ મગનલાલના સ્મરણાર્થે તેમના સુપુત્રો મેસર્સ દ્વારકાદાસ એન્ડ બ્રધર્સ તરફથી
યુગલ ૧૦૮ અ.સૌ કાંતાબેનના સ્મરણાર્થે
હા. ભાવસાર નાગરદાસ હરજીવનદાસ ૨૦૯ શ્રી ઉમેદચંદ ઠાકરશી C/o M/s યુ. ટી પાણી એન્ડ સન્સ ૧૧૦ પૂ. માતુશ્રીના સ્મરણાર્થે હા. ભાવસાર ભેગીલાલ છગનલાલ ૧૧૧ શાહ શાંતિલાલ મેહનલાલ
૨૫૧ ૧૧૨ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર પ્રભુદાસભાઈ મહેતા ૧૧૩ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર હ. શાહ ભુરાલાલ કાળીદાસ ૧૧૪ સ્વ. પિતાશ્રી મોતીલાલજીના સ્મરણાર્થે
હા. મહેતા રણજીતલાલજી મોતીલાલ ઉદેપુરવાળા ૧૧૫ શેઠ પાસેતમદાસ અમરશીનાં ધર્મપત્ની સ્વ. કુસુમબેનના સ્મરણાર્થે તથા અ. સી. સવીતાબેનને માસખમણના નિમિતે હા. સેમચંદ પરસેતમદાસ (પોર્ટ સુદાનવાળા)
૩૦૧
૨૫૧
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧ ૨૫
૩૫૧
૩૫૧ ૨૫૧
૨૫૨ ૨૫૨
૨૮૦ ૨૫૧ ૨૫૧
૧૧૬ શ્રીમાન જોરાવરમલજી ધર્મચંદ્રજી. ડુંગરવાલ
રાજજી કાકરડાવાળા (મુનિશ્રી માંગીલાલજીના ઉપદેશથી) ૧૧૭ કે. ધનજીભાઈ પુરોત્તમદાસ ૧૧૮ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ૧૨૦ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર ૧૨૧ શેઠ ગેરિલાલજી સુગનલાલજી ઉદેપુરવાળા ૧૨૨ શેઠ કનૈયાલાલજી સુરાણુ પીપલેટાવાળા ૧૨૩ કામદાર વાડીલાલ રતીલાલ (સાબરમતી) ૧૨૪ કુમારી ચંપાબેન ભેગીલાલ ભાવસાર ૧૨૫ કુમારી ઉષાબેન જયંતીલાલ ભાવસાર ૧૨૬ કુમારી ચંદ્રાબેન જયંતીલાલ ભાવસાર ૧૨૭ કુમારી જયશ્રી રમણલાલ ભાવસાર ૧૨૮ શાહ અંબાલાલ ડાહ્યાભાઈ ૧૨૯ બરડિયા ચાંદમલજી જવાહરલાલજી
અમલનેર ૧ શાહ નાગરદાસ વાઘજીભાઈ ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ ગાંડાલાલ ભીખાલાલ
અજમેર ૧ શેઠ ભુરાલાલ મેહનલાલ ડુંગરવાલ
અલવર ૧ શ્રીમતી ચંપાદેવી C/o બુદ્ધામલજી રતનમલજી સચેતી ૨ ચાંદમલજી મહાવીર પ્રસાદ પાલાવત ૩ શ્રીયુત રૂષભકુમાર સુમતિકુમાર જૈન
૨૫૧ ૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
આસનસેલ ૧ બાવીશી મણીલાલ ચત્રભુજના સમરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની મણીબાઈ તરફથી હા. રસિકલાલ, અનિલકાંત, તથા વિનોદરાય
આટકોટ ૧ મહેતા ચુનીલાલ નારણદાસ
આણંદ ૧ શેઠ રમણીકલાલ એ. કપાસી હા. મનસુખલાલભાઈ
૩૦૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
આકાવા
શેઠ કંચનલાલભાઈ રાઘવજી અજમેરા C/o મેસસ અજમેરા
બ્રધર્સ એન્ડ કુાં. (પૂ. સદાનંદી મુનિશ્રી છેટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી) ૨૫૧
ઈંગતપુરી
૧ શેઠે પન્નાલાલ લખીચંદ જૈન
ઇન્કાર
૧ અ. સૌ. મેન દયાબેન મેાહનલાલ દેસાઈ જેતપુરવાળા
(અ. સૌ. એન વિદ્યાબેનના વર્ષીતપ નિમિતે) હા. અરવિંદકુમાર તથા જીતેન્દ્રકુમાર
૨ શ્રીયુત ભાઈલાલ છગનલાલ તુરખીયા
ઉદયપુર
૧ શેઠ રણજીતલાલજી મેતીલાલજી હિંગડ
૨ શ્રીમતી સેાહીનીમાઈ C/o રણજીતલાલજી મેાતીલાલજી હિંગડ ૩ અ. સૌ એન ચન્દ્રાવતી તે શ્રીમાન્ અહેાતલાલજી નાહરનાં ધર્મ પત્ની, હા. શેઠ રણજીતલાલજી મેાતીલાલજી હિંગડ
૪ શેઠ છગનલાલજી માગેચા
૫ શેઠ મગનલાલજી ખાદ્રેચા
૬ સ્વ. શેઠ કાળુલાલજી લેાઢાના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ. દોલતસિંહજી લેાઢા
૭ સ્વ. શેઠ પ્રતાપમલજી સાખલાના સ્મરણાર્થે
હા. પ્રાણલાલ હીરાલાલ સાખલા
૮ શેઠે ભીમરાજજી થાવરચંદજી ખાણા
૯ શ્રીયુત સાહેખલાલજી મ્હેતા ૧૦ શેઠ પન્નાલાલજી ગણેશલાલજી હીંગડ
૧૧ શેઠ દીપચંદજી પન્નાલાલજી લેાઢા
૧૨ શેઠ કસ્તુરચંદજી નામલજી
૧૩ શ્રી ચૂ. એલ. કાઠારી
૧૪ બાબૂ પરશુરામ છગનલાલજી શેઠ. (ગેાગુન્દાવાલા)
ઉપલેટા
૧ શેઠ જેઠાલાલ ગોરધનદાસ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
૨૫૧
૨૫૧
૩૫૧
૨૫૧
૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૦
૨૫૧
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨ સ્વ. બેન સંતકબેન કચરા હા. ઓતમચંદભાઈ, છોટાલાલભાઈ
તથા અમૃતલાલભાઈ વાલજી (કલ્યાણુવાળા) ૩ શેઠ ખુશાલચંદ કાનજીભાઈ હા. શેઠ પ્રતાપભાઈ ૪ દેશી વીઠ્ઠલજી હરખચંદ પ સંઘાણી મુળશંકર હરજીવનભાઈના સ્મરણાર્થે હા. તેમના પુત્રો જયંતીલાલ તથા રમણીકલાલ
ઉમરગાંવ રેડ ૧ શાહ મેહનલાલ પોપટલાલ પાનેલીવાળા
એડન કેમ્પ ૧ મહેતા પ્રેમચંદ માણેકચંદના સ્મરણાર્થે
હા. રાયચંદભાઈ, પિપટલાલભાઈ તથા રસીકલાલભાઈ ૨ શાહ જગજીવનદાસ પુરૂષોત્તમદાસ ૩ શાહ ગોકળદાસ શામજી ઉદાણું
કલકત્તા ૧ શ્રી કલકત્તા જેન છે. સ્થા. (ગુજરાતી) સંઘ
કલોલ ૧ શેઠ મોહનલાલ જેઠાભાઈના સમરણાર્થે
હા. શેઠ આત્મારામ મોહનલાલ ૨ ડો. મયાચંદ મગનલાલ શેઠ હા. ડે. રતનચંદ મયાચંદ ૩ સ્વ. નથાલાલ ઉમેદચંદના સ્મરણાર્થે હા. શાહ રતીલાલ નાથાલાલ ૪ શેઠ મણીલાલ તલકચંદના સ્મરણાર્થે | હા મારફતીયા ચંદુલાલ મણીલાલ ૫ સ્વ. શ્રીયુત વાડીલાલ પરશોત્તમદાસના સ્મરણાર્થે
હા. ઘેલાભાઈ તથા આત્મારામભાઈ ૬ શાહ નાગરદાસ કેશવલાલ ૭ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ આત્મારામભાઇ મેહનલાલભાઈ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા. દરિયાપુરી જૈન સંઘ
હા. ભાવસાર દામોદરદાસભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ ૨ પાર્વતીબેન C/o જેસીંગભાઈ ઈશ્વરલાલભાઈ
૨૫૧ ૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
કઠોર
૧. સ્થા. જૈન સંઘ હા. જેસીંગભાઈ પિચાલાલ
(માધવસિંહજી મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી) હા. ઠાકોરભાઈ રામચંદ્ર
કત્રાસગઢ ૧ શ્રી છે. સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ દેવચંદ અમુલખભાઈ
૨૫૧
૨૫૧
કલ્યાણ
૧ સંઘવી ઠાકરશીભાઈ સંઘજીના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ હીંમતલાલ હરખચંદ
૨૫૧
કાનપુર
૧ શાહ રમણીકલાલ પ્રેમચંદ
૩૦૦
કુંદણી-(આટકેટ) ૧ દેશી રતીલાલ ટેકશી
૨૫૧
કેલકી ૧ પટેલ ગોવિંદલાલ ભગવાનજી ૨ પટેલ ખીમજી જેઠાભાઈ વાઘાણી
(તેમના સ્વ. સુપુત્ર રામજીભાઈને સ્મરણાર્થે)
૨૫૧
૩૦૨
કમ્પાલા
૧ સ્વ. શેઠ નાનચંદ મેતીચંદ ધ્રાફાવાળાના સ્મરણાર્થે
હાં. તેમના સુપુત્ર જમનાદાસ નાનચંદ શેઠ ૨ શ્રીમતી હીરાબેન, રતીલાલ નાનચંદ શેઠ ધ્રાફાવાળા
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
કુશળગઢ ૧ શેઠ ચંપાલાલજી દેવચંદજી
ખાખીજાળીયા ૧ બાટવીયા ગુલાબચંદ લીલાધર
૪૦૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખારાડા ૧ સ્વ. પિતાશ્રી હરજીવનદાસ લાલચંદ શાહ તથા
સ્વ. અ.સૌ. બેન જમકુબાઈ તથા લીલાબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. નરસિંહદાસ હરજીવનદાસ ૨ સ્વ. શેઠ ઓઘડલાલ લક્ષ્મીચંદના સ્મરણશે હા. ભાઈચંદ મેઘડભાઈ ૧ શેઠ કીશનલાલ પૃથ્વીરાજ
૨૫૧ ૨૫
૩૫ર
૩૦૦
ખુરદારે ૧ ગીરધારીલાલજી સીતારામજી ખેંડપવાળા ૨ શેઠ નરસિંહદાસ શાંતિલાલજી ભેરલાવાળા
(મુનિશ્રી ચાંદલજીના ઉપદેશથી)
૨૫૧
ખંભાત
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૧ શેઠ માણેકલાલ ભગવાનદાસ ૨ શેઠ ત્રિભોવનદાસ મંગળદાસ ૩ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ ૪ શાહ ચંદુલાલ હરીલાલ ૫ શાહ સાકરચંદ મેહનલાલ ૬ શાહ સુકરાભાઈ દેવચંદ ૭ શાહ સુખલાલ દેલતચંદ ૬૮ - ગાંધી બાપુલાલ મેહનલાલ ૯ બેન લલિતા માણેકલાલ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
ગાંધીધામ ૧ શાહ મેરારજી નાગજી એન્ડ કુ.
ગુંદાલા ૧ શાહ માલશી ઘેલાભાઈ
ગુલાબપુરા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન વર્ધમાન સંઘ
હા. માંગીલાલજી ઉકારમલજી ધનાવાલા ૨ શ્રી એસવાલ પંચાયત હા. ગુલાબચંદજી ચારડીયા
૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૩૦૧
ગોંડલ ૧ સ્વ. બાખડા વચ્છરાજ તુલસીદાસનાં ધર્મપત્ની કમળબાઈ
તરફથી હા. માણેકચંદભાઈ તથા કપુરચંદભાઈ ૨ પીપળીયા લીલાધર દામોદર તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની અ. સી.
લીલાવતી સાકરચંદ કંઠારીના બીજા વષીતપની ખુશાલીમાં ૩ કામદાર જુઠાલાલ કેશવજીના સ્મરણાર્થે હા.
હરીલાલ જુઠાલાલ કામદાર ૪ સ્વ. કઠારી કૃપાશંકર માણેકચંદના સમરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્ની પ્રભાકુંવરબેન ૫ કોઠારી ગુલાબચંદ રાયચંદ રંગુનવાળા ૬ જસાણી રૂગનાથભાઈ નાનજી હા. ચુનીલાલભાઈ ૭ માસ્તર હકમીચંદ દીપચંદ શેઠ
૩૦૧
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧ ૨૫૨
દીયા
૧ સ્થા. જૈન સંઘ હ. શાહ પ્રેમચંદ છેટાલાલ (શેઠ પોપટલાલભાઈ તરફથી) ૨૫૦
ગોધરા ૧ શાહ ત્રીભોવનદાસ છગનલાલ
૩૦૧ ૨ સ્વ. પ્રેમચંદ ઠાકરશીના સ્મરણાર્થે હા. શાહ ચુનીલાલ પ્રેમચંદ ૩૦૧
૨૫૧
૨૦૦
ઘટકણું ૧ શાહ ચંદુલાલ કેશવલાલ
ઘેલવડ (થાણુ) ૧ મહેતા ગુલાબચંદ ગંભીરમલજી
ધોડનદી ૧ શેઠ ચંદ્રભાણુ શોભાચંદ ગાદીયા
ચુડા ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. રતીલાલ મગનલાલ ગાંધી
ચેટીલા ૧ શાહ વનેચંદ જેઠાલાલ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘને ભેટ
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
ચારભુજાડ
૧ શેઠ માંગીલાલજી હીરાચંદજી બાબેલ
- જમશેદપુર ૧ દેશી ઝવેરચંદ વલભજી
જલેસર (બાલાસોર)
૧ સંઘવી નાનચંદ પોપટભાઈ થાનગઢવાળા
જયપુર
૧ શ્રીમાન હિંમતસિંહજી સાહેબ ગલુડિયા, એડિશનલ કમીશનર
અજમેર ડીવીઝનવાળાનાં ધર્મપત્ની અ.સૌ. માણેકકુંવરબેન
તરફથી હા. ખુશાલસિંહજી ગલૂડિયા ૨ શ્રીમાન શેઠ શીરેમલજી નવલખાનાં ધર્મપત્ની અ.સૌ. પ્રેમલતાદેવી ૨૫૧
૩૫૧
જસવનગઢ
૧ શ્રીમાન સુન્દરલાલજી નેમીચંદજી તકેસરા
૩૫૧
જામખંભાળીયા
૨૫૧
૧ શેઠ વસનજી નારણુજી ૨ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા રણછોડદાસ પરમાણુંદ ૩ સંઘવી પ્રાણલાલ લવજીભાઈ
૨૫૧
૨૫૧
જામનગર
૨૫૧
૧ શાહ છોટાલાલ કેશવજી ૨ વેરા ચીમનલાલ દેવજીભાઈ ૩ છે. સાહેબ પી. પી. શેઠ
'ના
૨૫s
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ શાહ રંગીલદાસ પિપટલાલ ૫ વકીલ મણીલાલ ખેંગારભાઈ પુનાતર
૨૫૧ ૨૫૧
જુનારદેવ
૨૨૧
૧ ઘેલાણી ત્રીકમજી લાધાભાઈ
જુનાગઢ ૧ શાહ મણીલાલ મીઠાભાઈ હા. હરિલાલભાઈ (હાટીનામાળીયાવાળા)
જામજોધપુર
૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા પોપટલાલ માવજીભાઈ ૨ શાહ ત્રીવનદાસ ભગવાનજી પાનેલીવાળા ૩ દેશી માણેકચંદ ભવાન ૪ પટેલ લાલજી જુઠાભાઈ ૫ શેઠ બાવનજી જેઠાભાઈ ૬ શેઠ વ્રજલાલ ચુનીલાલ
જેતપુર
૩૮૭ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૧ કોઠારી ડેલરકુમાર વેણીલાલ ૨ અ. સી. બેન સુરજકુંવર વેણીલાલ કે ઠારી ૩ શેઠ અમૃતલાલ હીરજીભાઈ હા. નરભેરામભાઈ (જસાપુરવાળા) ૪ દેશી છોટાલાલ વનેચંદ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
જેતલસર
૨૫૧
૧ શાહ લક્ષમીચંદ કપૂરચંદ ૨ કામદાર લીલાધર જીવરાજના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની
જબકબેન તરફથી હા. શાંતિલાલભાઈ ગેડલવાળા
૨૫૧
જોધપુર ૧ શેઠ નવરતમલજી ધનવંતસિંહજી ૨ શેઠ હસ્તીમલજી મનરૂપલજી સામસુખા
૨૫૦ ૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ શેઠ પુખરાજજી પદ્મમરાજજી લંડારી
૪ શેઠ વસ્તીમલજી આનંદમલજી સામસુખા
જોરાવરનગર
શ્રી સ્થા. જૈન સ ંઘ હા, શેઠ ચંપકલાલ ધનજીભાઈ
અરીયા
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સઘ હા. શેઠ કનૈયાલાલ ખી, મેાદી
ડૉડાયચા
૧
શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ
૧ શાહ ઠાકરશીભાઇ કરશનજી
૨
૧
૨૨
I
સ્વ. ચુનીલાલજી દુગડના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની ઢાંઢું ખાઈના તરફથી હા. શેઠ રામચંદ્ઘજી
સા
૧ શ્રી ઢસાગામ સ્થા. જૈન સંઘ હા. એક સગ્રહસ્થ તરફથી
૨૫૧
૨
શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. અગડિયા નરભેરામ જેઠાલાલ (ઢસા જકશન) ૨૫૦
તાસગાંવ
શેઠ જેઠાલાલ ત્રીસેાવનદાસ
૩
શાહે ધારશીભાઈ પાશવીરભાઈ હા. સુખલાલભાઈ
૪ હુંસામેન અરવીંદ હા. ભાઇ રવીચંદ માણેકચંદ
દહાણુરાડ
૧ શેઠ માણેકલાલભાઈ ખેંગારજી
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
થાનગઢ
શાહ હરજીવનદાસ એઘડ ખંધાર (કરાંચીવાળા)
દાહોદ
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૦
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૫૧
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિલહી
૨૫૧
છે
છે
૧ લાલાજી પૂર્ણચંદજી જૈન (સેન્ટ્રલ બેંકવાળા)
૩૫૧ ૨ શ્રીયુત કિશનચંદજી મહેતાબચંદજી ચેરડીયા
હા. શ્રીમતી નગીનદેવી તથા શ્રીયુત મહેતાબચંદ જૈન ૩ અ.સૌ. સજજનબેન ઈદરમલજી પારેખ
૨૫૧ ૪ લાલાજી મીઠનલાલજી જૈન એન્ડ સન્સ
૩૦૧ પ લાલાજી ગુલશનલાલજી જન એન્ડ સન્સ
૩૦૧ ૬ બેન વિયાકુમારી જેન C/o મહેતાબચંદ જૈન
(વયેવૃદ્ધ સરલ સ્વભાવી કુલમતીજી મહાસતિજીની પ્રેરણાથી) ૨૫૧ ૭ શ્રીમાન લાલાજી રતનચંદજી જેન C/o. આઈ સી. હોઝીયરી ૨૫૧ ૮ સ્વ. ભાભાશ્રીચંદજી ડુંગરીયાના સ્મરણાર્થે રાજસ્થાન ન્યાયાધિકારી
હુકમચંદજી જેનના સુપુત્ર જીતેન્દ્રકુમાર વકીલના સુપુત્ર અનિલકુમાર તરફથી ભેટ હ. વિનયકુમારી
૩૫૧ ૯ સ્વ. લાલા ચંપાલાલજી ચેરડીયાના સ્મરણાર્થે લાભચંદજી તથા હીરાલાલજી તરફથી હ. શાંતાદેવી
૩૫૧ ૧૦ એક સદૂગ્રહસ્થ તરફથી હ. મહેતાબચંદજી જૈન
૩૦૧ ૧૧ એક સ્વયમી બંધુ તરફથી હસ્તે વિજિયાકુમારી બેન
૩૦૧ ૧૨ બાબુ નિરંજન સિંહજી જેના ૧૩ સ્વ. શ્રી વિજયચંદજી પારેખના સ્મરણાર્થે લાલા પૂર્ણચંદજી
રતનલાલજી પારેખના વતી હસ્તે શ્રીમતી પ્રેમાદેવી તરફથી શાંત, સ્વભાવી મહાસતિજી શ્રી ફૂલમતિજી મ. ના ઉપદેશથી ૩૫૧
૨૫૧
ધ્રાફા
૧ શેઠ મણીલાલ જેચંદભાઈ
૨૫૧
ધાર
૧ શેઠ સાગરમલજી પનાલાલજી
૨૫૧
ધાંગધ્રા
૧ ભાવદીક્ષિત અ. સી. રૂપાળીબેન હિંમતલાલ સંઘવીની તપશ્ચર્યાથે
સંઘવી ચીમનલાલ પરસોતમદાસ સંઘવી તરફથી
- ૩૦૫
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ સંઘવી નરસિંહદાસ વખતચંદ ૩ શ્રી સ્થા. જૈન મોટા સંઘ હા. મંગળજી જીવરાજ ૪ ઠકકર નારણદાસ હરગોવિંદદાસ પ કે ઠારી કપુરચંદ મંગળજી
૩૦૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
ધોરાજી
૩૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧ ૨૫૦
૧ મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ ૨ અ.સૌ. બચીબેન બાબુભાઈ ૩ ધી નવસૌરાષ્ટ્ર ઓઈલ મીલ પ્રા. લીમીટેડ ૪ સ્વ. રાયચંદ પાનાચંદના સ્મરણાર્થે હા, ચીમનલાલ રાયચંદ શાહ ૫ ગાંધી પિપટલાલ જેચંદભાઈ ૬ દેશાઈ છગનલાલ ડાહયાભાઈ લાઠવાળાનાં ધર્મપત્ની દિવાળીબેન
તરફથી હા. કુમારી હસુમતી ૭ અક સંગ્રહસ્થ હા, મહેતા પ્રભુદાસ મુળજીભાઈ ૮ શેઠ દલપતરામ વસનજી મહેતા ૯ સ્વ. પિતાશ્રી ભગવાનજી કચરાભાઈના તથા ચિ. હંસાના મરણાર્થે
હ. પટેલ દલીચંદ ભગવાનજી ૧૦ મહેતા હેમચંદ કાળીદાસ જામખંભાળીયાવાળા
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
૧ શેઠ પિપટલાલ ધારશીભાઈ ૨ સ્વ. ગુલાબચંદભાઈના સ્મરણાર્થે હા. વોરા પિપટલાલ નાનચંદ ૩ શ્રી ચત્રભુજ વાઘજીભાઈ વસાણી
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
ધુલિયા શ્રી અમોલ જૈન જ્ઞાનાલય હ. શેઠ કનૈયાલાલ છાજેડ
૧
નડીયાદ
૧ શાહ મોહનલાલ ભુરાભાઈ
૨૫
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
નારાયણ ગામ
શેઠ મેાતીલાલજી હીરાચ'દજી ચારડીયા એારીવાળા
ન દુરબાર
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સધ હા. શેઠ પ્રેમચંદ ભગવાનલાલ
નાગાર
૧ શ્રીપાલભાઈ એન્ડ કુાં. હા. સાગરમલજી લુકડ ડૅરવાળા તરફથી
પાલનપુર
૧
એન લક્ષ્મીમાઇ હા. મહેતા હરિલાલ પિતાંખરદાસ
૨ ઢાકાગચ્છ સ્થા. જૈન પુસ્તકાલય હા. કેશવલાલ જી. શાહ
પાણસણા
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહુ છેટાલાલ પૂંજાભાઈ
પાલેજ
સ્વ. મનસુખલાલ મેહનલાલ સંઘવીના સ્મરણાર્થે હા. ભાઈ ધીરજલાલ મનસુખલાલ
પ્રાંતીજ
સ્થા. જૈન સંઘ હા. શ્રીયુત અખાલાલ મહાસુખરામ
પૂના
૧ શેઠ ઉત્તમચંદજી કેવળચક્રજી યાકા
ફાલના
૧ મહેતા પુખરાજજી હસ્તીમલજી સાદડીવાલા ૨૫ પહેતા કુંદનમલજી અમરચ ંદજી સાદડીવાલા
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૦
૨૫૧
૩૦૧
૨૫૧
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
બગસરા શેઠ પોપટલાલ રાઘવજી રાઈડીવાળા હા. નાનચ દ પ્રેમચંદ શાહ સ્વ. માતુશ્રી જબકબાઈના સ્મરણાર્થે હા. દેશાઈ વૃજલાલ કાળીદાસ
૨૫૧
૨
૨૫૧
બરવાળા-ઘેલાશા
૧ સ્વ. મેહનલાલ નરસિંહદાસના સ્મરણાર્થે ' હા. તેમનાં ધર્મપત્ની સુરજબેન મેરારજી
૨૫૧
બદનાવર
૧ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા. મિશ્રીલાલ જેન વકીલ
૨૫૧
બાલોતરા
૧ શાહ જેઠમલજી હસ્તીમલજી ભગવાનદાસજી ભણસારી
૨૫
બીદડા
૨૫૧
૧ શાહ કાનજી શામજીભાઈ
બિકાનેર ૧ શેઠ રૂદાનજી શેઠીયા
બેરાજા શેઠ ગાંગજી કેશવજી (જ્ઞાનભંડાર માટે)
બેલારી
૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ હજારમલજી હસ્તીમલજી રાંકા
એરમો ૧ શ્રી બેર સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા નવલચંદ હાકેમચંદ
૨પ૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
બેંગલોર
૩૦૨
૧ બાટવીયા વનેચંદ અમીચંદ, મહાવીર ટેક્ષટાઈલ ટેર તરફથી
ભાઈ ચન્દ્રકાન્તના લગ્નની ખુશાલીમાં ૨ શેઠ કિશનલાલજી ફુલચંદજી સાહેબ ૩ અજમેરા છેટાલાલ માનસિંગ
૨૫૧ ૩૫૧
બોટાદ
૧ સ્વ. વસાણી હરગોવિંદદાસ છગનલાલના સ્મરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્ની છબલબેન
૨૫.
બોડેલી
૧ શાહ પ્રવીણચંદ્ર નરસિંહદાસ સાણંદવાળા ૨ શાહ ગીરધરલાલ સાકરચંદ
૨૫૧ ૨૫૧
ભાણવડ
૩૫ર
૧ શેઠ જેચંદભાઈ માણેકચંદભાઈ ૨ સંઘવી માણેકચંદ માધવજી ૩ શેઠ લાલજી માણેકચંદ લાલપુરવાળા ૪ શેઠ રામજી જીણાભાઈ ૫ શેઠ પદમશી ભીમજી ફેફરીયા ૬ ફેફરીયા ગાંડાલાલ કાનજીભાઈ હા. અ. સૌ. શાંતાબેન વસનજી ૭ સ્વ. મહેતા પૂનમચંદ ભવાનના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં
ધર્મપત્ની દિવાળીબેન લીલાધર (ગુંદાવાળા)
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫
ભાવનગર
૧
સ્વ. કુંવરજી બાવાભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાહ લહેરચંદ કુંવરજી
૩૦૧
ભાદરણું
૧
શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. પટેલ ઘેલાભાઈ ઝવેરભાઈ
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
ભીલવાડા
૨૫૧
૧ શ્રી શાંતિ જૈન પુસ્તકાલય હા. ચાંદમલજી માનમલજી સંઘવી ૨ શેઠ ભીમરાજજી મીશ્રીલાલજી
૩૦૧
ભીમ
૧ ચંપકલાલજી જેન પુસ્તકાલય હા. શેઠ ગામલજી માંગીલાલજી
૨૫૧
ભુસાવલ
૧ શેઠ રાજમલજી નંદલાલજી ચેરીટેબલટ્રસ્ટ
૨૫૧
જાય
૧ જ્ઞાન મંદિરના સેક્રેટરી શાહ કુંવરજી જીવરાજ
૨૫૧
મદ્રાસ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૧ શેઠ મેઘરાજજી દેવીચંદજી મહેતા ૨ મહેતા મણુલાલ ભાઈચંદ ૩ મહેતા સુરજમલ ભાઈચંદ ૪ મહેતા બાપાલાલ ભાઈચંદ
મનોર ૧ શાહ શેરમલજી દેવીચંદજી જશવંતગઢવાળા
હ. પૂનમચંદજી શેરમલજી બેલ્યા.
૨૫૧
૨૫૧
માનકુવા ૧ સ્વ. મહેતા કુંવરજી નાથાલાલના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્ની કુંવરબાઈ હરખચંદ (માનકુવા સ્થા. જૈન સંઘ માટે)
માંડવી ૧ શ્રી સ્થા. છોટી જૈન સંઘ હા મહેતા ચુનીલાલ વેલજી
२७७
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૧ શ્રી માંડવા સ્થા. જૈન સંઘ હા. અ. સી. કંચનગૌરી રતીલાલ ગેસલીયા (ગઢડાવાળા) ૨૫૧
માલેગાંવ ૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. ફતલાલ, મલુ જેના
માંગરેલ ૧ શાહ ત્રીવનદાસ નાનજી
૨૫૦ ૨ દેશી ગીરધરલાલ જેઠાલાલ
૨૫૦ મુંબઈ તથા પાંઓ ૧ સ્વ. શ્રી પિતાશ્રી કુંદનમલજી મેતીલાલજી મુંથાના સ્મરણાર્થે
હા. શેઠ મોતીલાલજી જુબરમલજી (અહમદનગરવાળા) ૨૫૧ ૨ વર્ધમાન સ્થા. જૈન સંઘ હા. કામદાર રૂપચંદ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૩ .સૌ. કમળાબેન કામદાર હા. કામદાર રૂપચંદ શીવલાલ (અંધેરી) ૨૫૧ ૪ સ્વ. માતુશ્રી કડવીબાઈના મરણાર્થે હા. તેમના પત્ર
હકમીચંદ તારાચંદ દેશી (અંધેરી) ૨૫૧ ૫ શાહ હરજીવન કેશવજી
૨૫૧ ૬ શાહ રમણીકલાલ કાળીદાસ તથા અ. સૌ. કાન્તાબેન રમણીકલાલ ૨૫૧ ૭ સંઘવી હિંમતલાલ હરજીવનદાસ
૨૫૧ ૮ વેરા પાનાચંદ સંઘજીના સ્મરણાર્થે હા. નંબકલાલ પાનાચંદ એન્ડ બ્રધર્સ
૨૫૧ ૯ શાહ રામજી કરશનજી થાનગઢવાળા
૨૫૧ ૧૦ સ્વ. જટાશંકર દેવજીભાઈ દેશીના સ્મરણાર્થે
હા. રણછોડદાસ (બાબુલાલ) જટાશંકર દેશી ૧૧ ઘેલાણું વલભજી નરભેરામ હા. નરસીંહદાસ વલભજી
૨૫૧ ૧૨ કપાસી મોહનલાલ શીવલાલ
૨૫૧ ૧૩ શાહ ત્રીભવનદાસ માનસિંગભાઈ દેઢીવાળાના સમરણાર્થે
હા. શાહ હરખચંદ ત્રિભોવનદાસ ૨૫૧ ૧૪ ખેતાણી મણીલાલ કેશવજી (વડીયાવાળા) ઘાટકે પર
૨૫૧ ૧૫ સ્વ. પિતાશ્રી શામળજી કલ્યાણજી ગોંડલવાળાના સ્મરણાર્થે હા. વ્રજલાલ શામળજી બાવીસી
૩૦૧ ૧૬ શાહ રવિચન્દ સુખલાલભાઈ (દાદર)
૩૫૧
૩૦૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૧૭ સ્વ. આશારામ ગીરધરલાલના સમરણાર્થે હા. શાંતિલાલ
આશારામ વતી જશવંતલાલ શાંતિલાલ ૧૮ ગાંધા કાંતીલાલ માણેકચંદ
૨૫૧ ૧૯ શાહ રવજીભાઈ તથા ભાઈલાલભાઈની કુ.
(કાંદીવલી) ૨૫૧ ૨૦ એ. સી. લાછુબેન હા. રવજીભાઈ શામજી.
૨૫૧ ૨૧ સ્વ. માતુશ્રી માણેકબાઈના સ્મરણાર્થે હા. શેઠ વલભદાસ નાનજી ૩૦૧ રર એક સદુગ્રહસ્થ હા. શેઠ સુંદરલાલ માણેકલાલ
૨૫૧ ૨૩ શેઠ ખુશાલભાઈ ખેંગારભાઈ
૨૫૦ ૨૪ શેઠ ચુનીલાલ નરભેરામ વેકરીવાળા
૨૫૧ ૨૫ સ્વ. માતુશ્રી ગમતીબાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાહ પિટલાલ પાનાચંદ ૨૫૧ ૨૬ કેટેચા જયંતીલાલ રણછોડદાસ સૌભાગ્યચંદ જુનાગઢવાળા ૨૫૧ ૨૭ વેરા ઠાકરશી જસરાજ
૨૫૧ ૨૮ કે ઠારી સુખલાલજી પુનમચંદજી
(ખારોડ) ૨૫૧ ૨૯ અ. સૌ . બેન કુંદનગૌરી મનહરલાલ સંઘવી
૨૫૧ ૩૦ કઠારી રમણીકલાલ કસ્તુરચંદભાઈ
૨૫૧ ૩૧ દેશાઈ અમૃતલાલ વર્ધમાનના સ્મરણાર્થે હા. દલીચંદ અમૃતલાલ દેસાઈ
૨૫૧ ૩૨ સ્વ. ત્રીવનદાસ વ્રજપાળ વીંછીયાવાળાના સ્મરણાર્થે હા. હરગોવિંદદાસ ત્રિભોવનદાસ અજમેરા
૨૫૧ ૩૩ તેજાણી કુબેરદાસ પાનાચંદ
૨૫૧ ૩૪ શેઠ સરદારમલજી દેવીચંદજી કાવડીયા (સાદડીવાળા)
૨૫૧ ૩૫ શેઠ નેમચંદ સ્વરૂપચંદ ખંભાતવાળા હા. ભાઈ જેઠાલાલ નેમચન્દ ૨૫૧ ૩૬ શાહ કરશીભાઈ હીરજીભાઈ
૩૦૧ ૩૭ શ્રીમતી મણીબાઈ વૃજલાલ પારેખ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ ફંડ હા. વૃજલાલ દુર્લભજી.
૨૫૧ ૩૮ દડિયા અમૃતલાલ મોતીચંદ
(ઘાટકેપ૨) ૨૫૧ ૩૯ દેશી ચત્રભુજ સુંદરજી
૨૫૧ ૪૦ દેશી જુગલકિશોર ચત્રભુજ
૨૫૧ ૪૧ દેશી પ્રવિણચંદ ચત્રભુજ
૨૫૧ ૪૨ શેઠ મનુભાઈ માણેકચંદ હા.ઝાટકીયા નરભેરામ મોરારજી
૨૫૧ ૪૩ શાહ કાંતીલાલ મગનલાલ
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ શેઠ મણીલાલ ગુલાબચંદ
ઘાટકે૫૨ ૨૫૧ ૪૫ શેઠ છગનલાલ નાનજીભાઈ
૨૫૧ ૪૬ શાહ શીવજી માણેકભાઈ
૨૫૧ ૪૭ મેસર્સ સવાણી ટ્રાન્સપોર્ટ કુ. હા. શેઠ માણેકલાલ વાડીલાલ ૨૫૧ ૪૮ શાહ નગીનદાસ કલ્યાણજી (વેરાવળવાળા)
૨૫૧ ૪૯ મહેતા રતીલાલ ભાઈચંદ
૨૫૧ ૫૦ શાહ પ્રેમજી હીરજી ગાલા
૨૫૧ ૫૧ બેન કેશરબાઈ ચંદુલાલ જેસીંગભાઈ શાહ
૨૫૧ પર પારેખ ચીમનલાલ લાલચંદ સાયલાવાળાનાં ધર્મપત્ની અ. સૌ. - ચંચળબાઈના સ્મરણાર્થે હા. સારાભાઈ ચીમનલાલ
૨૫૧ ૫૩ ધી મરીના મેડન હાઈસ્કુલ ટ્રસ્ટ ફંડ હા. શાહ મણીલાલ ઠાકરશી ૨૫૧ પક મહેતા મોટર સ્ટર્સ હા. અનેપચંદ ડી. મહેતા
૨૫૧ ૫૫ શેઠ રસીકલાલ પ્રભાશંકર મોરબીવાળા તરફથી તેમનાં
માતુશ્રી મણીબેનના સ્મરણાર્થે ૩૦૧ ૫૬ શ્રીયુત જસવંતલાલ ચુનીલાલ વેરા
૨૫૦ પ૭ શાહ કુંવરજી હંસરાજ
૨૫૧ ૫૮ દડીયા જેસીંગલાલ ત્રીકમજી
૨૫૧ ૫૯ મોદી અભેચંદ સુરચંદ રાજકેટવાળા હા. ડસાલાલ અભેચંદ ૨૫૧ ૬. શાહ જેઠાલાલ ડામરશી ધ્રાંગધ્રાવાળા હ. શાહ વાડીલાલ જેઠાલાલ ૨૫૦ ૬૧ સ્વ. પિતાશ્રી ભગવાનજી હીરાચંદ જસાણીના સ્મરણાર્થે
હા. લક્ષમીચંદભાઈ તથા કેશવલાલભાઈ ૩૦૧ ૬૨ સ્વ. પિતાશ્રી શાહ અંબાલાલ પુરૂષોત્તમદાસના સ્મરણાર્થે
હા. શાહ બાપાલાલ અંબાલાલ ૨૫૧ ૬૩ સ્વ. કસ્તુરચંદ અમરશીના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં ધર્મપત્ની ઝવેરબેન
મગનલાલ વતી જયંતીલાલ કસ્તુરચંદ મસ્કારીયા (ચુડાવાળા) ૨૫૧ ૬૪ શેઠ ડુંગરશી હંસરાજ વીસરીયા
૨૫૧ ૬૫ શાહ રતનશી મણશીની કુ.
૨૫૧ ૬૬ શેઠ શીવલાલ ગુલાબચંદ મેવાવાળા ૬૭ શાહ ચંદુલાલ કેશવલાલ
૨૫૧ ૬૮ સ્વ. પિતાશ્રી વીરચંદ જેસીંગ શેઠ લખતરવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. કેશવલાલ વીરચંદ ૨૫૧ ૬૯ ચંદુલાલ કાનજી મહેતા
૨૫.
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
» ર૫૧
3)
૨૫૧
» ૩૦૧
» રપ૧
૩૨ ૭૦ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન સંઘ હા. કેશરીમલજી અને પચંદજી ગુગલીયા
(મલાડ) ૨૫૧ ૭૧ વ. પિતાશ્રી મનુભાઈ મનાભાઈને સમરણાર્થે
હા. શાહ કાનજી પતભાઈ ૭૨ અ.સૌ. પાનબાઈ હા. શેઠ પદમશી નરસિંહભાઈ ૭૩ સ્વ. નાગશીભાઈ સેજપાલના સ્મરણાર્થે રામજી નાગશી ૭૪ સ્વ. ગોડા વણારશી ત્રીવનદાસ સરસઈવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. જગજીવન વણારશી ગોડા ૭૫ સ્વ. કાનજી મુળજીના સ્મરણાર્થે તથા માતુશ્રી દિવાળીબાઈના
૧૬ ઉપવાસના પારણા પ્રસંગે હા. જયંતિલાલ કાનજી ” ૨૫૧ ૭૬ શાહ પ્રેમજી માલશી ગંગર
* ૨૫૧ ૭૭ શાહ વેલશી જેસીંગભાઈ છાસરાવાળા તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની સ્વ. નાનબાઈના સ્મરણાર્થે
૩૦૧ ૭૮ સ્વ. પિતાશ્રી રાયશી વેલશીના સ્મરણાર્થે
૩૦૧ હા. શાહ દામજી રાયશીભાઈ
૩૦૧ ૭૯ શાહ વરજાંગભાઈ શીવજીભાઈ
૨૫૧ ૮૦ શાહ ખીમજી મુળજી પુજા ૮૧ અ. સી. સમતાબેન શાંતિલાલ C/O શાંતિલાલ ઉજમશી શાહ ૮૨ સ્વ. કેશવલાલ વછરાજ કઠારીના સમરણાર્થે સૂરજબેન તરફથી
હા, તનસુખલાલભાઈ ૮૩ સ્વ. પિતાશ્રી હંસરાજ હીરાના સ્મરણાર્થે
હા. દેવશી હંસરાજ કચ્છ બીદડાવાળા , ૨૫૧ ૮૪ ઘેલાણી પ્રભુલાલ ત્રીકમજી
(બેરીવલી) ઉપર ૮૫ શેઠ ત્રંબકલાલ કસ્તુરચંદ લીંમડી અજરામર શાસ્ત્રભંડારને ભેટ (માટુંગા) ૨૫૧ ૮૬ અ.સૌ. બેન રજનગૌરી C/o શાહ ચંદુલાલ લક્ષ્મીચંદ , ૨૫૧ ૮૭ શાહ નટવરલાલ દીપચંદ તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની અ.સૌ. સુશીલાબેનના વષીતપની ખુશાલીમાં
” ૨૫૧ ૮૮ દેશી ભીખાલાલ વૃજલાલ પાળીયાદવાળા
* ૨૫૧ ૮૯ શાહ ગોપાળજી માનસંગ
૨૫૧.
us
* ૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
૩૩ ૯૦ દોશી કુલચંદ માણેકચંદ ૯૧ શેઠ ચંપકલાલ ચુનીલાલ દાદભાવાળા
+ ૨૫૧ ૨ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા. શાહ રવિચંદ સુખલાલ
(દાદર) ૨૫૧ ૯૩ શાંતિલાલ ડુંગરશી અદાણી
૨૫૧ ૯૪ શાહ કરશન લધુભાઈ
૨૫૧ લ્ય કિશનલાલ સી. મહેતા
શીવ , ૨૫૧ ૯૬ માતુશ્રી જીવીબાઈના સ્મરણાર્થે હા. શામજી શીવજી કચ્છ ગુંદાળાવાળા
ગોરેગાંવ ૨૫૧ ૭ સ્વ. શાહ રાયશી કચરાભાઈના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્ની
નેણબાઈ વતી હા. જેઠાલાલ રાયશી ૯૮ શુશીલાબેન શકરાભાઈ C/o. નવીનચંદ્ર વસંતલાલ શાહ વિલેપાર્લે ૨૫૧
૯ બેન ચંદનબેન અમૃતલાલ વારિયા ૧૦૦ સ્વ. કાળીદાસ જેઠાલાલ શાહના સ્મરણાર્થે
હા. સુમનલાલ કાળીદાસ (કાનપુરવાળા) શાહ ત્રીભવન ગોપાલજી તથા અ.સૌ. બેન કસુંબા ત્રીભવન (થાનગઢવાળા)
શીવ ર૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૧૦૧
મુળી
૩૦૧
૧ શેઠ ઉજમશી વીરપાળ હા. શેઠ કેશવલાલ ઉજમશી
મેરબી ૧ દેશી માણેકચંદ સુંદરજી -
1 મોમ્બાસા ૧ શ્રીયુત નાથાલાલ ડી. મહેતા ૨ શાહ દેવરાજ પથરાજ
૩૫૧
૨૫૧ ૨૫૦
૨૫૧
મહેસાણું ૧ શાહ પદમશી સુરચંદના સ્મરણાર્થે હા. શિવલાલ પદમશી
યાદગીરી ૧ શેઠ બાદરમલજી સુરજમલજી બેંકર્સ
૨૫૦
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૧
૩૪
રતલામ
અનેક ભકતજને તરફથી હા. શ્રીમાન કેશરીમલજી ડક (શ્રી કેવળચંદ મુનિશ્રીના ઉપદેશથી)
રાણપુર
શ્રીમતિ માતુશ્રી સમરતબાઇના સ્મરણાર્થે હા. ડો. નરેાતમદાસ ચુનીલાલ કાપડીયા
२ સ્વ. પિતાશ્રી લહેરાભાઈ ખીમજીના સ્મરણાર્થે હા.શેઠ કાલીદાસ લહેરાભાઈ વસાણી
રાણાવાસ
૧ શેઠ જવાનમલજી તેમીચંદજી હા. બાબુ રીખમચંદજી
રાયચુર
૧ સ્વ. માતુશ્રી માંથીખાઇના સ્મરણાર્થે
હા. શાહુ શીવલાલ ગુલામચંદ વઢવાણુવાળા શેઠ કાળુરામજી ચાંદમલજી સંચેતી
રાજકોટ
૧
વાડીલાલ ડાઇ ંગ એન્ડ પ્રિન્ટીંગ ક
૨ શેઠ રતીલાલ ન્યાલચંદ ચીત્તલીયા
3 શેઠ મનુભાઇ મુળચંદ (એન્જીનીઅર સાહેબ)
૪ શેઠ શાંતિલાલ પ્રેમચંદ તેમનાં ધર્મપત્નીના વર્ષીતપ પ્રસંગે
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
૫ શેઠ પ્રજારામ વીઠ્ઠલજી
એન સખાળા નૌતમલાલ જસાણી (વર્ષી તપની ખુશાલી)
મેાદી સૌભાગ્યચંદ મેાતીચંદ
७
૮ અદાણી ભીમજી વેલજી તરફથી તેમનાં ધર્મપત્ની અ. સૌ. સમરતબેનના વર્ષીતપ નિમિત્તે
૨૫૧
૨૫૧
૩૦૧
૩૦૧
૨૫૧ ૨૫૧
૪૦૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
૯ દેશી મોતીચંદ ધારશી ભાઈ (રીટાયર્ડ એકઝીકયુટીવ એજીનીયર) ૨૫૧ ૧. કામદાર ચંદુલાલ જીવરાજ (ધ્રાંગધ્રાવાળા)
૨૫૦ ૧૧ હેમાણ ઘેલાભાઈ સવચંદ
૨૫૧ ૧૨ દફતરી પ્રભુલાલ ન્યાલચંદ
૨૫૧ ૧૩ સ્વ. મહેતા દેવચંદ પુરૂષોત્તમના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની હેમકુંવરબાઇ તરફથી હા. જયંતિલાલ દેવચંદ મહેતા
૨૫૧ ૧૪ પારેખ શીવલાલ ઝુંઝાભાઈ મોસાવાળા હા. અ. સૌ. કંચનબેન ૨૫૨
૨૫૧
૩૫
૨૫૧
રાપર ૧ પૂજય લાલજીભાઈ ન્યાલચંદભાઈ
રામપુરા ૧ શેઠ તેજમલજી મહરલાલજી બેંકર
રાવટી ૧ શેઠ મિયચંદજી જુહારમલજી કટારિયા
લખતર ૧ શાહ રાયચંદ ઠાકરશીના સ્મરણાર્થે હા. શાંતિલાલ રાયચંદ શાહ ૨ ભાવસાર હરજીવનદાસના સ્મરણાર્થે
હા. ત્રીભવનદાસ હરજીવનદાસ ૩ શાહ તલકશી હીરાચંદના સ્મરણાર્થે
હા. ભાઈ અમૃતલાલ તલકશી ૪ શાહ ચુનીલાલ માણેકચંદ ૫ શાહ જાદવજી ઓઘડભાઈના સમરણાર્થે હા. શાંતિલાલ જાદવજી ૬ દેશી ઠાકરશી ગુલાબચંદના સ્મરણાર્થે તેમનાં ધર્મપત્ની સમરતબહેન તરફથી હા. જયંતિલાલ ઠાકરશી
લાલપુર ૧ નેમચંદ સવજી મેદી હા. ભાઈ મગનલાલ ૨ શેઠ મુલચંદ પિપટલાલ હા. મણીલાલ તથા જેશીંગભાઈ
લાખેરી ૧ માસ્તર જેઠાલાલ મનજીભાઈ હા. અમૃતલાલ જેઠાલાલ (સીવીલ એજીનીયર સાહેબ)
લાકડીયા ૧ શ્રી લાકડીયા સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ રતનશી કરમણ
૨૫૧ ૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
૨૫
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
બગસરા ૧ શેઠ પોપટલાલ રાઘવજી રાઈડીવાળા
હા. નાનચ દ પ્રેમચંદ શાહ ૨ સ્વ. માતુશ્રી જબકબાઈના સ્મરણાર્થે
હા. દેશાઈ વૃજલાલ કાળીદાસ
બરવાળા-ઘેલાશા
૧
સ્વ. મેહનલાલ નરસિંહદાસના સ્મરણાર્થે હા. તેમના ધર્મપત્ની સુરજબેન મોરારજી
બદનાવર
૧ શ્રી વર્ધમાન સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા. મિશ્રીલાલ જેન વકીલ
૨૫૧
બાલોતરા
૧ શાહ જેઠમલજી હસ્તીમલજી ભગવાનદાસજી ભણસારી
૨૫૧
બીદડા
૨૫૧
૨૫૪
૧ શાહ કાનજી શામજીભાઈ
બિકાનેર ૧ શેઠ ભેરૂદાનજી શેઠીયા
બેરાજા ૧ શેઠ ગાંગજી કેશવજી (જ્ઞાનભંડાર માટે)
બેલારી
૨૫૧
૧ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શેઠ હજારમલજી હસ્તીમલજી રાંકા
૨૫૧
એરમો સ્થા. જૈન સંઘ હા. મહેતા નવલચંદ હાકેમચંદ
૧
શ્રી બેરે
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭.
બેંગલોર
૩૦૨
૧ બાટવીયા વનેચંદ અમીચંદ, મહાવીર ટેક્ષટાઈલ સ્ટેર તરફથી
ભાઈ ચન્દ્રકાન્તના લગ્નની ખુશાલીમાં ૨ શેઠ કીશનલાલજી ફુલચંદજી સાહેબ ૩ અજમેરા છેટાલાલ માનસિંગ
બોટાદ
૨૫૧
૩૫૧
૧
સ્વ. વસાણી હરગોવિંદદાસ છગનલાલના સ્મરણાર્થે
હા. તેમનાં ધર્મપત્ની છબલબેન
૨૫૧
બેહેલી
૧ શાહ પ્રવીણચંદ્ર નરસિંહદાસ સાણંદવાળા ૨ શાહ ગીરધરલાલ સાકરચંદ
૨૫૧
૨૫.
ભાણવડ
૩૫ર
૨૫૧
૨૫૧
૧ શેઠ જેચંદભાઈ માણેકચંદભાઈ ૨ સંઘવી માણેકચંદ માધવજી ૩ શેઠ લાલજી માણેકચંદ લાલપુરવાળા ૪ શેઠ રામજી જીણાભાઈ ૫ શેઠ પદમશી ભીમજી ફેફરીયા ૬ ફેફરીયા ગાંડાલાલ કાનજીભાઈ હા. અ.સૌ. શાંતાબેન વસનજી ૭ સ્વ. મહેતા પૂનમચંદ ભવાનના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં
ધર્મપત્ની દિવાળીબેન લીલાધર (ગુંદાવાળા)
૨૫૧ ૨૫૧
૨૫૧
એપ
ભાવનગર
૧
સ્વ. કુંવરજી બાવાભાઈના સ્મરણાર્થે હા. શાહ લહેરચંદ કુંવરજી
૩૦૧
ભાદરણ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હ. પટેલ ધુલાભાઈ ઝવેરભાઈ
૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
૩૮ ૮ સંઘવી જેચંદભાઈ નારણદાસ
૨૫૧ ૯ સ્વ. શાહ વેલશીભાઈ સાકરચંદ કત્રાસગઢવાળાના સ્મરણાર્થે હા. ભાઈ ચીમનલાલભાઈ
૨૫૧ ૧૦ પારેખ મણીલાલ ટોકરશી લાતીવાળા (મેટી બેનના સમરણાર્થે) ૨૫૧ ૧૧ શાહ નારણદાસ નાનજીભાઈના પુત્ર વાડીલાલભાઈનાં ધર્મપત્ની - અ. સૌ. નારંગીબેનના વષીતપ નિમિતે હા. શાંતીલાલ નારણદાસ ૨૫૧ ૧૨ સ્વ. છબીલદાસ ગોકળદાસના સ્મરણાર્થે તેમનાં
ધર્મપત્ની કમળાબેન તરફથી હા. મંજુલાકુમારી ૧૩ શ્રી સ્થા. જૈન શ્રાવકા સંઘ હા. રંભાબેન વાડીલાલ
૨૫૧ ૧૪ સ્વ. ત્રિભવનદાસ દેવચંદ તથા સ્વ. ચંચળબેનના સ્મરણાર્થે હ. ડે. હિંમતલાલ સુખલાલ
૨૫૧ ૧૫ શાહ મુળચંદ કાનજીભાઈ હા. શાહ નાગરદાસ ઓઘડભાઈ
૨૫૧ ૧૬ શેઠ મેહનલાલ પિતામ્બરદાસ હા. ભાઈ કેશવલાલ તથા મનસુખલાલ ૨૫૧ ૧૭ શ્રીમતી હીરાબેન નથુભાઈના વષીતપ નિમિતે હા. નથુભાઈ નાનચંદ શાહ
૩૦૧ ૧૮ શેઠ મણીલાલ શીવલાલ
૨૫૧. ૧૯ સ્વ. મણીયાર પરસોતમદાસ સુંદરજીના સ્મરણાર્થે હા. સાકરચંદ પરસેતમદાસ શાહ
૨૫૧ ૨૦ સ્વ. મેહનદાસ ગુહાભાઈના સ્મરણાર્થે હ. તેમનાં ધર્મપત્ની નાથીબેનબાઈ તરફથી હા. શંકરલાલ તથા શાંતીલાલ
વિજયનગર ૧ શ્રી વર્ધમાન છે. સ્થા. જૈન શ્રાવક સંઘ હા. છોટુમલ અજીતસિંહ
વેરાવળ ૧ શાહ કેશવલાલ જેચંદભાઈ ૨ શાહ ખીમચંદ સૌભાગ્યચંદ
૨૫૧ ૩ સ્વ. શેઠ મદનજી જેચંદભાઈના સ્મરણાર્થે તેમના ધર્મપત્ની લાડકુંવરબાઈ તરફથી હા. ધીરજલાલ મદનજી
૨૫૧ ૪ શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ શુભેચંદ કરશનજી
૨૫૧ ૫ શાહ હરકિશનદાસ ફુલચંદ કાનપુરવાળા
૨૫૧ સરા ૧ શ્રી સરા સ્થા. જૈન સંઘ હા. દેશી પાનાચંદ સેમચંદ
૨૫૧
૨૫૧
૩૫૧
૨૫૧
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
૨
૩
સાણંદ
શાહ હીરાચંદ છગનલાલ હા. શાહુ ચીમનલાલ હીરાચ’ઢ
અ.સૌ. ચંપાએન હા. દેશી
જીવરાજ લાલચંદ્ન
પટેલ મહાસુખલાલ ડાસાભાઇ
શાહે સાકરચંદ કાનજીભાઇ
૩૯
૪
૫ પુરીબેન ચીમનલાલ કલ્યાણજી સંઘવી લી'ખડીવાળાના સ્મરણાર્થે હા. વાડીલાલ મેાહનલાલ કે।ઠારી
૬. પારેખ નેમચંદ મેાતીચંદ મુળીવાળાના સ્મરણાર્થે
હા. પારેખ ભીખાલાલ નેમચક્ર
૭ સંઘવી નારણદાસ ધરમશીના સ્મરણાર્થે` હા. જયંતીલાલ નારણદાસ શાહ કસ્તુરચ ંદ હરજીવનદાસ
<
હા. ડા. માણેકલાલ કસ્તુરચંદ શાહ
૯ શેઠ મેાહનલાલ માણેકચંદ ગાંધી ચુડાવાળા તરફથી તેમનાં ધર્મ પત્ની મંછાબેન લલ્લુભાઇના સ્મરણાર્થે
૧૦ સંઘવી કાન્તિલાલ હરખચંદ
૧૧ શાહ ભીખાલાલ નાગરદાસ
સાલખની
૧ દેશી ચુનીલાલ ફુલચંદ
સાદડી
૧ શેઠ દેવરાજજી જીતમલજી પુનમીયા
સાસવર્ડ
૧ ચંદનમલજી સુથાનાં ઘ`પત્ની અ. સૌ. રશુખાઈ મુથા તરફથી હું. અમરચંદજી સુથા
સિંગાપુર
૧ દેશી વનેચંદ વછરાજ
સુરત
૧
શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ રતિલાલ લલ્લુભાઈ
૨ શ્રીયુત કલ્યાણુંદ માણેકચંદ હડાલાવાળા
૩ શ્રી હરીપુરા છકાટી સ્થા. જૈન સંઘ હા. માબુલાલ છેટાલાલ શાહુ
સુરેન્દ્રનગર
૧ શેઠ ચાંપશીભાઇ સુખલાલ * ભાવસાર સુનીલાલ પ્રેમચંદ
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૦૧
૩૦૧
૩૦૧
૨૫૧
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
૨૫૧
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 સ્વ. કેશવલાલ મુળજીભાઈનાં ધર્મપત્ની અમરતબાઈના મરણાર્થે હા. ભાઈલાલ કેશવલાલ શાહ 4 શાહ ન્યાલચંદ હરખચંદ 5 શાહ વાડીલાલ હરખચંદ 6 શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ 251 251 251 301 સુવઈ 1 સાવળા શામજી હીરજી તરફથી સદાનંદી જૈન મુનિશ્રી છોટાલાલજી મહારાજના ઉપદેશથી સુવઈ સ્થા. જૈન સંઘ જ્ઞાનભંડારને ભેટ 251 સંજેલી 251 251 351 2 શાહ લુણાજી ગુલાબચંદભાઈ 1 શ્રી સ્થા. જૈન સંઘ હા. શાહ પ્રેમચંદ દલીચંદ સોજત 1 અ. સૌ. ઘસીબેન લાલચંદજી મહેતા (ફક્તહનગર સંઘને ભેટ) હારીજ 1 શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ હા. પ્રકાશચંદ્ર અમુલખભાઈ 2 સ્વ. બેન ચંદ્રકાંતાના સ્મરણાર્થે હા. શાહ અમુલખ મુળજીભાઈ હાટીના માળીયા 1 શેઠ ગોપાલજી મીઠાભાઈ 2 શ્રીમતી આનંદગૌરી ભગવાનદાસના સ્મરણાર્થે હા. તેમનાં નાનાબેન અ.સૌ. મંજુલાબેન ભગવાનદાસ ગાંધી 301 301 250 251 તા. 20-5-61 સુંધીના મેમ્બરોની સંખ્યા 14 આદ્ય મુરબ્બીશ્રી 24 મુરબીશ્રી 96 સહાયક મેમ્બરે 581 લાઈફ મેમ્બર 57 બીજા કલાસના જુના મેમ્બરે 772 દરેક દાતાઓને સમિતિ તરફથી આભાર માનું . લી. સેવક, રાજકોટ તા. ૨૦-પ-૬૧ સાકરચંદ ભાઈચંદ શેઠ - મંત્રી, ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર