________________
२८४
उपासकदशाङ्गसूत्रे छाया-तदनन्तरं च खलु दिव्रतस्य पश्चातीचारा ज्ञातव्या न समाचरितव्या तद्यथा-उर्ध्वदिप्रमाणातिक्रमः, अधोदिममाणातिक्रमः, तिर्यग्दिकप्रमाणातिक्रमः क्षेत्रद्धिः स्मृत्यन्तर्धानम् ६ ॥ ५० ॥
टीका--'ऊर्बे'ति-यथाक्रममूर्धादिदिङ्मर्यादाया अतिक्रमः प्रथमो द्वितीयस्तृतीयश्च । एते त्रयोऽनाभोगतोऽतीचाराः।३।पूर्वादिदिक्षु गमनाऽऽगमनाथै नियतस्य
क्षेत्रस्य कार्यावश्यकत्ववशादेकस्या दिशः सकाशात्कश्चिदंशमपहृत्याऽऽवश्यकतानुसारं दिगन्तरे संयोज्य परिवर्द्धनं-क्षेत्रद्धिः । अयं च व्रतमपेक्ष्य समाचरितत्वादतीचारः।४। स्मृतेः स्मरणस्य अन्तर्धा व्यवधानं स्मृत्यन्तर्धा-स्मरणापभ्रंश इत्यर्थः, यस्यां दिशि यादृशी नियतामर्यादा तस्या विस्मरणमिति भावः।५।अत्रेमाःसङ्ग्रहगाथा:
[ संग्रहगाथा ] " वयस्सस्सवि पंचेव, अइयारा पकित्तिया ।
उड्ढे हेढे तिरिक्खम्मि, मज्जायाए अइकमा ॥ १ ॥ पुव्वाइसु तहा मज्जाइयक्खेत्तविवडणं । मज्जाया-णियमो जेसि, दिसाए जारिसो कओ ॥ २॥ एयविसरणं चेव, कमेणेह णिदंसिया।" इति । टीकार्थ-'तयाणंतरं चे'-त्यादि इसके अनन्तर दिग्वत के पांच अतिचार जानना चाहिए किन्तु सेवन नहीं करना चाहिए। वे ये हैं-(१) ऊर्ध्वदिकप्रमाणातिक्रम-ऊंची दिशाके प्रमाणको उल्लंघन करना, (२) अधोदिक्प्रमाणातिक्रम-नीची दिशाकी सीमाको भंग करना (३) तियंग्दि
प्रमाणातिक्रम-तिरछीपूर्व आदि दिशाओंकी मर्यादाका उल्लंघन करना, (४) क्षेत्रवृद्धि-पूर्वादि दिशाओंमें गमन-आगमन के लिए नियत किये हुए क्षेत्रको आवश्यकता होने पर दूसरी दिशाके कुछ अंशको मिला कर बढा लेना, (५) मृत्यन्तर्धान-नियतमर्यादाको भूल जाना। इनमें से पहेलेके तीन अतिचार बुद्धिपूर्वक न हों तब अतिचार कहलाते हैं,
टीकार्थ-'तयाणंतरं' चे-त्या त्या२पछी दिन पांय मतियार Meght at પણ સેવવા ન જોઈએ. તે આ પ્રમાણેઃ- (૧) ઊર્ધ્વરિપ્રમાણુ તિક્રમ-ઉંચી દિશાના પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું, (૨) અધેદિક્રપ્રમાણતિકમ–નાચી દિશાની સીમાને ભંગ કર, (૩) તિર્યાબ્દિપ્રમાણતિક્રમ-તિકી પૂર્વ આદિ દિશાઓની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરવું, (૪) ક્ષેત્રવૃદ્ધિ-પૂર્વાદિ દિશાઓમાં જવા-આવવાને માટે નક્કી કરેલા ક્ષેત્રમાં કાંઈક ભાગ જરુર પડતાં બીજી દિશામાં મેળવીને વધારો કરી લે, (૫) ઋત્યન્તર્ધાન -નિયત મર્યાદાને ભૂલી જવી તે. એમાંના પહેલા ત્રણ અતિચાર બુદ્ધિપૂર્વક ન હોય
ઉપાસક દશાંગ સૂત્ર
